Status i prestiż języka

status i prestiż języka

Słownik Języka Polskiego określa status2 jako: „stan prawny; pozycja społeczna, położenie jednostki w grupie społecznej lub położenie grupy w większej zbiorowości”, prestiż natomiast jako: „znaczenie, poważanie, jakim ktoś lub coś cieszy się w swoim otoczeniu; autorytet, powaga”3. Henryk Domański i Zbigniew Skawiński prestiż traktują nie jako wartość przynależną obiektom, lecz jako zasady nadawania im tej własności. Zasady te znajdują oparcie w normach i wartościach umiejscowionych w świadomości społecznej. Ich przedmiotem są atrybuty jednostek i kategorii społecznych będących obiektem oceny. Prestiż społeczny jest uzewnętrznieniem tych norm i wartości w potocznym myśleniu ludzi o rzeczywistości społecznej oraz w ich zachowaniach4 .

Leksem prestiż to zapożyczenie z języka francuskiego o bardzo pozytywnej konotacji wartościującej. Pojęcie „język prestiżowy” oznacza wysoką pozycję społeczną danego języka naturalnego, z jednej strony w ocenie wspólnoty komunikatywnej, dla której jest on językiem własnym, „swoim”, z drugiej strony w ocenie z zewnątrz, to jest w opinii innych społeczeństw, a także administracji państwowej, na której obszarze żyją dane wspólnoty językowe (zwykle też etniczne)”5 .

Status języka uzależniony jest od polityki językowej6 danego państwa, zatem jego status rozumiany jest jako stan prawny nadany przez państwo, tzn. przez Konstytucję i/lub odpowiednie ustawy, rozporządzenia państwowe, jednocześnie jest to np.: język urzędów państwowych. Jak zaznaczają badaczki problematyki statusu i prestiżu języka: „Status języka chcemy rozumieć jako jego pozycję, o której decydują czynniki ponadindywidualne, zobiektywizowane. Natomiast prestiż języka ujmujemy jako jego rangę wynikającą z indywidulanych nastawień determi-

2 Słownik Języka Polskiego, Warszawa 2003, s. 958. 3 Słownik Języka Polskiego, Warszawa 2003, s. 756. 4 Domański Henryk, Skawiński Zbigniew, Wzory prestiżu a struktura społeczna,

Wrocław 1991, s. 11-12. 5 Zieniukowa Jadwiga, Pojęcie aksjologiczne „prestiż” a społeczna sytuacja języków mniej używanych – casus łużycczyzny, [w:] Języki mniejszości i języki regionalne, red. Wrocławska Elżbieta, Zieniukowa Jadwiga, Warszawa 2003, s. 79. 6 Problem Polityki językowej będzie tematem następnego wykładu.

nowanych lokalnymi uwarunkowaniami i uwzględniającą subiektywne oceny. Ponadto uznajemy, że stosunek między pojęciem prestiżu i statusu ma charakter ścisły, tzn. status języka ma wpływ na prestiż języka. Nie jest to jednak zależność inkluzywna, ponieważ w budowaniu prestiżu odgrywają istotną rolę czynniki dodatkowe, bez znaczenia dla statusu”7 . W Polsce status języka nadany jest przez odpowiednie artykuły w Konstytucji RP oraz Ustawę o języku polskim, por. niżej.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Tekst uchwalony w dniu 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe)

Art. 27 W Rzeczypospolitej Polskiej językiem urzędowym jest język polski. Przepis ten nie narusza praw mniejszości narodowych wynikających z ratyfikacji umów międzynarodowych.

Dz. U. 1999 Nr 90 poz. 999 U S T AWA z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim

Art. 3.

1. Ochrona języka polskiego polega w szczególności na: 1) dbaniu o poprawne używanie języka i doskonaleniu sprawności językowej jego użytkowników oraz na stwarzaniu warunków do właściwego rozwoju języka jako narzędzia międzyludzkiej komunikacji; 2) przeciwdziałaniu jego wulgaryzacji; 3) szerzeniu wiedzy o nim i jego roli w kulturze; 4) upowszechnianiu szacunku dla regionalizmów i gwar, a także przeciwdziałaniu ich zanikowi; 5) promocji języka polskiego w świecie; 6) wspieraniu nauczania języka polskiego w kraju i za granicą.

2. Do ochrony języka polskiego są obowiązane wszystkie organy władzy publicznej oraz instytucje i organizacje uczestniczące w życiu publicznym.

Art. 4.

1. Język polski jest językiem urzędowym: 1) konstytucyjnych organów państwa; 2) organów jednostek samorządu terytorialnego i podległych im instytucji w zakresie, w jakim wykonują zadania publiczne;

7 Hawrysz Magdalena, Steciąg Magdalena, Rozważania metodologiczne w kontekście badań prestiżowego języka sąsiadów na pograniczu polsko-saksońskim, Polonica 34, 2014, s. 205.

3) terenowych organów administracji publicznej; 4) instytucji powołanych do realizacji określonych zadań publicznych; 5) organów, instytucji i urzędów podległych organom wymienionym w pkt 1 i pkt 3, powołanych w celu realizacji zadań tych organów, a także organów państwowych osób prawnych w zakresie, w jakim wykonują zadania publiczne; 6) organów samorządu innego niż samorząd terytorialny oraz organów organizacji społecznych, zawodowych, spółdzielczych i innych podmiotów wykonujących zadania publiczne.

Nicole Dołowy-Rybińska słusznie zwraca uwagę, że „Oficjalny status zapewnia językom istnienie w życiu publicznym i ochronę prawną, ale przede wszystkim, dzięki oficjalizacji może zmienić się nastawienie zwykłych ludzi do danego języka, podnosi się jego prestiż, a przez to wzrasta chęć identyfikowania się z grupą, która go używa”8. Prawne uznanie statusu języka chroni go i daje szanse na przetrwanie. Prestiż języka wzmacnia się poprzez jego status, co ułatwia użytkownikom dokonanie wyboru komunikacji, zmianę swych postaw wobec tego czy innego języka, wreszcie odrzucenie poczucia wstydu z racji swego języka. „Prestiż języka decyduje o tym, czy będzie on wybierany jako środek komunikacji. Języki mają taką pozycję, jaką mają ich użytkownicy. Jeśli ludzie posługujący się danym językiem mają władzę i autorytet, także ich język ma większą wartość; jeśli jest inaczej, często język jest źle postrzegany”9 .

Stanisław Gajda pojęcie prestiżu języka charakteryzuje następująco: traktuje on prestiż jako wartość kulturowo-komunikacyjną i składnik kognitywno-aksjologicznego kontekstu zachowań komunikacyjno-językowych.

W rozważaniach nad prestiżem języka należy rozważyć następujące zagadnienia: 1) własności języka stanowiące o jego prestiżu i ich wartościowanie; 2) czynniki prestiżogenne; 3) podmioty kreujące prestiż; 4) respektowanie prestiżu10 .

Dla Włodzimierza Wysoczańskiego czynniki prestiżogenne są spójne z zaproponowanym przez Einara Haugena sposobem opisu sytuacji języków uwzględniającym:

8 Dołowy-Rybińska Nicole, Języki i kultury mniejszościowe w Europie: Bretończycy,

Łużyczanie, Kaszubi, Warszawa 2011, s. 49. 9 Dołowy-Rybińska N., op. cit., s. 53. 10 Gajda Stanisław, Prestiż a język, [w:] Nauka, nr 4, s. 149.

