Klik editie 2 - 2022 by Prelum

maart 2022

Vakblad voor de verstandelijk gehandicaptenzorg

CASUS

Collega- of cliëntvolgend roosteren?

TOT RUST KOMEN MET MUZIEK IN DE NACHT

Thema: Relaties

Aandacht voor een gezonde relatie VALRISICO METEN NIEUWE BALANSSCHAAL LEREN FIETSEN MET FIETSDOCENTEN

ditnummer Intern supportteam ‘We zien weer lichtjes in zijn ogen’

18 Plezier

met de nacht 24 Totmuziekrust inkomen Leren fietsen

Rubrieken 4

Klik Actueel Stress meten | Beslissen over leven en dood | Digitaal op bezoek 7 Ontvangen reacties Echt gebeurd 15 Persoonlijk Samenwonen

16 Casus Cliënt- of collegavolgend roosteren 19 Dokter Bijwerkingen 20 Balans meten Valrisico verminderen met nieuwe meetmethode

Thema: Relaties

Aandacht voor een gezonde relatie Een relatie hebben en je geliefd voelen door een ander is ﬁjn. Hoe ondersteun je mensen met een verstandelijke beperking bij relatievorming, waarbij de focus ligt op plezier? Seksuoloog Welmoed Visser geeft uitleg over welke soorten relaties er eigenlijk zijn en ook wat een gezonde relatie lastig kan maken. En hoe ga je daarmee om bij cliënten? Daarnaast een ervaringsverhaal van twee cliënten van verschillende zorgorganisaties die gingen proef-samenwonen.

“De eerste insteek in het ondersteunen van de seksualiteit en relaties van mensen met een verstandelijke beperking is vaak het voorkomen van risico’s, maar ik zou juist de focus op plezier willen leggen,” vertelt seksuoloog Welmoed Visser in dit nummer en ook in de podcast van Klik (zie www.klik.org/podcast). Toch is die eerste reactie vanuit de mogelijke gevaren niet vreemd. In de gehandicaptenzorg komt helaas veel grensoverschrijdend gedrag voor. Cliënten gaan soms door gebrek aan kennis en vaardigheden over de grenzen van de ander heen. Een gelijkwaardige relatie is voor hen niet eenvoudig, ook door verschil in wat iemand kan en aankan. Ook daarvoor heeft Welmoed aandacht, maar zij vertelt hoe je door juist een open gesprek en ondersteuning op maat cliënten kan helpen wel een plezierige relatie te beleven. Dan bestaat er nog steeds het risico dat mensen daarbij helaas soms tegen teleurstellingen of hun beperkingen aanlopen. Maar een leven zonder de mogelijkheid om plezierige ervaringen en sociale contacten op te doen is een schraal leven, zoals we allemaal afgelopen jaren hebben kunnen ervaren. | Tjitske Gijzen, redactie Klik

klikactueel

Onderzoek

Stress meten Bij de Academische Werkplaats GOUD loopt een onderzoek naar het meten van cortisol in hoofdhaar als methode om langdurige stress te meten bij ouderen met een verstandelijke beperking. Dat de methode werkt bij mensen zonder een verstandelijke beperking, is al bewezen. Maar het is niet op grote schaal onderzocht bij de doelgroep volwassenen met een verstandelijke beperking. Het lijkt een cliëntvriendelijke methode: je knipt op het achterhoofd een stukje haar af van minimaal 1 centimeter. Vervolgens meet je daarin de hoeveelheid cortisol. Maar mensen met een verstandelijke beperking willen dat niet zo maar, ze zijn angstig, bang voor pijn. En bij verzet mag je niet knippen. Hoofdonderzoeker Pauline Hamers hoopt in haar vervolgonderzoek 200 clienten met een verstandelijke beperking te laten deelnemen. Het onderzoek naar de haarcortisolmeting is onderdeel van het GOUD-X onderzoek. De Academische Werkplaats GOUD heeft hiervoor een subsidie van 250.000 euro ontvangen van ZonMw. | www.goudonbeperktgezond.nl Klik 2 2022 | www.klik.org

BESLISSEN OVER LEVEN OF DOOD

Zware taak voor ouders van kind met ernstige beperkingen In Nederland is onderzoek gedaan naar hoe ouders van een kind met een ernstige meervoudige beperking (EMB) beslissingen nemen over levensreddende behandelingen als hun kind ernstig ziek wordt. Zeker nu de levensverwachting van mensen met ernstige beperkingen toeneemt, komen ouders vaker voor medische dilemma’s te staan, zoals wel of niet reanimeren.

De onderzoekers gingen in gesprek met 27 ouders die een kind van 15 jaar of ouder met EMB hebben. De ouders zien zichzelf als de specialist van hun kind: niemand kent het kind zo goed als zij. Ouders kunnen goed aangeven hoe zij de kwaliteit van leven van hun kind zien. De interviews maakten duidelijk dat de meeste ouders erg worstelen met medische vraagstukken. Zij baseren hun keuzes op de kwaliteit van leven van hun kind. De meeste ouders vinden die op dit moment acceptabel. Zij benadrukken dat intensieve medische interventies vermoedelijk zouden leiden tot een afname van die kwaliteit. Daarom zouden de meeste ouders niet kiezen voor reanimatie, ook als het kind baat zou hebben bij de behandeling. Ze zijn bang dat hun kind er uiteindelijk toch slechter uitkomt. Enkele ouders vertelden dat artsen hun kind toch behandelden, al hadden de ouders aangegeven dit niet te willen. Bijvoorbeeld met antibiotica bij een longontsteking. Andere ouders wilden die behandeling

juist wel, maar de arts weigerde die te geven. Zij vond dat het kind onvoldoende kwaliteit van leven had. Het kostte de ouders veel moeite om de behandeling toch te krijgen. Over levensbeëindiging werd ook gesproken. Ouders die het leven van hun EMB-kind niet meer de moeite waard vinden, kunnen wel kiezen voor afzien van reanimatie en andere levensverlengende behandelingen, maar euthanasie is niet mogelijk. Stoppen met medisch verstrekte voeding en hydratatie vinden zij echter een onmenselijk alternatief voor een door een arts geassisteerde dood. De onderzoekers roepen op tot een open debat over dit moeilijke onderwerp. | Het onderzoek Parents’ views on medical decisions related to life and death for their ageing child with profound intellectual and multiple disabilities: A qualitative study van Kasper Kruithof, Erik Olsman, Appolonia Nieuwenhuijse en Dick Willems werd ondersteund door ZonMw. Lees een langer artikel op www.klik.org, zoek op ‘Appolonia’.

‘Ouders kunnen goed aangeven hoe zij de kwaliteit van leven van hun kind zien’

klikactueel

Ontwikkelingen in de verstandelijk gehandicaptenzorg, meer nieuws op www.klik.org

Technologie

Digitaal op Bezoek

Wat is een goed leven? Wat is een goed leven vanuit de eigen optiek van jongvolwassenen met een verstandelijke beperking? In het project en de korte film ‘Verbeelding van het goede leven’ wordt vooral ingezoomd op de sociale aspecten: je verbonden voelen, gezien en gehoord worden. Maar het kan ook in kleine dingen zitten. Voor dit project van HAN lectoraat Ethiek van Verbinding met Mensen met een Verstandelijke Beperking en STERKplaats Nijmegen spraken onderzoekers met acht jongvolwassen cliënten, hun naasten en begeleiders. Hieruit kwam klein geluk naar voren: een ijsje in de zomer, of veters die de hele dag gestrikt blijven zitten. Maar groot geluk is er ook: je veilig voelen, je ergens thuis

hoe begeleiders In de film is te zien inzicht kregen ek rzo de on t he or do and betekent iem or vo luk ge t in wa

voelen, je familie vaak zien. Familie en vrienden blijken voor vrijwel iedereen belangrijk in een goed leven. Drie deelnemers participeerden vervolgens in een korte film. Zo vertelde Jurre dat wat voor hem normaal is - een café bezoeken, bijvoorbeeld – voor andere mensen blijkbaar iets heel bijzonders is vanwege zijn beperking. Dat oordeel vindt hij vervelend, het maakt dat hij zich buiten de maatschappij geplaatst voelt. Jurre droomt van een leuk huis en een vriendin. De film is bij HAN vertoond en na afloop gingen de aanwezigen in gesprek over een goed leven en hoe je daaraan kunt bijdragen. Alle ideeën zijn genoteerd voor een vervolgproject. |

Fysiek bezoek is sinds de komst van corona niet vanzelfsprekend meer. Digitaal bezoek is wel altijd mogelijk, maar hoe pak je dit aan bij mensen met een ernstige meervoudige beperking? In het onderzoeksproject Digitaal op Bezoek is gekeken naar de mogelijkheden van digitaal contact met en voor mensen met een ernstige meervoudige of verstandelijke beperking. Het heeft ﬂink wat opgeleverd: X een handreiking, X een website, X een factsheet, X animatievideo’s. Duidelijk wordt dat het meer is dan beeldbellen. Denk aan ﬁlmpjes en spraakberichten sturen, foto’s kijken of een verhaaltje voorlezen. Je kunt zelfs iemand helpen bij het uitkiezen van kleding of bij het lezen van een brief. De producten staan op kennispleingehandicaptensector.nl, zoek op ‘digitaal op bezoek’. |

Bekijk de ﬁlm via www.han.nl/nieuws/2021/ 11/verbeelding-van-het-goede-leven/ Klik 2 2022 | www.klik.org

ontvangenreacties

Reageren kan via redactie@klik.org, @klikredactie op twitter of in de Klik groep op LinkedIn of Facebook.

Uitstroom naar zzp’er Hof: mensen met beperking niet uitsluiten bij triage Stel: je hebt een zoon met een bijzondere vorm van downsyndroom en hij krijgt corona. Zo ernstig dat hij naar de al overvolle ic zou moeten. In Duitsland zou je zoon via triage dan uitgesloten worden van behandeling, vanwege zijn aandoening. Dat ging een moeder te ver. Samen met acht anderen vocht zij het Duitse triagebeleid succesvol aan bij het Grondwettelijk Hof in Karlsruhe. Ze was gewapend met een tas vol papieren om te bewijzen dat haar zoon Cornelius (24) ‘levenswaarde’ heeft. De map bevatte naast medische informatie ook getuigenissen van onder meer zijn roeitrainer en mensen van de lokale seniorenclub die allemaal aangaven dat Cornelius zeer gemist zou worden als hij zou komen te overlijden. Het Hof oordeelde dat de regering per direct wetgeving moet opstellen die de levens van mensen met een handicap of chronische ziekte moet beschermen wanneer medici triage moeten toepassen. Volgens het Hof mogen mensen met een beperking of chronische ziekte niet gediscrimineerd worden en is er nu nog te weinig geregeld door de overheid om een eerlijke behandeling in het ziekenhuis te garanderen voor deze groep.

Gelijk In Nederland gelden overigens algemene ethische uitgangspunten voor triage, waarbij iedereen die zorg op de IC nodig heeft gelijk behandeld wordt. Het enige criterium voor opname op de IC is levensgevaar. Overwegingen die uitdrukkelijk geen rol spelen zijn de kwaliteit van leven of ‘eigen schuld’, omdat dit onmogelijk zorgvuldig is vast te stellen en de grenzen van eigen verantwoordelijkheid intrinsiek moeilijk te bepalen zijn in de hectiek van de beslissing tot IC-opname. Ook een andere etniciteit, nationaliteit, juridische of sociale status of sekse en iemands verstandelijke of lichamelijke beperking mogen allemaal geen redenen zijn om iemand meer of minder voorrang te geven. |

Op de artikelen in Klik 1 over het tekort aan medewerkers en de uitstroom naar het werk als uitzendkracht of zzp’er kwamen veel reacties op de sociale media van Klik, een greep daaruit:

Daarnaast hoef je je niet druk te maken over alle besognes van een organisatie. Dus meer rust, je wordt beter betaald en kunt zelf je tijd indelen.” | Henric van Dijk

“De meeste zorgaanbieders zijn overgestapt naar integrale zorg, dagbesteding en wonen, waar je heel onregelmatig werkt. Laat, vroeg, laat en dan weer vroeg. Zo’n rooster is moeilijker te combineren met thuis. En vaak kiezen mensen bewust voor wonen of voor dagbesteding. Niet voor beide takken van zorg! | Kirsten van Heusden

“Je verdient niet meer als zzp’er. Geloof me. Geen recht op WW, je eigen broodfonds opzetten, geen vakantiegeld of 13de maand. Je moet je eigen pensioen regelen en 40% van je salaris gaat naar de belasting. Veel beginnende zzp’ers onderschatten dit. Het grote voordeel is wel: je bent baas over eigen tijd. Als je in loondienst thuis verslagen schrijft omdat je er op je werk geen uren voor krijgt, dan is dat voor mij een reden om te gaan ﬂexen/zzp’en. Ik denk dat je veel mensen terug in vast dienstverband krijgt door goed werkgeverschap.” | Matthijs Oelen

“Ik heb veel medewerkers gesproken die de stap hebben gemaakt. Velen zijn de bureaucratie beu. Veel schrijven terwijl je liever met de cliënt wil werken. Als zzp’er hebben ze dat minder.

