Flevopolders en IJsselmeer – Adriaan Geuze

ADRIAAN GEUZE

Dan kraakt mijn land, mijn vlakke land *

Niets heeft de Nederlandse ziel meer gevormd dan de zee en de dreiging van het water, vertelt gerenommeerd landschapsarchitect Adriaan Geuze. ‘In Flevoland werd de zeebodem gevierd.’

VAN GOGH, MONDRIAAN en Mesopotamië zitten niet meteen in je hoofd als je staat in de weidse Flevopolder, waar je blik eerder naar de einder wordt getrokken dan naar de binnenkant van je hoofd. Adriaan Geuze ziet die connecties juist wel, want de polder is een magnifiek kunstwerk.

Adriaan Geuze is oprichter van West 8, het internationaal gerenommeerde ontwerpbureau voor stedenbouw en landschapsarchitectuur. Hij vertelt hoe Nederlanders al eeuwenlang land uit water winnen. Maar toen de Zuiderzee werd drooggelegd, werden alle blauwdrukken van tafel geveegd. En dat leverde en passant een nieuw Hof van Eden op, vertelt Geuze. In de zuidelijke Flevopolders werden twee hoofdvaarten evenwijdig aan elkaar gebaggerd: de Hoge Vaart en de Lage Vaart. Een overeenkomst, volgens de visionaire landschapsarchitect, met de ligging van de Bijbelse Hof van Eden in Mesopotamië, het vruchtbare land tussen de rivieren de Eufraat en de Tigris in het Midden-Oosten. ‘God had zijn paradijs tussen twee grote rivieren. De Nederlandse landmakers die in de loop der eeuwen hun nieuwland hadden gemaakt in de moerassen en uit de zeebodem, schiepen hun hof van Eden op de jonge zeeklei tussen de twee Vaarten. Flevoland werd een indrukwekkend Tweestromenland, het Nederlandse Mesopotamië.’

Waar de vaarten bij elkaar komen, werd, al even indrukwekkend, een van de grootste gemalen ter wereld gebouwd. Na de inwerkingstelling in oktober 1967 hadden de machtige pompen in krap zeven maanden heel Zuidelijk Flevoland droog gezogen. Maar aan de buitenkant van het sobere gebouw lees je het er niet aan af. ‘De vier in het water spiegelende dieseltanks van dit gemaal zijn de enige ornamenten aan dit functionele kunstwerk’, observeert Geuze. Op de vers gewonnen zeebodem van de polder was spijtig genoeg geen ruimte voor een nieuw utopia. ‘Historisch gezien is de grootste misser van het Zuiderzeeproject dat Almere werd ontwikkeld als een zielloze stad aan een zandwindplas, in plaats van als een spirituele, Mesopotamische stad waar de Hoge en Lage Vaart samenvloeien, met een kathedraalgemaal als Eiffeltoren.’ De bevrijding van het vierkant Zo is het hele polderlandschap doordrongen van een subtiele mystiek, die niet altijd even zichtbaar is. Maar pak een kaart en luister naar Geuze en de schellen vallen van je ogen. Voor Zuidelijk Flevoland rolde een radicaal herontwerp van de tekentafel waarvoor te rade werd gegaan bij Mondriaan. Zelfs het vliegtuig was van invloed. Sproeivliegtuigen doken op in de gewasverzorging. Die konden heel precies velden besproeien. Kavels werden groter en rechthoekig gepland, ideaal voor de aanvliegroutes: ‘Loodrecht op de windrichting met de boerderijen samengeklit op de hoeken van de percelen.’