1) klasyfikację w obrębie innych języków, 2) charakterystykę użytkowników, 3) domeny użycia języka, ich ograniczoność bądź nieograniczoność, 4) wykaz języków, którymi użytkownicy posługują się jednocześnie, 5) zróżnicowanie wewnętrzne: odmiany regionalne i kontaktowe, 6) tradycję literacką, 7) stopień zestandaryzowania formy pisanej, 8) rodzaj wsparcia instytucjonalnego, 9) stosunek użytkowników do swojskości i statusu języka, 10) określenie statusu języka w typologii ekologicznej w porównaniu z innymi językami11 .

Bycie językiem prestiżowym, jak zaznacza Jadwiga Zieniukowa, to znacząca wartość w charakterystyce kwalitatywnej (jakościowej) danego języka i na odwrót: brak przyznania jakiemuś etnolektowi (językowi naturalnemu) tej cechy może przynieść jego rodowitym użytkownikom ujemne skutki w sferze ich sytuacji kulturowej, socjalnej, a także prawno-politycznej12 .

Do czynników budujących prestiż Stanisław Gajda, zalicza: 1) poziom kulturowo-cywilizacyjny społeczności użytkowników języka; 2) istnienie elit władzy kulturowej i politycznej, zainteresowanych językiem (co znajduje wyraz w odpowiedniej polityce językowej); 3) aurę intelektualną wokół języka (tj. istnienie koncepcji filozoficznych i ideologii społecznych, bezpośrednie lub pośrednio dotyczących języka); 4) edukację językową (szkolną i pozaszkolną)13 .

Słusznie Stanisław Gajda zwraca uwagę na to, że podmioty kreujące prestiż języka to przede wszystkim elity społeczności językowej. Wśród nich wyróżnia się: kręgi elekcji wskazujące język jako wartość prestiżową i obejmujące osoby niekoniecznie o wysokiej kompetencji intelektualno-merytorycznej, oraz kręgi promocji, uznające to wskazanie za miarodajne i promujące go. Takie rozróżnienie pociąga za sobą kolejne, tj. ktoś uznaje i podtrzymuje prestiż, a ktoś go destruuje14. „Respektowanie prestiżu polega na czynieniu z niego użytku, tj. na okazywaniu językowi

11 Wysoczański Włodzimierz, Ekologia języka jako dyscyplina heterogenicznego opisu języka, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 1999, s. 63-76. 12 Zieniukowa J., op. cit., s. 79. 13 Gajda S., Prestiż a język, Nauka, nr 4, s. 150. 14 Gajda S., op. cit., s. 150.

szacunku oraz na używaniu go, zwłaszcza w sytuacjach wyboru. Interesujące poznawczo są momenty przebudowy prestiżu – zmiany obiektu lub atrybutów oraz ujawniający się wówczas krytycyzm wobec prestiżu. Odsłaniają się wówczas rozbieżności między prestiżem deklarowanym a realnie realizowanym w zachowaniach językowych”15 .

Kazimierz Feleszko, zwracając uwagę na pojęcia socjolingwistyczne statusu i prestiżu języka, wyszczególnia następujące: status praw‑ ny – mowa o ważnej różnicy między językami uznanymi za oficjalne (narodowe, państwowe) w danym kraju i pozostałymi. Zachodzi tu też jednak – na podstawie kryterium skali zasięgu – zróżnicowanie bardziej szczegółowe, tj.: a) język oficjalny w państwie; b) język oficjalny na obszarze większej jednostki terytorialnej (regionu, kraju związkowego, republiki itp.); c) promocja języka w innych sferach (szkoły publiczne, publikacje, biblioteki, itd.); d) mimo braku statusu języka oficjalnego – tolerowanie go w sferze prywatnej, gazetach, rozgłośniach radiowych i szkołach niepublicznych (parafialnych lub prywatnych); e) zakaz używania języka w określonych systemach politycznych.

Przy rozpatrywaniu statusu prawnego języka ważny jest społeczny zasięg języka, gdzie również spotykamy kilka podtypów: a) wszyscy dorośli są dwujęzyczni; b) wszyscy pracobiorcy są dwujęzyczni; c) wszyscy wykształceni dorośli są dwujęzyczni; d) wszyscy absolwenci szkół są dwujęzyczni.

Prestiż języka stanowi bowiem także rozległy wachlarz zagadnień. Może być on mianowicie wynikiem jednego lub wielu czynników, takich jak: a) bogate dziedzictwo kulturowo-literackie; b) wysoki stopień modernizacji języka; c) status języka międzynarodowego; d) prestiż jego użytkowników.

Niektóre z tych kryteriów mogą się nawzajem neutralizować, zaś w innych przypadkach mogą być komplementarne16. Michał Głuszkowski, zwraca uwagę na to, że język o wysokim prestiżu wewnętrz-

15 Gajda S., op. cit., s. 150. 16 Feleszko Kazimierz, Język we wspólnocie wielojęzycznej i wielokulturowej, [w:]

Bukowina moja miłość. Język polski na Bukowinie Karpackiej do 1945 roku, t. I, red.

Andrzej Żor, Warszawa 2002, s. 102-103.

nym jest ceniony przez swoich użytkowników, którzy jednak nie manifestują swoich postaw wobec otoczenia. Jeśli dana grupa chętnie posługuje się swoim językiem w obcym otoczeniu, oznacza to, że ma on wysoki prestiż zewnętrzny.

Inną dychotomią kategorii prestiżu jest podział na prestiż jawny, odbierany podobnie przez przedstawicieli różnych społeczności oraz prestiż ukryty, który ma znaczenie tylko dla określonej grupy społecznej17 .

Problem „prestiżowości” języka według Jadwigi Zieniukowej ujawnia się zwykle w warunkach kontaktu, rywalizacji, a nieraz konfliktu dwu i/lub większej liczby języków/etnolektów współistniejących na danym obszarze i/lub w obrębie jednego organizmu politycznego (państwa). Ważny jest tu czynnik socjolingwistyczny, tj. porównawcze wartościowanie języków. Obok niego mogą wystąpić również takie zjawiska, jak: dominacja, ekspansja, zagrożenie, a nawet prześladowanie języka. W szczególnie trudnym położeniu są języki mniejszościowe18 .

Stanisław Gajda zwrócił uwagę na sytuację socjolingwistyczną w Polsce po 1990 roku. Kwestia prestiżu języka wygląda następująco: „W dyskusjach ideowych (elitarnych, politycznych, potocznych) język dalej jest traktowany jako jeden z najważniejszych atrybutów narodu, korelat wspólnoty narodowej. W kulturze języka – dość tradycyjnie zorientowanej – w sprawach językowych nawiązuje się raczej do oświeceniowych tradycji racjonalnego traktowania języka i jego funkcji komunikacyjnej (por. wpływ szkoły praskiej), choć eksponuje się też związek z kulturą narodową (wyznacznik tożsamości narodowej) i jego funkcję symboliczną. Język-symbol zaczyna być utożsamiany z językiem-narzędziem myślenia i komunikacji. Użycie instrumentalne staje się w pewnych okolicznościach symboliczne (o statusie manifestacji), zwłaszcza na szyldach, drogowskazach i pomnikach. Sporo mówi się o ochronie języka, rozumianej także jako rodzaj aktywności politycznej zmierzającej do tworzenia aktów ustawodawczych (por. Ustawa o języku polskim z 1999 r. i Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 2005 r.)”19 .

W Polsce o prestiż języka polskiego dbają instytucje edukacyjne, m.in. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Biuro Uznawalności Wykształcenia i Wymiany Międzynarodowej, które od 1.10.2017 roku przekształciło się w Narodową Agencję Wymiany Akademickiej, uczelnie wyższe, różne typy szkół. O prestiż języka dbają również stowarzyszenia, np.: Towarzystwo Kultury Języka (które jest wydawcą „Poradnika Językowego”), Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego

17 Głuszkowski Michał, Socjologiczne i psychologiczne uwarunkowania dwujęzyczności staroobrzędowców regionu suwalsko-augustowskiego, Wydawnictwo Naukowe

Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011, s. 94. 18 Zieniukowa J., op. cit., s. 80. 19 Gajda S., op. cit., s. 156.

