Wstęp

wstęp

Mniejszości narodowe i etniczne od dawna są przedmiotem zainteresowania badaczy różnych dyscyplin naukowych w Europie i na świecie. Tendencje te nabrały rozmachu zwłaszcza po 1990 roku w Europie Środkowo-Wschodniej. Przyczynami takiego stanu rzeczy są między innymi nasilone ruchy migracyjne, w szczególności ze Wschodu na Zachód. Po rozpadzie Związku Radzieckiego pojawiły się nowe państwa wypracowujące własne zasady i politykę wobec mniejszości narodowych i ich języka. Niektóre z nich dołączyły do Unii Europejskiej z całą swoją mozaiką kulturową i narodową.

Procesy te sprzyjały nowemu spojrzeniu na problem mniejszości językowych i rozpoczęciu coraz to szerszego dyskursu na temat tożsamości narodowej i identyfikacji językowej. Obecnie coraz większa uwaga zwracana jest na zachowanie i rewitalizację małych języków, dialektów i gwar.

Problemy poruszane w niniejszym tomie nie wyczerpują złożonej problematyki mniejszości narodowych oraz ich skomplikowanych i wieloaspektowych zagadnień, związanych między innymi z językiem mniejszości, jego rolą w społeczeństwie oraz współzależności zjawisk językowych i struktury społecznej. Obserwowane przez nas zmiany historyczno-polityczne mają wpływ na życie różnych grup mniejszościowych, na tożsamość ich członków, a także na zmiany zachodzące wśród użytkowników języka. U różnych mniejszości europejskich ten sam język pełni różne funkcje, na zróżnicowanych poziomach. Ten sam język w różnych państwach może być językiem państwowym, językiem mniejszości narodowej lub językiem regionalnym. Zwracamy coraz częściej uwagę na rolę, jaką język odgrywa w kształtowaniu tożsamości jednostki oraz grupy. W jakiejś mierze, wszyscy jesteśmy wielojęzyczni. Czym jest owa wielojęzyczność i w jaki sposób się do niej dochodzi?

Różnorodność językowa stanowi narzędzie, dzięki któremu poznajemy inne kultury i jest bogactwem dziedzictwa kulturowego. Rada Europy promuje wielojęzyczność i zachęca do poznawania języka sąsiadów. Znajomość kolejnych języków zwiększa szanse na rynku pracy, ma też szerszy wymiar społeczny.

Ze względu na liczbę używanych języków społeczności ludzkie można określać jako jednojęzyczne, dwujęzyczne i wielojęzyczne. W społeczności jednoję-

zycznej głównym zagadnieniem pozostaje ustalenie, jakimi odmianami języka posługuje się ona i w jakich warunkach dochodzi do używania każdej z nich. Przy badaniu społeczności dwu- i wielojęzycznych najważniejsze staje się ustalenie zasad używania jednego języka zamiast drugiego (lub zamiast innych). Dotyczy to również sytuacji, kiedy jedna społeczność posługuje się funkcjonalnie zróżnicowanymi dwoma różnymi odmianami tego samego języka, np. językiem literackim i gwarą.

Problemy poruszane w książce dotyczą socjolingwistyki, dyscypliny badającej rolę języka w społeczeństwie oraz współzależności zjawisk językowych i struktury społecznej, tzn. rozpatrującej język, w całym jego zróżnicowaniu, w stosunku do struktury społecznej. Powyższą nazwę dyscypliny naukowej utworzono w USA około roku 1950, ale problematyką, która dziś się określa jako socjolingwistyczną, zajmowano się już w XIX wieku, przede wszystkim w postaci badań dialektologicznych. „Przedmiotem szczególnego zainteresowania socjolingwistyki jest stosunek języka etnicznego do struktury społecznej, tj. warunki społecznego funkcjonowania języka. Chodzi tu o problem, w jakim stopniu czynniki społeczne wpływają na kształtowanie i rozwój poszczególnych elementów języka i całego jego systemu. Do czynników społecznych wpływających na zróżnicowanie języka zalicza się przede wszystkim przynależność jego użytkowników do określonych grup społecznych. Poszczególnym grupom społecznym odpowiadają określone odmiany języka, które mogą się różnić od języka reszty społeczeństwa tylko słownictwem lub także gramatyką i fonologią”1 .

Monografia niniejsza zawiera szereg zagadnień związanych z dylematami i problemami, które dotyczą każdej mniejszości narodowej i etnicznej.

Status oraz prestiż języka przybierają różne formy, są związane z polityką i planowaniem językowym danego państwa, dotyczą więc każdej mniejszości. Państwo decyduje jaki status nada grupie mniejszościowej. Na prestiż języka duży wpływ ma grupa użytkowników, ale bez wsparcia państwa prestiż może słabnąć. Dużą rolę w kształtowaniu polityki językowej mniejszości i państwa odgrywają liderzy, politycy, przedstawiciele parlamentu.

Kolejnym poruszonym jest problem języka ojczystego i rozróżnienie pomiędzy nabywaniem oraz uczeniem się kolejnych języków. Niektóre mniejszości mówią językiem odziedziczonym, inne zaś uczą się języka przodków. Wielojęzyczność jest bogactwem jednostki, pozwala jej być człowiekiem o szerokich horyzontach i szerzej patrzeć na kulturę własną, sąsiednią, czy też inną.

