Kontakt językowy

Za twórcę teorii kontaktów językowych uważany jest Uriel Weinreich. W książce Languages in Contact, New York (wyd. I, New York 1953) wprowadził on nowatorskie metodologicznie podejście do badań kontaktów językowych174. Autor ten uważa, że kontakt językowy zachodzi wtedy, kiedy dwa lub kilka języków używane są na przemian przez tę samą osobę175. Szczegółowo przedstawia mechanizm kontaktu językowego, odbywającego się w procesie przemiennego używania języków, gdy głównym wykonawcą kontaktu jest osoba, indywiduum. Problematykę kontaktów językowych U. Weinreich sprowadza do następujących kręgów tematycznych: 1) interferencja, jako odstępstwo od normy w mowie bilingwalnej osoby pod wpływem kontaktu językowego; 2) zjawisko bilingwizmu; 3) tło socjokulturowe kontaktów językowych.

W Polsce176 , a także na Ukrainie analiza teorii kontaktów językowych doczekała się wielu obszernych opracowań naukowych. Termin kontakt językowy bywa też interpretowany różnie. Na przykład Olga Achmanowa twierdzi, że kontakt językowy to: stykanie się języków na skutek szczególnych warunków geograficznych, historycznych i socjalnych, prowadzących do konieczności komunikacji językowej zespo-

174 Problematyka kontaktów językowych w literaturze amerykańskiej była przedmiotem szczególnej uwagi, por.: Geerts Guido, Research on Langue Contact, [w:] Sociolinguistics. An International Handbook of the science of Language and Society, red. U. Amman, N. Dittmar, K. Mattheier, Berlin-New York 1987, s. 598-606; Oksaar Els, The History of Contact Linguistics as a Discipline, [w:] Contact Linguistics, red. Goebl Hans, Nelde P.H., Starý Zdenek, Wölck Wolfgang, Berlin-New York 1997, s. 1-11. 175 Weinreich Uriel, Languages in Contact, New York 1953; korzystałam z wersji tłumaczonej na język rosyjski: Вайнрайх Уриэль, Языковые контакты, Киев 1979. 176 W teorii kontaktów językowych pożyteczna okazać się może metoda arealna, por.: Wolnicz-Pawłowska Ewa, O pewnym sposobie mapowania kontaktów językowych na podstawie dawnych tekstów folklorystycznych, [w:] Język i kultura na pograniczu polsko-ukraińsko-białoruskim, Lublin 2001, s. 181-193.

łów osób, mówiących różnymi językami177. Wiktor Rozencweig termin ten traktuje podobnie, jako ustną komunikację językową pomiędzy dwoma zespołami osób178 .

Lubow Łazarenko, opisując zjawisko leksykalnej interferencji mówionego języka rumuńskiego na Ukrainie, interpretuje definicję kontaktu językowego, która jest bliższa ujęciu U. Weinreicha. Rozumie ona zjawisko kontaktu językowego nieco szerzej, niż O. Achmanowa i W. Rozencweig. Kontakt językowy179 – według niej – to związek międzyjęzykowy, który realizowany jest w procesie przemiennego wykorzystania dwóch lub kilku języków przez tę samą osobę w wyniku niezbędnej językowej komunikacji spowodowanej przez czynniki geograficzne, historyczne, polityczne i socjalne180 .

Problematyką kontaktu językowego na Bukowinie zajmował się w swoich pracach Kazimierz Feleszko, m.in. w artykule Język we wspólnocie wielojęzycznej i wielokulturowej181 . W innych artykułach opublikowanych w książce Bukowina moja miłość182 również poruszane były problemy kontaktu językowego na Bukowinie i na Śląsku.

W związku z tematyką, którą zamierzam tu przedstawić, konieczne jest też wymienienie pracy polskiego językoznawcy Zdzisława Stiebera Sposoby powstawania słowiańskich gwar przejściowych183, omawiającej genezę gwar powstałych w wyniku kontaktu różnych języków i dialektów. Problematyką kontaktu językowego zajęła się Elżbieta Smułkowa w artykule Zagadnienia polsko-białorusko-litewskiej interferencji językowej na ziemiach północno-wschodniej Polski, w którym przedstawia ogólną charakterystykę wielostronnego kontaktu językowego i jego zasadnicze mechanizmy184 . W północno-wschodniej Polsce funkcjonują gwary pięciu języków: polskiego, litewskiego, rosyjskiego (sta-

177 Por. wersja ros.: „Соприкосновение языков, возникающее вследствие особых географических, исторических и социальных условий, приводящих к необходимости языкового общения человеческих коллективов, говорящих на разных языках.”, Ахманова Ольга, Словарь лингвистических терминов,

Москва 1966, 535. 178 Por. wersja ros.: „Речевое общение между двумя языковыми коллективами”,

Розенцвейг Виктор, Языковые контакты, Ленинград 1972, s. 3. 179 Por. wersja ukr.: мовний контакт – це міжмовний зв’язок, який реалізується в процесі поперемінного викoристання двох або декількох мов однією і тією ж особою, що зумовлюється необхідністю мовного спілкування через певні географічні, історичні, політичні, соціокультурні тощо умови та чинники. 180 Лазаренко Любов, Лексична інтерференція в усному румунському мовленні в Україні (лінгвістичний та соціолінгвістичний аспекти), Київ 2001, s. 11-12. 181 Feleszko Kazimierz, Język we wspólnocie wielojęzycznej i wielokulturowej, [w:] K. Feleszko, Bukowina moja miłość, pod red. A. Żora, t.1, Warszawa 2002, s. 87-128. 182 Feleszko K., Bukowina moja miłość..., t.1. 183 Stieber Zdzisław, Sposoby powstawania słowiańskich gwar przejściowych, Kraków 1938. 184 Smułkowa Elżbieta, Zagadnienia polsko-białorusko-litewskiej interferencji językowej na ziemiach północno-wschodniej Polski, [w:] Białoruś i pogranicza. Studia o języku i społeczeństwie, Warszawa 2002, s. 306-331.

rowiercy), białoruskiego i ukraińskiego. Gwary te pozostają ze sobą w związku terytorialnym (polsko-litewskie, polsko-białoruskie, polsko-ukraińskie pogranicze językowe w sensie dosłownym), ponadto każda z gwar wchodzi w kontakt z językiem ogólnopolskim (poprzez szkołę, środki masowego przekazu i indywidualne kontakty ich użytkowników)185. Anna Zielińska opisując polską mniejszość na Litwie Kowieńskiej zwraca uwagę na to, że konieczne jest zwłaszcza podkreślenie socjalnego aspektu zjawiska: języki mogą być nabyte przez osobę w trakcie społecznych interakcji lub w edukacji, ale muszą być używane w życiu codziennym.

Według Uriela Weinreicha w kontakcie mogą znaleźć się zarówno dwa niespokrewnione języki, jak i dialekty tego samego języka, czy warianty jednego dialektu, a stopień pokrewieństwa kodów językowych nie ma znaczenia – rezultaty kontaktu będą zawsze takie same.

Jako przykład posłuży mi badana grupa polskich górali bukowińskich, która do 1800 roku na terenie Ziemi Czadeckiej miała kontakt językowy wynikający z bilingwizmu zachodzącego między blisko spokrewnionymi słowiańskimi językami: polskim i słowackim. „Trudno dziś ustalić, w jakiej mierze polscy przybysze z północnej strony gór opanowali język słowacki, jaki był stopień ich bilingwizmu. O niewątpliwym jednak istnieniu tego zjawiska świadczą fakty językowe”186 . W północno-zachodniej Słowacji miał miejsce kontakt języka polskiego ze słowackim u górali, a nabyte przez nich elementy języka słowackiego zachowały się w późniejszej gwarze górali bukowińskich i są w niej do dziś obecne – obok nabytych w ciągu ostatniego stulecia elementów ukraińskich i rumuńskich. W warunkach stabilnego kontaktu językowego i w sytuacji posługiwania się na co dzień więcej niż jednym językiem przez członków danej grupy dochodzi do różnych odstępstw od normy językowej – to zjawisko nazywamy interferencją językową187 .

