Het uur van de muur

MY CAT MY SOULMATE CATS AND ARTISTS IN PHOTOGRAPHY

De kattenspecial My Cat My Soulmate is gemaakt voor de tentoonstelling Cats and Artists in Photography in het Kattenkabinet aan de Herengracht in Amsterdam. De tentoonstelling is te zien t/m 5 september. 98

Kunstmagazine

Wacht niet tot later, krijg deze kater.

Word Vriend!

Ontvang 4 x See All This voor € 42,50 en krijg de limited edition kattenspecial cadeau!

Als Vriend krijg je 20% korting op je abonnement + neem deel aan speciale events + maak kans op kunstwerken, toegangskaartjes en boeken

Studenten betalen €30 per jaar

HET UUR VAN DE

MUUR

We kunnen bijna naar elke plek op de wereld reizen, maar dat privilege geldt lang niet voor iedereen. Steeds meer muren versperren de weg. De muur stond aan de wieg van de beschaving, maar in dromen duikt hij op als symbool van een kapotte wereld. tekst THEO PAIJMANS

EEN MENS DIE in zijn eentje op een muur staat. Hij kijkt naar het opkomende water waarvan de golven tegen de wal slaan. Dit beeld keerde nacht na nacht terug in zijn dromen, vertelt de Engelse schrijver John Lanchester vanuit Londen. ‘Ik vroeg me af waar die droom over ging en wat de betekenis ervan was. Ik realiseerde me dat ik me een wereld na een klimaatverandering aan het voorstellen was, een beeld van een planeet die onherroepelijk veranderd was door de stijgende waterspiegel en de opwarming van de aarde. Ik begon me af te vragen hoe die wereld eruit zag.’

Lanchester maakte de roman die hij op dat moment aan het schrijven was niet af. Het beeld van die eenzame figuur op de muur was dwingender. Het werd een nieuw boek, The Wall (vertaald als De Muur), dat dit jaar verscheen. Op de eerste pagina maken we kennis met een betonnen bouwwerk dat langs de hele kustlijn van Engeland loopt, en waarop ‘de verdedigers’ patrouilleren die de zee afturen en de kustlijn bewaken. Deze fictieve muur is een barrière tegen de naamloze ‘Anderen’ die wanhopig proberen op het eiland te komen. Het is koud op de muur. De dagen worden gesleten in een monotoon patroon waarin de voornaamste uitdaging is om warm te blijven.

Dwaasheid Duizenden kilometers verderop aan de oostkust van Amerika raakte professor David Frye ook geobsedeerd door muren. In zijn vorig jaar verschenen Walls: A History of Civilization in Blood and Brick vertelt hij hoe de menselijke beschaving kon ontstaan dankzij het bouwen van muren. Hij legt uit hoe dat in zijn werk is gegaan. ‘Het is een fundamenteel gegeven dat je geen beschaving zonder burgers kunt hebben. Het waren de stadsmuren die voor het eerst de noodzaak wegnamen om alle mannen te trainen als krijgers. In contrast met open gemeenschappen, die typisch genoeg niet eens verschillende woorden hebben voor “man” en “soldaat”, konden ommuurde steden verdedigd worden door minder mannen, zelfs als ze de skills of de moed ontbeerden. De levenslange militaire training, de oefeningen om jonge mannen harder en ongevoeliger te maken, waren niet meer nodig. Toen mannen eenmaal bevrijd raakten van het krijgersbestaan, konden ze niet alleen boeren en bouwers worden, maar ook filosofen, mathematici, historiografen, toneelschrijvers en dergelijke. De transitie van krijger naar werker was fundamenteel voor de opkomst van alle beschavingen.’

Sindsdien heeft de mens altijd muren gebouwd, een aantal ging de geschiedenis in als uitgesproken uitingen van macht of gewoon zotte dwaasheid. Sommige trotseerden de eeuwen. Zoals de Incamuren in de Andes, naadloos gevoegd en aardbevingsbestendig en de beroemdste van allemaal, de Grote Muur in China, die duizenden kilometers lang is. Landen bouwden ze als antwoord op elkaars veroveringsdrang. Militaire bouwwerken zoals de Atlantic Wall, de Siegfriedlinie, de Maginotlinie en het IJzeren Gordijn. Ze doorsneden Europa, maar ze werden uiteindelijk allemaal geslecht. Desondanks is de drang tot het bouwen van muren altijd gebleven. >

Symboliek ‘De muur was er al vanaf het begin. Dat beeld in mijn dromen is de oorsprong van mijn boek’, vertelt Lanchester. ‘We herinneren ons allemaal levendig de val van de Berlijnse Muur en het einde van de Koude Oorlog. Dat was een bepalend moment voor een hele generatie. In de euforische nasleep van die val, zijn we ons pas laat gaan realiseren dat er opnieuw muren worden opgetrokken.