Echt Gebeurd - Gouden tip Ik praat met Sandor over wat er voor nodig is om spannende thema’s met je begeleider te durven bespreken. Sandor heeft daarvoor een gouden tip: “Je moet samen buiten lopen en dan praten over die dingen. Want als je buiten bent, dan verdwijnen je woorden in de lucht. Maar als je op een kantoor gaat praten, dan botsen die woorden tegen de muren en het plafond. Daar gaan de woorden uiteindelijk in vastzitten en dan horen anderen de woorden misschien ook. Het moet geheim blijven, en dat kan het beste buiten, daar verdwijnen de woorden weer.” | Claudia Kaagman

Heb je iets bijzonders meegemaakt in je werk? Maak kans op een cadeaubon en stuur je verhaal in 140 woorden naar redactie@klik.org

Klik 2 2022 | www.klik.org

Tekst Welmoed Visser Fotografie Robin Britstra met medewerking van acteurs van theaterwerkplaats de Rode Hoed in Zutphen

Seksuoloog schrijft over relatievorming bij mensen met een verstandelijke beperking

Thema: Relaties

Aandacht voor een gezonde relatie

Een relatie hebben en je geliefd voelen door een ander is ﬁjn. Hoe ondersteun je mensen met een verstandelijke beperking bij relatievorming, waarbij de focus ligt op plezier? Welke relaties zijn er eigenlijk en wat kan een gezonde relatie lastig maken?

anmorgen ben ik gesprek met John, een jongeman die glundert als hij het over zijn vriendin heeft. Hij is tegelijkertijd opgetogen en terughoudend, want het mag niet fout gaan. John benadrukt dit diverse keren. In het verleden is John beticht van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Hij heeft hiervoor zijn straf gehad. John is hier zo van onder de indruk, dat hij zichzelf bij elke nieuwe verliefdheid op voorhand afremt, omdat

geeft en in wat hij voelt door het hebben van de vriendin: dat hij ertoe doet. Het is niet makkelijk om een gelijkwaardige relatie te ontwikkelen en vast te houden en dat weet hij, maar daar wil hij dan ook heel graag hulp bij. Dit gesprek maakt mij maar weer eens duidelijk hoe belangrijk het is om stil te staan bij het thema relaties. Uit onderzoek van Rutgers komt naar voren dat verliefdheid en verkering net zoveel voorkomt bij jongeren op het voortgezet speciaal onderwijs,

Een langdurige en goede relatie leidt tot een langer, gezonder en gelukkiger leven het weleens fout kan gaan. Als ik hem vraag wat hij voelt bij zijn nieuwe vriendin, geeft hij aan zich prettig te voelen. Ze kunnen samen dingen doen, hij kan voor haar zorgen, hij mag haar knuffelen en ook weleens kussen. Zij vraagt ook aan hem hoe het met zijn moeder gaat. Dat vindt hij ﬁjn, want hij praat weinig met anderen. Door de negatieve ervaringen van John en de beschermende houding van de omgeving werd John afgeremd in wat hem zin in het leven

Klik 2 2022 | www.klik.org

als bij hun leeftijdsgenoten op het regulier onderwijs. Bijna allemaal zijn ze weleens verliefd geweest en de meerderheid heeft al eens verkering gehad. Onder meisjes op de cluster 4-scholen is de groep die weleens verkering heeft gehad het grootst. Uit onderzoek onder volwassenen met een verstandelijke beperking (van Bates, Terry en Popple, zie literatuur op pagina 12) komt naar voren dat je geliefd voelen, samenzijn en elkaar steunen belangrijke behoeften zijn voor mensen met een ver-

standelijke beperking. Niet alleen mentaal, maar ook fysiek. Ook de intieme, seksuele relatie waarbij kussen, knuffelen en seksuele handelingen plaatsvinden, wordt als prettig ervaren. Daarnaast geven enkele personen uit dit interview aan dat juist na ervaringen van seksueel grensoverschrijdend gedrag het ook ﬁjn is om geliefd en ondersteund te worden door een partner die wel rekening houdt met hun grenzen en wensen. Dus genoeg reden om erover in gesprek te gaan. Met John ben ik eerst ingegaan op wat hij verstaat onder een relatie en wat hem dat brengt in het leven. Hij glunderde: “Ik word er zo blij van. Ik hoor er nu echt bij, bij mijn vrienden, want die hebben ook een vriendin. Dan kunnen we ook hierover praten, net als over gamen.”

Terughoudend Uit een langlopend onderzoek van Harvard University (gestart in 1938) weten we dat het hebben van een langdurige, kwalitatief goede relatie diverse positieve gevolgen heeft. Het belangrijkste is dat het leidt tot een langer, gezonder en gelukkiger leven. Sociale banden zijn namelijk goed voor ons. Eenzaamheid, zowel sociale X

Het hebben van een partner geeft allerlei extra mogelijkheden en kansen, zoals nieuwe vriendschappen en ervaringen. Op de foto acteurs van theaterwerkplaats de Rode Hoed in Zutphen

(te klein/geen sociaal netwerk) als emotionele eenzaamheid (de afwezigheid van voldoende intieme/diepgaande relaties) werkt averechts. Ook draagt een kwalitatief goede relatie bij aan fysieke en mentale gezondheid. Voor iedereen, dus ook voor mensen met een verstandelijke beperking belangrijk om aandacht aan te besteden. Toch vinden we het soms lastig in de praktijk want: X Hoe kunnen we hem/haar beschermen tegen grensoverschrijding? X Hoe gaan we om met het verschil in emotioneel ontwikkelingsniveau in de relatie? X Moeten we zo’n relatie wel willen, straks worden er ook nog kinderen geboren? In de praktijk blijkt dat de terughoudendheid om in te gaan op dergelijke vragen ingegeven wordt door de behoefte aan bescherming van de mensen met een verstandelijke beperking. Ook ligt de focus vaak op de problemen in de seksualiteit of de relatie of op de gevolgen van seksueel misbruik, ongewenst aanraakgedrag,

et cetera. Vanzelfsprekend is deze aandacht belangrijk gelet op de kwetsbaarheid van mensen met een verstandelijke beperking, maar de focus van de professional op seksuele en relationele gezondheid vergroot de mogelijkheden om een gezonde relatie te ontwikkelen.

Rechten Het begint bij aandacht voor de seksuele en reproductieve rechten van mensen met een beperking en door het thema ‘plezier’ centraler te stellen. Mensen met een verstandelijke beperking hebben namelijk dezelfde seksuele rechten als iedereen (www. sensoa.be), waaronder het recht: X om je seksualiteit te ontdekken X om seksuele relaties aan te gaan X op ouderschap X op anticonceptie X op bescherming tegen seksueel misbruik X op privacy. Het andere belangrijke aandachtspunt is dus te erkennen dat het hebben van een relatie en seksualiteit in de basis gezond is en plezier geeft.

De aandacht voor plezier is sinds lange tijd, niet alleen voor mensen met een beperking, maar ook in algemene zin een onderbelicht thema. Een romantische en/of seksuele relatie hebben betekent voor mensen met een verstandelijke beperking veel, zoals X samenzijn (belangrijker dan de activiteiten die samen worden ondernomen), X verhoogde onafhankelijkheid en X toename in zelfvertrouwen. Het werkt statusverhogend, je bent trots op het feit dat je een relatie hebt. Doordat je een partner vindt, ontstaan er ook nieuwe vriendschappen, je vindt gelijkgestemden in interesses, ervaringen en niveau. Het netwerk en de invulling van het dagelijks leven wordt daarmee verrijkt. Het hebben van een partner geeft dus naast een relatie ook allerlei extra mogelijkheden en kansen die het leven plezieriger maken.

Relatievormen Mensen met een verstandelijke beperking hebben net als iedereen

Klik 2 2022 | www.klik.org

10 Thema: Relaties

allerlei relaties. Familie- en vriendschapsrelaties zijn waardevol en ook als single noodzakelijk om je geliefd te voelen. Deze relaties geven je een belangrijke basis voor het vinden, aangaan en onderhouden van een romantische en/of seksuele relatie. In een romantische relatie staat met name de intimiteit centraal. Dat staat voor je vertrouwd en veilig voelen bij elkaar. Het betekent ook fysiek en/of geestelijk nabij elkaar zijn op basis van een opgebouwde band. Dat kan seksueel zijn, maar dit hoeft niet. Een seksuele relatie gaat over de fysieke aantrekkingskracht die zich uit in onderling seksueel contact. Dit kan samengaan met een romantische relatie, maar dat is niet per se noodzakelijk. Romantische en/of seksuele relaties kunnen zowel hetero, bi of homoseksuele relaties zijn. Je hebt verschillende relaties, monogame of vaststaande relaties, open relaties, maar ook polyamoreuze relaties. Ook heb je LAT-(living apart together)relaties. Deze mogelijkheden zijn er net zo goed voor mensen met een verstandelijke beperking. Een mooi voorbeeld van een samenlevingsvorm van twee mensen met een

Cliënten hebben vaak beperkte mogelijkheden om elkaar te ontmoeten verstandelijke beperking die een relatie hebben, is die van Kim en Jacques. Zij woonden beiden al langdurig in hetzelfde gezinshuis. Ze kregen een relatie en bekrachtigden dit met een huwelijk, wat ze beiden wensten. Na het huwelijk bleven ze in het gezinshuis, elk met een eigen kamer met tweepersoonsbed, maar ook een kamer die als huiskamer diende voor hen samen. Al naar gelang de behoefte sliepen ze alleen of met z’n tweeën en verbleven ze samen in de eigen huiskamer. Ze draaiden ook nog steeds mee in het gezinshuis met de gezamenlijke activiteiten en het huishouden. Voor hen een ﬁjne oplossing waarin het kijken naar hun wensen en behoeften centraal stond.

Wat is lastig? Uit onderzoek blijkt ook dat een romantische of seksuele relatie vinden,

Ingrediënten Voor Kim en Jacques, en voor ieder ander stel weten we uit onderzoek wat de ingrediënten zijn voor een gezonde en langdurige relatie. De Amerikaanse psycholoog John Gottman gaat uit van 7 kenmerken: X Weet wat de ander belangrijk vindt, met andere woorden: ‘ken elkaar’. X Respecteer elkaar en waardeer elkaar, ook al heb je andere meningen en wensen. X Houd contact met elkaar, dat kan door kleine, schijnbaar nutteloze opmerkingen. X Accepteer elkaars invloed en X los problemen samen op. X Ga samen op zoek naar de oorzaak van het probleem en X zoek samen naar dingen die het leven zin geven. Denk aan rituelen en samen levensdoelen stellen.

Klik 2 2022 | www.klik.org

aangaan en onderhouden voor mensen met een verstandelijke beperking lastig kan zijn. Dat hangt samen met persoons-, omgevings- en contextkenmerken. Mensen met een verstandelijke beperking hebben vaker moeite met het onthouden en verwerken van informatie, zoals het scheiden van hoofden bijzaken en het bepalen van oorzaak en gevolg en wat belangrijk is. Zoals een jongen zei: “Misschien had ik een condoom om moeten doen, maar we deden het maar even, dus dan kan er niets gebeuren, toch?” Het taalbegrip en taalgebruik zijn ook minder ontwikkeld, waar het moeilijker is om gevoelens uit te drukken. Ook zien we vaker magisch denken: informatie via tv (bv. van soapseries) of internet (bv. porno zien als enige vorm van seks) of het voorbeeld uit de directe omgeving (broer/zus die getrouwd is) zijn realiteit en waarheid. Zo worden foutieve en irreële overtuigingen op het gebied van relatievorming en seksualiteit gevormd en helaas vaak niet getoetst. Dat heeft ook te maken met een klein netwerk en/of veel contact met gelijkgestemden die het ook niet precies weten. Dit is van invloed op de communicatie tussen partners en vraagt ondersteuning. Bij Jacques en Kim is ervoor gekozen om één keer per maand samen met de begeleiding het gesprek aan te gaan over wat er bij een relatie komt kijken, maar ook wat zij beiden wensen op het gebied van intimiteit en seksualiteit en hoe je dat vorm kunt geven. De kaart van vrienden en vrijers (Edugarant) hielp om woorden te geven en om elkaar te begrijpen. Jacques wilde namelijk vaker bij Kim in bed slapen dan Kim zelf. Die wilde graag alleen slapen. Jacques voelde zich afgewezen door Kim en vond ook dat het hoorde bij een

Hoe verschuif je de focus van bescherming naar plezier in relaties? Een relatie verhoo mensen met een gt het zelfvertrouwen van ve Op de foto acteur rstandelijke beperking. s van theaterwer Rode Hoed kplaats de

relatie. Hij had het zich anders voorgesteld. Ze kregen ﬁkse ruzie. Aan begeleiders sprak Kim uit dat ze niet goed kon slapen als ze samen in één bed liggen. Hij nam ook steeds haar dekbed. In het gesprek zochten ze naar oplossingen. Ze slapen nu een keertje minder per week bij elkaar en hebben hun eigen dekbed als ze samen slapen. Dat was een goede oplossing. Ook zijn vaardigheden als analyseren en reﬂecteren op sociale situaties minder goed ontwikkeld. Daardoor worden de mogelijkheden om een juiste inschatting te maken en te handelen in sociaal-seksuele situaties beperkt. John vertelde dat hij zijn vriendin laatst op een feestje alleen had achtergelaten omdat een vriend hem vroeg om te gaan bowlen. Daar had hij veel meer zin in dan het feestje van de familie van zijn vriendin. Hij had het netjes aan haar gevraagd en zij had haar schouders opgehaald. Zijn vriendin was achteraf toch erg boos. Na het gesprek met de begeleider snapte hij waarom. Het is niet netjes om je vriendin alleen achter te laten. Zij had geen ruzie willen maken omdat ze op een familiefeestje was. Daar had hij allemaal niet aan gedacht.

