Polityka językowa

polityka językowa

Polityka językowa od wielu lat jest problemem będącym przedmiotem dyskusji i badań naukowych w Unii Europejskiej. Wybitny niemiecki socjolog języka Ulrich Ammon zwraca uwagę, że: „Polityka językowa UE musi tak zrównoważyć złożoną mieszaninę narodowych i regionalnych języków urzędowych i potocznych, a także języków migracyjnych i mniejszościowych, by nie zagrażać stabilności wspólnoty, lecz ją wspierać”60. W skład Unii Europejskiej wchodzi 27 państw, mieszkańcy większości z nich posługują się jednym państwowym językiem urzędowym. Takie państwa jak, Belgia, Finlandia, Irlandia mają dwa języki urzędowe. Języki państwowe Unii Europejskiej związane są ze społeczeństwami, tj. z użytkownikami tych języków. Niektóre języki urzędowe mają szeroki zasięg w innych państwach członkowskich, np.: język niemiecki czy angielski. Dany język w różnych społeczeństwach może mieć różny status, np.: język niemiecki w Austrii jest językiem państwowym, w południowym Tyrolu jest językiem regionalnym, we Francji zaś – językiem mniejszości narodowej. „UE podkreśla w niemal wszystkich komunikatach dotyczących polityki językowej wysoką wartość zachowania wielojęzykowości61. Uświadamianiu tej wartości służył także w 2001 roku Europejski Rok Języków, do obchodzenia którego wezwała UE wraz z Radą Europy. Także w tym przypadku języki autochtoniczne znalazły się na pierwszym planie, chociaż wiele allochtonicznych języków jest bardziej zagrożonych. Najbardziej zagrożone są języki mniejszości narodowych”62. W wyniku historii i różnorodności językowej w państwach europejskich, w niektórych krajach istnieje dwujęzyczność państwowa, a użytkownicy należący do mniejszości narodowych czy etnicznych posługują się, a i często uczą się również języka własnej mniejszości. Była to niezbędna i najważniejsza inicjatywa, wprowadzona w Unii Europejskiej poprzez uchwalenie przez nią i Radę Europy „Euro-

60 Ammon Ulrich, Czy mówią państwo po europejsku? [w:] Raport o kulturze: Postęp

Europa, Warszawa 2007, Rocznik 1/2007, s. 178-184. 61 Termin użyty przez tłumacza w miejsce „wielojęzyczności”. O wielojęzyczności mowa będzie w kolejnym temacie. 62 Ammon U., op. cit., s. 180.

pejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych”. Po konsultacjach i negocjacjach Karta ta została uchwalona w Strasburgu w 1992 roku. Dokument ten stwarza podstawy do budowania porozumienia wewnątrzpaństwowego pomiędzy wspólnotami używającymi języków mniejszościowych a administracją publiczną, roztacza on również parasol ochronny nad językami mniejszościowymi i regionalnymi. Traktat ten jest wynikiem analizy i krytyki europejskich socjologów języka: „jednak mimo krytycznych uwag, należy podkreślić, że dokument ten odgrywa ważną rolę – wymaga od rządów ratyfikujących państw podjęcia minimalnych działań na rzecz języków mniejszościowych w szkolnictwie, mediach, życiu kulturalnym, publicznym i administracji, a przede wszystkim uznania przez te państwa rzeczywistości wielojęzycznej i wykazania dobrej woli w kwestii jej ochrony i promocji. I dlatego też karta powinna być uznana za istotny krok naprzód, pod warunkiem, że jej postanowienia będą respektowane i wprowadzane w życie”63. Dokument składa się z 23 artykułów.

Fot. 6. Pierwsza strona Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych

63 Dołowy-Rybińska Nicole, Języki i kultury mniejszościowe w Europie: Bretończycy,

Łużyczanie, Kaszubi, Warszawa 2011, s. 51.

Państwa członkowskie Unii Europejskiej nie mają obowiązku podpisania i ratyfikowania tego dokumentu: Rzeczpospolita Polska ratyfikowała „Europejską kartę języków regionalnych lub mniejszościowych” dopiero w roku 2009. W dokumencie wprowadzone są wyróżniki dla języków mniejszościowych i regionalnych. Państwo, które podpisuje wyżej wymieniony dokument, przeprowadza klasyfikację tych grup na podstawie wyróżników kulturowych danej grupy oraz prestiżu i statusu jej języka. Każde z państw ratyfikujących Kartę wybiera paragrafy i punkty (zgodnie z par. 2. Karty), które będzie realizować we własnym kraju, zgodnie z własną polityką językową. W Polsce działa Komitet Ekspertów ds. Karty, sporządza on m.in. Raporty dla Sekretarza Generalnego Rady Europy z realizacji przez Rzeczpospolitą Polską postanowień „Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych” oraz zalecenia w sprawie stosowania „Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych” przez Polskę. Patrz: Zalecenie z grudnia 2015 roku.