De meeste muren sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn in de eenentwintigste eeuw gebouwd. We leven in het grote tijdperk van het bouwen van muren. We horen over trumps belachelijke muur, maar er zijn ook muren tussen Israël en Palestina en tussen India en Pakistan. ook irak is door een muur afgesloten van al zijn buren en er ligt een immense muur in de Sahara, tussen Marokko en West-Sahara. Er worden een hele hoop glanzende, hightech muren gebouwd as we speak. We hadden een fase van openheid, verbondenheid, wederzijdse afhankelijkheid en globalisatie, maar het ziet ernaar uit dat we gaan naar een tijd van segregatie en afscheiding. De fortificaties worden weer opgetrokken en er worden weer barrières gebouwd.’

Volgens Frye moeten we de muur niet alleen zien als een teken van een machtig imperium: ‘Slechts een paar keizerrijken waren ooit ommuurd, maar alleen voor een korte periode. Het laatste wat muren zouden moeten symboliseren, is macht of verovering, want muren werden in bijna alle gevallen juist ontworpen om verovering te weerstaan.’

Muren werden altijd gebouwd om veiligheid te bieden, vertelt Frye. ‘Voor het grootste deel van de afgelopen tienduizend jaar betekende dat een verdediging tegen gewapende veroveraars. Maar die functie is overbodig geworden nu we zijn aanbeland in het tijdperk van raketten, drones en bommenwerpers. Dus de ‘muren’ van de laatste tientallen jaren, typisch genoeg hekken, zijn ontworpen om drugsmokkelaars, terroristen en ongewenste immigranten buiten te houden.’ Brexit Nergens komt het idee van de muur als verdedigingslinie beter tot uitdrukking, dan in het droomvisioen van Lanchester, dat leidde tot zijn boek. Een boek over een Engeland dat ommuurd wordt door een constant bewaakte betonnen barrière van duizenden kilometers lang, opgetrokken om wanhopige klimaatvluchtelingen buiten te houden. Hij begon eraan voor de Brexit echt een ding werd, maar geeft toe dat die machinaties rond het losweken van Engeland van Europa onbewust doorsijpelden in zijn dystopische roman. Hij is ambivalent over wat zijn boek precies is. Daarvoor schurkt het te zeer aan tegen de realiteit. ‘Ik vind het etiket van dystopische roman prima, maar dat had ik niet in gedachten toen ik het boek schreef. Ik denk dat het dichter tegen non-fictie aanligt. Ik ging uit van de premisse van een wereld met een paar graden opwarming en ik vroeg me af hoe die wereld eruit zag en wat de consequenties waren. Hoe zou zo’n samenleving eruitzien en hoe zou het zijn om daarin te leven.’ In het boek van Lanchester leidt de opwarming van de aarde – door hem ‘De Omwenteling’ genoemd – tot miljoenen klimaatvluchtelingen. Ze komen met roeiboten en rubberen reddingsvlotten, op opblaasbanden, in groepen en in drommen of alleen.

‘Het is een reëel scenario en niet eens zo veraf,’ waarschuwt Lanchester. ‘Als je het IPCC-rapport uit 2018 bekijkt (over het beperken van de wereldwijde temperatuurstijging tot anderhalve graad), die de trends tot het einde van deze eeuw in kaart brengt, denk je misschien dat het einde van deze eeuw nog ver weg is. Maar als je een tiener bent, ziet dat er anders uit. Een blik op je grootouders en je beseft dat we praten over een tijdspanne die even lang is als hun leeftijd. We hebben het over een catastrofale verandering die jonge mensen zullen meemaken.’