In- en aanvoelen De sociale ontwikkeling ligt dan ook vaker onder druk. Daarnaast speelt de mate waarin de emotionele ontwikkeling op gang is gekomen en is uitgekristalliseerd een belangrijke rol. De emotionele ontwikkeling blijft vaak achter en is van invloed op het ‘aankunnen’ van de persoon. Zo kan iemand relationele vaardigheden leren in een cursus, maar het emotionele ontwikkelingsniveau bepaalt of deze vaardigheden ingezet kunnen worden in spanningsrijke omgevingen zoals ﬂirten in een café, iemand vragen om seks te hebben of een conﬂict te hanteren in een relatie.

Het emotionele ontwikkelingsniveau geeft informatie over het kunnen in- en aanvoelen van de behoeften van het stel en in hoeverre zij kunnen meebewegen met de wensen en grenzen van de ander. Het helpt ook om in te schatten hoe emoties zich verder ontwikkeld hebben of dat het slechts gaat om lust/onlust of inspanning-ontspanning, passend bij een hele lage emotionele ontwikkelingsleeftijd bij seksualiteit. Zoals Karin me vertelde: “Als mijn vriendin me kriebelt over de buik dan krijg ik gelijk van die krampen en schokjes. Dat is ﬁjn. Dat gaat heel snel. Dan wil ik graag douchen en aankleden. Zij wil dat niet, dan moet ik haar ook kriebelen. Moet dat?”

Lichaamsbesef Naast de cognitieve, sociale en emotionele ontwikkeling speelt lichaamsbeleving een belangrijke rol. Het contact met je eigen lichaam, het ervaren van de fysieke grenzen van je eigen lichaam, is een belangrijke voorwaarde om intimiteit te ontwikkelen en van daaruit het contact met de ander vorm te geven. Het op een natuurlijke en gezonde wijze opbouwen van lichaamsbesef, waarbij gehechtheid ook een belangrijke rol speelt, is belangrijk om een bevredigende en langdurige seksuele relatie te hebben en te onderhouden.

De lichaamsbeleving bij mensen met een verstandelijke beperking vraagt meer aandacht, omdat zij meer ervaring hebben met seksuele grensoverschrijding, vaker opgroeien in instellingen en de gehechtheidsontwikkeling vaker onder druk is komen te staan. Ook de veelheid aan professionals die verzorging bieden en dus het lichaam aanraken door alle fasen van privacy heen, is van invloed op het ontwikkelen van lichaamsbeleving. Met name bij cliënten met ernstig meervoudige beperkingen zien we een diffuser lichaamsbesef wat maakt dat wensen en grenzen moeilijker aangevoeld worden. Ook hebben mensen met een verstandelijke beperking vaker te maken met een lagere zelfwaardering dan mensen zonder verstandelijke beperking, als gevolg van de verstoorde cognitieve, sociale en emotionele ontwikkeling. Dit leidt tot een verhoogd risico op dader- en slachtofferschap bij mensen met een verstandelijke beperking. Dit heeft gevolgen voor de relatievorming en het omgaan met wensen en grenzen. Het stimuleren van eigenwaarde is dan ook een belangrijk aanknopingspunt in de ondersteuning. Zoals John leerde om elke dag even stil te staan bij wat er ﬁjn was, X

Klik 2 2022 | www.klik.org

Uitleg over factoren die relaties bij cliënten lastiger kunnen maken

Thema: Relaties

waar hij blij van werd, wat lukte. Dat leidde tot een toename in zelfwaardering. Hij pakte dit ook op samen met zijn vriendin, samen even stilstaan bij wat lukt, goed gaat, wat prettig of ﬁjn is. Allebei ontwikkelen ze meer zelfwaardering, waardoor het makkelijker is om elkaar te helpen bij moeilijke dingen. De methodiek van het vat van zelfwaardering kan mannen als John hierin ondersteunen.

Context en privacy Naast voorgaande persoonskenmerken spelen omgevingsfactoren en de context een rol. Cliënten hebben vaak beperkte mogelijkheden om elkaar te ontmoeten (geen vervoer, afstand), weinig ﬁnanciële middelen, beperkte autonomie en gebrekkige privacy. Het gebrek aan privacy speelde ook een rol bij Karin en haar partner. Elke keer kwam de begeleiding binnen als ze samen waren. Dus van intimiteit kwam niets. Ze deden ‘het’ nu maar buiten. Afspraken over privacy, een bordje op de deur, een afspraak hoe je hulp kunt vragen hielp hen en de begeleiding om ruimte te geven aan hun behoefte tot samenzijn en intimiteit in een veilige context.

Als de relatie zich verder ontwikkelt, is aandacht vo conﬂicthantering nodig Ook kan een negatieve attitude van de omgeving van invloed zijn op het vinden en aangaan en onderhouden van een relatie. Dit was het geval bij John, maar zijn huidige begeleiders geven hem alle ruimte om te ontdekken hoe de relatie met zijn vriendin ﬁjn en veilig kan zijn.

Aansluiten Op allerlei gebieden zijn er dus uitdagingen. Voordat je aan de slag gaat om cliënten bij relaties te ondersteunen, is het van belang dat je X 1. kennis hebt van de individuele ontwikkelingsmogelijkheden van het stel; X 2. weet hebt van de hulpvragen van het stel. Pas dan kun je goed aansluiten bij hen;

Literatuur X The importance of romantic love to people with learning disabilities. C. Bates, L. Terry & K. Popple (2016). Artikel in British Journal of Learning Disabilities. X A review of loneliness: Concept and deﬁnitions, determinants and consequences. J. De Jong Gierveld (1998). Artikel in Clinical Gerontology. X People with intellectual disabilities talk about sexuality: Implications for the development of sex education. D. Schaafsma, G. Kok, J.M.T. Stoﬀelen, & L.M.G. Curfs (2017). Artikel in Sexuality and Disability. X Bespreekbaar maken van seksualiteit en intimiteit. Handboek voor professionals in zorg en welzijn. Redactie M. Höing, J. Janssen, M. Liebregts en A. Boer. Uitgeverij Coutinho. X Kompas licht-verstandelijke beperking. Door Y. de Beer. Uitgeverij SWP. X Seksuele opvoeding en ontwikkeling. D. Schaafsma (2018). Presentatie te vinden op het Kennisplein Gehandicaptensector.

Klik 2 2022 | www.klik.org

X 3. je bewustwordt van je eigen normen en waarden over seksualiteit en relaties om zo open mogelijk en zonder vooroordeel te kunnen kijken naar de wensen van de cliënt. Als een cliënt bijvoorbeeld graag af en toe seks heeft met een ander, maar geen relatie wil, dan is dat een wens die gehoord mag worden. Een langdurige vaste relatie stimuleren is dan niet de eerste insteek. In de ondersteuning gebruik je psycho-educatie over relaties en seksualiteit, heb je aandacht voor lichaamsbeleving, gaat het over het leren kennen van elkaars persoonlijkheid, concreet seksuele ervaringen opdoen, het ontdekken en aangeven van wensen en grenzen, maar ook over de onderlinge communicatie tussen de partners, bijvoorbeeld bij conflicten. Het is belangrijk dat iemand leert over het eigen lichaam, over wat gewone en erogene aanrakingen zijn en welke aanrakingen prettig en onprettig zijn. In het gesprek heb je als professional een voorbeeldfunctie als het gaat om woorden geven aan lichamelijkheid, aanraking, seksualiteit en relatiethema’s. De onderlinge kennis en vaardigheden aangaande seksualiteit en relaties wordt op die manier bevorderd. Het is ook helpend om het stel gezamenlijke opdrachten mee te geven om elkaar verder te leren kennen, zowel qua karakter als lichamelijk. Zoals samen iets ondernemen buiten de deur of elkaars handen lekker masseren. Als de relatie zich verder ontwikkelt, dan is expliciete aandacht voor conflicthantering belangrijk. Zo helpt het vergroten van de woordenschat en het stimuleren van onderling begrip bij het oplossen van conflicten. Soms zijn de partners niet in staat tot het aangeven van wensen en

sen Een relatie kan het leven van men met een verstandelijke beperking plezieriger maken, verbeeld door acteurs van theaterwerkplaats de Rode Hoed

Hulpmiddelen

grenzen naar elkaar, bijvoorbeeld vanwege een laag emotioneel ontwikkelingsniveau. Of lukt het de client niet om buiten risicovolle contacten te blijven. Dan heeft de professional de taak om als extern geweten te ondersteunen in het waarborgen van een veilige en vertrouwde omgeving waarbinnen succeservaringen opgedaan worden om te groeien. Dat kan dan gaan om het reguleren van social media of het verbreken van de relatie.

Thema: Relaties

De vriendin van John is nu voor de eerste keer blijven slapen. John heeft lekkere hapjes gemaakt en samen met de begeleiding hebben ze een ﬁlm gekeken in de avond. Na de ﬁlm zijn ze naar bed gegaan, tegen elkaar aan gaan liggen en hebben ze redelijk geslapen. Het samen slapen in één bed was spannend, gaven ze de volgende dag aan, maar ze hebben er allebei van genoten. |

X Methode Ik en de ander van ‘s Heeren Loo ondersteunt in het gesprek over aanraking en seksualiteit. X Methode Lieflijfenleven.nl van Klos Media ondersteunt in communicatie over het verschil tussen vriendschap en relatie en geeft woorden aan het eigen lichaam, dat van de ander en seksualiteit. X Websites Meerdanliefde.nl, Zanzu.nl en methode Vrienden & Vrijers van Edugarant geven handzame informatie en helpen je te ondersteunen bij relaties. X Bij het vinden van een relatie kunnen datingsites als Uniekdating, Lofjoe of ABCDate een oplossing zijn. Deze sites bieden ook groepsevenementen en handige tips en begeleiding bij dating.

Tekst & fotografie Frion

HET ONMOGELIJKE MOGELIJK MAKEN

Peter en Agna

wonen samen

Ze kwamen elkaar 25 jaar geleden tegen en bleven vrienden. Twee jaar geleden sloeg de vonk over en Peter en Agna kregen een relatie. Maar hoe ga je met elkaar samenwonen als je begeleid woont en dagbesteding hebt in een andere regio én van een andere organisatie? Frion en Aveleijn maakten het mogelijk.

nmiddels zijn ze volop bezig met hun gezamenlijke toekomst, maar de levens van Peter en Agna zagen er vroeger wel anders uit. Ze leerden elkaar voor het eerst kennen toen ze twintigers waren. Peter weet het nog

als de dag van gisteren: “Het is wel 25 jaar geleden dat wij elkaar voor het eerst zagen. De vrouw van een kameraad kende Agna. Ik kwam vaak bij hen op bezoek en zo leerde ik Agna kennen.”

Peter en Agna werden vrienden op Facebook en hielden contact. Na al die jaren kwam Agna bij Peter op de koffie en het klikte meteen. “Wij waren niet op zoek naar een relatie, maar hadden een leuke klik met X

Klik 2 2022 | www.klik.org

Twee mensen met een beperking vertellen met hun begeleiders hoe ze zijn gaan samenwonen

Thema: Relaties

Nu Peter en Agna samenwonen met elk ervaren ze allebei meer rust en tevred aar, enheid

spreken. Dit verliep eerst online door middel van videobellen en daarna live. Niet alleen wij als begeleiders waren betrokken, maar ook de gemeente Almelo en verschillende wijkteams. Het was één grote samenwerking, die echt indruk op mij heeft gemaakt,” vertelt Joke.

van wijkteams. Een cliënt verhuizen gaat niet zo maar. Agna had een nieuwe dagbesteding nodig en passende begeleiding.” Er werden allerlei creatieve oplossingen uit de kast getrokken, en iedereen zette de schouders eronder. Met resultaat: Agna kon bij Peter intrekken én ze kon bij de Golfslag terecht voor haar dagbesteding. En de begeleiding bleef vertrouwd: “Uiteindelijk gaf de gemeente Almelo toestemming voor een onderaannemerschap. Ik ben vanuit Aveleijn nog steeds Agna’s begeleider, met aanvulling van Joke vanuit Frion,” vertel Michel. Nu Peter en Agna samenwonen met elkaar, ervaren ze allebei meer rust en tevredenheid. “Het ging eigenlijk vanzelf. Het enige wat anders is, zijn de hondjes. Zelf had ik al een hond, nu zijn de twee hondjes van Agna erbij gekomen. Het zijn dikke vriendjes van elkaar,” vertelt Peter. Ook Agna straalt en is gelukkig; zowel thuis als bij de dagbesteding. “De sfeer is heel goed onderling, en ik voel me erg ﬁjn. Ook bij de Golfslag heb ik het ontzettend naar mijn zin. In Almelo werkte ik bij het stadion van Heracles, maar ik vind wat ik nu doe eigenlijk veel leuker. Vooral het creatief bezig zijn. Laatst hebben wij roosjes gemaakt van closetpapier,” vertelt ze enthousiast.