Uriel Weinreich w swojej definicji wyróżnia typ kontaktu językowego wynikający z bilingwizmu. Anna Zielińska analizując problemy socjolingwistyczne staroobrzędowców mieszkających w Polsce na podstawie literatury przedmiotu klasyfikuje188: 1. Kontakt językowy uwarunkowany bilingwizmem: a) między systemami pokrewnymi: odmianami jednego języka (gwarami, dialektami) lub różnych języków blisko spokrewnionych, np. dwujęzyczność wiejskiej ludności białoruskiej w województwie białostockim;

185 Smułkowa E., op. cit., s. 306. 186 Deboveanu Elena, Polska gwara górali bukowińskich w Rumunii, Wrocław 1971, s. 112. 187 O tym terminie będzie mowa w dalszej części wykładu. 188 Zielińska Anna, Wielojęzyczność staroobrzędowców mieszkających w Polsce, Warszawa 1996, s. 18.

b) między systemami dalej spokrewnionymi, np. dwujęzyczność ludności litewskiej w okolicach Puńska lub jeszcze o dalszym stopniu pokrewieństwa, np. dwujęzyczność autochtonicznej ludności na Mazurach. 2. Kontakt językowy nie uwarunkowany bilingwizmem: a) terytorialny, wynikający z graniczenia systemów językowych. Może on zachodzić między odmianami jednego języka (gwarami, dialektami) lub różnych języków o rozmaitym stopniu pokrewieństwa, np. graniczenie polskich gwar północno-wschodnich z gwarami białoruskimi, ukraińskimi i litewskimi. b) nieterytorialny, zachodzący na płaszczyźnie kulturowo-cywilizacyjnej między językami literackimi, np. zapożyczenie terminologii komputerowej z języka angielskiego do polskiego189 .

Na przykładzie badanej i analizowanej przez Annę Zielińską grupy staroobrzędowców występuje kontakt językowy wynikający z bilingwizmu miedzy językami blisko spokrewnionymi (słowiańskimi): rosyjską gwarą starowierców i językiem polskim w odmianach gwarowej i ogólnej (w ośrodku suwalsko-sejneńskim i augustowskim) oraz między dwoma językami słowiańskimi: rosyjską gwarą starowierców i językiem polskim w odmianach gwarowej i ogólnej oraz jednym dalej spokrewnionym – niemieckim, w odmianie mówionej literackiej, z naleciałościami regionalnymi. Jak zaznacza A. Zielińska, ten kontakt językowy odbywa się na płaszczyźnie komunikatywnej. Badaczka zwraca uwagę na miejsce kontaktu tej mniejszości, gdzie cała społeczność komunikatywna różni się od innych społeczności językowych użyciem dwóch – w ośrodku suwalsko-sejneńskim i augustowskim, oraz trzech – w ośrodku mazurskim – języków190 .

W dalszej części zaprezentuję kontakt językowy wynikający z bilingwizmu między systemami pokrewnymi, ale także między systemami niespokrewnionymi poszczególnych systemów językowych mniejszości polskiej zamieszkującej region Bukowiny Karpackiej, na pograniczu ukraińsko-rumuńskim191 . W 1803 roku, wraz z ostatecznym osiedleniem się górali polskich w różnych miejscowościach na Bukowinie, ich kontakt z językiem rumuńskim znacznie się wzmocnił. Bilingwizm polsko-rumuński jest tam powszechny. Kontakt z językiem rumuńskim był i jest nieunikniony, wynika to chociażby z faktu położenia miejsco-

189 Zielińska Anna, Wielojęzyczność staroobrzędowców mieszkających w Polsce, Warszawa 1996, s. 18. 190 Zielińska A., op. cit., s. 18. 191 Zagadnienie to szerzej omówione zostało [w:] Krasowska H., Górale polscy na

Bukowinie Karpackiej. Studium socjolingwistyczne i leksykalne, Warszawa 2006, s. 89-93.

wości Pojany Mikuli192 , Nowego Sołońca i Pleszy w państwie rumuńskim oraz z polityki językowej tego państwa.

W Pojanie Mikuli i Starej Hucie Polacy do 1940 roku sąsiadowali z Niemcami, stąd też część mieszkańców znała w przeszłości również niemiecki, który do 1918 roku był językiem państwowym na całej Bukowinie. Dzisiaj nie można stwierdzić bilingwizmu polsko-niemieckiego u osób tam mieszkających, pozostały jedynie zapożyczenia leksykalne z tego języka.

Szczególną uwagę należy zwrócić na kontakt gwary polskiej z językiem ogólnopolskim. Może być to również kontakt językowy uwarunkowany bilingwizmem, polegający na różnicy między odmianami języka. W danym przypadku chodzi o jednoczesną znajomość gwary i języka ogólnopolskiego. Rozmówcy w tych miejscowościach ukończyli kilka klas polskiej szkoły, posługują się językiem ogólnopolskim lub rodzajem „interdialektu” mniej lub bardziej zbliżonym do polszczyzny ogólnej. W świadomości rozmówców, widoczne jest bardzo silne rozróżnienie między systemem gwarowym a językiem ogólnopolskim. Jak to określił Kazimierz Feleszko, „w jednych sytuacjach ‘mówią’, w innych zaś ‘gwarią’”193. Kiedy rozmawiają z odwiedzającymi ich w górach przybyszami z Polski, używają systemu polszczyzny ogólnej, czyli dokonują „przełączania194kodu”195 .

W Dolnych Piotrowcach, Starej Hucie i Terebleczu kontakt językowy ma miejsce między używanymi tu językami spokrewnionymi: rosyjskim i ukraińskim, a raczej ich regionalnymi odmianami. Od początku XIX wieku grupa górali bukowińskich, użytkowników języka, wchodziła w kontakt językowy wynikający z bilingwizmu: a) między językami słowiańskimi: polskim w odmianie gwarowej lub ogólnopolskiej ze słowackim – Czadeckie; b) między językiem polskim w odmianie gwarowej lub ogólnej oraz niespokrewnionym z nim rumuńskim i jego odmianą regionalną – we wszystkich opisywanych miejscowościach na Bukowinie; c) między językiem polskim w odmianie gwarowej lub ogólnopolskiej i z językami ukraińskim lub rosyjskim oraz ich odmianami – w miejscowościach położonych w granicach dzisiejszej Bukowiny północnej (Stara Huta, Dolne Piotrowce, Tereblecze);

192 Mapa wsi zamieszkałych przez mniejszość polską na terenie Bukowiny znajduje się w Aneksie. 193 Feleszko Kazimierz, Dalekie pogranicze: dialog polsko-słowacki na Bukowinie, [w:] K. Feleszko, Bukowina moja miłość, t. I, s. 186. 194 O przełączeniu kodu będzie mowa w kolejnym wykładzie. 195 W niezręcznej sytuacji stawiani są badacze nieznający gwary, ponieważ rozmówcy podświadomie przełączają się na język ogólnopolski – w tej sytuacji badacz nie ma możliwości zebrania potrzebnych mu informacji.

d) między językiem polskim w odmianie gwarowej lub ogólnopolskiej a odmianą języka ukraińskiego – Nowy Sołoniec; e) między językiem polskim w odmianie gwarowej lub ogólnej oraz niespokrewnionym z nim językiem niemieckim w Pojanie Mikuli i Starej Hucie.

Kontakt językowy aktualnie odbywa się na różnych płaszczyznach komunikacji. Społeczność komunikatywna196 , o której mowa, różni się od innych społeczności językowych na Bukowinie użyciem dwóch języków – w Pojanie Mikuli, Pleszy, trzech – w Nowym Sołońcu, czy nawet czterech – w Terebleczu, Starej Hucie i Dolnych Piotrowcach.

Systemy językowe, z którymi gwara weszła w kontakt, to: a) języki niesłowiańskie – niemiecki i rumuński, b) języki słowiańskie – język ogólnopolski, słowacki, ukraiński, rosyjski.