(działające na terenie całej Polski w postaci oddziałów) oraz Rada Języka Polskiego, której zadania i kompetencje są zapisane w Ustawie o języku polskim.

Współcześni badacze języka podkreślają jego związek z kulturą20 , zauważając, że składa się on nie tylko z fonetyki i zasad gramatycznych, ale także (a może nawet przede wszystkim?) z zasobu słów, w których zawierają się charakterystyczne dla danej zbiorowości obyczaje, obrzę-

Dz. U. 1999 Nr 90 poz. 999 U S T AWA z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim

Rozdział 3 Rada Języka Polskiego i jej kompetencje

Art. 12.

1. Instytucją opiniodawczo-doradczą w sprawach używania języka polskiego jest Rada Języka Polskiego, zwana dalej „Radą”, działająca jako komitet problemowy w rozumieniu art. 34 ustawy z dnia 25 kwietnia 1997 r. o Polskiej Akademii Nauk (Dz. U. poz. 469, z późn. zm.) 2. Nie rzadziej niż co dwa lata Rada przedstawia Sejmowi i Senatowi sprawozdanie o stanie ochrony języka polskiego w rozumieniu art. 3.

Art. 13.

1. Rada, na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania, ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego i nauki,

Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Prezesa Polskiej

Akademii Nauk lub z własnej inicjatywy, wyraża, w drodze uchwały, opinie o używaniu języka polskiego w działalności publicznej oraz w obrocie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z udziałem konsumentów i przy wykonywaniu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przepisów z zakresu prawa pracy oraz ustala zasady ortografii i interpunkcji języka polskiego. 2. Towarzystwa naukowe, stowarzyszenia twórców i szkoły wyższe mogą zwracać się do Rady w sprawach używania języka polskiego.

20 O znaczeniu i prestiżu gwar pisano szerzej: Krasowska Helena, Pokrzyńska Magdalena,

Mowa polska na Bukowinie Karpackiej. Dokumentacja zanikającego dziedzictwa narodowego, [w:] Historyczne i kulturowe aspekty relacji polsko-rumuńskich, red. Stempel-Gancarczyk Karina, Wieruszewska-Calistru Elżbieta, Suceava 2016, s. 265-276.

dy, wierzenia. Są one ściśle połączone ze światopoglądem i działaniami podejmowanymi przez członków danej zbiorowości21. W takim podejściu do prestiżu języka zaakcentowany jest jego związek z rozwijającą się w czasie żywą kulturą i życiem grupowym. W ten sposób język staje się ważnym źródłem poznania kultury funkcjonującej w różnych wymiarach życia społecznego i na różnych jego poziomach. Halina Pelcowa konkluduje: język „jest istotnym elementem i składnikiem kultury we wszystkich wymiarach – globalnym, regionalnym i lokalnym, z wplecioną kulturą ludową jako ważnym wyznacznikiem różnorodności i bogactwa w perspektywie regionalnej. W tę tradycję kulturową każdego regionu wpisują się gwary z wielością i różnorodnością form językowych, realizujących ludową wizję świata i człowieka”22. Każdy język reprezentuje odrębny świat społeczny. Język jest nie tylko narzędziem komunikacji, refleksji, czy przystosowania się do rzeczywistości, ale bierze udział w tworzeniu „realnego świata”. Zrozumienie danej rzeczywistości społeczno-kulturowej jest niemożliwe bez języka.

Jak wiadomo prestiż języka jest zmienny w czasie i przestrzeni. Współcześnie bardziej, niż kiedykolwiek w historii Polski, zauważymy to w praktyce językowej. Wyraźnie traci na prestiżu język literacki (zwłaszcza w dyskursie publicznym), zyskują natomiast gwary, które były traktowane jako „coś gorszego”. Badacze podkreślają znaczenie języka w obszarze wspólnoty narodowej (społeczny wymiar tożsamości23) oraz jej trwania (dla przekazu międzygeneracyjnego i międzygrupowego). Jerzy Bartmiński pisze: „język ojczysty24 – będący najbardziej znaczącą, najbardziej intymną cząstką narodowej kultury, dającą poczucie swojskości i zakorzenienia – pozostaje znakiem rozpoznawczym tożsamości narodowej”25 .

Język bierze udział w kształtowaniu wizji świata, rozumienia jego struktury, w tym podziałów społecznych i obrazu samego siebie. Można mówić wręcz o kreacyjnej funkcji języka w procesie konceptualizacji rzeczywistości26 .

21 Pelcowa Halina, Gwara jako nośnik lokalnego i regionalnego dziedzictwa kulturowego, [w:] Niematerialne dziedzictwo kulturowe: Źródła – wartości – ochrona,

Lublin 2013, s. 219. 22 Pelcowa Halina, Specyfika i tożsamość gwarowa regionu, [w:] Studia Dialektologiczne, 2010, T. IV, s. 65. 23 O tożsamości mowa będzie w ostatniej części tej pracy. 24 O języku ojczystym mowa będzie w trzeciej części. 25 Bartmiński Jerzy, Język w kontekście kultury, [w:] Współczesny język polski, red.

Bartmiński Jerzy, Lublin 2001, s. 15. 26 Masłowska Ewa, Dziedzictwo niematerialne – językowe i symboliczne wyobrażenia więzi w polszczyźnie ogólnej i w kulturze ludowej, [w:] Niematerialne dziedzictwo kulturowe: Źródła – wartości – ochrona, red. Adamowski Jan i Smyk Katarzyna,

Lublin 2013, s. 239.

Typologie odmian współczesnej polszczyzny opracował Aleksander Wilkoń27. Gwary nie uczymy się w szkole, tylko poznajemy ją zazwyczaj w toku codziennego życia rodziny, społeczności lokalnej. Poczynione na wstępie uwagi dotyczące statusu i prestiżu języka oraz jego znaczenia dla kultury i tożsamości zachowują aktualność w przypadku gwar. Gwara stanowi z jednej strony element kultury lokalnej/regionalnej, z drugiej zaś ważne źródło jej poznania. Poza tym jest środkiem pozwalającym na utrwalenie dóbr kulturowych, przekazywanie pamięci o nich28 .

Społeczne funkcjonowanie gwary i jej prestiż wiąże się z jej postrzeganiem przez członków danej grupy. Jako język mówiony przynależy ona do duchowej, niematerialnej warstwy kultury. Jej istnienie uzależnione jest ściśle od stopnia jej użytkowania. Niegdyś gwara była naturalnym (często jedynym) systemem komunikacji, powszechnie stosowanym w życiu grupy lokalnej dla nazwania/interpretacji świata i różnych sytuacji, w jakie uwikłany był człowiek, dla wyrażenia potrzeb, dla zabawy, w celu auto-ekspresji (tożsamość) itp. Używanie języka gwarowego kojarzyło się z wartościami kultury wiejskiej: pieśni, podania, legendy, przysłowia, mity, a jednocześnie spajającą tych, którzy się nią posługują w jedną wielką zbiorowość: do połowy XX wieku (w różnych regionach Polski) pełniła funkcję języka ojczystego29 w mikroskali30 .