Uitdagend

Huis werd thuis

De grootste uitdagingen lagen op administratief en ﬁnancieel gebied. Michel vertelt: “De begeleiding van Agna en Peter moest gewoon doorgaan. Daarbij hadden wij ook medewerking van de gemeentes nodig en de inzet

Voordat Agna bij Peter introk, was zijn huis volledig van hemzelf, met uitzondering van de feestelijke bezoekjes van verschillende Nederlandse artiesten die bij hem in de show kwamen. Peters grootste hobby is na-

elkaar. Peter nam het initiatief, en nu zijn we samen,” vertelt Agna. Na een half jaar daten, vroeg Peter aan Joke, zijn begeleider, of hij kon samenwonen met Agna. Dat was niet makkelijk, en bracht ook risico’s met zich mee. Want Agna woonde in Almelo en werkte onder begeleiding van Aveleijn ook daar bij de dagbesteding. “Het eerste wat ik dacht was: dit moet goed gebeuren, en we moeten dit goed regelen,” vertelt Joke. Samen met hun begeleiders besloten Peter en Agna dat het een goed idee was om te gaan proef-samenwonen bij Peter in Zwolle. “Ik heb niet voor niks mijn beperking. Daarom is het slim om te kijken of het samenwonen goed gaat, om vervolgens uit te kunnen breiden,” vertelt Peter. De eerste afspraken waren gemaakt, en het plan werd in werking gezet. Joke en Michel, de begeleider van Agna, hebben tijdens dit traject veel contact met elkaar gehad. “Michel en ik zijn samen met Peter en Agna bij elkaar gekomen om alles door te

Het ging vanzelf

Klik 2 2022 | www.klik.org

melijk radio maken. Nu Agna is ingetrokken, zijn niet alleen twee nieuwe hondjes meegekomen, maar zijn ook meubels en behang vernieuwd. Michel en Joke hebben regelmatig evaluatiegesprekken met Peter en Agna. En toen Joke een tijdje geleden bij het stel thuiskwam, zag ze het meteen: “Ik kwam binnen, en het huis was een thuis. Het is zo mooi om te zien hoe ze met elkaar dit avontuur aangaan. Agna is hier helemaal opgebloeid. Bij ieder bezoek vertelt ze mij de mooiste verhalen, en onze communicatie is heel open.” Na een proefperiode van drie maanden, ging Agna eind augustus 2021 voor een aantal weken weer terug naar haar oude stekkie in Almelo. In de weekenden is zij nog bij Peter. “Ik mis haar wel als ze er niet is,” vertelt hij. Op 23 oktober kwam Agna weer terug voor een tweede proefperiode en in mei 2022 is het tijd voor het deﬁnitief bij elkaar intrekken. Daar hebben Peter en Agna naartoe geleefd; met Agna’s permanente komst, krijgt ze ook een eigen ruimte in huis, waar ze creatief haar eigen ding kan doen. “Wij zijn trots op wat we hebben bereikt,” vertelt Joke. “Dat iedereen zo samen heeft gewerkt om dit voor elkaar te krijgen is echt bijzonder. Peter en Agna doen het heel goed samen. Hun omgang met elkaar, hun humor en openheid. Ik ben blij dat ik hier onderdeel van mag zijn!” |

In deze column beschrijft een vakgenoot bijzondere ervaringen in het werken met mensen met een verstandelijke beperking

persoonlijk Illustratie Joep Bertrams

atuurlijk komt het niet uit de lucht vallen dat Jill en Gerjo gaan samenwonen. Al twee jaar hebben ze verkering, dit stel. Gerjo kwam op de groep wonen en zijn buurvrouw vond hem gelijk al leuk. Nadat Gerjo gewend was, kreeg hij ook oog voor haar. Ze konden lachen samen en hadden leuke gesprekken. Iedereen zag dat hun verliefdheid toenam. Toen een collega-begeleider na een aantal weken aan Gerjo vroeg of hij haar al gevraagd had, verschoot Gerjo van kleur. “Mag dat op de groep dan?” vroeg hij. Hij had het er al met zijn Jill over gehad en samen dachten ze dat ze iets stiekems moesten bedenken. Maar stiekem verliefd zijn, dat lukt natuurlijk niet. En dat is ook niet nodig, vertel ik hem. “Jullie zijn oud genoeg om verkering te kunnen hebben.” Nou, dat was niet tegen dovemansoren gezegd: de volgende dag vertelde het verliefde stel dat ze verkering hadden. Superleuk! En een nieuwe uitdaging voor ons om hierin de juiste begeleiding te geven. Allebei wonen ze in een eigen studio, een lekker plekje om je terug te trekken van de groep. We maken afspraken over samen eten en middagjes met elkaar. Daarin is het belangrijk dat beiden gelukkig zijn en blijven. We beginnen met een keertje samen eten en de afwas doen. Al snel zijn ze meerdere momenten in de middag bij elkaar. Die middagen worden uitgebreid naar de avonden. Om de beurt koken Jill en Gerjo en afwassen doen ze samen.

Samenwonen Het gonst door de woning. “Heb je het gehoord? Jill en Gerjo gaan samenwonen!” Een nieuwe uitdaging voor ons om hen hierin de juiste begeleiding te geven. Ze kletsen en zoenen en hebben het leuk. Er komen allerlei verschillende overleggen. Eerst met hen samen: wat is hun wens? Ze willen samen gelukkig zijn, en... samenwonen. Ze willen geen kinderen. “We willen gewoon blijven werken en kinderen is voor ons niet handig,” zeggen ze. We praten er ook met hun ouders over. Wat is hun visie en wat hebben ze voor ogen

met hun kind? Wat is het ﬁjn als ouders goed in de driehoek staan en positief meedenken. Het geluk voor hun kind vooropstellen, ondanks alle vragen en onduidelijkheden voor in de toekomst. De orthopedagoog komt erbij kijken. Het team wordt geschoold. We nemen de wens van Jill en Gerjo serieus. En we komen tot de conclusie dat het samenzijn hun beider leven gelukkiger maakt.

Natuurlijk hebben Gerjo en Jill regelmatig een meningsverschil of kleine ruzie, maar in welke relatie gebeurt dat niet? Het mooie is dat ze beiden de begeleiding weten te vinden als ze er samen niet uitkomen. Jill en Gerjo geven kusjes, zoenen en strelen elkaar, maar verder gaan ze niet. Jill is daar nog niet aan toe, zegt ze. Gerjo kan daar mee leven, al ziet hij het in de toekomst wel anders voor zich. Hierover zullen nog een stuk voorlichting en vele gesprekken volgen. Gerjo verhuist en gaat wonen in een huisje voor hem alleen. Deze nieuwe plek kwam vrij bij de woningbouw, precies tegenover de woning van ons. Zo blijven we goed bereikbaar. Gerjo is aan het ‘ proefwonen’. Jill komt veel op bezoek. Een mooie manier, zo’n voortraject in het straks samenwonen. Hij heeft een hele woning om te bewonen, maar ook om schoon te houden en zijn bezoek te ontvangen. Om te koken en om het samen met Jill tot hun paleisje te maken. Nu, na twee jaar, gaat het gebeuren: Jill trekt bij hem in. De verhuizing is klaar, de spullen hebben een plek gekregen. Het wordt een feestelijke dag. Vanwege de coronamaatregelen kunnen we het helaas niet groots vieren, maar de hele woning wordt getrakteerd op gebak met hartjes. Hun woning is versierd en er hangt een groot spandoek in de tuin. We hopen dat ze een gelukkige tijd krijgen samen. Maar als ik hen zo zie, die twee tortelduifjes, dan word ik blij. Ze redden het (met een beetje hulp van ons) wel samen. | Apolina Vader Klik 2 2022 | www.klik.org

klikcasus

Ook een ethische kwestie waarmee je worstelt in je werk? Stuur je vraag (mag ook anoniem) naar Klik, redactie@klik.org

Beste ethicus, Binnen ons team is er discussie over het werkrooster en het rooster maken is mijn teamtaak. We hebben één korte en vier lange diensten per werkweek. Drie collega’s willen af van de korte vroege diensten van 7 tot 11 uur. Die dienst ondersteunt bij de ADL, helpt met pendelen naar dagbesteding, gaat mee naar eventuele doktersafspraken en doet in het laatste uurtje de rapportage en huishoudelijke taken, zoals de was en boodschappen bestellen. Ik heb gevraagd hoe de collega’s de problemen met pendelen en artsenbezoek willen ondervangen. Omdat er drie bewoners afhankelijk zijn van een rolstoel, hebben ze voorgesteld om een duofiets met aanhang (dus totaal vier zitplekken) aan te schaffen. De drie rolstoelafhankelijke bewoners kunnen dan per fiets en één begeleider naar dagbesteding. Twee cliënten moeten naast de fiets lopen. En voor de doktersafspraken geven ze aan dat een van de twee begeleiders mee kan. De tweede dienst blijft gewoon achter met de andere bewoners op dagbesteding. Ik vind het bezwaarlijk dat twee bewoners naast de fiets lopen, terwijl de begeleider op de fiets zit. De tweede begeleider komt later met de laatste cliënt, omdat zij later opstaat. De artsenbezoeken zijn ook lastig, omdat dit dan ten koste gaat van de begeleiding en dus van de dagbesteding van alle clienten van de groep. Ik begrijp dat voor sommigen lange diensten prettig zijn, maar het kan toch niet zo zijn dat dit leidend is in de zorgverlening voor onze cliënten? Moet ik collega- of cliëntvolgend roosteren? Een begeleider

Klik 2 2022 | www.klik.org

Collega- of cliëntvolgend roosteren Beste begeleider, Om te beginnen, wat goed dat je zo’n technische zaak als het roosteren als een morele kwestie presenteert. Want dat is het natuurlijk ook gewoon. Zeker in de situatie waarin jij verkeert. Los daarvan, roosteren kent altijd morele aspecten. Het raakt aan waarden als rechtvaardigheid, aan eerlijk delen. Maar ook aan collegialiteit en zorgvuldigheid. Die waarden spelen ook in de kwestie die je nu voorlegt. Bij het dilemma dat je verwoordt, gaat het – schrijf je – om de vraag wie of wat leidend zou moeten zijn bij dat roosteren: moet je de (belangen van de) cliënten volgen of die van collega’s? Een beetje misleidend is die voorstelling van zaken wel. Bij het zo neerzetten van het dilemma wek je de indruk dat het om groepen gaat aan wie bij het roosteren een even groot belang moet worden toegekend. Dat is niet zo. De eerste plicht van professionele

zorgverleners is niet om in hun werk voor zichzelf op te komen, maar om het belang van de cliënt voorop te stellen. In nagenoeg elke beroepscode van hulp- en zorgverlenende beroepen vind je dat terug. Dat heeft consequenties voor de prioritering van belangen. De keuze van jou en je collega’s om in de zorg te werken, maakt dat de werkindeling in principe ondergeschikt is aan de doelen van de zorgverlening. Die gaan voor. En dus niet de persoonlijke voorkeuren van de medewerkers. Die komen in de zorg op het tweede plan. Uiteraard betekent dat niet dat allerlei werknemersrechten – met betrekking tot werk en rusttijden, of vakanties – zomaar kunnen worden geschonden. Werkgevers mogen bijvoorbeeld geen misbruik maken van het gegeven dat mensen betekenisvol willen zijn voor andere mensen. En er mogen ook best uitzonderin-

klikcasus

Illustratie Auke Herrema

gen worden gemaakt op de principes die leidend zouden moeten zijn bij het roosteren. Bijvoorbeeld wanneer een zorgverlener bijzondere sociale verplichtingen in de privésfeer heeft: de zorg voor een kwetsbaar kind of een zorgafhankelijke ouder. Maar in de beschrijving van de casus lees ik daarover niets terug. Er worden overigens helemaal geen argumenten voor het vrijwaren van de korte ochtenddienst genoemd waarvan je zou kunnen zeggen dat die meegewogen moeten worden. Je geeft alleen aan dat collega’s het draaien van lange diensten prettiger vinden. Dat mag natuurlijk en dat gebeurt ook gewoon, maar het is geen reden om te zeggen: ‘Nou, dan doen we voortaan alleen maar lange diensten’. Persoonlijke voorkeuren voor diensten heeft iedereen die in de zorg werkt, en als roosteraar mag je daar best rekening mee houden,

maar niet als het tegemoetkomen aan die voorkeuren de doelen van de zorgverlening zelf ondergraaft. Daar ligt een grens. Die grens klemt des te meer nu uit jouw verhaal blijkt dat de schadelijke gevolgen van de eventuele beslissing om die korte diensten te beperken, voor rekening van de cliënten zijn. Dat geeft, begrijp ik, zowel veiligheidsrisico’s bij het pendelen naar de dagbesteding als een beperking van de dagbestedingsactiviteiten van de cliënten. Of de beslissing om die korte diensten niet meer te draaien ook positieve gevolgen heeft voor jullie cliënten, daar lees ik niets over. Dat vind ik een nogal scheve uitkomst van de koers die jij wordt verondersteld in te slaan. Kortom, vanuit ethisch perspectief is het tegemoetkomen aan de wens van je collega’s geen goede zaak. Zowel wat betreft de gevolgen

van de beslissing als de waarden en principes die hier in het geding zijn, wordt onvoldoende tegemoetgekomen aan normen die bij het roosteren leidend zouden moeten zijn. Bij roosteren geldt ook een waarde als collegialiteit, bijvoorbeeld om de pijn van weinig populaire diensten over het team te verdelen, maar als het tegemoetkomen aan die waarde echt ten koste gaat van de zorg aan cliënten, wordt het beroep op collegialiteit betrekkelijk waardeloos. | Ethicus Hans van Dartel

‘Persoonlijke voorkeuren van medewerkers komen in de zorg op het tweede plan’ Klik 2 2022 | www.klik.org

signaalgedrag Tekst Vilans Fotografie Bas van Spankeren

Een intern supportteam helpt bij complexe zorgvragen

‘We zien weer lichtjes in zijn ogen’ Zorgvragen worden steeds complexer. Soms ontstaan daardoor situaties waarbij externe hulp of crisisopvang nodig is. De Hartekamp Groep wilde dat anders en richtte een eigen supportteam op: STeam.