Wpłynęły one bezpośrednio, w większej lub mniejszej mierze, na zasób leksykalny gwary. Rodzaj kontaktu językowego, który wynika z bilingwizmu niezwiązanego z kontaktem terytorialnym Elżbieta Smułkowa nazywa osobniczym197. Rezultatem kontaktu osobniczego, uwarunkowanego bilingwizmem, są cechy funkcjonujące wariantywnie w systemie otwartym języka – interferencja jako proces i rezultat zarazem198 . Żeby można było mówić o procesie i rezultacie, a także o rezultacie kontaktu językowego wynikającego z bilingwizmu i nieuwarunkowanego bilingwizmem, muszą zaistnieć określone czynniki lingwistyczne, które doprowadzą do sytuacji mowy bilingwalnej (por. schemat 1).

Następne rozumienie terminu odnosi się do kontaktu terytorialnego, który ze względu na rozmieszczenie języków i gwar w północno-wschodniej Polsce jest w centrum zainteresowań badawczych Elżbiety Smułkowej. Badaczka wyróżnia w nim kontakt wynikający z graniczenia (np. gwary białoruskie – gwary polskie) i zachodzenia na siebie dwóch systemów (np. gwary białoruskie – wariant regionalny języka polskiego)199 . W północno-wschodniej Polsce kontakty językowe są zróżnicowane. Elżbieta Smułkowa przedstawia je w następujący sposób: „W kontakt terytorialny wchodzą gwary różnych języków o niejednolitym stopniu pokrewieństwa; od przynależności do różnych grup językowych (bałtycka – słowiańska) przez kontakt polsko-wschod-

196 Zielińska A., Wielojęzyczność staroobrzędowców ..., s. 27, za: A. Piotrowski,

O pojęciu kompetencji komunikatywnej, [w:] Zagadnienia socjo- i psycholingwistyki, pod red. A. Schaffa, Wrocław 1980, s. 91-109 – [Społeczność komunikatywna] jest to „jakakolwiek ludzka zbiorowość cechująca się regularnym i częstym procesem interakcji za pomocą wspólnego systemu znaków językowych i wyodrębniona spośród podobnych zbiorowości znaczącymi różnicami użycia języka”. 197 Smułkowa E., Zagadnienie polsko-białorusko-litewskiej interferencji językowej..., s. 307. 198 Smułkowa E., op. cit., s. 309. 199 Smułkowa E., op. cit., s. 307.

niosłowiański, aż do najbliżej spokrewnionych w ramach podgrupy wschodniosłowiańskiej gwar białoruskich i ukraińskich. Równocześnie gwary litewskie, białoruskie, ukraińskie, rosyjskie i polskie wchodzą w kontakt nadrzędny z co najmniej dwoma wariantami języka ogólnopolskiego: standardem i wariantem regionalnym. Nie można też pominąć możliwości (i pewnego zakresu odziaływania) macierzystych języków literackich na gwary obcojęzyczne w Polsce”200 .

czynniki lingwistyczne

sytuacja bilingwalna mowy

wynikający z bilingwizmu: osobniczy kontakt językowy

interferencja językowa nieuwarunkowany bilingwinizmem: terytorialny

proces i rezultat rezultat

Schemat 1. Czynniki lingwistyczne

Według Anny Zielińskiej kontakt językowy wynikający z bilingwizmu może przejawiać się201: – w przełączaniu kodu202 – tj. zmienianiu języka w obrębie całych jednostek tekstowych pod wpływem kontekstu sytuacyjnego; – w niekonsekwentnym przenikaniu elementów jednego języka do drugiego.

Kolejny, to przykład kontaktu językowego wynikający z bilingwizmu Polaków, tj. kontaktu między systemami pokrewnymi poszcze-

200 Smułkowa E., op. cit., s. 309. 201 Zielińska A., Wielojęzyczność staroobrzędowców..., s. 19. 202 O przełączaniu kodów językowych w następnym wykładzie.

gólnych języków na Ukrainie południowo-wschodniej203. Systemy językowe, którymi posługują się rozmówcy, to rezultat wzajemnych kontaktów języków słowiańskich: 1) języka polskiego i języka rosyjskiego lub surżyka; 2) języka polskiego, języka ukraińskiego i języka rosyjskiego; 3) języka rosyjskiego i języka ukraińskiego z językiem polskim wyuczonym (którego część badanej społeczności obecnie się uczy); 4) języka ukraińskiego i języka rosyjskiego z językiem polskim wyuczonym.

Kontakt językowy może odbywać się na różnych płaszczyznach komunikacji. Dużą rolę w kształtowaniu się kontaktów językowych opisywanej społeczności i zachodzących w nich zmian odegrały procesy społeczne i historyczne. Należy zwrócić uwagę zwłaszcza na czynnik psychologiczny odgrywający znaczną rolę w kontaktach językowych najstarszego pokolenia. Do tej grupy – starsze pokolenie – należą osoby, które w 1945 roku aresztowano we Lwowie i okolicach, a następnie zesłano do różnych kopalń Donbasu.

W szachtach wszyscy rozmawiali po rosyjsku. Każdy się bał mówić po polsku. Polak często, aby lepiej żyć, to drugiego Polaka sprzedawał, no że mówi tam po polsku, a potem i jego zabili. Było ciężko, wymieszali się tu potem i poznachodzili różnych mężów i Ukraińców, i Rosjanów i tak już po rosyjsku [Donieck 2007: wywiad].

Jak wiadomo, prawie wszystkie kierownicze stanowiska na opisywanym terenie zajmowali Rosjanie. Językiem urzędowym był wówczas również język rosyjski.

Było też kilkanaście Rosjanek, te od pierwszych chwil objęły funkcje kierownicze jako komendantki, kierowniczki kuchni, pralni, magazynu204 .

Kontakt językowy kolejnej grupy polskiej ze starszego pokolenia, tj. grona osób urodzonych w obwodach żytomierskim, chmielnickim i winnickim, wzbogacony jest o udział języka ukraińskiego. Społeczność ta na co dzień posługuje się językiem ukraińskim, a raczej odmianą dialektalną języka ukraińskiego, nie używa języka polskiego choć, jak twierdzą respondenci, ich pierwszym językiem był język polski. Nawet zesłani do Kazachstanu, w domu rozmawiali jeszcze po polsku.

203 Wykorzystano fragment z książki Krasowska Helena, Polacy na południowowschodniej Ukrainie, Warszawa 2012, s. 157-164. 204 Kulczycka Maria, Lwów – Donbas 1945, Warszawa 1988, s. 18.

My w Kazachstanie w domu z rodzicami i z ciotkami tylko po polsku, ale po cichu, bo jak ktoś przyszedł cudzy, to już po rusku. Zawsze my też modlili się po cichutku w domu, my po polsku [Bogatyrówka 2007: wywiad].

Kontakty językowe osób urodzonych w Polsce (spotkałam m.in. Polaków urodzonych w Piotrkowie Trybunalskim i w Warszawie) poszerzały się wraz z wiekiem oraz terytorium zamieszkania. Początkowo w kontakcie była ich polszczyzna i język rosyjski, później zaś – ukraiński.

Pod względem charakteru kontaktów językowych pokolenie śred‑ nie na tym obszarze można podzielić na dwie grupy. Jedna grupa, to Polacy wywodzący się z Kresów, gdzie językiem prymarnym był polski (choć, jak wiadomo, język polski był językiem prymarnym nie wszystkich Polaków na Kresach); druga grupa – to pokolenie, urodzone w Donbasie lub na Zaporożu, które język polski opanowało. W pierwszej grupie znajdują się również osoby, które ukończyły polską szkołę we Lwowie lub osoby z polskich rodzin, gdzie językiem prymarnym205 była polszczyzna. Język polski był tu jednak w stałym kontakcie z językiem ukraińskim.