Gwara jest łączona z modelem społeczeństwa tradycyjnego, przeciwstawianym modelowi społeczeństwa nowoczesnego. W ramach tej opozycji (posiadającej swoje naukowe konceptualizacje i współcześnie przedstawianej nie dychotomicznie, lecz raczej jako continuum) pojawiają się takie zestawienia jak: wieś – miasto; kultura ludowa, prymitywna versus kultura wysoka, wyższy poziom kultury i cywilizacji; brak wykształcenia, niepiśmienność contra inteligencja, wykształcenie; lokalność (zróżnicowanie regionalne) a uniwersalizm (ponadregionalność)31. W opozycji tej gwara przynależy do modelu tradycyjnego i przeciwstawiana jest językowi ogólnemu – uniwersalnemu dla wszystkich członków narodu32 .

27 Wilkoń Aleksander, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny,

Katowice 1987. 28 Por.: Bartmiński Jerzy, Język symbolem tożsamości narodowej i świadectwem otwartości, [w:] red. Bartmiński Jerzy, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin 2007, s. 25. 29 Gwara polska jest językiem ojczystym polskich górali mieszkających na Bukowinie

Karpackiej, por. Krasowska Helena, Górale polscy na Bukowinie Karpackiej. Studium socjolingwistyczne i leksykalne, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 2006. 30 Por.: Markiewicz Władysław, Przeobrażenia świadomości narodowej reemigrantów polskich z Francji, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1960, s. 18. 31 Bukraba-Rylska Izabella, Socjologia wsi polskiej, Warszawa 2008, s. 47-51. 32 Np.: Wronicz Jadwiga, Gwara jako element regionalnego dziedzictwa kulturowego, [w:] Niematerialne dziedzictwo kulturowe: Źródła – wartości – ochrona, Lublin 2013, s. 232-233.

Opozycja ta jest silnie zakorzeniona w stereotypowym postrzeganiu wsi, jej mieszkańców i kultury wiejskiej. Można mówić o dwóch obliczach tego stereotypu, które wynikają z historycznego mitu dobrego dzikusa: z jednej strony – ujęcie romantyczne, mit „wsi spokojnej, wsi wesołej”, „chłop potęgą jest i basta”, współczesna moda na „rustykalność”, a z drugiej – z filozofią postępu (np. ujęcie pozytywistyczne, patrz np. „Awans”, „Konopielka” Edwarda Redlińskiego). W różnych kontekstach historycznych oblicza te konkurują ze sobą. Współcześni badacze piszący o obecnym statusie i prestiżu języka gwarowego zwracają uwagę na negatywne konotacje z nim łączone: „Gwara (...) uznawana jest za gorszy wariant języka, ośmieszający swego użytkownika, dlatego naturalny był proces wyzbywania się gwary (...) – Nie rób wiochy; słoma wystaje mu z butów; wieśniak; wieśniara; wiochmen; burak; wsiok – przytoczone wyrażenia języka polskiego wprowadzają negatywną ocenę zachowań, eksponując niezbyt eleganckie maniery, mało subtelny sposób bycia, itd. Wszystkie jakoś nawiązują do wsi (...), wszystkie niosą oceny negatywne”33 .

Również przywołana wyżej aktualna moda na „rustykalność” lub „ruralizację”, jest językową ucieczką od posłużenia się terminem „wiejskość”, niosącym bogaty ładunek skojarzeń, które niekoniecznie muszą być pozytywne. Na takie postrzeganie wsi składa się wiele czynników, m.in. promowana przez prawie cały XX w. idea nowoczesności. Jeszcze dzisiaj można spotkać się w terenie z wyjaśnieniem, że wieś rządzi się swoimi prawami i nie jest tak wymagająca w zakresie porządku w domu, czy higieny. Zauważalne jest tam przekonanie, że awans społeczny i materialny łączone są z elementami należącymi do porządku społeczeństwa nowoczesnego (miasto, kultura wysoka, praca umysłowa itd.). Przez lata awans społeczny wiązał się z wyzbyciem się gwary34. Gwara „nie pasuje” do oficjalnych sytuacji, debaty publicznej, dokumentów instytucji publicznych. Przez dziesięciolecia była lekceważąco traktowana przez szkołę (o ile nie rugowana) i przez władze35 .

Stereotyp ten jest jednym z głównych czynników aktualnego funkcjonowania gwary. We współczesnej rzeczywistości gwary należą do tych dóbr kultury, które ustępują miejsca nowym wzorom. Gwara

33 Skudrzyk Aldona, Urban Krystyna, Małe ojczyzny. Świadomość językowo-kulturowa społeczności lokalnych, Katowice 2010, s. 25. 34 Wronicz J., op. cit., s. 232-233. 35 W Polsce polityka promowania polszczyzny ogólnej zaznaczała się w sposób szczególny na Ziemiach Zachodnich – również wobec migrantów z Bukowiny – których język i kultura, między innymi, stanowiły swoiste laboratorium socjotechniki i miały zaświadczać o polskości tych terenów. Por.: Zielińska Anna, Mowa pogranicza.

Studium o językach i tożsamościach w regionie lubuskim, Warszawa 2013.

przynależy do sfery dziedzictwa zagrożonego wyginięciem36. Stąd np. metaforyczne ujęcie pracy badacza gwar: „praca dialektologa zaczyna przypominać badania archeologa: jest to uciążliwe doszukiwanie się u najstarszych osób we wsi resztek gwarowego systemu”37. Drugim (poza niekorzystnym stereotypem gwary i polityką względem niej stosowaną w instytucjach i szkole) czynnikiem wpływającym na jej stosowanie jest szeroki dostęp do języka ogólnopolskiego. Literatura i środki masowego przekazu nie tylko dostarczają nowych wzorców językowych, ale również wymuszają sprawne posługiwanie się nimi – są one uniwersalne i dają możliwość komunikacji w sferze ponadlokalnej, gdzie wyrażenia gwarowe niekoniecznie muszą być zrozumiałe dla rozmówcy.

W świetle powyższych rozważań widać, że gwary, stanowiące zróżnicowane geograficznie i systemowo odmiany polszczyzny, są ważnym elementem kultury narodowej. Ukształtowane historycznie, należą do dziedzictwa danej wspólnoty narodowej, stanowiąc wartość samą w sobie (element dziedzictwa niematerialnego) oraz nośnik „obrazów świata” uznawanych przez dawne generacje należące do ponadczasowej wspólnoty zwanej narodem. Gwara jest „ściśle związana z ginącym folklorem, ze zwyczajami i wierzeniami, z drewnianym budownictwem, z dawniejszą wiejską gospodarką, z rzemiosłami, z narzędziami, ubiorami, które przeszły do muzeów. Jest związana z tradycyjną kulturą ludową – duchową i materialną – i z nią musi dzielić swój los38. Dowartościowanie gwary uwidacznia się poprzez wydawanie słowników regionalnych, gwarowych, prowadzenie badań terenowych przez etnografów, językoznawców, folklorystów i innych – tym samym prestiż gwar współcześnie wzrasta również u samych użytkowników.

Dla przykładu przytoczę wyniki badań Haliny Kurek, która badała polszczyznę inteligencji chłopskiej regionu krośnieńskiego. Za inteligencję chłopską badaczka uważa osoby, które zdobyły średnie

36 Halina Kurek zaznacza: „Przemiany językowe wsi podkarpackiej są więc wynikiem dyfuzji polszczyzny literackiej do innego, wiejskiego kręgu językowo-kulturowego.