Drie jaar geleden werd Debby de persoonlijk begeleider van een bewoner we noemen hem hier Piet - van locatie Hazenpad. “Hij leek altijd een makkelijke, vriendelijke bewoner,” vertelt Debby. “Dat veranderde door afbouw van gedragsmedicatie en gezondheidsproblemen. Hij kreeg depressieve stemmingen en werd verbaal en fysiek agressief. Het moeilijkst was zijn claimgedrag. Piet had voortdurend aandacht nodig. Het slurpte energie om met hem te werken. Hij was ook heel negatief gericht naar de andere bewoners. Al met al werd de sfeer op de woning steeds slechter.” Het team deed er alles aan om de negatieve spiraal te doorbreken, zonder langdurig resultaat. Intussen nam de werkdruk toe. En ook andere teams kampten met steeds complexere zorg-

e Kort-Meinster, p Groep, v.l.n.r.: Maaik Support team Hartekam leman, Ronald Spoor en Stef Groot Tie Jaime Kortekaas, Ben

Klik 2 2022 | www.klik.org

vragen. Daarom startte Hartekamp het project Zeer Complexe Zorg. Projectleider Jaime Kortekaas was van meet af aan betrokken. “Teams vragen vaak pas om hulp als er al sprake van een crisissituatie is,” zegt Jaime. “Die leidt tot een onveilig gevoel en soms ook tot ziekteverzuim van medewerkers. Een vraagbaak is er wel in de vorm van externe organisaties, maar wij wilden juist intern de complexe zorg steunen. We hebben in de organisatie voldoende expertise. We schreven een projectplan en zochten draagvlak. Dat was het begin van STeam.” Hoe werkt dit supportteam? “We zijn een team van vijf ervaren begeleiders met ieder zijn of haar expertise. We werken met z’n tweeën aan een casus,” aldus Jaime. “We krijgen aanvragen vanuit de vierhoek: de manager, gedragsdeskundige, teamcoach en senior begeleider van de woning. Met hen bespreken we de vraag. Vervolgens observeren we twee weken. We kijken daarbij naar de cliënt, het

Begeleider Debby: ‘Pi makkelijke, vriende et was altijd een lijke bewoner’

team en de organisatie. Vaak schuilt de oplossing in het systeem om de client. Door zijn of haar gedrag op te vatten als een signaal naar ons, wordt de blik breder. Met de bevindingen uit de observatie wordt een concrete opdracht aan ons geformuleerd en gaan we met het team aan de slag.” Op deze manier hielp STeam in het afgelopen jaar negentien teams. “We voorkwamen een aantal overplaatsingen naar de crisisopvang en we hielpen teams om een cliënt zacht te laten ‘landen’ na een verhuizing.” De steun van STeam had niet alleen een goed effect op de cliënt, maar ook op de begeleiders, Debby: “Tijdens de observatieperiode lette STeam vooral op onze begeleidingsstijl. Bij de ene begeleider liet Piet namelijk ander gedrag zien

dokter

Arts verstandelijk gehandicapten (Avg) Monique Doeswijk-van der Wolf bespreekt de medische kant van de zorg.

dan bij de ander. STeam hielp objectief naar hem te kijken.” Verder kon het team steeds beter in gezamenlijkheid bekijken wat Piet nodig had. “De werksfeer is ontspannen en de bewoners daardoor ook.” “Dat zien we bij meer teams waarmee wij in de afgelopen anderhalf jaar werkten,” aldus Jaime. “Een bijkomend voordeel is dat minder medewerkers in de ziektewet komen. En de herstelkosten van meubilair zijn ook een stuk lager...” “Samen met STeam kwamen we ook tot een praktische oplossing voor Piets behoefte aan nabijheid,” aldus Debby. “We willen hem graag bij ons houden en tegelijk de privacy van andere bewoners borgen. Nu zit Piet soms met zijn iPad op een stoel in de gang, bij de kamer waar wij bezig zijn. Zo proberen we het lijntje met hem te houden. We zien stukjes van zijn oude zelf terug – hij maakt weer grapjes en heeft soms weer lichtjes in zijn ogen. Als persoonlijk begeleider doet mij dat goed.” |

Twinkel Benieuwd naar de geleerde lessen van STeam? De Hartekamp Groep maakte een heldere brochure over hun supportteam. Lees de brochure op KennispleinGehandicaptensector.nl, zoek op STeam. Het supportteam is een voorbeeld van persoonsgerichte zorg. Twinkels heten die voorbeelden, die zijn verzameld bij het vernieuwingstraject Begeleiding à la carte, onderdeel van het programma Volwaardig leven van het ministerie van VWS. Doel van dit programma is de zorg toekomstbestendig maken en passend bij de veranderende zorgvraag van mensen met een beperking. De Twinkels staan op www.twinkelmagazinegehandicaptensector.nl.

Bijwerkingen Jan heeft sinds een aantal jaar een relatie met Marije. Samen hebben ze het heel fijn en daarbij hoort ook dat ze regelmatig vrijen met elkaar. Maar sinds een paar weken is er iets bijzonders aan de hand. Waar Jan eigenlijk altijd wel zin had om met Marije te vrijen, heeft hij dat gevoel opeens veel minder. Niet dat hij haar niet meer leuk vindt, maar plots is de zin om te vrijen er gewoon minder. Marije begrijpt er niet veel van. Ze wordt zelfs een beetje boos en is bang dat Jan verliefd is op een ander. Gelukkig zijn ze zo open om er met de persoonlijk begeleider van Jan over te praten. Dit is ook de persoon die jaren geleden hielp toen ze met elkaar wilden vrijen. Ze waren toen wat onwennig hoe ze dit aan moesten pakken en of het allemaal wel kon en mocht. Samen met deze begeleider en de gedragskundige is dit toen in goede banen geleid. Maar nu is er dus iets anders aan de hand. Er zijn open gesprekken met elkaar en ook met dezelfde gedragskundige van eerder. Wat is er toch veranderd de laatste tijd? Jan vertelt achteloos dat hij door een hoge bloeddruk wat medicatie heeft gekregen van de huisarts. Dit helpt gelukkig goed. Dus de bloeddruk zou het probleem niet moeten zijn. Maar als ik dit verhaal te horen krijg, kijk ik eens wat de bijwerkingen van dit middel tegen hoge bloeddruk eigenlijk zijn. En daar staat het. Het medicijn dat Jan gebruikt (hydrochloorthiazide) kan je verlangen naar seks doen afnemen. Ik overleg met de huisarts en deze bloeddrukverlager wordt omgezet in een ander middel met minder bijwerkingen op de seksualiteit. De bloeddruk blijft goed en gelukkig is bij Jan de zin om te vrijen weer helemaal terug. Helaas is dit voorbeeld geen uitzondering. Er zijn veel medicijnen die bijwerkingen kunnen hebben op het seksuele vlak. De zin in seks kan uitdoven, maar vaak zijn er ook erectieproblemen of een stoornis in de opwinding. Bij een vrouw kan dit ertoe leiden dat ze niet vochtig genoeg wordt. Als laatste kunnen er ejaculatiestoornissen zijn. Het zal je nog verbazen hoe lang de lijst is met middelen die deze bijwerkingen kunnen geven. Berucht en bekend zijn antipsychotica en antidepressiva, maar ook sommige anti-epileptica kunnen het geven. Zelfs cholesterolverlagers en ‘de pil’ kunnen zorgen voor bijwerkingen op seksueel vlak. En dan is deze lijst van mij zeker niet compleet. Seksualiteit is iets dat bij iedere cliënt voorkomt, ongeacht het niveau van functioneren. Kijk dus ook eens gericht naar de cliënten met een lager niveau die bijvoorbeeld kunnen genieten van masturberen in bed. Dat kan soms lang door gaan, met ook wel eens schade aan de geslachtsdelen. Is dat bijvoorbeeld dan toch geen uiting van een ejaculatieprobleem door de antipsychotica die iemand krijgt? Wees daarbij open, nieuwsgierig en durf door te vragen. Een groot probleem kan zo relatief makkelijk opgelost worden. Klik 2 2022 | www.klik.org

gezondheidmethode Tekst Mariët Ebbinge Fotografie Zuidwester, José Boone - van Herpen

Een meetinstrument helpt om de balans van cliënten te bepalen

Balans en valrisico meten De Zuidwester Balans Schaal (ZBS) is ontwikkeld om onderbouwde uitspraken te doen over de balans en het valrisico van cliënten met een matige tot ernstige verstandelijke beperking. Fysiotherapeut en onderzoeker Lynda Akkermans licht toe hoe de schaal werkt.

Mensen met een verstandelijke beperking vallen vaker en vanaf jongere leeftijd dan mensen zonder die beperking. Waar bij de laatste groep de meeste valincidenten voorkomen vanaf een gemiddelde leeftijd van 65 tot 70 jaar, is dat bij mensen met een verstandelijke beperking gemiddeld vanaf 40 tot 50 jaar. Bovendien is het risico op letsel dat mensen met een matige tot ernstige verstandelijke beperking oplopen door een val groter. Er komen bij hen relatief meer botbreuken en ziekenhuisopnames voor. Daar komt bij dat de oorzaak van het vallen bij mensen met een matige tot ernstige verstandelijke beperking niet

ook gevolgen kunnen hebben voor de balans, is de oorzaak van een val alleen vaak moeilijk te achterhalen. Naast struikelen kunnen bijvoorbeeld ook gedragsproblemen, medicijngebruik, een epileptische aanval, hartfalen of spierzwakte (mede) de oorzaak vormen van een val.

Valkans verkleinen Voor fysiotherapeuten die met mensen met een matige tot ernstige verstandelijke beperking werken, is het een uitdaging om vallen bij deze mensen te voorkomen of zo veel mogelijk tegen te gaan. Door een complexiteit van factoren is het soms niet

Met de schaal meet je iemands balans meerdere keren in de tijd altijd makkelijk is te achterhalen. Soms is de reden duidelijk: een stoepje of een gladde badkamervloer bijvoorbeeld. Door die oorzaak van het vallen weg te nemen, los je het probleem op. Omdat mensen met een verstandelijke beperking vaak kampen met meerdere aandoeningen die Klik 2 2022 | www.klik.org

alleen moeilijk om vast te stellen wat de precieze oorzaak ervan is, maar ook wat er aan gedaan kan worden. Lynda Akkermans, fysiotherapeut bij Zuidwester: “We hebben te maken met de Wet zorg en dwang, die ons gelukkig dwingt om goed te kijken naar de maatregelen die we in over-

leg met de cliënt, diens vertegenwoordiger en de begeleider willen inzetten om het vallen te verminderen. Je wilt iemands vrijheid niet te veel inperken, maar de veiligheid wel vergroten om de valkans te verkleinen.” Naast het gebruik van meetinstrumenten gaan fysiotherapeuten bij mensen met een verstandelijke beperking af op hun ervaring, vergelijkbare casuïstiek en hun fysiotherapeutisch instinct. Ze kunnen meestal niet putten uit een op wetenschappelijke inzichten gebaseerde praktijk. Een fysiotherapeut die met mensen zonder een verstandelijke beperking werkt, kan dat vaker wel. Het kunnen gebruiken van meetinstrumenten ontwikkeld voor de doelgroep waartoe je cliënt behoort, draagt bij aan de onderbouwing van de uitspraken over het valrisico. Ook kan hij door de tijd heen voor- of achteruitgang betrouwbaarder meten. Tot voor kort waren er alleen balansschalen gericht op (oudere) mensen zonder een verstandelijke beperking. Deze schalen blijken ook geschikt te zijn voor oudere mensen met een licht verstandelijke beperking, maar niet voor ouderen met een matige tot ernstige verstandelijke beperking en bijkomende problematiek.

gezondheidmethode

Bij dit testonderdeel reikt Aad zijwaarts met de ring naar de balanspaal. Zijn voeten moeten in het op de grond gemarkeerde vlak blijven

Bij het testonderdeel reiken in zit wordt Johan uitgedaagd om zover mogelijk naar voren te reiken

Voor deze laatste groep is er sinds kort een eigen balansschaal. Een groepje enthousiaste fysiotherapeuten van zorgorganisatie Zuidwester heeft, ondersteund door de leerstoel Geneeskunde voor Verstandelijk Gehandicapten van het Erasmus MC, een balansschaal voor deze groep ontwikkeld. Met deze zogenoemde Zuidwester Balans Schaal (ZBS) kunnen fysiotherapeuten beter onderbouwde uitspraken doen over de balans en het valrisico van hun cliënten. Lynda Akkermans is een van de fysiotherapeuten die de ZBS heeft hel-

pen ontwikkelen. Als fysiotherapeut ervaart ze dagelijks de uitdaging om het valrisico van haar cliënten goed in te schatten en hun de best mogelijke adviezen en oefeningen mee te geven om dit te voorkomen. “Als je iets wilt bereiken, moet je de cliënt als geheel zien en niet alleen zijn fysieke beperkingen. Ook moet je aansluiten bij zijn belevingswereld. Dat betekent dat je je communicatie moet aanpassen. De ene cliënt kun je met woorden bereiken, bij de ander moet je iets voordoen of ondersteuning geven bij een oefening.”

Rollator

Meer info De Zuidwester Balans Schaal (ZBS) wordt op dit moment alleen nog door de fysiotherapeuten van Zuidwester gebruikt. Het is de bedoeling dat in 2022 de balansschaal, inclusief een handleiding, ook voor anderen beschikbaar komt. Voor meer informatie, kun je terecht bij: Lynda Akkermans: lynda.akkermans@zuidwester.org.