‘De meeste muren zijn in de eenentwintigste eeuw gebouwd’

Hoopvol En, beaamt Lanchester, ook symptomatisch voor deze tijd is dat er steeds meer mensen zijn die aanspraak maken op slinkende hulpbronnen. Een scène in The Wall waarbij een eenzaam vliegtuig hoog in de lucht een condensspoor trekt, illustreert dat. Elektra is er in het Engeland van na de omwenteling genoeg, want het wordt opgewekt door kernenergie. Maar de man op de muur bedenkt dat er niet genoeg brandstof

‘We kunnen een leven hebben dat veel lijkt op het leven dat we nu leiden’

is en al helemaal niet voor vliegtuigen: ‘Dus kan er tegenwoordig maar een beperkt aantal mensen vliegen. Het zijn leden van de elite die het vliegtuig nemen om met andere leden van de elite over de Omwenteling en de Anderen te praten. Dat zeggen ze tenminste.’ Dat is een van de afschrikwekkende gevolgen van klimaatverandering, vertelt Lanchester. ‘Confrontaties over afnemende natuurlijke hulpbronnen, vooral water, kunnen vrij snel opvlammen. De wereld heeft olieconflicten gehad, maar we hebben nog geen wateroorlogen gehad. Ik denk dat die helaas niet ver weg zijn.’

Optimisme Toch hebben we de morele verplichting om optimistisch te zijn, stelt Lanchester. Toegeven aan pessimisme leidt tot wanhoop en nietsdoen. ‘En dat garandeert dat we de toekomst van mijn boek ook laten uitkomen. Daarom hebben we de verplichting om hoopvol en optimistisch te zijn, want dat is de basis voor actie. Een van de dingen die tijdens de IPCC-conferentie naar voren kwam, is dat we deze wereld kunnen behouden met een temperatuur die anderhalve graden warmer is. Het verschil tussen anderhalve graad of twee graden warmer, zoals werd afgesproken in het klimaatakkoord in 2015 in Parijs, is volgens de VN het redden van tientallen miljoenen levens. Want elke tiende van een graad betekent tientallen miljoenen levens. Het is zo belangrijk om de boodschap te verspreiden dat we niet gedoemd zijn. We kunnen een versie van leven hebben die veel lijkt op het leven dat we nu leiden. Het is niet perfect, want de oceanen zullen nog eeuwenlang warmer worden, maar het is onvoorstelbaar beter dan verder te blunderen langs het pad waar we nu op zitten. Alle landen in de wereld accepteren de realiteit van de klimaatverandering, omarmden en verwelkomden het IPCC-rapport. Vier landen doen dat overigens niet. Die vreemde as van ontkenning bestaat uit Rusland, Amerika, Saudi-Arabië en Koeweit, een ongelofelijk vreemde alliantie. Toch denk ik dat er een basis is voor het optimisme dat we nodig hebben om te handelen.’ Verzinnebeelden Omdat de wereld zo’n afschuwelijk oord is geworden, mijmert de hoofdpersoon in The Wall, willen de mensen zich niet voortplanten. Ze hebben de wereld kapotgemaakt en hebben het recht niet die met nieuwe mensen te bevolken. ‘Maar,’ vertelt Lanchester, ‘wij moeten ons die miljoenen nieuwe mensen die nog moeten komen, juist verzinnebeelden.’

Lanchester: ‘Het vreemde is dat de klimaatverandering nu gaande is maar dat de mensen die er het hardst door getroffen worden, er nu nog niet zijn. Dat zijn de armen rond de evenaar, die nog niet geboren zijn. Daarom is het zo belangrijk om onze verbeelding aan het werk te zetten, want we moeten ons deze mensen voor de geest halen. We moeten ons voorstellen wie zij zijn en hoe hun levens zullen zijn als we nu niet handelen. Dat is in de menselijke geschiedenis nog niet eerder voorgekomen, maar we zullen het echt moeten doen.’

Een andere weg is er niet, stelt Lanchester vast. ‘Het alternatief is de filosofisch volledig onderbouwde mening dat ze geen aanspraak op ons kunnen maken omdat ongeboren mensen die niet bestaan geen rechten hebben, maar dat vind ik ethisch verwerpelijk. Ik geloof dat ze wel degelijk rechten hebben. Ze hebben een claim op ons en wij hebben de verplichting daar naar te handelen, met alle optimisme die we maar kunnen opbrengen.’

Tot die tijd van optimisme aanbreekt, zal de roep om nog meer muren alleen maar harder gaan klinken. In 2017 voorspelden onderzoekers van de Columbia universiteit in New York dat aan het einde van deze eeuw meer dan een half miljoen mensen per jaar op de vlucht zullen slaan vanwege de klimaatverandering en Europa proberen te bereiken. Anderen spreken zelfs van tientallen miljoenen mensen die uiteindelijk de Middellandse zee zullen oversteken. Geen muur die dat kan tegenhouden. <

John Lanchester, The Wall, Faber & Faber, 2019 David Frye, Walls: A History of Civilization in Blood and Brick, Scribner, 2018