Codzienny kontakt z kulturą miejską doprowadził bowiem na wsi do zmiany wartościowania systemu gwarowego. Gwara przestała być nagle równorzędnym kodem w stosunku do polszczyzny standardowej. Znajomość języka ogólnego, jako powszechnie obowiązującego, okazała się bowiem konieczna również w środowisku wiejskim. W związku z tym język literacki, który wyrósł z odmian gwarowych, stał się nagle dla gwary systemem komunikacyjnym”, [w:] Kurek Halina, Przemiany leksyki gwarowej na Podkarpaciu, Kraków 2003. 37 Reichan Jerzy, Gwary polskie w końcu XX w., [w:] Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, red. Pisarek Walery, Kraków 1999, s. 265. 38 Kucała Marian, Gwary i regionalne odmiany polszczyzny w XX wieku, [w:] Polszczyzna

XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. Dubisz Stanisław i Gajda Stanisław,

Warszawa 2001, s. 198.

lub wyższe wykształcenie i na stale mieszkają na wsi. Ze względu na wykonywany zawód dzieli badanych na dwie grupy: inteligentów-nauczycieli i inteligentów-nienauczycieli. Osobno również analizuje ich wypowiedzi w wyniku oficjalnych i nieoficjalnych kontaktów. „Długoletnia obserwacja nieoficjalnej odmiany polszczyzny mówionej inteligencji chłopskiej prowadzi do wniosku, że językowo grupa ta stopniowo integruje się ze środowiskiem, w którym mieszka. Proces powrotu do gwary lub nabywania gwary szybciej dokonuje się u inteligentów-nienauczycieli (zwłaszcza u urzędników), wolniejszy jest natomiast w grupie nauczycieli. Inteligencja wiejska przede wszystkim wyzbywa się literackich cech fonetycznych, co stwarza wrażenie unifikacji językowej z macierzystym środowiskiem gwarowym. Pomimo dostosowywania się norm językowych obowiązujących na wsi, inteligenci są świadomi wyższego prestiżu polszczyzny ogólnej i ten system komunikacyjny starają się wpoić swoim dzieciom. Nie w pełni jednak zdają sobie sprawę, że w ich języku pozostają nadal nie uświadamiane elementy gwarowe, które również przekazują w procesie nauczania. Skutkiem tego dzieci inteligenckie mają mocno zachwianą i gwarową, i literacką kompetencję39 języ‑ kową”40 . W kontekście prestiżu gwarowego języka polskiego Halina Kurek dochodzi do wniosku, że: „Inteligencja chłopska, próbując odnaleźć swoją tożsamość w odmiennej rzeczywistości, językowo stara się bowiem połączyć dwa światy – swój, macierzysty, wiejski i ten nowy, do którego z racji wykształcenia przynależy”41 .

Kolejny przykład dotyczy prestiżu gwary staroobrzędowców na terenie Polski. Staroobrzędowcy w spisach ludności w Polsce zaliczani są do mniejszości rosyjskiej. (Patrz: Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce, Aneks).

Michał Głuszkowski przeanalizował prestiż i status gwary staroobrzędowców w regionie suwalsko-augustowskim konstatując: „W społeczności staroobrzędowców regionu suwalsko-augustowskiego funkcję języka „niskiego” pełni obecnie rosyjski dialekt, a „wysokiego” – polszczyzna. Wysoki prestiż języka polskiego związany jest z jego funkcją w całym społeczeństwie: jest to język ad-

39 Kompetencja językowa to znajomość języka charakteryzująca jego użytkowników.

Chodzi o znajomość języka implicytną, nie uświadamianą, pozwalającą użytkownikom języka rozumieć i wypowiadać coraz to nowe zdania, w tym ogromną większość takich, których nigdy poprzednio nie słyszeli, odróżniać zdania gramatycznie poprawne od niepoprawnych, parafrazować wyrażenia przez formułowanie wyrażeń synonimicznych, rozpoznawać wieloznaczność zdań, por: Polański Kazimierz,

Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław 1993, s. 276. 40 Kurek Halina, Polszczyzna mówiona inteligencji chłopskiej regionu krośnieńskiego, [w:] Inteligencja południowo-wschodnich ziem polskich, red. Kurek Halina,

Tereszkiewicz Franciszek, Kraków 1998, s. 175. 41 Kurek H., op. cit., s. 177.

Dz.U. 2005 Nr 17 poz. 141

U S T AWA z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym

Rozdział 2. Używanie języka mniejszości

Art. 7.

1. Osoby należące do mniejszości mają prawo do używania i pisowni swoich imion i nazwisk zgodnie z zasadami pisowni języka mniejszości, w szczególności do rejestracji w aktach stanu cywilnego i dokumentach tożsamości. 2. Imiona i nazwiska osób należących do mniejszości zapisane w alfabecie innym niż alfabet łaciński podlegają transliteracji. 3. Minister właściwy do spraw administracji publicznej w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości narodowych i etnicznych określi, w drodze rozporządzenia, sposób transliteracji, o której mowa w ust. 2, uwzględniając zasady pisowni języka mniejszości

Art. 8.

Osoby należące do mniejszości mają w szczególności prawo do: 1) swobodnego posługiwania się językiem mniejszości w życiu prywatnym i publicznie; 2) rozpowszechniania i wymiany informacji w języku mniejszości; 3) zamieszczania w języku mniejszości informacji o charakterze prywatnym; 4) nauki języka mniejszości lub w języku mniejszości.

Art. 9.

1. Przed organami gminy, obok języka urzędowego, może być używany, jako język pomocniczy, język mniejszości. […]

Art. 13.

1. Rada gminy przedstawia wniosek, o którym mowa w art. 12 ust. 7, na wniosek mieszkańców gminy należących do mniejszości lub z inicjatywy własnej. W przypadku wniosku dotyczącego nazwy miejscowości zamieszkanej, rada gminy jest obowiązana uprzednio przeprowadzić w tej sprawie konsultacje z mieszkańcami tej miejscowości, w trybie określonym w art. 5a ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym. […] 10. Minister właściwy do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości narodowych i etnicznych, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw administracji publicznej, określi, w drodze rozporządzenia, wzory wniosków rady gminy: 1) o wpisanie gminy do Rejestru gmin, 2) o ustalenie dodatkowej nazwy miejscowości lub obiektu fizjograficznego w języku mniejszości.

ministracji, mediów, instytucji edukacyjnych, a przy tym narzędzie pracy i środek dostępu do wszelkiego rodzaju dóbr kulturalnych. Jest to więc prestiż jawny, oparty na wielu czynnikach społeczno-ekonomicznych. Rosyjska gwara staroobrzędowców również nie jest pozbawiona prestiżu, jednak ma on inny charakter. Jej użytkownicy cenią swój język jako element tradycji, a wielu z nich posługuje się nim ze względu na szacunek dla rodziców i dziadków. Choć ich dialekt nie jest językiem liturgicznym, częściowo obsługuje sferę życia religijnego, dzięki czemu jest blisko powiązany z wyznaniem, stanowiącym podstawowy wyznacznik tożsamości staroobrzędowców. Jednocześnie rosyjska gwara nie cieszy się wysokim prestiżem wśród otoczenia badanej społeczności. Pomimo ogólnej akceptacji językowej, kulturowej i wyznaniowej odmienności staroobrzędowców ani język, ani inne wartości kulturowe mniejszości, nie są pożądane przez przedstawicieli większości. Mając świadomość jedynie wewnątrzgrupowego prestiżu swojego języka, staroobrzędowcy rzadko manifestują pozytywne postawy wobec gwary na zewnątrz. W większości sytuacji dialekt staroobrzędowców posiada prestiż ukryty”42 .