Kontaktowaliśmy potem już tutaj [w Doniecku] po rosyjsku, jak było nam ciężko to nikt nie wie, ale trzeba było wszystko to, co polskie zabyć. Plątało mi się wszystko najpierw, a potem trzeba było się przyzwyczaić. No tu wszystko po rusku i męża sobie ruskiego znaszła i tak już zostało. Nu ja wim, czy on Ruski, po rusku rozmawiamy, ale on nie wie kto [Donieck 2007: wywiad].

Kontakt językowy wśród rozmówców drugiej grupy jest bardziej złożony. Język polski został przez nich wyuczony dzięki prowadzonym po 1990 roku kursom języka polskiego w Polsce lub dzięki uczęszczaniu na kursy języka polskiego w miejscu zamieszkania.

Oj, ja bardzo dobrze po polsku mówię, nu nigdy z dzieciństwa po polsku nie rozmawialiśmy, ale za tyle lat można było się nauczyć, ja co roku do Polski jeżdżę i na kursy i tam uczę się wszystkiego [Zaporoże 2007: wywiad].

205 Język, którego sferą funkcjonowania jest życie codzienne, używany do rozmów na tematy codziennego życia, a zarazem pierwszy język dzieci w rodzinie, nazywany jest w literaturze językoznawczej językiem prymarnym. Takie rozumienie terminu język prymarny zaproponował Leon Zawadowski [w:] Zawadowski L., Lingwistyczna teoria języka, PWN, Warszawa 1966.

Zawsze po rosyjsku rozmawiamy tutaj, ukraińskiego też się nauczyłem, mało kto w języku literackim ukraińskim u nas mówi. Po polsku uważam też, że bardzo dobrze mówię i piszę. Trochę studiowałem w Polsce, często tam jestem, czasami Polacy w Polsce nie wyczuwają nawet akcentu [Berdiańsk 2007: wywiad].

Kontakty językowe młodego pokolenia są szczególnie skomplikowane. Chciałabym zaznaczyć, że ważną rolę odgrywa w tym wypadku miejsce kontaktu: dom rodzinny, szkoła, czy urząd – biuro administracji państwowej. Młodzież potrafi szybciej opanowywać język, potrafi, w lepszym lub gorszym stopniu, władać językiem rosyjskim i ukraińskim. Młode pokolenie potrafi też rozróżnić kod językowy rosyjski i ukraiński. Język polski tej grupy wiekowej pozostaje językiem wyuczonym, tj. nabytym, obcym.

Opisując kontakty językowe polskiej mniejszości w obwodzie donieckim i zaporoskim nie można pominąć geograficznego usytuowania regionu, a także napływowego charakteru różnych grup etnicznych i narodowych, którym w ZSRR narzucano urzędowo język rosyjski. Niewątpliwie intensywny kontakt z językiem rosyjskim spowodowany był powszechnym panowaniem kultury rosyjskiej jako wyższej. Przez długi czas język rosyjski miał tam najwyższy prestiż. Rozmówcy bardzo dobrze orientują się w kulturze rosyjskiej, lepiej niż w dorobku kultury ukraińskiej. Dominacji języka rosyjskiego sprzyjały również mieszane małżeństwa, rozproszenie w terenie, a także rozdrobnienie etniczne i narodowe. Poszczególne grupy przyjęły bowiem rosyjski jako język codziennych kontaktów, wraz z wpływem różnych cech fonetycznych, morfologicznych, leksykalnych innych języków będących z nim w kontakcie. Warto zaznaczyć, że prowadzone przeze mnie badania dotyczą przeważnie społeczności miejskiej. Wioski na południowo-wschodniej Ukrainie są całkiem odmienne od tych na Zachodniej Ukrainie. W niektórych wioskach do dziś mieszkają jeszcze Polacy, choć ich liczba jest znikoma. Rozmówcy, którzy znaleźli się na terenie południowo-wschodniej Ukrainy, znający język polski lub ukraiński, bardzo szybko pozbywali się ich na rzecz rosyjskiego. Potwierdza to wypowiedź:

Po polsku nie można było z nikim, po ukraińsku jak mówiłam wszyscy się śmiali, że jestem chochołkom i ze wsi i nawet nie mogłam się wykłócić. Jak się tylko nauczyłam po rosyjsku to zaraz się bali w pracy na zawodzie, że mogę wydać i miałam spokój. A teraz tak mi zostało. Po polsku nie mam z kim tutaj [Zaporoże 2007: wywiad].

Wynikiem kontaktu może być też zmiana języka. Jeżeli proces ten obejmuje wszystkich jego użytkowników, to mamy do czynienia z za-

nikiem języka206. Proces taki obserwujemy u użytkowników najstarszego pokolenia na południowo-wschodniej Ukrainie. Zmiana języka może być pełna lub częściowa i ograniczać się do pewnych sfer użycia (kontakt z urzędem, praca, szkoła), ale nawet jeżeli zachodzi pełna zmiana języka, użytkownicy nowego języka mogą zachowywać przez dłuższy czas niektóre właściwości dawnego języka (nawyki artykulacyjne, struktury składniowe, słownictwo, system onomastyczny). Fenomen ten Leszek Bednarczuk określa jako działanie substratu. Pojęcie substrat sprecyzował W. von Wartburg stwierdzając, że jeżeli jakiś lud podbija kraj (obcojęzyczny), to wytwarza się tam szereg generacji dwujęzycznych, ale po jakimś czasie jeden język zwycięża. Jeżeli jest to język przybyszów, to język pierwotnej ludności staje się substratem, a jeżeli zwycięża język autochtonów, to język przybyszów staje się superstratem207. Substrat może ujawniać się pośrednio poprzez: 1) usuwanie (wpływ niwelujący) pewnych trudnych do naśladowania przez nowych użytkowników właściwości językowych; 2) przyśpieszanie ewolucji przez rozwijanie odziedziczonych i nowych tendencji; 3) różnicowanie narzuconego na większym terytorium języka przez odmienne substraty; 4) integrowanie różnych języków pod wpływem wspólnego substratu208 .

W przypadku Polaków na południowo-wschodniej Ukrainie należy liczyć się z czynnikami pozajęzykowymi, jak np. usytuowanie geograficzne, wielkość i charakter populacji, typ kultury. Od początku XIX wieku grupa użytkowników języka polskiego wchodziła więc w kontakt językowy wynikający z ich bilingwizmu polsko-ukraińskiego/polsko-białoruskiego, polsko-rosyjskiego, a także z trójlingwizmu polsko-ukraińsko/białorusko-rosyjskiego.

Interferencje językowe

Interferencja językowa209 – termin pochodzi z języka łacińskiego: inter ‘między’, ferens ‘niosący, przynoszący’210. Zjawisko to łączy się z pojęciem transferu – przenoszenia wzorów z języka ojczystego na język obcy

206 O zaniku języka mowa będzie w wykładzie 7. 207 Bednarczuk L., Problem substratu w teorii kontaktów językowych…, s. 5. 208 Bednarczuk L., op. cit., s. 6. 209 W opisie interferencji językowych wykorzystano fragmenty monografii: Krasowska H., Polacy na południowo-wschodniej Ukrainie, Warszawa 2012, s. 172-178; Krasowska H., Górale polscy na Bukowinie Karpackiej. Studium socjolingwistyczne i leksykalne, Warszawa 2006, s. 94-100. 210 Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. Polański Kazimierz, Warszawa 1993, s. 229.

w procesie jego opanowywania. Przenoszenie nawyków w nauce języków obcych może mieć skutek pozytywny i negatywny. Transfer negatywny określany jest w literaturze pojęciem interferencji językowej211 .

Pojęcie interferencji językowej212 rozwinął U. Weinreich i określił ją jako przypadek odchylenia od normy każdego z wchodzących w grę języków, w warunkach stałego kontaktu językowego, w którym ich członkowie posługują się więcej niż jednym językiem213. Jak pisze Stanisław Dubisz: „Odchylenia te mogą pozostać tylko odchyleniami (co zwykle prowadzi do ich zaniku), albo – po uzyskaniu statusu interferencji zbiorowej i powszechnej – mogą wejść na stałe w obręb zespołu środków językowych akceptowanych przez uzus i normę językową”214 .