RADA EUROPY KOMITET MINISTRÓW

Zalecenie CM/RecChL(2015)6

Komitetu Ministrów w sprawie stosowania Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych przez Polskę

(przyjęte przez Komitet Ministrów 1 grudnia 2015 na 1242 posiedzeniu Wiceministrów) Komitet Ministrów, zgodnie z artykułem 16 Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych, mając na uwadze dokument ratyfikacyjny złożony przez Polskę 12 lutego 2009 r., po zapoznaniu się z ewaluacją dokonaną przez Komitet Ekspertów ds. Karty, mając na uwadze zastosowanie Karty przez Polskę, mając na względzie, że owa ewaluacja oparta jest na informacjach dostarczonych przez Polskę w raporcie początkowym, dodatkowych informacjach od polskich władz, informacjach dostarczonych przez podmioty i stowarzyszenia działające legalnie w Polsce oraz na informacjach uzyskanych przez Komitet Ekspertów podczas kontroli na miejscu, po zapoznaniu się z komentarzami do treści Raportu Komitetu Ekspertów, poczynionymi przez polskie władze, zaleca, aby władze polskie, wzięły pod uwagę wszystkie obserwacje i zalecenia Komitetu, a w szczególności:

1. Wzmocniły wysiłki w celu rozpowszechniania świadomości i tolerancji w Polsce jako całości wobec języków regionalnych bądź mniejszościowych oraz kultur, które reprezentują. 2. Umożliwiły edukację w językach białoruskim, niemieckim, kaszubskim, łemkowskim i ukraińskim, jako językach nauczania w przedszkolach, szkołach podstawowych i szkołach średnich. 3. Dostarczyły zaktualizowane podręczniki i inne materiały edukacyjne do nauki w języku regionalnym bądź mniejszościowym zgodnie z nową podstawą programową oraz umożliwiły podstawowe i dalsze szkolenia wystarczającej liczbie nauczycieli, którzy są w stanie uczyć w językach białoruskim, niemieckim, kaszubskim, łemkowskim i ukraińskim. 4. Powzięły środki, aby wesprzeć i zaoferować transmisje we wszystkich językach regionalnych lub mniejszościowych. 5. Ponownie przemyślały kwestię dwudziestoprocentowego progu składania wniosków, w odniesieniu do zobowiązań w art. 10 oraz stworzyły legalną możliwość składania pisemnych i ustnych wniosków w języku regionalnym lub mniejszościowym także na szczeblu powiatów i województw. 6. Ustanowiły, w ścisłej współpracy z grupą zainteresowaną, usystematyzowaną politykę oraz powzięły środki, ułatwiające stosowanie Karty w odniesieniu do języków ormiańskiego, czeskiego, karaimskiego, romskiego, rosyjskiego, słowackiego, tatarskiego i jidysz.

Tomasz Wicherkiewicz wskazuje ogół działań polityki językowej, które dotyczą:

• „języka lub języków oficjalnych (określanych czasem jako urzędowe, państwowe, narodowe) pełniących tę funkcję de iure (czyli na mocy ustawodawstwa, jak np. francuski we Francji lub polski w Polsce) lub de facto (w praktyce – jak np. angielski w Anglii lub Stanach

Zjednoczonych), • języków regionalnych, • języków mniejszości (narodowych/etnicznych), • języków migowych (używanych przez społeczności głuchych, głuchoniemych i niedosłyszących), • języków (grup) imigrantów, • nauczanych i używanych języków obcych, • języków klasycznych/martwych obecnych w edukacji, pewnych sferach zawodowych (np. łacina w medycynie) czy używanych w liturgiach (np. łacina, klasyczna greka, język starocerkiewnosłowiański, klasyczny hebrajski, klasyczny arabski, sanskryt, klasyczny armeński język grabar i in.)”64 .

64 Wicherkiewicz Tomasz, Ginące języki, etniczność, tożsamość i polityka, http:// pl.languagesindanger.eu/book-of-knowledge/endangered-languages-ethnicityidentity-and-politics/#ch9s2 (dostęp: 28.04.2020).