Elżbieta Smułkowa analizując polsko-białoruski kontakt językowy zwraca uwagę na prestiż gwar białoruskich w Polsce: „Białoruska inteligencja w Polsce działa na rzecz podniesienia prestiżu gwar białoruskich i rozszerzenia znajomości białoruskiego języka literackiego. Propaguje się odczyty, rozmowy z okazji spotkań z pisarzami. Rozwija się piśmiennictwo o charakterze narodowym i patriotycznym, w tym także literaturę piękną. […] Trzeba jednak zwrócić uwagę, że przy dużym zróżnicowaniu gwarowym, białoruski język literacki na wsi nie jest z reguły odbierany jako swój, ojczysty. Można tu przytoczyć przykłady, kiedy nawet studenci filologii białoruskiej w Warszawie, pochodzący z terenu znajdującego się między Bugiem a Narwią, na co dzień rozmawiają ze sobą, także przy okazji imprez towarzyskich, gwarą – „a my po swojemu…”. Zastrzegając się, że w tak skomplikowanych sprawach jak problemy mniejszości narodowych, zawsze można przeoczyć jakieś ważne wątki tematu, trzeba stwierdzić, iż dyskryminacyjnej polityki władz wobec języka i gwar białoruskich w Polsce nie ma”43 .

W Polsce zwłaszcza w ostatnich latach zostały stworzone dobre warunki dla oświaty podstawowej i średniej w językach mniejszości narodowych. Jak wspomina Jadwiga Zieniukowa warunkiem ko-

42 Głuszkowski Michał, Socjologiczne i psychologiczne uwarunkowania dwujęzyczności staroobrzędowców regionu suwalsko-augustowskiego, Wydawnictwo Naukowe

Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011, s. 95. 43 Smułkowa Elżbieta, Polsko-białoruski kontakt językowy, [w:] Smułkowa Elżbieta,

Białoruś i pogranicza. Studia o języku i społeczeństwie, Warszawa 2002, s. 382.

Fot. 1. Góra Świętej Anny: napis w języku polskim i w języku niemieckim, fot.: Przemysław Jagieła

niecznym dla osiągnięcia przez język wysokiego statusu jest zakres i poziom jego społecznego funkcjonowania. Winien to być język żywy, spełniający warunek poliwalencji, czyli zdolności do występowania w różnych stylach funkcjonalnych, do tworzenia komunikatów reprezentujących wiele poziomów myśli ludzkiej44. Prestiż języka jest uzależniony również od dziedzictwa literackiego45. W Polsce zmienił się też stosunek do gwar oraz kultur lokalnych: widoczny jest wzrost ich prestiżu.

Ostatnie lata, które umożliwiły migracje ekonomiczne zmieniły podejście do języka polskiego oraz do nowego języka kraju osiedlenia migrantów. Po 1990 roku zmienił się w Polsce stosunek do języków mniejszościowych. Języki mniejszości46 narodowych zamieszkujących w Polsce mają umocowanie w ustawie, czyli posiadają swój status,

44 Zieniukowa J., op. cit., s. 80. 45 Głuszkowski M., op. cit., 96. 46 O mniejszościach narodowych i etnicznych: informacja encyklopedyczna znajduje się w Aneksie, również tam literatura na powyższy temat.

a prestiż tych języków zależy od dbałości o niego również przez społeczność należąca do tej czy innej mniejszości. W tym miejscu jedynie wspomnę o cytowanym wyżej fragmencie Ustawy, mówiący o używaniu języka mniejszości, o możliwości prawnej używania nazw miejscowości również w języku mniejszości, patrz s. 27.

Należy tu wspomnieć o Komisji Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych, która zajmuje się wyżej wspomnianym nazewnictwem. W Polsce zgodnie z Ustawą na terenach, gdzie zamieszkuje liczna grupa mniejszości narodowych, jest możliwość wprowadzenia nazewnictwa geograficznego w języku mniejszości. W Polsce, oprócz Ustawy o mniejszościach narodowych, istnieje Rejestr gmin, na obszarze których są używane nazwy w języku mniejszości, warto wspomnieć również o Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 10 sierpnia 2005 roku w sprawie umieszczania na znakach i tablicach dodatkowych nazw w językach mniejszości narodowych i etnicznych oraz w języku regionalnym (Dz. U. Nr 157, poz. 1320).

Posłużę się w tym miejscu przykładami nazw w językach mniejszości: Góra Świętej Anny i Leśnica (fot. 1 i fot. 2). Miejscowości położone są województwie opolskim, w powiecie strzeleckim i dwujęzyczne ich zapisy świadczą o zamieszkiwaniu na tym terenie mniejszości niemieckiej. Kolejny przykład Podlasia: Gredele i Szczyty-Dzięciołowo (powiat bielski, gmina Orla), gdzie mieszka mniejszość białoruska i nazwy miejscowości są w języku polskim i białoruskim (fot. 3, 4).

Fot. 2. Leśnica: napis w języku polskim i w języku niemieckim, fot.: Przemysław Jagieła

Fot. 3. Podlasie, Gredele: napis w języku polskim i białoruskim, fot.: Władysław Tokarski

Fot. 4. Podlasie, Szczyty-Dzięciołowo, napis w języku polskim i białoruskim, fot.: Władysław Tokarski

W Polsce mieszka społeczność kaszubska47, która posługuje się językiem kaszubskim, jako regionalnym w rozumieniu ustawy. Badaczka kaszubszczyzny Jadwiga Zieniukowa zwraca uwagę, że na Kaszubach po II wojnie światowej sytuacja społeczna była trudna, a wiedza o mieszkających tam użytkownikach języka innego niż polski prawie żadna. „Polityka państwa (tj. władz komunistycznych) negowała istnienie w Polsce jakichkolwiek mniejszości (etnicznych, językowych), więc i Kaszubi traktowani byli nieufnie. […] Nie było sprzyjających warunków zewnętrznych dla mniej lub bardziej zorganizowanego kształtowania kaszubskiego języka literackiego, a prestiż jego był niski. […]

Wystąpiły dwie przeciwległe tendencje w stosunku Kaszubów do ich języka: pierwsza to zastępowanie dialektu kaszubskiego przez polski język literacki, rezygnowanie przez niektórych rodziców z przekazu międzypokoleniowego rodzimego etnolektu, aby dzieciom zapewnić łatwiejszy awans społeczny. Były przypadki prześladowania dzieci przez nauczycieli za mówienie w szkole w kaszubszczyźnie, traktowanej jako „gorszy język”. To wskaźnik niskiego wówczas prestiżu tego języka”48. W ostatnich latach sytuacja ta zmieniła się, językowi kaszubskiemu nadany został oficjalny status przez odpowiednie zapisy ustawy, spełnił on wszystkie warunki i został uznany za język regionalny49 .

Nicole Dołowy-Rybińska szerzej omawia problematykę kaszubską próbując odpowiedzieć na pytanie, kim są Kaszubi i jakim językiem się posługują? Badaczka zwraca uwagę, że: „Sytuacja na Kaszubach w ciągu ostatnich lat bardzo się zmieniła. Społeczność kaszubska w ciągu ostatnich kilkunastu laty osiągnęła duży sukces etniczny, szczególnie

47 Kaszubi: w 2011 roku podczas Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań kaszubską przynależność zadeklarowało 232 547 osób, w tym 16377 osób zadeklarowało ją jako jedyną. Większość Kaszubów zamieszkuje tereny województwa pomorskiego. Badacz kaszubskiej tożsamości Brunon Synak zaznacza: „Kaszubi są osobliwym fenomenem kulturowo-etnicznym. Stanowią społeczność, która mimo skrajnie niesprzyjających przez wieki warunków do dziś zachowała swój własny język, świadomość odrębności, system wartości i różne formy kultury materialnej.