Urszula Żydek-Bednarczuk opisując interferencję językową w śląskich rozmowach potocznych podaje za E. Haugenem definicję interferencji językowej: „jest jednym ze stadiów procesu przenikania elementów jednego języka do struktury innego języka, w którym następuje bądź przełączenie kodów, bądź pełna integracja. Stadium pośrednie jest właśnie interferencją, czyli nakładaniem się dwóch systemów”215. Kazimierz Feleszko w studiach o polszczyźnie bukowińskiej podkreśla, że „intensywność interferencji zależy od wielu różnych czynników, nie tylko językowych, takich jak np. «luki systemowe» jednego języka ujawniane w kontakcie z innym – różne na różnych poziomach”216. Podobnie Elżbieta Smułkowa dodaje, iż: „wskutek wprowadzenia do danego systemu językowego nowych elementów interferencja implikuje reorganizację wzorców językowych. Każde bowiem wzbogacenie lub zubożenie systemu wywołuje potrzebę reorganizacji dotychczasowych opozycji dystynktywnych w systemie. Takie rozumienie interferencji oscyluje między znaczeniem «proces», a «rezultat procesu»”217 . Rezultat jest owocem terytorialnego kontaktu językowego; proces i rezultat to wynik osobniczego kontaktu językowego uwarunkowanego bilingwizmem. Proces interferencji językowej wynikający z kontaktu językowego można zilustrować następującym schematem (por. Schemat 2).

211 Ibidem, s. 559-560. 212 Zjawisko interferencji językowej doczekało się dziś licznych opracowań, por. prace na temat interferencji językowej różnych autorów, [w:] Interferencje językowe na różnych obszarach słowiańszczyzny, pod red. S. Warchoła, Rozprawy Slawistyczne 4, Lublin 1989; Interferencje w językach i dialektach słowiańskich, red. E. UmińskaTytoń, Łódź 1997; J. Kość, Archaizmy a interferencje w strefie polsko-ukraińskich kontaktów językowych, Slavia Orientalis, t. XLIX, nr 3, Lublin 2000. 213 Вайнрайх У., Языковые контакты, Киев 1979, s. 22. 214 Dubisz Stanisław, red. Język polski poza granicami kraju, Opole 1997, s. 330. 215 Żydek-Bednarczuk Urszula, Interferencja językowa w śląskich rozmowach potocznych, [w:] Język a kultura, t. 7, Kontakty języka polskiego z innymi językami na tle kontaktów kulturowych, red. Maćkiewicz Jolanta, Siatkowski Janusz, Wrocław 1992, s. 119. 216 Feleszko K., Język we wspólnocie wielojęzycznej i wielokulturowej ..., s. 106. 217 Smułkowa E., Zagadnienie polsko-białorusko-litewskiej interferencji językowej..., s. 308-309.

kontakt językowy

interferencja

gramatyczna fonetyczna leksykalna

morfologiczna syntaktyczna pożyczki kalki

Schemat 2. Proces interferencji językowej

Stanisław Dubisz opisując przyczyny interferencji w języku zbiorowości polonijnych podaje sześć motywujących je czynników, według następującej kolejności: 1) Sytuacja mowy w środowisku bilingwalnym (polilingwalnym). 2) Konieczność wzbogacenia słownictwa o nazwy nowych desygnatów. 3) Presja zasobu leksykalnego oficjalnego (państwowego) języka kraju osiedlenia (pobytu). 4) Presja systemu gramatycznego oficjalnego (państwowego) języka kraju osiedlenia (pobytu). 5) Prestiżowe oddziaływanie kultury kraju osiedlenia (pobytu). 6) Chęć podniesienia prestiżu własnego środowiskowego (polskiego, polonijnego) języka218 .

Czynniki powodujące interferencję językową zaproponowane przez Stanisława Dubisza sprawdzają się w interferencjach językowych mających miejsce u Polaków na południowo-wschodniej Ukrainie.

W wyniku kontaktów językowych polsko-ukraińskich i polsko-rosyjskich na obszarze południowo-wschodniej Ukrainy doszło do pewnych powtarzających się faktów językowych. Zebrane przeze mnie materiały reprezentują różne odmiany polszczyzny kresowej (południowo-wschodnią i północno-wschodnią) wymieszanej z elementami języków ukraińskiego, białoruskiego i rosyjskiego. Polszczyzna rozmówców nie jest jednolita; różni się pewnymi cechami w zależności

218 Dubisz Stanisław, red. Język polski poza granicami kraju, Opole 1997, s. 329.

od miejsc ich urodzenia, od wieku, a także od typu bilingwizmu. Dotyczy to zwłaszcza pokolenia najstarszego i części średniego.

Zilustruję to wybranymi zjawiskami występującymi w mowie rozmówców:

w systemie fonetycznym: – występowanie akania, czyli przejście o w a w pozycji nieakcentowanej, np.: pa ruski, pa polski, arganistka, radzina, ana ‘ona’ – (pod wpływem języka rosyjskiego); – występowanie półmiękiego č’, jak w języku rosyjskim np.: cikolada, cias, ćwartek, citać; – występowanie wymowy c’, s’, z’, dz’ we wszystkich pozycjach w wyrazie, np.: kos’c’oł, pujs’c’, powidz’ieli, dz’ien – (pod wpływem języka ukraińskiego i rosyjskiego); – występowanie przedniojęzykowo-zębowego ł w miejsce polskiego ogólnego niezgłoskotwórczego, np.: szkoła, ładnie, prawosławnaja, kościół – (podobnie jak w polszczyźnie kresowej, ale także w języku ukraińskim oraz rosyjskim); – występowanie miękkiego l’ w miejsce polskiego l, np.: liato, konsuliat, pokolienie, liekcji, L’wów, Poliaki – (podobnie jak w polszczyźnie kresowej, ale także w języku ukraińskim oraz rosyjskim); – występowanie dźwięcznego krtaniowego h, np.: bahato, Heliena,

Honorata – (podobnie jak w polszczyźnie kresowej, ale także w języku ukraińskim oraz rosyjskim).

w systemie fleksyjnym:

– występowanie końcówki –u w bierniku rzeczowników żeńskich liczby pojedynczej, np.: my zwiedzali wyspu Chortycu, polsku mowu znaju z dzieciństwa (jak w językach wschodniosłowiańskich); – występowanie końcówki –u w celowniku rzeczowników męskich liczby pojedynczej, np.: ja dała synu wszystko, co tam u nas było; ja zaniosła Janu ten obraz i pozostawiła (jak w językach wschodniosłowiańskich); – występowanie końcówki -am w celowniku rzeczowników rodzaju żeńskiego liczby mnogiej (jak w deklinacji męskiej), np.: dałam takie mucham, co się kliejom na to i zdychajom, dawno dawali babam wszystko i otpusk i gdzieś wyjazd, a teraz nic nie dajom (jako rezultat oddziaływania form ukraińskich/rosyjskich na –am) (jak w językach wschodniosłowiańskich); – występowanie końcówki -iw oraz -ow w dopełniaczu liczby mnogiej rodzaju męskiego, np.: Poliakiw uże dawno tu je mało, bardzo mało je Polakiw; Ukraińciw też wywozili do Kazachstanu, oni dobre ludzi byli – (na wzór ukraiński), U nas Polakow żyje tak

mało, bo najwięcej to tam u Lwowi, Ternopolu; Dawno tu Niemcow było, oni pracowali na kopalniach (na wzór rosyjski); – występowanie -yj, obok -i, -y w przymiotnikach rodzaju męskiego i nijakiego liczby pojedynczej, np.: Tam był narysowany zielionyj listek. Chłopiec choroszyj i uczy się dobrze, nie pije. Dobryj chlieb teraz u nas je. Pięknyj koncert wczoraj był w Domie młodzieży, polskij jazyk jest ciężki (jak w językach wschodniosłowiańskich); – występowanie konstrukcji z zaimkiem osobowym w formach czasu przeszłego, np.: ja chciał, ja chciała jechać do Polski; my poszli do ksiedzów (pod wpływem języka rosyjskiego, bądź też ukraińskiego czy białoruskiego); – uogólnienie końcówek męskoosobowych czasu przeszłego pod względem rodzaju, np.: Same kobiety jechali w pociągu. Latom dzieci zagarali ‘opalali się’ u nas na morzu.