Jak pisze Tomasz Wicherkiewicz: „Zwykle polityka językowa stanowi element lub jeden z wymiarów polityki etnicznej oraz polityki kulturalnej danego państwa. Obok zatem decyzji mających na celu ułożenie/regulację stosunków pomiędzy poszczególnymi grupami etnicznymi w państwie, aparat państwowy podejmuje szereg działań, które wspierają użycie pewnych języków i odmian językowych, a (czasami) zniechęcają do lub wręcz zabraniają posługiwania się innymi, we wszystkich lub pewnych dziedzinach wykorzystania języka. Ogół tych rozstrzygnięć i praktycznych postępowań nosi nazwę planowania ję‑ zykowego, w szczególnie intensywnych przypadkach przybierających formę inżynierii językowej – jak np. tzw. „leninowska”, a potem „stalinowska” polityka językowa w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, czy stanowiąca jej naśladownictwo polityka językowa wobec mniejszości narodowych w Chińskiej Republice Ludowej, której celem było nie tylko regulowanie stosunków językowych i etnicznych w państwie, ale manipulowanie grupami etnicznymi – ich tworzenie, łączenie, rozdzielanie, przekształcanie czy niweczenie – za pomocą nazewnictwa, zmian granic, propagandy etnicznej czy właśnie polityki językowej”65 . „Każde z państw stosuje własną politykę językową, w niektórych państwach zabiegiem takich działań jest zrównanie praw języków mniejszościowych z językiem dominującym, państwowym. Taką politykę wprowadziły Szwajcaria i Irlandia (w Szwajcarii równoprawnymi językami są niemiecki, francuski, włoski i retoromański, w Irlandii zaś angielski i irlandzki), w ślad za nimi poszły m.in. Luksemburg (francuski, niemiecki i niderlandzki). Inne państwa nie uznając języków mniejszościowych za oficjalne, nadają im status współoficjalny na terytoriom ich występowania. Jako przykład można podać Hiszpanię z językami baskijskim, katalońskim i galicyjskim, czy Danię z językiem farejskim. Mimo tej tendencji wiele państw wciąż nie decyduje się na uwzględnienie praw językowych swoich mniejszości, a inne, gwarantując te prawa, nie podejmują żadnych działań, aby rzeczywiście promować czy utrzymać języki mniejszościowe”66 .

W dalszej części zastanowimy się, czym jest owa polityka językowa, jakie ma cele i jakie są jej zasady, co na temat polityki językowej piszą polscy uczeni? Polityka językowa to zespół dyrektyw dotyczących kształtowania stosunku społeczeństwa do języka. Aby te dyrektywy ustalać sensownie, trzeba znać sytuację socjolingwistyczną w kraju oraz teorię i metody działalności kulturalnojęzykowej. Szanse realizacji owych dyrektyw należy oceniać na tle całego życia społecznego w da-

65 http://pl.languagesindanger.eu/book-of-knowledge/endangered-languagesethnicity-identity-and-politics/#ch9s2 (dostęp: 28.04.2020). 66 Dołowy-Rybińska N., op. cit., s. 49.

nym okresie67. Pełniejsze przedstawienie polityki językowej wymaga uwzględnienia takich składowych, jak: – „okoliczności, w jakich prowadzi się politykę językową (konteksty), – kto ją prowadzi? (podmioty polityki, wykonawcy), – w jakim celu? (cele, ideały), – co jest jej przedmiotem?, – jakimi środkami się ją prowadzi?, – jak się ją prowadzi?”68 .

Problem polskiej polityki językowej podejmowany był wielokrotnie w dyskusjach naukowych i materiałach konferencyjnych. Doczekał się też publikacji w szeregu pozycji wydawniczych, (por. m.in. prace zbiorowe: Socjolingwistyka69 , Język a kultura70 oraz Polska polityka językowa na przełomie tysiącleci71, Polska polityka komunikacyjno-językowa wobec wyzwań XXI wieku72).

Władysław Lubaś zwraca uwagę, że dla opisu polityki językowej, ważne jest pojęcie „sytuacji politycznej”, na którą składają się: 1) zewnętrzne i wewnętrzne warunki, w których planuje się określoną politykę; 2) podmioty formułujące i realizujące tę politykę; 3) obiekty tej polityki; 4) cele bezpośrednie i końcowe; 5) metody realizacji.

Polityka realizowana jest zawsze w warunkach sprawowanej władzy, przy decydującej roli czynnika nakazowego o mocy prawnej. Narzucana różnymi formami nacisku, manipulacją i perswazją propagandową, doborem treści intelektualnych i kulturalnych. Może to wy-

67 Kurkowska Halina, Polityka językowa a zróżnicowanie społeczne współczesnej polszczyzny, [w:] Socjolingwistyka 1. Polityka językowa, red. Lubaś Władysław,

Katowice 1977, s. 17. 68 Gajda Stanisław, Program polskiej polityki językowej (rozważania wstępne), [w:]