Można powiedzieć, że Kaszubi są najbardziej wyróżniającą się pod względem specyfiki językowo-kulturowej grupą ludności autochtonicznej w dzisiejszej Polsce, najbardziej ukształtowaną regionalną społecznością etniczną” (Synak Brunon,

Kaszubska tożsamość. Ciągłość i zmiana, Gdańsk 1998, s. 10). Cezary Obracht-

Prondzyński zaznacza, że język kaszubski jest nauczany w dziesiątkach szkół i wedle niektórych szacunków uczy się go ok. 10 tysięcy uczniów. Od 2005 roku można zdawać maturę z języka kaszubskiego. Obracht-Prondzyński Cezary, Społeczność kaszubska, [w:] Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce po II wojnie światowej pod red. Stefana Dudry i Bernadetty Nitschke, Kraków 2010, s. 392.

Główne organizacje kaszubskie: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Instytut

Kaszubski, Fundacja „Kaszubski Uniwersytet Ludowy”, Stowarzyszenie „Ziemia

Pucka”, Stowarzyszenie „Kaszëbskô Jednota”. 48 Zieniukowa J., op. cit., s. 92. 49 Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. Dz. U. 2005 Nr 17, poz. 141; Dz. U. 2005 Nr 62, poz. 550.

Dz.U. 2005 Nr 17 poz. 141

U S T AWA z dnia 6 stycznia 2005 r.

o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym

Rozdział 4 Język regionalny

Art. 19.

1. Za język regionalny w rozumieniu ustawy, zgodnie z Europejską Kartą

Języków Regionalnych lub Mniejszościowych, uważa się język, który: 1) jest tradycyjnie używany na terytorium danego państwa przez jego obywateli, którzy stanowią grupę liczebnie mniejszą od reszty ludności tego państwa; 2) różni się od oficjalnego języka tego państwa; nie obejmuje to ani dialektów oficjalnego języka państwa, ani języków migrantów. 2. Językiem regionalnym w rozumieniu ustawy jest język kaszubski.

Przepisy art. 7–15 stosuje się odpowiednio, z tym że przez liczbę mieszkańców gminy, o której mowa w art. 14, należy rozumieć liczbę osób posługujących się językiem regionalnym, urzędowo ustaloną jako wynik ostatniego spisu powszechnego.

widoczny, gdy porównuje się sytuacje i położenie z innymi mniejszościami narodowymi i etnicznymi w Polsce. Procesom emancypacji kulturowej Kaszubów, dokonującej się w sferze języka, towarzyszyła aktywna działalność publiczna jej przedstawicieli, a także dążenie do uzyskania podmiotowości politycznej, przede wszystkim na poziomie lokalnym. Jak wynika z badań socjologicznych prowadzonych na Kaszubach, Kaszubi w większości czują się Polakami, ale są bardzo przywiązani do swojej małej ojczyzny”50 .

Nicole Dołowy-Rybińska zwróciła uwagę na aspekt różnic pomiędzy językiem „oficjalnym” i „nieoficjalnym” analizując wcześniej wspomnianą już społeczność kaszubską. Przedstawiła analizę prowadzonych przez nią badań w czterech grupach wiekowych dotyczącą zakresu stopnia znajomości języka kaszubskiego: najmłodsi (do 30. roku życia) znają najczęściej język kaszubski jedynie biernie, a ich głównym, często jedynym językiem, jest polski; w średnim pokoleniu (31-50 i 51-70) dominuje dwujęzyczność aktywna, czyli osoby znające oba języki potrafią się nimi czynnie posługiwać. Osoby najstarsze (powyżej 70. roku życia) język polski często znają jedynie biernie – ich

50 Dołowy-Rybińska Nicole, Języki i kultury mniejszościowe w Europie: Bretończycy,

Łużyczanie, Kaszubi, Warszawa 2011, s. 502-503.

głównym kodem jest kaszubski51. Wpływ na taką sytuację ma fakt, że do niedawna kaszubskim w ogóle nie można było się posługiwać w sytuacjach oficjalnych, a dla osób ze starszego pokolenia istotnym problemem była zbyt słaba znajomość języka polskiego. Również obecnie posługiwanie się kaszubskim w sytuacjach oficjalnych wiąże się ze wstydem, mimo statusu prawnego i pozytywnej zmiany samego podejścia do języków regionalnych. Na Kaszubszczyźnie uwagę zwracają również napisy dwujęzyczne nazw miejscowości: posłużę się tu napisem na tablicy w kaszubskiej wsi Wiele, położonej w województwie pomorskim, w powiecie kościerskim.

Fot. 5. Wiele, napis w języku polskim i kaszubskim, fot.: Wincenty Płata

51 Dołowy-Rybińska N., op. cit., s. 482-483.

Zdaniem Nicole Dołowy-Rybińskiej najważniejszą kwestią w zakresie ratowania języka kaszubskiego (podobnie jak innych ginących języków) jest podnoszenie jego prestiżu w oczach użytkowników. Języka kaszubskiego uczy się dziś kilkadziesiąt tysięcy uczniów w kaszubskich szkołach, jednak często wynoszona przez nich z lekcji znajomość literackiej kaszubszczyzny jest umiarkowana52. Badaczka największy problem (mający wpływ na tę sytuację) dostrzega w oporze wielu Kaszubów, według których zbyt intensywne działania w zakresie promocji kaszubszczyzny są zbędne, a język powinien pełnić raczej funkcję symbolu grupowego niż rzeczywistego środka komunikacji.

Nicole Dołowy-Rybińska analizując języki i kultury mniejszościowe w Europie: Bretończyków, Łużyczan i Kaszubów, dochodzi do następującego wniosku, mówiącego wiele o statusie tych języków i kultur: „Kultura bretońska nie posiada statusu mniejszościowego, nie ma zapewnionej ochrony międzynarodowej. Mimo bardzo niesprzyjającej sytuacji Bretończycy włączyli się w ruch odrodzenia etnicznego, a od lat 70. XX wieku dokonała się znaczna zmiana w ich samoświadomości, prowadzone są liczne działania animacyjne służące zarówno rozwojowi kultury, jak i ochronie języka. Siła i widoczność ruchu bretońskiego, a także przyłączenie się do niego coraz większej ilości ludzi, doprowadziły do częściowej zmiany oficjalnej polityki państwa – stworzona została Karta Kultury Bretońskiej, języki Bretanii zyskały symboliczny status języków współoficjalnych regionu, utworzono instytucje i organizacje opiekuńcze, a Bretończycy tworzą silne lobby. Wyraźnie widać też zmianę nastawienia zwykłych Bretończyków do swojego regionu, ich coraz silniejsze zaangażowanie na rzecz kultury bretońskiej. Z roku na rok przybywa chętnych do nauki języka bretońskiego, coraz więcej jest wśród działaczy osób młodych, dla których problemy Bretanii są kluczowe”53. Całkiem odmienną sytuację obserwujemy u Łużyczan, którzy mają zapewnioną prawną ochronę języków mniejszościowych przez państwo. Nicole Dołowy-Rybińska zwraca uwagę, że: „Zapis konstytucyjny praw Łużyczan, wsparcie finansowe Fundacji na rzecz Narodu Łużyckiego i ochrona zagwarantowana w międzynarodowych konwencjach, nie wpłynęły znacząco na sytuację kultury i języków łużyckich. […] Łużyczanie nie wykorzystują w pełni danych im przez państwo możliwości, oskarżając Niemców o lekceważenie ich praw. Choć posiadają status kultury równorzędnej, odgórnie finansowanie i teoretyczne wzorcowe możliwości rozwoju, sytuacja ich nie tylko się nie poprawia, ale ulega pogorszeniu”54 .

52 Dołowy-Rybińska N., op. cit., s. 491. 53 Dołowy-Rybińska N., op. cit., s. 491. 54 Dołowy-Rybińska N., op. cit., s. 546-547.