w składni występują konstrukcje rosyjskie lub ukraińskie:

– rosyjska konstrukcja „u mienia jest” zamiast polskiego „mieć + Acc, np.: u mnie jest książka; u mnie byli dawno dokumenty polski; – jechać na czym zamiast ogólnopolskiego jechać czym, np.: jechać na busie; – pracować kim zamiast ogólnopolskiej konstrukcji analitycznej jako + biernik, np.: pracował szachtiorom; pracowała sprzedawczynią; – inny dobór przyimka, zamiast ogólnopolskiego o, np.: na dziesięć lat mnie był starszyj; brat młodszy na dwa liata; – ukraińska/rosyjska konstrukcja na + zamiast polskiego w +, np.: rozmawiam też na ukrajińskim języku i na rosyjskom i na polskom; – rozszerzenie pod wpływem języka ukraińskiego funkcji przyimka za w miejsce ogólnopolskiego o, np.: nic za niego nie znamy, zabrali i on tam siedział, a potem przepadł i za niego nam nie skazali.

w leksyce – wybrane przykłady: – adaptacje z języka ukraińskiego, np.: Nam było zabroniono bałakać ‘rozmawiać’ pa polski. Nu co wam skazać ‘powiedzieć’, było bardzo ciężko. Teraz możno szutkować ‘żartować’, a tam w Sybiri to nie. Świekrucha ‘teściowa’ u mnie dobra była, Polka ona była z Chmielnickiego; – adaptacje z języka rosyjskiego, np.: My pisali zajawlienije ‘podanie’. Nacialnik ‘kierownik’ pociągu nas zabrał i nas my uciekli na Ukrajinu. Dajom l’hoty ‘ulgi’ tym co w Afganistanie służyli.

Jak zamknęli nas na sutki ‘doba’, to kazałoś, że to cały rok.

Ziemlietriasienie ‘trzęsienie ziemi’ było, ja była mała i pamiętam to. Na otpusk ‘urlop’ ja w Polsku jadę zawsze, tam pobywam trochę i wracam; – kalki semantyczne, np.: Na kopercie nado pisać indeks ‘kod pocztowy’. Moja córka postąpiła ‘dostać się na studia’ do Kijowa i tam się uczy. Daj mi drugi ‘inny’ obrazek, ten nie podoba się. Ja żyła koło Żytomierza, potem ja żyła ‘mieszkała’ w Kazachstani, a teraz ja żyję w Bogatyriowie.

Przegląd wymienionych zjawisk interferencyjnych w mowie Polaków żyjących w obwodach donieckim i zaporoskim jest fragmentaryczny. W celu przeprowadzenia dokładnej analizy i określenia frekwencji poszczególnych zjawisk należałoby przeprowadzić szczegółowe badania języka poszczególnych rozmówców i ich grup, biorąc pod uwagę ich miejsca urodzenia.

Interferencje w mowie Polaków na południowo-wschodniej Ukrainie pojawiają się we wszystkich warstwach języka. Na procesy interferencji językowej podatna jest najbardziej warstwa leksykalna; najwyższą frekwencję mają zapożyczenia rzeczownikowe i czasownikowe. Zjawisko to tłumaczyć należy równoległym kontaktem języków i kultur, także wielojęzycznością i kontekstem sytuacyjnym, kiedy zachodzi potrzeba nadania nowych nazw dla przedmiotów i czynności. Wymuszona została koniecznością zapełnienia luki słownikowej powstałej w nowej sytuacji życiowej użytkowników. Wyrazy zapożyczone z rosyjskiego określają zwykle desygnaty, których respondenci w miejscu swojego urodzenia nie znali, poznali je dopiero później, w miejscu zamieszkania – w obwodzie donieckim i zaporoskim.

Zjawiska interferencji językowej są zmienne, różne, często indywidualne, zależne od osób, poszczególnych rodzin, konkretnych miasteczek. Zarówno u badanych rozmówców, jak i na różnych terenach Polski, np. na Pomorzu Zachodnim „badania wykazują, że w zbliżonych warunkach zewnętrznych zaawansowanie procesów interferencyjnych jest różne u osób z tej samej generacji w związku z różnicami w wykształceniu, w kontaktach ze światem zewnętrznym, u osób z tej samej rodziny zależnie od generacji i od udziału w życiu kulturalnym”219. Zjawisko interferencji językowej ukraińsko-rosyjskiej oraz rosyjsko-ukra-

219 Rzetelska-Feleszko Ewa, Pomorze Zachodnie jako obszar o dwóch odmiennych rodzajach interferencji językowych, [w:] Interferencje językowe na różnych obszarach słowiańszczyzny, pod red. S. Warchoła, Rozprawy Slawistyczne, nr 4, Lublin 1989, s. 262.

ińskiej na terenie południowo-wschodniej Ukrainy jest przedmiotem zainteresowania zwłaszcza ukraińskich uczonych; powstaje na ten temat szereg artykułów, a także monografii220 .

W języku rozmówców obserwujemy mozaikę czynników interferencyjnych; wpływy zewnętrzne zależą od liczebności grupy w obcym otoczeniu, od natężenia i sposobu utrzymywania kontaktów z językiem ogólnopolskim, również od intensywności związków gospodarczych i kulturowych z ośrodkami rosyjskimi i ukraińskimi. Polszczyzna Polaków na południowo-wschodniej Ukrainie stanowi specyficzną jakość językową, powstała bowiem w wyniku wielorakich kontaktów językowych: z polszczyzną ogólną, kresową polszczyzną północno-wschodnią i południowo-wschodnią, z polszczyzną gwarową, językiem ukraińskim oraz jego odmianami gwarowymi, językiem rosyjskim w różnych jego odmianach (literacka, potoczna, gwarowa).

Przeprowadzone analizy interferencji zachodzącej między systemami blisko spokrewnionymi, z jakimi mamy do czynienia u polskojęzycznych respondentów w południowo-wschodniej części Ukrainy, wskazują na przenikanie się kilku systemów. Przyczyn interferencji polsko-ukraińskiej i polsko-rosyjskiej należy szukać między innymi w tym, że polszczyzna rozmówców znalazła się w środowisku dwujęzycznym: ukraińskim i rosyjskim. Z czasem następowała konieczność wzbogacania słownictwa o nazwy nowych desygnatów, zarówno ukraińskich jak i rosyjskich. Do 1990 roku oficjalnym językiem był bowiem rosyjski, po – 1990 roku ukraiński. Również system gramatyczny obu języków niewątpliwie wpłynął na funkcjonujący w praktyce język Polaków. Podkreślić trzeba, że językiem kultury wysokiej był i nadal pozostaje język rosyjski, co niewątpliwie wpływało i wpływa na ogromną liczbę interferencji rosyjskich.