Ook is de ervaring van Lynda dat je niet ‘zomaar’ oefeningen kunt meegeven. “Cliënten met een verstandelijke beperking maken vaak moeizaam de stap om datgene wat ze leren bij de fysiotherapeut toe te passen in het dagelijkse leven. Sommigen kunnen zelfstandig naar de oefenruimte komen en doen hun oefeningen uit zichzelf, maar de meesten hebben daarbij hulp nodig. Daarom zijn begeleiders ook zo belangrijk.” De fysiotherapeut licht de waarde toe van de ZBS. “De balansschalen voor mensen zonder een verstandelijke beperking gaan uit van aannames die niet voor onze doelgroep gelden. Om als fysiotherapeut iemands balans te kunnen meten, moet de cliënt bepaalde oefeningen doen. De reeds

De Zuidwester Balans Schaal bevat functionele testonderdelen, zoals het oppakken van een voorwerp van de grond

bestaande balansschalen gaan ervan uit dat de cliënt de instructies voor die oefeningen kan opvolgen. Maar veel mensen uit onze doelgroep begrijpen die niet. De ZBS biedt handvatten om zoveel mogelijk aan te sluiten bij het niveau van de cliënt. Er staan korte, concrete instructies in als: ‘Ga maar staan’ en ‘En nu nog een keer’. Ook mag je volgens de ZBS als fysiotherapeut iets voordoen of ondersteuning bieden, voordat een client een oefening zelf moet uitvoeren. Bij andere balansschalen mag dat vaak niet.” Ook op een andere manier is de ZBS toegespitst op mensen met een matige tot ernstige verstandelijke beperking. Lynda: “In de balansschalen voor mensen zonder een verstandelijke beperking sluit het lopen met een

Klik 2 2022 | www.klik.org

gezondheidmethode

Tips voor begeleiders

Carolien voert een testonderdeel uit van de subschaal Lopen, ze mag hiervoor haar rollator gebruiken

rollator of aan de arm van een begeleider je van meting uit. Met de ZBS kunnen we ook mensen die minder mobiel zijn testen. Dus ook als ze aan iemands arm of achter de rollator lopen.” Daarnaast kan je de balans van clienten die alleen maar kunnen zitten of staan vaststellen. Daarvoor bestaat de ZBS uit drie verschillende schalen: “Eén voor als je loopt, één voor als je staat en één voor als je zit. Die schalen kunnen apart worden gebruikt, bijvoorbeeld de zittende voor iemand die niet kan staan of lopen, maar ook allemaal samen.” Tot slot voorziet de speciale schaal voor mensen met een matige tot ernstige verstandelijke beperking in bepaalde op hen toegesneden meetinstrumenten. Zo zijn er aangepaste instrumenten voor mensen met visusbeperkingen en hebben de fysiotherapeuten van Zuidwester een balanspaal ontwikkeld. Lynda legt uit: “Een voorbeeld van een oefening om iemands balans te meten is dat hij in de leegte moet reiken. Als ik dat sommige cliënten laat doen, stuit dat op problemen. Ze durven het niet, bukken zich of doen een paar passen naar voren. Daarom hebben we een balanspaal gemaakt waar ze een ring omheen moeten doen, waarbij de stok steeds iets verder weg staat. Hierdoor kunnen we ook meten hoe het met hun balans is gesteld.”

Klik 2 2022 | www.klik.org

De Zuidwester Balans Schaal helpt volgens Lynda om gefundeerde uitspraken te doen over iemands balans en risico op vallen. Daarbij is het belangrijk om met behulp van de schaal iemands balans meerdere keren in de tijd te meten. Wordt dat bijvoorbeeld door de kracht- en balansoefeningen die ze meegeeft beter of gaat het desondanks achteruit? Haar advies is belangrijk, maar meestal een deel van de oplossing. “Omdat onze cliënten vaak meerdere lichamelijke, psychische en gedragsproblemen hebben, is het belangrijk dat meerdere disciplines naar iemand kijken.”

Down en dementie Lynda licht dit toe met een voorbeeld. Niet zo lang geleden kwam een 52-jarige vrouw met Down met een begeleider langs voor een afspraak. De vrouw ziet slecht. Ook heeft ze dementie. De begeleiders zagen dat de vrouw achteruitging: ze wist soms niet waar ze was en ging steeds slechter lopen. De vrouw woonde in een sociowoning, een woning zonder wakende nachtdienst. In geval van nood kon de begeleider die er sliep gealarmeerd worden, maar die bleef niet de hele nacht wakker. Was haar woning nog wel geschikt voor haar nu ze zo was achteruitgegaan? De woning stond behoorlijk vol met spullen. En

Als iemand wel eens valt, kan dat om verschillende redenen gebeuren. Het is belangrijk om uit te zoeken hoe het komt. Ga als begeleider daarom altijd naar een fysiotherapeut, een arts verstandelijk gehandicapten of een ergotherapeut. Meestal kunnen er oplossingen worden bedacht om het vallen tegen te gaan of te voorkomen. Met de ZBS krijgen begeleiders meer inzicht in de ontwikkeling van de balans van hun cliënten. Dit kan hen helpen om, samen met andere professionals en verwanten, de meest optimale maatregelen te nemen om vallen te voorkomen. Waarbij uiteraard de bewegingsvrijheid van de cliënt zo min mogelijk wordt aangetast.

er was een trap die ze op moest. Hoe groot was het risico op vallen? Lynda nam een nulmeting bij haar af met hulp van de ZBS. Die wees uit dat ze balansproblemen ervaarde. Niet alleen bij het lopen, maar ook bij het opstaan en het gaan zitten. Bij een volgende meting bleek dat er een duidelijke afname was van haar balans op deze drie gebieden. In een multidisciplinair overleg, waarbij Lynda, de wettelijk vertegenwoordiger, de begeleiders, een gedragskundige, een AVG en de ergotherapeut aanwezig zijn, bespreken ze de casus. In overleg met de wettelijk vertegenwoordiger wordt besloten dat het beter is voor de vrouw om naar een andere woning te verhuizen die ruimer is opgezet en overzichtelijker is. De woning heeft geen trap. Daar zal ze ondanks haar visuele beperking en dementie veiliger kunnen wonen. |

gedragsdeskundige

In deze column vertellen deskundigen over de ondersteuning van mensen met een verstandelijke beperking

Illustratie Josje van Koppen

l bij de aanmelding van Dina waren er twijfels. Ze zochten een 24-uurswoongroep voor deze Marokkaanse vrouw met een matige verstandelijke beperking, die een gescheiden moeder is van drie kinderen. Dina kwam op haar 20e uit Marokko. Haar man wist dat ze ‘anders’ was. Ze woonden bij zijn ouders en kregen al snel hun eerste kind. Die ouders bleven helpen toen ze een eigen woning en nog twee kinderen kregen. Haar man had losse handjes. Hij zette Dina na 10 jaar het huis uit. Er volgde een periode van veel hulpverleners en omzwervingen, tot ze op een ﬂatje kwam met haar kinderen. Ze bleek niet voor hen te kunnen zorgen. Hulpverleners bemoeiden zich met het gezin. De kinderen werden uit huis geplaatst en er kwam een psychologisch onderzoek: Dina had een IQ van 40. Klopte dat? Hoe test je een analfabete vrouw die geen Nederlands spreekt? Wij hadden een plek vrij op de woning waar Latifa werkte, een Marokkaanse begeleidster die net als Dina Berbers sprak. Dina kwam. Een timide vrouw met een hoofddoek, die zich voegde naar de structuur van de groep. Tegen Latifa zei ze dat ze zich eenzaam voelde, haar kinderen miste en dat ze tussen de gekken zat. Ze werd steeds vromer en bad vijf keer per dag. Latifa raakte in de war.

Dina ‘Ze hoort hier niet.’ Die zin hoor ik wel vaker. Maar Dina was wel een geval apart. Had zij überhaupt wel een verstandelijke beperking?

“Misschien heeft ze gelijk,” zei ze. “Ze heeft drie kinderen grootgebracht, hoe kan ze dan verstandelijk beperkt zijn?” Als ik langskom, gedraagt Dina zich als een echte gastvrouw. Ze biedt drinken aan en knikt me vriendelijk toe. Met mijn vragen kan ze niets. Al-

leen ‘hoe gaat het?’ begrijpt ze. ‘Goed!’ Duim omhoog. Ik vraag haar begeleiders wat zij zien. “Ze lacht alles weg en zegt dat ze alles kan. Maar bij het koken heeft ze geen benul van hoeveelheden en loopt ze weg bij de pannen, terwijl het gas voluit staat.”

Met hulp van Latifa vraag ik Dina hoe ze het hier vindt. “Ik hoor hier niet. Ze gunnen mij m’n kinderen niet. Ik bid elke dag voor een goede toekomst,” vertaalt Latifa. “Praat zij altijd zo wijs?” vraag ik. Latifa schiet in de lach, “Nee, vaak moppert ze en dat klinkt heel anders.” Er belt een nicht. Begrijp ik wel dat Dina is mishandeld en op straat gezet door haar man? Het is verschrikkelijk dat zij nu degene is die opgesloten zit! Dina had haar beklag gedaan. In de loop van de maanden krijg ik een beeld van Dina. Verbaal is ze sterk, maar het zijn veel aangeleerde zinnen en Berberse spreekwoorden. Ze leerde hoe je overleeft: door mensen aan jouw kant te krijgen. Voorlopig woont zij goed bij ons. Teruggaan naar haar ﬂat met haar kinderen is niet realistisch. Ze moet wel, op haar manier, een goede moeder kunnen zijn en haar kinderen meer zien. Ook wil ze naar de moskee. Latifa regelt een vrijwilliger die haar wekelijks meeneemt. En ik wil haar nogmaals testen, maar dan ook kijken naar de culturele invloed op de resultaten. We moeten wel snel zijn, niet de sterkste kant van onze zorg. Want op een dag vertelt Dina dat ze gaat trouwen. Ja, ze ontmoette een man bij de moskee en hij gaat haar hier weghalen. | Orthopedagoog Hilde Zevenbergen, www.wisian.nl

Klik 2 2022 | www.klik.org

muziekslaap

Een muziekapp helpt cliënten beter in slaap te vallen

Tekst Mariët Ebbinge Fotografie Bettina Traas

Tot rust komen met muziek in de nacht Met de app ‘Muziek in de Nacht’ kunnen cliënten met slaapproblemen naar muziek luisteren om rustiger te worden en in slaap te vallen. De app reageert op stemgeluid, bijvoorbeeld geroep, en speelt dan muziek af voor een bepaalde tijd. Hij is ontwikkeld door studenten bij Sherpa.

Veel mensen met een ernstig meervoudige beperking hebben moeite om in slaap te komen en om vervolgens de hele nacht door te slapen. Dat blijkt onder meer uit slaapmetingen die zorgorganisatie Sherpa regelmatig bij deze doelgroep doet. De nacht van deze mensen bestaat vaak uit een heleboel kleine dutjes, waardoor ze niet in een diepe slaap komen. En dat heeft dan weer gevolgen voor hun geestelijk welzijn. Gebrek aan diepe slaap kan zorgen voor angst, prikkelbaarheid en gedragsproblemen. Bovendien vallen deze cliënten overdag vaker in slaap,

voorziening is er een nachtdienst op afstand. Uit slaapmetingen kwam naar voren dat Petra ’s nachts wakker ligt, onrustig wordt en dan geluiden maakt. Met muziek van Elly en Rikkert, haar lievelingsmuziek, probeerden de begeleiders haar ’s nachts af te leiden. Dat hielp, ze raakte er ontspannen door. Maar de begeleiders ervaarden hierbij ook een probleem. Maartje: “Je zet dan bijvoorbeeld een cd op repeat. De muziek ging dan maar door, ook als ze in slaap was gevallen. De muziek voorkwam daardoor dat ze in een goede diepe slaap viel.”

De muziek werkt als een knuffel vo haar waardoor hun dagen nachtritme dreigt te worden verstoord. Petra, een vrouw die woont op de woonvoorziening waar Sherpa-begeleider Maartje Castel een paar jaar geleden werkte, is zo’n vrouw met een slechte nachtrust. Op deze woonKlik 2 2022 | www.klik.org

Maartje en haar collega’s vroegen zich af of er niet iets gemaakt kon worden dat alleen muziek afspeelt op momenten als een cliënt onrustig is en uitgaat als iemand in slaap is gevallen. Met deze vraag stapte ze naar Jeroen Arendsen, medewerker Kwaliteit en Innovatie bij Sherpa. “Het is

onder meer mijn werk om vragen van bewoners van Sherpa te vertalen naar technische en softwareoplossingen. In dit geval bestond er al iets waar we mee verder konden, namelijk een spel dat je met je stem kan spelen, VoicePlay. Het leek doenbaar om dat aan te passen aan de vraag van Maartje en haar collega’s.”