De gebieden voor wonen, bedrijvigheid, industrie en recreatie werden naar de randen van de polder gedelegeerd. ‘Daarmee werd in het midden van Zuidelijk Flevoland het ultieme landbouwvierkant bevrijd. Uitgestrekt, open en met een perfecte landbouwgrond en slechts één bomenlaan in het midden.’ De invloed van Mondriaan: ‘Laatst vertelde een ingenieur die nog had gewerkt aan de originele plannen dat ze waren geïnspireerd door schilderijen van Mondriaan, waarvan er één hangt in het Kröller-Müller museum. Mondriaan onderzocht composities met vlakverdelingen waarin steeds een wit vierkant werd vrijgespeeld en de kleurenvlakken werden verdreven naar de rand, de ‘bevrijding’ van het vierkant. Zijn schilderijen waren van invloed op de Nederlandse traditie van land maken: het gekaderde vierkant met een verpletterende horizon onder lage luchten is daar de weerspiegeling van. Waar de Hollandse meesters zich lieten inspireren door de polders, werd Nederlands jongste polder zelf een hommage aan Mondriaan. Generaties boeren zullen nog ploegen in deze bevrijding.’ De polder als ultiem kunstwerk, met zelfs een connectie met Vincent van Gogh.

Best gemaakte land ooit De polder als thuisgrond voor utopia. Als oord doordrenkt in mystiek. Bezoek je de polders, bedenk dan ook dat compassie voor de armen aan de wieg van dit nieuwe land in de Zuiderzee stond, vertelt Geuze: ‘De jonge Van

‘Waar de Hollandse meesters zich lieten inspireren door de polders, werd Nederlands jongste polder zelf een hommage aan Mondriaan’

Gogh trok zich het lot aan van de arme landarbeiders en de thuiswevers, die leefden onder erbarmelijke omstandigheden in de veenontginningen en op de zandgronden van het oude land. In 1885 schilderde hij zijn Aardappeleters. Een dieppessimistische inkijk in de moderne tijd. Vijf door honger en uitzichtloos- heid verstijfde karakters aan een keukentafel onder een stinkende olielamp. Vader verdeelt twee aardap- pels in kleine stukjes, moeder schenkt cichoreikoffie in kopjes. Aan de muur hangen de drie kruizen van Golgotha.’ Deze negentiende-eeuwse somberheid, legt Geuze uit, was de reden om met het plan voor de Zuiderzeewerken te komen. Na de Tweede Wereld- oorlog werd pas goed duidelijk hoe indrukwekkend de Zuiderzeewerken wel niet waren. In de jaren dertig verdorden de nieuwe landbouwgronden op de prairies van Amerika, miljoenen boerengezinnen werden landloos en trokken weg. In de jaren dertig besloot Stalin in de Sovjet-Unie tot collectieve land- bouw. Dat werd een fiasco en in Oekraïne brak een grote hongersnood uit. Naar schatting tien miljoen mensen kwamen om.

‘In diezelfde periode werden de Wieringermeer- polder en de Noordoostpolder gerealiseerd. Ze werden gebouwd met empathie, doordachte planning en aandacht voor de toekomstige gemeenschap die hier een leven moest opbouwen. Dit resulteerde in het best gemaakte land ooit. Hier werd de zeebodem gevierd. De perfect ontwaterde jonge zeeklei leverde gegarandeerde oogsten op. Vijftig jaar na het sombere schilderij van Van Gogh hadden de ingenieurs van de Zuiderzeewerken de voorwaarden geschapen voor een gul polderland met rijke boeren. En werd de Noord- oostpolder een immense, in strakke voren geploegde pootaardappelenzentuin, in het hart van een bloeien- de, internationale aardappelindustrie.’<

20

20

SEA LEVEL Middenin landschapspark De Wetering bij Zeewolde stuit je op een kaarsrechte, betonnen muur die uit een groene helling lijkt te ontspruiten. De muur stopt abrupt bij het kanaal en is dan enkele meters hoog. Aan de overkant van het kanaal volgt een andere betonnen muur zijn weg. De twee muren, elk 25 centimeter dik en tweehonderd meter lang, staan diagonaal op elkaar. Niemand minder dan de Amerikaanse kunstenaar Richard Serra maakte Sea Level en het was in 1996 het eerste kunstwerk dat aan het park werd toegevoegd. Met de hoogte van de muren geeft Serra aan hoe hoog de zeespiegel ooit was en dat Zeewolde feitelijk op de zeebodem is gebouwd. Sea Level is ook het grootste werk van Serra in Europa.