Kolejny przykład dotyczący interferencji językowej zostanie przedstawiony w analizie języka Polaków na Bukowinie Karpackiej. Efektem kontaktów językowych polskich górali bukowińskich, do jakich dochodziło w przeszłości w Czadeckiem, jest pewna liczba określonych cech językowych. W Czadeckiem skrzyżowały się dwa prądy osadnicze: jeden śląski, idący przez Przełęcz Jabłonkowską, i drugi, nieco słabszy, małopolski, idący przez Przełęcz Zwardońską221. Oby-

220 Por. np.: Лазаренко Любов, Лексична інтерференція в усному румунському мовленні в Україні (лінгвістичний та соціолінгвістичний аспекти), Київ 2001; Черемська Ольга, Лексична та граматична інтерференція в сучасній українській літературній мові (на матеріалі преси Харківщини 50-80-х років XX століття), Харків 2006; Сигеда Петро, Лінгвістичний аспект інтерференції (на матеріалі російського мовлення жителів північного Приазов’я), [w:]

Державотворчі процеси і соціально-економічні моделі розвитку України на сучасному етапі, том. 2, Донецьк 2007, s. 216-221. 221 Deboveanu Elena, Polska gwara Górali bukowińskich w Rumunii, Wrocław 1971, s. 110.

dwa weszły w kontakt z językiem słowackim. „Genetyczny związek gwary ze Śląskiem znajduje odbicie w systemie fonologicznym, co wyraża się przede wszystkim w maksymalnym zasobie fonemów spółgłoskowych: są tu zachowane wszystkie trzy szeregi szczelinowych i afrykat zębowych, dziąsłowych i palatalnych (s, z, c, 3, š, ž, č, ś, ź, ć,), szereg wargowych miękkich (p’, f’, b’, v’, m’)”222. Cechy językowe górali mieszkających na terenie Bukowiny świadczą również o tym, że niewątpliwie istniał kontakt językowy polsko-słowacki. Znajduje on odzwierciedlenie w następujących:

cechach systemu fonetycznego:

– występowanie głoski ŕ w pozycjach, które w języku ogólnopolskim mają tylko rz, np.: ŕeźnik, priszeł, griby; – występowanie spółgłoski epentetycznej t w grupie spółgłoskowej śr np.: strioda ‘środa’, por. słowackie streda. (Choć może to być przeniesiona przez górali śląska cecha dialektalna).

cechach systemu fleksyjnego:

– w deklinacji liczebników, np.: tŕi, štyŕi wyraźnie widać wzór odpowiednich form języka słowackiego: tri, troch, trem, tri // troch, troma, troch;, štyri, štyrox, štyrom // štyroch, štyroma, štyroch; – w formach 1 os. liczby mnogiej czasu teraźniejszego, które mają zakończenie -me, np.: ideme, robime, siedime, gwarime; – w formach 2 os. liczby pojedynczej czasownika posiłkowego, np.: ty si słaby ‘jesteś chory’, ty si ciuła ‘słyszałaś’; – w niektórych formach trybu rozkazującego czasowników, tworzonych na wzór słowacki, np.: od czasownika pójść – ty poj, my pojme, wy pojcie. (Choć może to być przeniesiona przez górali śląska cecha dialektalna).

zapożyczeniach słownikowych:

w gwarze górali bukowińskich do dziś zachowane są zapożyczenia leksykalne z języka słowackiego, np.: klobuk ‘kapelusz’, cesta ‘droga’, hladać ‘szukać’ (pożyczki te znaleźć można też na Śląsku); w zmianach semantycznych, np.: pościl ‘łóżko’ (słowackie posteľ); pytać ‘prosić’ (słowackie pýtať si), podobnie jak na Śląsku.

Kolejny okres pobytu górali na Bukowinie poza zwartym polskim obszarem językowym cechuje nabywanie wielu cech języka rumuńskiego, w wyniku kontaktu językowego już na Bukowinie rumuńskiej.

Z najbardziej istotnych cech językowych wymienić należy: – występowanie rumuńskiej partykuły maj tworzącej stopień wyższy przymiotników, np.: maj zieliuny, maj wielki, maj fajny223;

222 Ibidem, s. 110. 223 Krasowska Helena, Kilka uwag o gwarze Górali bukowińskich w Dolnych Piotrowcach na Bukowinie północnej, [w:] Czadecka ojcowizna, pod red. K. Nowaka, Lublin 2000, s. 128.

– występowanie liczebników złożonych powyżej dwudziestu ze spójnikiem i (jak w rumuńskim şi), np.: ot tricać i triuch, tricać i sztyriuch; por. rum. de la treizeci şi trei, treizeci şi patru224); – występowanie licznych zapożyczeń i kalk, np.: kumparatywa ‘sklep spółdzielczy’ (kontaminacja rum. cumpăra ‘kupić’ i cooporativă ‘spółdzielnia’)225; – występowanie licznych zapożyczeń słownikowych, np.: primar ‘burmistrz’, primărie ‘urząd gminy’, gară ‘dworzec kolejowy’.

W Piotrowcach Dolnych, Starej Hucie i Terebleczu od 1945 roku narzucony był kontakt polsko-rosyjski po włączeniu Bukowiny do ZSRR – wynikiem tego są liczne rosyjskie zapożyczenia leksykalne, np.: sielsowiet ‘urząd gminy’ por. ros. сельсовет , bolnica ‘szpital’ por. ros. больница, ostanowka ‘przystanek’ por. ros. остановка.

Niewątpliwie kontakt polsko-ukraiński wzmocnił się w wymienionych miejscowościach po roku 1991 (kiedy Ukraina stała się niepodległym państwem i wprowadziła język ukraiński do szkół, urzędów itd). Wynikiem tych przemian są następujące cechy językowe, np.: – występowanie afrykaty miękkiej w sufiksie -śk, np.: rumuńśki, ukraińśki, por. ukr. румунський, український; (ukr. s’ → pol. buk. ś); – występowanie miękkich spółgłosek ď, ť, np.: baťar, baťku – w wyrazach pochodzenia ukraińskiego226; – występowanie końcówki -am w celowniku rzeczowników rodzaju żeńskiego liczby mnogiej (jak w deklinacji męskiej), np.: mucham, babam, kuram – jako rezultat oddziaływania form ukraińskich na -am; – występowanie -yj, obok -i, -y w przymiotnikach rodzaju męskiego i nijakiego liczby pojedynczej, np.: zielunyj, dobryj, wysołyj.

Interferencja zachodzi we wszystkich warstwach języka, aczkolwiek, w każdej z nich, w nieco innym nasileniu. Na przykład akcent paroksytoniczny, tak jak w większości gwar polskich, występuje w Nowym Sołońcu, Pleszy, Piotrowcach Dolnych i Terebleczu. Z kolei akcent inicjalny w Pojanie Mikuli227 i Starej Hucie może być wynikiem wpływu słowackiego, skoro takie miejsce akcentu mają gwary północno-zachodniej Słowacji.

Miękkie ľ występujące we wszystkich pozycjach w wyrazie mają tylko gwary pogranicza ukraińskiego i słowackiego. Fonetyczna realizacja

224 Deboveanu E., op. cit., s. 126. 225 Gogolewski Stanisław, Polska gwara trójjęzycznej wsi Kaczyki w Rumunii, Wrocław 1972, s. 53. 226 Krasowska Helena, Charakterystyka językowa polszczyzny bukowińskiej, [w:] Feleszko Kazimierz, Bukowina moja miłość. Słownik, red. Rzetelska-Feleszko Ewa, t. II, Warszawa 2003, s. 17-42. 227 Deboveanu E., op. cit., s. 119.

twardego /l/ jako spółgłoski średniej dziąsłowej /ļ/ jest wynikiem wpływu rumuńskiego i ukraińskiego228 . Z wpływem słowackim należy więc wiązać fakt występowania w Nowym Sołońcu i Pleszy głoski zębowo-dziąsłowej ļ229 . W Pojanie Mikuli obok głoski zębowo-dziąsłowej występuje obocznie przedniojęzykowo-zębowe ł, w Starej Hucie, Piotrowcach Dolnych i Terebleczu mieszkańcy z reguły wymawiają ł przedniojęzykowe.

W Nowym Sołońcu, Starej Hucie, Piotrowcach Dolnych i Terebleczu występuje partykuła ukraińska naj ‘niech’ przy opisowych formach trybu rozkazującego, np.: naj siundzie na priśbi una, naj zrubi polednie. W miejscowościach położonych na północnej Bukowinie zamieszkałych przez górali występują polsko-ukraińsko-rumuńskie hybrydy, np.: maj liepszy ‘najlepiej’ – por. ukr. ліпше ‘lepiej’. Najbardziej na proces interferencji językowej jest podatna warstwa leksykalna, „gdzie z kolei najwyższą frekwencję zapożyczeń można stwierdzić w grupie rzeczowników. Tłumaczy się to najczęściej paralelnym kontaktem języków i kultur, podczas którego zachodzi potrzeba nowych oznaczeń dla nowo poznawanych denotatów230”.