Prototype De vraag van Maartje was een challenge die door een stagiair van de opleiding Applicatieontwikkeling van ROC Midden Nederland werd aangegaan. Hij ontwikkelde een app die via de microfoon reageert op geluiden en dan muziek afspeelt. Zodra de cliënt stopt met geluiden maken, stopt ook de muziek. Later hebben vrijwilligers de app nog verbeterd. In de app zitten nu 15 standaardmuziekstukken, waaronder pianomuziek van Chopin. Je kunt de lijst aanvullen met eigen muziek die je kunt overbrengen van je telefoon of tablet naar de app. Om cliënten niet onnodig uit hun slaap te houden, zijn er op het scherm – als de muziek speelt –donkere kleuren gebruikt met sterren. Het scherm springt op zwart zodra de

muziekslaap

De muziekapp geeft Petra, hier met begeleide r Be een gevoel van veilig rt, waardoor ze kan on heid, tspannen

muziek is opgehouden. De app blijft dan wel luisteren. Het eerste prototype van Muziek in de Nacht is bij verschillende cliënten van Sherpa uitgeprobeerd. Uit deze testfase volgden er nog wat verbeteringen. Zoals aan de microfoon die geluiden van cliënten opvangt, waar de app dan op reageert met muziek. Jeroen: “De ene cliënt maakt zachtere geluiden dan de ander. Ook kan de afstand tussen de mobiele telefoon of tablet en het bed waar iemand in ligt verschillen. Dan is het handig om de gevoeligheid van de microfoon voor geluiden te kunnen variëren.” Verder zijn er variaties mogelijk in de tijd die een muziekje duurt. Maartje: “Die kan je variëren van 1 tot 10 minuten. Sommige bewoners hebben aan een minuutje genoeg om in slaap te vallen of rustig te worden. Anderen hebben meer tijd nodig. Ook kan dit van nacht tot nacht verschillen per cliënt. Soms is een client overdag zo onrustig geweest, dat het langer duurt voordat hij met een muziekje in slaap valt. Dan houden we bijvoorbeeld 10 minuten aan.

Maar als hij de hele dag ontspannen is geweest, verkorten we die tijd.” Tot slot kun je instellen hoe vaak iemand een geluid moet maken,

De gratis app Muziek in de Nacht is via de Playstore van Android te downloaden. Naar schatting 15 cliënten van Sherpa gebruiken de app ’s nachts. Ook door andere organisaties wordt de app toegepast. De app is al een paar honderd keer gedownload. Het liefst wil Sherpa de app overdragen aan een softwarebedrijf of leverancier van hulpmiddelen voor een goede nachtrust (bijvoorbeeld Somnox). Dan kan de app verder worden ontwikkeld voor iOS, zodat deze op iPads of iPhones gebruikt kan worden. Ook zou het goed zijn als er meer functies in komen, zoals reageren op beweging in plaats van geluid. Voor meer informatie over Muziek in de Nacht kun je terecht bij Jeroen: J.Arendsen@sherpa.org.

voordat de muziek aan gaat. Jeroen: “Sommige cliënten maken af en toe geluid terwijl ze zich wel ontspannen voelen. Dan wil je niet dat de muziek direct gaat spelen.”

Comfort Door Muziek in de Nacht gaan sommige mensen met een ernstig meervoudige beperking beter slapen. Al geldt dat niet altijd voor iedereen. Petra is bijvoorbeeld nog steeds vaak ’s nachts wakker, ook als er muziek speelt. Maartje: “Petra maakt wel meer goede nachten. Maar wat vooral belangrijk is, is dat ze meer comfort ervaart. De muziek werkt als een knuffel voor haar en geeft haar een gevoel van veiligheid, waardoor ze kan ontspannen.” | Klik 2 2022 | www.klik.org

lvbleren

Fietsdocenten geven les aan mensen met een verstandelijke beperking en/ of autisme

Tekst Mariët Ebbinge Fotografie Eigen foto’s

Leren fietsen Als je kunt fietsen, doe je mee met de maatschappij. Je wereld wordt er groter door. Met behulp van gespecialiseerde fietsdocenten kunnen ook mensen met een licht verstandelijke beperking en/of autisme leren fietsen.

Jason (26) leerde als klein jongetje fietsen van zijn moeder. In zijn vrije tijd fietste hij veel met haar. Als volwassene is Jason blijven fietsen. Hij rijdt dagelijks zelfstandig van zijn woning, De ontdekking in Kattenbroek, naar dagbesteding Edloket (Amerpoort) in Amersfoort-Noord. Bij Edloket maakt hij brieven, teksten en websites die moeilijk zijn makkelijk. Meestal gaat het fietsen goed. Tot ongeveer twee jaar geleden een mevrouw boos op hem werd, omdat hij iets verkeerds deed in het verkeer. Jason begreep er niets van. Later hoorde hij van zijn moeder dat hij een verkeersregel had overtreden. Jason wilde niet dat dit hem nog een keer overkwam. Daarom zocht

Jason is er trots op da de rotonde Eemplei t hij nu alleen over n Amersfoort durft te in zijn woonplaats fietsen

Rood en groen tape Het aanleren van de verkeersregels deed Annie met Jason in de praktijk, dus op de ﬁets. Annie: “Door Jasons

Als je kunt fietsen, gaat er een wereld vo je open en vond zijn moeder op internet een fietsdocent voor hem. Dat was Annie Tiekstra van ‘Samen Opfietsen’. Zij bracht hem alle verkeersregels bij. Klik 2 2022 | www.klik.org

licht verstandelijke beperking en autisme leert hij het beste in kleine stapjes. Het werkt goed als ik het visueel voor hem maak. Daarom plakte ik als geheugensteuntje tape op zijn stuur.

Rode tape aan de rechterkant van het stuur betekent dat Jason moet stoppen voor verkeer van rechts. Groene tape aan de linkerkant betekent dat hij voorrang heeft op een kruispunt zonder voorrangsborden.” Annie en Jason oefenden samen de routes die Jason wekelijks aﬂegde. Van huis naar dagbesteding. Van huis naar zijn moeders woning. Al doende leerde Jason onder meer dat van rechts komend verkeer voorrang heeft en dat hij moet stoppen als een verkeerslicht op rood staat. Jason heeft ook van Annie geleerd om in lastige verkeerssituaties zonder angst te ﬁetsen. Een daarvan is een drukke

lvbleren

Jason leerde in lastige verkeerssituaties zonder angst te fietsen

rotonde, het Eemplein, in zijn woonplaats Amersfoort. Jason: “Ik ben er trots op dat ik nu alleen over die rotonde durf te fietsen.” Annie, die leerkracht in het speciaal onderwijs is geweest en ook in de psychiatrie met mensen met autisme heeft gewerkt, kan al haar ervaring kwijt in het begeleiden van mensen als Jason. Geen wonder dat Jason zich op zijn gemak bij haar voelt. “Zij geeft mij een prettig en veilig gevoel. En zij heeft veel geduld. Ik kan haar desnoods tien keer hetzelfde vragen.” Toen Jason na een schouderoperatie een tijdje niet meer had gefietst, durfde hij het opeens niet meer. Ook toen hielp Annie hem. Het was voor haar niet moeilijk om Jason na een paar weken weer op de fiets te krijgen. “Hij pakte alles snel weer op. Ik vond het leuk om te zien dat hij zo vooruit was gegaan.” Jason was er blij mee. “Door Annie heb ik weer zelfvertrouwen gekregen en stap ik nu makkelijk op de fiets.”

Slingeren Net als Annie is ook Gert Noordhoek van ‘Fiets met me mee’ ﬁetsdocent. Gert heeft eveneens een zorgachtergrond. Annie en Gert kennen elkaar van hun werk in de psychiatrie. Beiden houden ervan om in de buiten-

keer. “Als ik iemand met een beperking leer om een drukke weg over te steken, kan dat gevaarlijk zijn. Tussen het moment dat ik aangeef dat iemand kan oversteken en het moment waarop hij daadwerkelijk wegﬁetst, verloopt er soms veel tijd. Daar moet

De eerste les is leren remmen lucht te zijn en ze zijn dol op fietsen. In hun werk als fietsdocent komt hun vorige baan in de psychiatrie en hun passie voor fietsen bij elkaar. De fietsdocenten benadrukken dat mensen met een beperking veel tijd nodig hebben om goed en veilig te leren fietsen. Annie: “Het gaat niet vanzelf. De meeste kinderen of volwassenen met wie ik werk, hebben veel tijd nodig om iets te leren.” Gert geeft aan dat dit invloed kan hebben op de veiligheid in het ver-

je, om het veilig te houden, rekening mee houden.” Bovendien is het werk dat de fietsdocenten doen maatwerk. Jason kon al fietsen toen hij bij Annie kwam. Anderen kunnen ook al fietsen, maar zijn bijvoorbeeld door een valpartij bang geworden. En vaak kan een client nog helemaal niet fietsen, maar wil hij dat wel graag leren. Die situaties vereisen een verschillende aanpak. Net als Annie past Gert zich aan de wens van zijn cliënt aan. “Een f Klik 2 2022 | www.klik.org

lvbleren Tekst Mariët Ebbinge Fotografie Eigen foto’s

Fietslessen

zema askia Rit Foto: S

Annie en Gert geven fietslessen in Amersfoort en omgeving. Je kunt bij ze terecht om fietsen te leren, om de verkeersregels te leren kennen en om gezellig met hen op pad te gaan. Ze passen zich daarbij aan bij wat jij nodig hebt. Het fietsen beperkt zich niet tot een toerfiets. Annie en Gert leren mensen die dat willen ook op een driewieler, een mountainbike of een e-bike te fietsen. En ze nemen mensen die niet kunnen fietsen op een tandem of in een duofiets mee voor een tochtje. Voor meer informatie: zie samenopfietsen.nl en/of fietsmetmemee.nl.

meisje wilde alleen de route van haar woning naar haar moeder ﬁetsen. Ze wilde ook alleen de verkeersregels leren die ze op dat traject tegenkomt.”

Veilig Voor alle cliënten geldt dat het ﬁetsen in de eerste plaats veilig moet gebeuren. Gert: “Ongeacht of iemand al wel of niet kan ﬁetsen, start ik altijd met

Voor alle cliënten geldt dat het fietsen in de eerste plaats veilig moet gebeuren

Klik 2 2022 | www.klik.org

hem of haar te leren om veilig te fietsen. Dat doen we op een plek waar geen verkeer is, bijvoorbeeld een parkeerterrein. De eerste les is leren remmen. Sommigen knijpen te laat in hun rem, anderen remmen te abrupt. Ook kijk ik hoe iemand op zijn fiets stapt en wegrijdt. Slingert hij of gaat het in een rechte lijn? De fietsbehendigheid moet goed zijn voordat je samen het verkeer in gaat.”

Ook Annie start meestal met goed leren remmen en voorkomen dat iemand slingert op zijn fiets. Daarna neemt ze net als Gert de volgende stap. “Dan fiets ik niet al te drukke routes met hem of haar. Eerst fiets ik ernaast en dan erachter.” Als mensen met een beperking leren fietsen, wordt hun wereld groter, ervaren Gert en Annie. Ze kunnen erdoor meedoen met de rest van de maatschappij. Annie: “Mensen met een (verstandelijke) beperking gaan naar hun eigen dagbesteding of werk. Ze sporten vaak apart en bezoeken hun eigen clubjes. Als iemand met een verstandelijke beperking en/of autisme kan fietsen, wordt dat anders. Dan kan hij of zij bijvoorbeeld samen met broers, zusjes, vrienden of collega’s naar school of werk fietsen.” Daarnaast maakt fietsen je onafhankelijker. Het is voor mensen als Jason een goed alternatief voor de auto. Jason: “Ik wilde bijvoorbeeld zelf naar mijn therapie fietsen in plaats van daar met de regiotaxi naartoe te gaan. Ook die route heb ik geleerd om zelfstandig te fietsen.” |

Gewoon anders Wie een beperking heeft, is anders en wordt niet altijd geaccepteerd in de maatschappij. Het boek ‘Gewoon en anders?!’ gaat hierop in en geeft handvatten voor zorg op maat aan kinderen en jongeren met een (verstandelijke) beperking.

Mensen met een beperking zijn mensen die anders zijn. Ze brengen heel wat teweeg in onze maatschappij. Aan de ene kant zijn er meer mogelijkheden en hulpmiddelen dan ooit om te kunnen participeren aan het maatschappelijke leven. Tegelijkertijd heeft de maatschappij steeds meer moeite met ‘beperking’, met wat niet perfect is. Er mogen zijn zoals je bent, voor jezelf en voor je omgeving, is een essentiële randvoorwaarde in het ontwikkelen van een veilige gehechtheid, zo maken de auteurs van ‘Gewoon en anders?!’ duidelijk. De auteurs schrijven vanuit hun ervaring bij de Antwerpse jeugdzorgorganisatie Heder en hebben manieren ontwikkeld om de therapeutische relatie te ontwikkelen binnen een veilig kader. Want een omgeving die niet op maat van het kind is, veroorzaakt chronische stress en creëert een voedingsbodem voor psychische stoornissen en gedragsproblemen. Als hulpverlener dagen de auteurs je uit om na te denken op welke manieren je drempels kunt overwinnen. Een voorbeeld: Ahmed is zeventien jaar. heeft een fysieke en een matige verstandelijke beperking. Hij wil graag ﬁlmmaker worden. In de leefgroep en op school nemen ze die wens niet serieus, omdat dit toch nooit haalbaar is. Ahmed raakt daardoor gefrustreerd. Wanneer de begeleiding Ahmed de kans geeft om bepaalde evenementen (bijvoorbeeld de opendeurdag) te ﬁlmen, merken ze dat hij zich in zijn element voelt en blij is om die kans te krijgen. Het geeft hem op sociaal vlak extra mogelijkheden tot contact. In de praktijk blijkt dat jongeren geregeld

verschenen

Tommy de Lange Fotograﬁe

Nieuwe uitgaven en hulpmiddelen voor de verstandelijk gehandicaptenzorg

Ervaringsdeskundige Ad van Ginneken (r) verzorgt samen met mbo-docent Sheelah Nulkes een gastles in de lesmodule Verslaving op ROC Tilburg

Lesmodules

verstrikt raken in hun identiteitsontwikkeling. Enerzijds willen ze wel bij de groep ‘met een beperking’ horen, anderzijds zetten ze zich hier ook tegen af. De auteurs geven inspiratie in het hanteren van deze uitdagingen zonder te pretenderen een pasklare handleiding te hebben voor het omgaan met identiteit. De auteurs vertellen het eerlijke verhaal en leggen met het boek een stevige (psychotherapeutische) basis voor een gezonde ontwikkeling op het gebied van identiteit, acceptatie en mogelijkheden. Dit is wat elke hulpverlener en ouder wil voor alle kinderen met een beperking. Het lezen – en nog meer – het toepassen in de praktijk waard. | AMK

De Academische Werkplaats Leven met een verstandelijke beperking heeft in 2021 samen met mbo-opleidingen vier lesmodules voor de gehandicaptenzorg ontwikkeld rond vier thema’s: zelfbeschadigend gedrag, zelfbepaling, verslaving en sociale netwerken. Per thema zijn een aantal lessen beschikbaar met interactieve werkvormen, waaronder gastlessen met ervaringsdeskundigen. Interne academies van zorgorganisaties en mboopleidingen kunnen deze modules gratis opvragen bij Luciënne Heerkens van AWVB: G.C.J.Heerkens@tilburguniversity.edu.