W niniejszej monografii zostanie także naświetlony problem kontaktów językowych, które zachodzą na różnych poziomach: indywidualnym i grupowym oraz terytorialnym. Interferencje językowe, przełączanie kodów językowych, zja-

1 Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. Polański Kazimierz, Warszawa 1993, str. 498 – 499.

wiska surżyka, trasianki, czy też „mowy prostej” rozwinięte są w dalszej części tej pracy.

Książkę zamyka, związana z tożsamością narodową, tematyka zachowania, zmiany lub śmierci języka. Język nie zawsze jest głównym czynnikiem identyfikacji narodowej, ale może być jednym z nich. Dopóki mniejszość używa swojego języka, żyje jego kultura i zachowane są jej wartości. Wskazane zostaną czynniki prowadzące do zaniku i śmierci języka, który jest jednym z głównych elementów dziedzictwa kulturowego mniejszości. Wraz ze śmiercią języka giną ważne czynniki wyodrębniające mniejszość.

Praca niniejsza nie wyczerpuje złożonych definicji zjawisk socjolingwistycznych i określeń grup mniejszościowych i etnicznych. Dyskursy, odnoszące się do omawianych zjawisk nawzajem się przeplatają.

Przytoczone w książce przykłady i cytaty z rozmów, w dużej części, pochodzą z badań własnych prowadzonych od lat na pograniczu ukraińsko-rumuńskim i ukraińsko-rosyjskim. Wpis [Berdiańsk 2008: wywiad] oznacza miejsce, z którego pochodzi rozmowa, rok przeprowadzenia wywiadu.

W aneksie zamieszczone zostaną: charakterystyka mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce, ich przegląd encyklopedyczny, mapy Bukowiny oraz obwodów donieckiego i zaporoskiego – dla ułatwienia powiązania cytowanej wypowiedzi z konkretnym miejscem zamieszkania rozmówców. Dane liczbowe, podawane w pracy, pochodzą z oficjalnych statystyk.

Książka napisana została z myślą o studentach: zaprasza młodych Czytelników do wspólnych badań. Każdy poruszony w książce temat może być przez nie rozwinięty i uzupełniony. Badania socjolingwistyczne są pożądane, zwłaszcza obecnie, w okresie licznych zmian i globalizacji kultur, w związku z wyparciem gwar i języków grup mniejszościowych przez języki ogólne lub język angielski oraz wymieraniem małych języków na świecie. Dziś, bardziej niż kiedykolwiek, badania terenowe i analiza zgromadzonych materiałów stanowią nieocenioną wartość dokumentacyjną i historyczną.

Drodzy Studenci, zapraszam na wspólne ścieżki badawcze z wybranym osobiście zakresem tematycznym i zachęcam do wyboru ulubionej mniejszości narodowej, językowej, etnicznej lub kulturowej, która zamieszkuje najbardziej ciekawy dla Was region świata. Każde takie badanie wypełni luki w poznawaniu siebie i zostawi trwały ślad dokumentujący nasze wspólne dziedzictwo.

Za specjalnie wykonane i życzliwie udostępnione dla potrzeb tej publikacji fotografie, dziękuję ich autorom: p. prof. Piotrowi Gołdynowi, p. Przemysławowi Jagiele, p. Władysławowi Tokarskiemu i p. Wincentemu Płacie.

Zdjęcie autorki na czwartej stronie okładki wykonała Diana Deykun, za co w tym miejscu składam wyrazy uznania i podziękowania.

Dziękuję p. Swietłanie Dachno, za przetłumaczenie wypowiedzi rozmówców z języka rosyjskiego i ukraińskiego na polski, co niewątpliwie umożliwi studentom lepsze zrozumienie problematyki.

Osobne podziękowanie składam p. Markowi Gołkowskiemu, redaktorowi tomu za wnikliwą lekturę, uwagi merytoryczne, formalne i edytorskie, które bardzo skwapliwie wykorzystałam oraz za wielką pomoc przy redakcji ostatecznego kształtu książki.

Szczególne podziękowania należą się głównemu recenzentowi, p. prof. Kazimierzowi Jurczakowi, który podjął się trudu zrecenzowania niniejszej pracy, nadzwyczaj dokładnego i uważnego, a jednak bardzo życzliwego.

Serdecznie dziękuję recenzentowi, p. prof. Hubertowi Łaszkiewiczowi za tak wysoką ocenę ostatecznego kształtu książki.

Chciałabym także serdecznie podziękować p. dyr. Janowi Malickiemu, Studium Europy Wschodniej UW, za zaproszenie mnie do napisania tej książki oraz, tym samym, włączenie do tak zaszczytnego grona wykładowców i autorów Studium. Należy tu bowiem zaznaczyć, ze podstawą tego podręcznika były wykłady gościnne, jakie trzykrotnie prowadziłam dla studentów „Studiów Wschodnich” SEW, wykłady o różnych tematach szczegółowych, które w całości miałam szansę opisać dopiero w tej książce. I za tę możliwość bardzo serdecznie dziękuję.