Na przykład w Pojanie Mikuli i Starej Hucie z mieszkańcami posługującymi się gwarą polską do 1940 roku sąsiadowali Niemcy. Niektórzy respondenci w tych miejscowościach znają więc biernie język niemiecki. Została tu bardzo żywa warstwa leksykalna pożyczek niemieckich, np.: sztreka ‘kolej’ por. niem. Strecke; taszka ‘torba’ por. niem. Tasche; ancug ‘garnitur’ por. niem. Anzug.

Wpływy ukraińskie widoczne są we wszystkich miejscowościach, np.: browa ‘brew’ por. ukr. брова, burian ‘chwast’ por. ukr. бур’ян, seło ‘wieś’ por. ukr. село. Obecnie większe wpływy języka ukraińskiego w Starej Hucie, Piotrowcach Dolnych i Terebleczu są wynikiem stale trwającego kontaktu polsko-ukraińskiego. Dotyczy to terminologii wojskowej, medycznej, prawniczej, technicznej i innej związanej z codziennym życiem, zwłaszcza wtedy, kiedy na oznaczenie nowego przedmiotu trzeba przyjąć nową nazwę. W Nowym Sołońcu, Pojanie Mikuli i Pleszy nadal jest żywy kontakt rumuńsko-polski, wynikiem czego są liczne zapożyczenia dotyczące różnych dziedzin życia codziennego. „Warto zauważyć, że rumuńskie pożyczki leksykalne, przejęte w oryginalnym brzmieniu, są przystosowane do zwyczajów wymawianiowych gwary, zaś formy całego wyrazu – do jej wymogów gramatycznych (np. aspiratorem ‘odkurzaczem’, por. rum. cu aspiratorul; na

228 Gogolewski S., op. cit., s. 60. 229 Deboveanu E., op. cit., s. 114. 230 Feleszko K., Język we wspólnocie wielojęzycznej i wielokulturowej, [w:] K. Feleszko, Bukowina moja miłość ..., s. 108.

koworie ‘na dywanie’ por. rum. pe covor)”231. Należy stwierdzić, że nie można wyjaśnić badanego zjawiska na podstawie wyjętych z rozmowy jednostkach językowych. Dopiero występowanie ich w kontekście pozwala właściwie zinterpretować typ interferencji232 .

Gwara polskich górali bukowińskich stanowi specyficzną jakość językową, powstała bowiem w wyniku wielorakich kontaktów językowych: polskich gwar (małopolskiej i śląskiej), polszczyzny ogólnej, języka słowackiego, ukraińskiego i rumuńskiego; a w Pojanie Mikuli i Starej Hucie, także języka niemieckiego, zaś w Terebleczu, Starej Hucie i Piotrowcach Dolnych – języka rosyjskiego. Jest gwarą mówioną i wciąż żywą wśród jej użytkowników.

Teorie kontaktu językowego i jego zasadnicze mechanizmy mają zastosowanie w opisie problematyki konkretnej mniejszości narodowej, etnicznej, regionalnej, szczególnie takiej, gdzie sąsiadują ze sobą języki ogólne oraz odmiany gwarowe różnych języków.

Słowniczek najważniejszych terminów

Kontakt językowy to związek międzyjęzykowy, który realizowany jest w procesie przemiennego wykorzystania dwóch lub kilku języków przez tę samą osobę w wyniku niezbędnej komunikacji językowej, spowodowanej przez czynniki geograficzne, historyczne, polityczne i socjalne. Interferencja językowa to przypadek odchylenia od normy każdego z wchodzących w grę języków, w warunkach stałego kontaktu językowego, w którym członkowie grup językowych posługują się więcej niż jednym językiem.

Zalecana literatura

Bednarczuk Leszek, Problem substratu w teorii kontaktów językowych, [w:] Deutsch-Polnische sprachkontakte, Herausgegeben von Alek Pohl und A. De Vincenz, Wien 1987.

Deboveanu Elena, Polska gwara Górali bukowińskich w Rumunii, Wrocław 1971.

Geerts Guido, Research on Langue Contact, [w:] Sociolinguistics. An International Handbook of the science of Language and Society, red. U. Amman, N. Dittmar, K. Mattheier, Berlin-New York 1987.

231 Ostrovschi Maria, Wpływ języka rumuńskiego na gwarę mieszkańców Nowego

Sołońca, [w:] Polska i Rumunia na drodze do wzajemnego pojednania, red. Iachimovschi Stanislava i Wieruszewska Elżbieta, Suceava 2002, s. 166. 232 Żydek-Bednarczuk Urszula, Interferencja językowa w śląskich rozmowach potocznych, [w:] Język a kultura, t. 7, Kontakty języka polskiego z innymi językami na tle kontaktów kulturowych, red. Maćkiewicz Jolanta, Siatkowski Janusz, Wrocław 1992, s. 124.

Gogolewski Stanisław, Polska gwara trójjęzycznej wsi Kaczyki w Rumunii, Wrocław 1972.

Interferencje w językach i dialektach słowiańskich, red. E. Umińska-Tytoń, Łódź 1997.

Kość Józef, Archaizmy a interferencje w strefie polsko-ukraińskich kontaktów językowych, Slavia Orientalis, t. XLIX, nr 3, Lublin 2000.

Krasowska Helena, Charakterystyka językowa polszczyzny bukowińskiej, [w:] Feleszko Kazimierz, Bukowina moja miłość. Słownik, red. Rzetelska-Feleszko Ewa, t. II, Warszawa 2003.

Krasowska Helena, Górale polscy na Bukowinie Karpackiej. Studium socjolingwistyczne i leksykalne, Warszawa 2006.

Oksaar Els, The History of Contact Linguistics as a Discipline, [w:] Contact Linguistics, red. Goebl Hans, Nelde P.H., Starý Zdenek, Wölck Wolfgang, Berlin-New York 1997.

Ostrovschi Maria, Wpływ języka rumuńskiego na gwarę mieszkańców Nowego Sołońca, [w:] Polska i Rumunia na drodze do wzajemnego pojednania, red. Iachimovschi Stanislava i Wieruszewska Elżbieta, Suceava 2002.

Rzetelska-Feleszko Ewa, Pomorze Zachodnie jako obszar o dwóch odmiennych rodzajach interferencji językowych, [w:] Interferencje językowe na różnych obszarach słowiańszczyzny, pod red. S. Warchoła, Rozprawy Slawistyczne, nr 4, Lublin 1989.

Smułkowa Elżbieta, Zagadnienia polsko-białorusko-litewskiej interferencji językowej na ziemiach północno-wschodniej Polski, [w:] Białoruś i pogranicza. Studia o języku i społeczeństwie, Warszawa 2002.

Wolnicz-Pawłowska Ewa, O pewnym sposobie mapowania kontaktów językowych na podstawie dawnych tekstów folklorystycznych, [w:] Język i kultura na pograniczu polsko-ukraińsko-białoruskim, Lublin 2001.

Żydek-Bednarczuk Urszula, Interferencja językowa w śląskich rozmowach potocznych, [w:] Język a kultura, t. 7, Kontakty języka polskiego z innymi językami na tle kontaktów kulturowych, red. Maćkiewicz Jolanta, Siatkowski Janusz, Wrocław 1992. АхмановаОльга, Словарь лингвистических терминов, Москва 1966. Вайнрайх Уриэль, Языковые контакты, Киев 1979. ЛазаренкоЛюбов, Лексичнаінтерференціявусномурумунському мовленні в Україні (лінгвістичний та соціолінгвістичний аспекти), Київ 2001. Розенцвейг Виктор, Языковые контакты, Ленинград 1972. Сигеда Петро, Лінгвістичний аспект інтерференції (на матеріалі російського мовлення жителів північного Приазов’я), [w:] Державотворчі процеси і соціально-економічні моделі розвитку України на сучасному етапі, том. 2, Донецьк 2007. Черемська Ольга, Лексична та граматична інтерференція в сучасній українській літературній мові (на матеріалі преси Харківщини 50-80-х років XX століття), Харків 2006.