Dit ben ik Er is een box met zeven schriften ‘Dit ben ik’ verschenen. De box is bedoeld voor cliënten om hun eigen levensverhaal vast te leggen aan de hand van verschillende thema’s. Het gaat over vroeger en later, maar vooral over nu, wie ik ben, wat ik voel, waar ik ben, hoe ik leef. Door: Monica Boschman, Gerrie Lammé en Jet westbroek. Uitgeverij MB Communicatie, prijs € 29,95.

Gewoon en anders?! Geestelijke gezondheidszorg bij mensen met een beperking. Door Winny Ang, Soﬁe Bettens, Ilses Hardy, Lieve Kiebooms, Marleen Pirotte, Veerle Verboven. Uitgeverij Gompels&Svacina. Prijs € 24,00 Klik 2 2022 | www.klik.org

verschenen

Werken met visualisaties Het vernieuwde boek ‘Ondersteunde communicatie met visualisaties’ biedt een praktische handleiding en een concreet hulpmiddel voor wie met visualisaties aan de slag wil. Het boek is geschreven door Chris De Rijdt, praktijklector orthopedagogiek aan de Faculteit Mens en Welzijn van de Hogeschool Gent. Zij heeft zich gespecialiseerd in het werken met visualisaties. ‘Ondersteunde communicatie met visualisaties’ was toe aan de vierde editie, is gestoken in een nieuw jasje met nieuwe producten en thema’s op vraag van het werkveld. Met elkaar communiceren lijkt vaak vanzelfsprekend, maar een verstandelijke en communicatieve beperking kan het behoorlijk ingewikkeld maken. Visualisaties kunnen helpen. Je kunt visualiseren door gebruik te maken van foto’s, tekeningen, pictogrammen, geschreven taal of voorwerpen (verwijzers). De keuze voor de vorm wordt bepaald door het communicatieniveau, de mogelijkheden en beperkingen van de cliënt en zijn persoonlijke voorkeur en wensen. De Rijdt besteedt aandacht aan de randvoorwaarden als je visualisaties wilt gaan maken: X Zijn cliënt en omgeving gemotiveerd om ermee te werken? X Te kinderachtige, te opvallende of saaie visualisaties hebben minder kans van slagen. X Gebruik duurzame en goed te reinigen materialen en besteed aandacht aan de afwerking. X Is het materiaal op de plek waar de cliënt het nodig heeft? Als je een visualisatievorm gekozen hebt, is de vraag welk materiaal je gaat gebruiken. In het boek krijg je ideeën aangereikt en uitgewerkt, zoals magnetisch tape of verf, fotoalbum, planborden, verschillende communicatieboekjes, placemat, klapper, praatknoppen en pictowatch. Aparte aandacht besteedt De Rijdt aan kinderen met autisme. De taalontwikkeKlik 2 2022 | www.klik.org

Aansluiten bij LVB Hoe kunnen dienstverleners, zoals gemeentes, beter aansluiten bij mensen met een licht verstandelijke beperking (LVB)? Om hierbij te helpen is plaatsvooriedereen.nl gelanceerd: een website vol inspiratie voor inclusieve, passende dienstverlening. Ervaringsdeskundigen vertellen in korte video’s over hun verstandelijke beperking en hun ervaringen met dienstverleners. De site geeft ook tips om in contact te komen met deze doelgroep.

Digidoeboek

Gompel& Svacina

ling bij kinderen met autisme loopt vaak vertraagd en sommige personen met autisme hebben geen plezier in communicatie. Voor hen kan het aanleren van non-verbale communicatie via pictogrammen een grote hulp zijn. Communicatie bij autisme wordt weleens beschreven als contextblindheid. Het is dus belangrijk om elke situatie heel duidelijk en concreet te maken. In de ene situatie is een blad een onderdeel van een boom, in de andere situatie is een blad iets om op te schrijven. Cliënten met autisme worden volgens De Rijdt vaak overschat op het vlak van taalgebruik: we denken dat men het begrepen heeft, of de cliënt herhaalt letterlijk de gesproken taal waardoor het lijkt dat hij het begrepen heeft. De auteur brengt in deze praktische uitgave hulpmiddelen in kaart die voor iedereen beschikbaar zijn. Als je écht wilt communiceren met je cliënt, hem wilt begrijpen, zijn leefwereld wilt verduidelijken en vergroten, dan is dit boek een bron van informatie en inspiratie. | AMK Ondersteunde communicatie met visualisaties. Door Chris De Rijdt. Uitgeverij Gompels&Scavina. Prijs € 24,50.

Tijdens de allereerste lockdown, toen alle dagbestedingslocaties dicht moesten, is voor het eerst massaal gebruikgemaakt van digitale tools om contact en dagbesteding op afstand mogelijk te maken. Maar hoe kan dit virtuele contact zo warm mogelijk verlopen? Vilans onderzocht dit en komt nu met het Digidoeboek. Het is te downloaden als pdf via zorgvoorbeter.nl, zoek op ‘digidoeboek’. Dit boek geeft niet alleen tips, maar benadrukt eveneens het belang van een visie op digitale dagbesteding.

Klik-webinar cadeau Klik organiseerde vrijdag 21 januari een gratis webinar voor begeleiders en zorgverleners over het thema ‘Emotionele ontwikkeling’ bij mensen met een verstandelijke beperking. Dit webinar was de afsluiting van alle activiteiten rond het 50-jarig bestaan van Klik afgelopen jaar. Het webinar was met ruim 650 deelnemers drukbekeken, maar dit ‘cadeautje’ maken wij ook graag beschikbaar voor iedereen die er niet bij kon zijn. Terugkijken kan via klik.org/webinars, of zoek op spreker ‘Jolanda Vonk’.

volgendeklik

Klik 3 van 2022 verschijnt op 8 april en heeft als thema Autisme en prikkelverwerking

Verder in Klik Up Social Club Combinatie van werk, sport en ontspanning als dagbesteding // Ambassadeur Begeleider vertelt over bijzonder leertraject en functie als ‘reisleider’ gehandicaptenzorg // en de columns van de Dokter, Seksulooog, Gedragskundige en Persoonlijk.

colofon Vakblad voor de verstandelijk gehandicaptenzorg 51e jaargang, nummer 2 grote foto omslag Robin Britstra, met medewerking van acteurs van theaterwerkplaats de Rode Hoed in Zutphen www.klik.org Redactie Tjitske Gijzen Postbus 24028, 3502 MA Utrecht Telefoon 06-24207476 E-mail gijzen@prelum.nl De redactie werkt onafhankelijk op basis van een redactiestatuut. Overname van artikelen, delen daaruit of illustraties uitsluitend met toestemming. Aan dit nummer werkten mee Mariët Ebbinge, Ruth Eppink, Anne-Marie KLaassen Uitgave Prelum Basis-lay out Twin media bv Vormgeving colorscan bv,

www.colorscan.nl Druk Veldhuis Media, Raalte ISSN 0166-5782

schriftelijk of per mail tot drie maanden voor het einde van de abonnementsperiode. Zie www.klik.org/voorwaarden

Abonnementen Voor vragen over abonnementen, bezorging of adreswijzigingen kunt u: Bellen met: 030-63 55 060 Mailen naar: klantenservice@klik.org Schrijven naar: Prelum, Klik Postbus 24028, 3502 MA Utrecht

Advertenties Demani Sales in Didam Debbie van den Dool Telefoon 0316-227155 E-mail info@demani.nl

Klik Compleet € 180,65 Klik Print Only € 167,65 Klik Online Only € 150,65 Klik Privé € 101,35 Klik Privé Online € 92,15 Student Online € 45,25 Voor prijzen buiten Nederland en groepsabonnementen zie klik.org/abonneren of mail met klantenservice@klik.org, ook voor een gratis proefexemplaar. *Prijzen zijn incl. 9% BTW. Jaarabonnement geldt tot wederopzegging. Beëindigen kan

klikwijzer

Kennispockets Kennispockets zijn themaboekjes, die je antwoord geven op de meest gestelde vragen over thema’s die leven in de zorg, zoals autisme, seksualiteit en communicatie. De pockets zijn zowel digitaal als in een geprinte versie verkrijgbaar. Prijs € 22, inclusief BTW en verzendkosten. Kijk op www.klik.org/kennispockets Thema’s Het tijdschrift Klik is ook nog los na te bestellen. Prijs € 13,95 per stuk, inclusief verzendkosten en exclusief 9% BTW.

Aanbieders van producten of diensten in de verstandelijk gehandicaptenzorg

advertentie

Cursus advies

Vakantie

Mieke Janssens Trainingsbureau Concrete Coaching Graaf Hendrik III plein 68, 4819 CL Breda T 06-21215815 E miekejanssens@concretecoaching.eu I www.concretecoaching.eu Vandaag leren, morgen toepassen! Mieke Janssens is auteur en geeft praktijkgerichte workshops en teamtrainingen in de Verstandelijk Gehandicaptenzorg, gebaseerd op actuele begeleidingscasuïstiek.

Stichting Arie van Wijngaarden Postbus 72, 2160 AB Lisse T 0252 414 702 E info@stichtingarievanwijngaarden.org I www.stichtingarievanwijngaarden.org

PAO Psychologie T 085-4879310 E info@pao.nl I www.pao.nl

Stichting Arie van Wijngaarden stelt jaarlijks voor kleinschalige doelen een bedrag beschikbaar, dat naar het oordeel van het bestuur bijdraagt aan de integratie en acceptatie van mensen met een verstandelijke handicap in de samenleving. Alleen schriftelijke aanvragen worden behandeld.

PAO Psychologie is gespecialiseerd in geaccrediteerd onderwijs voor zorgen onderwijsprofessionals. Klassikaal, online of blended. Onderwijskundig goede lesprogramma’s staan altijd voorop. PAO geeft daarnaast opleidingsadvies en helpt bij ontwikkelvraagstukken.

Adverteren in de Klikwijzer? Eelke Verschuur T 030 2844844 E info@eelkeverschuur.nl I www.eelkeverschuur.nl TFG, Tom Gravestein T 0651786223 E gravestein@hetnet.nl I www.contactcirkels.nl

Behandeling, coaching met video, Scholing en methodisch werken

De leukste webwinkel voor aangepast speelgoed, communicatieknoppen en -mappen, sensomotorisch materiaal, planborden en timers, ADL hulpmiddelen, computer- en iPad-aanpassingen, kauwsieraden, Joyk poppen en meer.

Uw organisatie of bedrijf staat een jaar lang in elke editie van Klik voor slechts € 525,- exclusief btw. Neem contact op met Debbie van den Dool: E debbie@demani.nl T 0316 227155

Klik 2 2022 | www.klik.org

%# $& +" ! " " $' ",#%

#% *(&' ) " ") # ( ("' ( '# " " #! " $#& ' %# $& ! ' ' % -% " " (* -"' %# $ # ' ! ' &* "' " ! % # '% " % " & % ) % ) " ' # 0 %# $& +" ! " " $' ",#% 1 '(! #" % (" % " # ! * " %# $& +" ! ,

%# $&%# " " " $' ",#%

#% *(&' ) " %# $&%# " "" " (* -"' %# $ " % , % "" " "('' " " .") # " #! " $#& ' %# $& ! ' ' &' !( % " ' &* "' " ! % , ## % #) " '(! #" % (" % " # ! * " %# $&%# " ,

! # " " ,#% % # ( & ' ! # (* ' ! !#' ) %' " # ' " (" #"'* " % " " % "' '% " % # " # "' %' ( " % " # ( (* ' ! *(&' ! ' ) " RQJHZHQVWH SDWURQHQ HQ KRH X GH Hර HFWLYLWHLW HQ KHW * % $ , % ) " ' ' ! ) % ## '

' %' '(! "& & $' ! % % " # ! * " ' ! # "

&+ '% " " $' ",#%

"& , ) " "' % ' ) " *#% ' (* "" & #) % ) %& $&+ '% & , ' " ! "& " ! ' " ) %&' " $ % " ) % %##' % ' ) $% ' & " ) '' " )##% ' & " % " ) " " #! " ! ' $&+ '% & $%# ! ' (* -"' " ' %' '(! )% & $' ! % % " # ! * " #$ " $&+ '% )

030-6933887 | info@medilex.nl | www.medilex.nl

Klik editie 2 - 2022

Articles inside

Volgende Klik | Colofon

Ontvangen reacties

Verschenen

Balans meten

Gedragsdeskundige

Dokter

Persoonlijk

Casus