- 41 - See All This 21

‘Een kathedraal, niet van steen en glas-in-lood, maar van ranke populieren’

21

VLIEGTUIGSPOTTEN OF EEN VLIEGLES Je waant je overal en nergens, als je op vliegbasis Lelystad staat. Kijk door de hekken naar het universele betonnen platform en zie de vliegtuigen opstijgen en landen. Er zitten prachtige modellen tussen van Early Birds, die je ziet in een hangar op het vliegveld waar ze worden gerestaureerd. Liever zelf achter de knuppel en Flevoland van bovenaf zien? Neem een vliegles in een Cessna en keer veilig terug. ‘On final, for full stop!’ 23

22

22

AARDZEE Wil je iets anders ervaren dan het strakke einde van de Flevopolder, wandel dan in Aardzee tussen grazige wallen, schijnbaar willekeurig geplante boompjes, dijkjes en rustieke schelpenpaadjes. Met zijn vijf hectare is Aardzee aan de Vogelweg bij Zeewolde het grootste landschapskunstwerk van Nederland. Het werd ontworpen door Piet Slegers en maakte oorspronkelijk deel uit van kunstproject Beelden Buiten uit 1979. Aardzee verbindt water en aarde op een plek waar eerst alleen maar water was.

23

DE GROENE KATHEDRAAL In de uitgestrekte Flevopolder staat een bijzondere kathedraal. Niet van steen, mortel en metershoge ramen van glasin-lood, maar door kunstenaar Marinus Boezem opgebouwd uit ranke Italiaanse populieren. Boezem ontwikkelde het idee in 1978 en plantte negen jaar later 178 populieren, volgens de plattegrond van de gotische Notre-Dame van Reims. Volgens de kunstenaar is de gotische kathedraal het hoogtepunt van het menselijk kunnen.

24

25 26

24

DE BLOCQ VAN KUFFELER Een van de grootste gemalen ter wereld staat bij Almere. Heel Zuidelijk Flevoland houdt de voeten droog dankzij de machtige pompen die in het streng-geometrische gebouw van steen en staal huizen. Het gemaal werd vernoemd naar waterbouwkundige Victor de Blocq van Kuffeler. In 1967 stelde koningin Juliana de machines in werking. In amper zeven maanden legde het gemaal Zuidelijk Flevoland droog.

‘Het gemaal legde heel Zuidelijk Flevoland in amper zeven maanden droog’

25

ZEILEN ZUIDERZEE Onthoud: je kunt niet omslaan door de wind, je moet gewoon je zeilen losgooien (maar pas op voor de giek!). Niet zo’n zin in ravioli uit blik in de kajuit? Maak dan een tussenstop bij Pampus, het forteiland in het IJmeer dat is aangelegd als onderdeel van de 135 kilometer lange verdedigingslinie bekend als de stelling van Amsterdam. En verdwaal in de geheime gangen van het negentiende-eeuwse fort.

26

SCHOKLAND Midden in de Noordoostpolder ligt het gebied Schokland. Ooit lag het als een eiland in de Zuiderzee en klotsten de golven ertegenaan. Er woonden al mensen in de prehistorie, waardoor het een archeologisch monument is vol bijzondere bodemschatten. Eeuwenlang vochten de bewoners van het eiland tegen het water, maar die strijd verloren ze in 1859. In 1942 werd Schokland opgenomen in de Noordoostpolder. Nu kun je er wandelen in de natuur of de bodemvondsten en de monumenten komen bekijken. Of je richt je blik op de kim, om te genieten van het wolkenspel, op deze unieke plek tussen land en water.