Warto też pamiętać, na co zwraca uwagę Jadwiga Zieniukowa, że prestiż języka nie jest wartością stałą. Język może być w jakimś okresie swego życia prestiżowy, a potem tę cechę stracić, albo przeciwnie – może wysiłkiem jego rodowitych użytkowników taką pozycję, w określonym czasie swego istnienia, zdobywać55 .

Skoro mowa o prestiżu i statusie języków warto w tym miejscu zastanowić się, dlaczego te pojęcia są ważne z punktu widzenia omawianej problematyki. W państwie, w którym jest tylko jeden język i brak mniejszości narodowych, takiego problemu by nie było. Wydaję się jednak, że współcześnie, w dobie wzmożonych migracji i globalizacji, takiego monolitu nie spotkamy nie tylko w Polsce, Europie, ale i na całym świecie. Obecna tendencja w Unii Europejskiej i Polsce ukierunkowana jest na ochronę języków mniejszościowych i nadawanie im coraz większego prestiżu, prowadzone są w tym celu badania naukowe, dokumentacja oraz ochrona języków zagrożonych56, (por. projekt: „Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. Baza dokumentacji zagrożonych języków” zrealizowany w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki MNiSW w latach 2012-2014; por. witryna internetowa: „Języki w niebezpieczeństwie”, powstała w ramach realizacji projektu INNET na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)57 .

O ile status języka jest wartością stałą, o tyle jego prestiż może się podwyższać i obniżać. Zależy to od wielu czynników, np.: działalności organizacji mniejszościowych, nauczania języka i jego wartości, dbałości o kulturowe przekaźniki wiedzy na temat języka mniejszości i w tym języku, wszelkie działania pokazujące atrakcyjność kultury mniejszościowej i jej zastosowanie. Atrakcyjność owa powinna być dostosowana do każdej grupy wiekowej użytkowników i odpowiednio kształtować stosunek użytkowników do własnego języka. Na prestiż języka ma wpływ również planowanie językowe oraz polityka językowa państwa wobec języków mniejszościowych o czym będzie mowa w następnym rozdziale. Warunkiem wysokiego prestiżu, jak zaznacza Jadwiga Zieniukowa, jest istnienie formy pisanej języka. Czynnikiem wzmacniającym prestiż języka mniejszości jest jego możliwie szeroki uzus, potrzeba komunikowania się w tym języku, odczuwana i realizowana przez użytkowników. Niebagatelne znaczenie ma także istnienie rodzimej inteligencji, która jest motorem pracy nad językiem i jego statusem oraz istnienie instytucji zajmujących się promowaniem języka mniejszości oraz jej kultury.

55 Zieniukowa J., op. cit., s. 80. 56 Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. Baza dokumentacji zagrożonych języków, http://www.inne-jezyki.amu.edu.pl/Frontend/ 57 http://pl.languagesindanger.eu/

Na prestiż języka ma wpływ również czynnik ekonomiczny58. Polska podejmuje działania służące promocji języka polskiego za granicą. Prestiż języka – jak sygnalizuje Stanisław Gajda – ma niejedno oblicze. Troska o prestiż języka jako kodu (systemu), to ważny składnik ogólnej kultury59 .

Słowniczek najważniejszych terminów

Status języka – to stan prawny nadany przez państwo, tzn. przez Konstytucję i/lub odpowiednie ustawy, rozporządzenia państwowe, o jego pozycję, o której decydują czynniki ponadindywidualne, zobiektywizowane. Prestiż języka to znaczenie, poważanie, jakim język cieszy się w swoim otoczeniu; stosunek między pojęciem prestiżu i statusu ma charakter ścisły, tzn. status języka ma wpływ na prestiż języka. za Język regionalny uważa się język, który jest tradycyjnie używany na terytorium danego państwa przez jego obywateli, którzy stanowią grupę liczebnie mniejszą od reszty ludności tego państwa; różni się od oficjalnego języka tego państwa; nie obejmuje to ani dialektów oficjalnego języka państwa, ani języków migrantów. Mniejszość narodowa to grupa liczbowo mniejsza od pozostałej ludności danego państwa, nie zajmująca pozycji panującej, której członkowie – obywatele danego państwa – posiadają cechy etniczne, religijne lub językowe odróżniające ich od pozostałej ludno ści państwa i którzy – przynajmniej w zamyśle – posiadają poczucie wspólnoty skierowane na zachowanie własnej kultury, tradycji, religii lub języka. Mniejszość etniczna to wspólnota obejmująca obywateli danego państwa powstałą w wyniku procesu historycznego, posiadającą poczucie swej odrębności, trwałe formy integracji na podstawie wspólnego pochodzenia, języka lub religii, ale nie mającą aspiracji ujmowanych w kategoriach państwa.

Zalecana literatura

Dołowy-Rybińska Nicole, Języki i kultury mniejszościowe w Europie: Bretończycy, Łużyczanie, Kaszubi, Warszawa 2011.

Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. Polański Kazimierz, Warszawa 1993.

Domański Henryk, Skawiński Zbigniew, Wzory prestiżu a struktura społeczna, Wrocław 1991.

Feleszko Kazimierz, Bukowina moja miłość. Język polski na Bukowinie Karpackiej do 1945 roku, red. Żor Andrzej, t.1, Warszawa 2002.

58 Zieniukowa J., op. cit., s. 94-95. 59 Gajda S., op. cit., s. 161.

Gajda Stanisław, Prestiż a język, Nauka nr 4, 2010.

Głuszkowski Michał, Socjologiczne i psychologiczne uwarunkowania dwujęzyczności staroobrzędowców regionu suwalsko-augustowskiego, Toruń 2011.

Hawrysz Magdalena, Steciąg Magdalena, Rozważania metodologiczne w kontekście badań prestiżowego języka sąsiadów na pograniczu polsko-saksońskim, Polonica 34, 2014.

Bukraba-Rylska Izabella, Socjologia wsi polskiej, Warszawa 2008.

Kurek Halina, Polszczyzna mówiona inteligencji chłopskiej regionu krośnieńskiego, [w:] Inteligencja południowo-wschodnich ziem polskich, red. Kurek Halina, Tereszkiewicz Franciszek, Kraków 1998.

Obracht-Prondzyński Cezary, Społeczność kaszubska, [w:] Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce po II wojnie światowej, red. Dudra Stefan i Nitschke Bernadetta, Kraków 2010.

Pelcowa Halina, Specyfika i tożsamość gwarowa regionu, [w:] Studia Dialektologiczne, 2010, T. IV.

Smułkowa Elżbieta, Polsko-białoruski kontakt językowy, [w:] Smułkowa Elżbieta, Białoruś i pogranicza. Studia o języku i społeczeństwie, Warszawa 2002.

Synak Brunon, Kaszubska tożsamość. Ciągłość i zmiana, Gdańsk 1998.

Skudrzyk Aldona, Urban Krystyna, Małe ojczyzny. Świadomość językowo-kulturowa społeczności lokalnych, Katowice 2010.

Wronicz Jadwiga, Gwara jako element regionalnego dziedzictwa kulturowego [w:] Niematerialne dziedzictwo kulturowe: Źródła – wartości – ochrona, Lublin 2013.

Wysoczański Włodzimierz, Ekologia języka jako dyscyplina heterogenicznego opisu języka, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, z. 55, 1999.

Zawadowski Leon, Fundamental Relations in Language Contact, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, z. 20, Wrocław 1961.

Zieniukowa Jadwiga, Pojęcie aksjologiczne „prestiż” a społeczna sytuacja języków mniej używanych – casus łużycczyzny, [w:] Języki mniejszości i języki regionalne, red. Wrocławska Elżbieta, Zieniukowa Jadwiga, Warszawa 2003.