Polska polityka językowa na przełomie tysiącleci, red. Jan Mazur, Lublin 1999, s. 38. 69 Socjolingwistyka 1. Polityka językowa, red. Lubaś Władysław, Wyd. Uniwersytetu

Śląskiego, Katowice 1977. 70 Język a kultura, Język a współczesna kultura polityczna, t. 11, red. Anusiewicz

Janusz, Siciński Bogdan, Wrocław 1994. 71 Polska polityka językowa na przełomie tysiącleci, red. Mazur Jan, Lublin 1999. 72 Polska polityka komunikacyjno-językowa wobec wyzwań XXI wieku, red. Gajda

Stanisław, Markowski Andrzej, Porayski-Pomsta Józef, Warszawa 2005.

woływać mniejsze lub większe konflikty objawiające się czynnym lub pasywnym oporem obiektów polityki językowej73 .

Ze względu na wagę problemu polityki językowej w Polsce, ale też problematykę, nad którą warto się pochylić, pozwolę sobie przytoczyć postulaty Adama Pawłowskiego:

Lista proponowanych postulatów polskiej polityki językowej w UE:

„1. Każdy obcokrajowiec, który zechce się uczyć języka polskiego, niezależnie od kraju i miejsca zamieszkania, powinien mieć łatwy dostęp, najlepiej w swoim języku, do informacji o kursach, szkołach polskiego jako obcego i/lub polonistykach, a także do podręczników, kursów oraz informacji o pomocy stypendialnej. Obecnie informacja taka jest rozproszona w wielu źródłach i dotarcie do niej wymaga orientacji w temacie oraz, co daje efekt błędnego koła, znajomości języka polskiego. Odpowiednim adresem dla takich treści wydaje się być domena europejska, na przykład www.polish.eu i/lub jej odpowiedniki w innych językach. 2. Powinno się stworzyć pomoce do nauki polskiego w postaci cyfrowej (hipertekst i/lub elektroniczne wersje dokumentów drukowanych) i za pośrednictwem Internetu oferować je bez opłat odbiorcom posługującym się podstawowymi językami europejskimi.

Również te dane można umieścić w internetowej domenie europejskiej, bądź krajowej. 3. Celowym jest przygotowanie „niezbędnika językowego” zawierającego podstawowe słowa i zwroty polszczyzny, który otrzymywaliby na granicach turyści wjeżdżający do Polski (wraz z informacją turystyczną). Taką właśnie akcję promocyjną prowadziły w ostatnich latach niektóre kraje bałkańskie (m.in. Chorwacja oraz Bośnia i Hercegowina). 4. Konieczne jest oficjalne wsparcie dla promocji nauki języka polskiego w szkołach krajów z Polską sąsiadujących (szczególnie w Niemczech) oraz tam, gdzie istnieje zainteresowanie polszczyzną (por. też: artykuł A. Dąbrowskiej w niniejszym tomie). 5. Należy dążyć do tego, by brzmienie polskiej mowy i jej zapis były rozpoznawane przez obywateli UE, tak jak rozpoznawane są inne języki europejskie. 6. Jednym z pierwszoplanowych celów polskiej polityki językowej powinno stać się uruchomienie polskiej wersji w programie informacyjnym Euronews. Program ten obecny jest w wielu sieciach kablowych całej Europy i aspiruje do roli flagowego medium in-

73 Lubaś Władysław, Nowe zadania polityki językowej w świecie słowiańskim, [w:] Języki słowiańskie w perspektywie ekolingwistycznej, Opole 2003, s. 36.

formacyjnego Unii. Chociaż jego nadawca oferuje symultaniczny komentarz w kilku językach, polskojęzycznej wersji brak. Można za to usłyszeć wersje portugalską (L1 dla 2,2% mieszkańców UE) i rosyjską (nie posiada w UE oficjalnego statusu, natomiast jako L1 występuje sporadycznie w trzech państwach bałtyckich o niewielkich populacjach). 7. Polskie środowisko dziennikarskie powinno wywierać nacisk na to, by w przeglądach prasy stacji Euronews oraz innych nadawców telewizyjnych, kierujących swą ofertę do odbiorcy europejskiego, uwzględniane były krajowe gazety i czasopisma (a co za tym idzie opinie polskich komentatorów). Z językowego punktu widzenia włączenie krajowej prasy do szerszego medialnego obiegu zwiększy zainteresowanie polszczyzną wpłynie też na bardziej poprawne posługiwanie się polskim nazewnictwem. 8. Przedstawiciele Polski powinni dążyć do uruchomienia pełnej wersji serwisu Rady Europy w języku polskim. Serwis pełny dostępny jest obecnie (koniec roku 2005) jedynie w wersjach angielskiej, francuskiej, niemieckiej, rosyjskiej i włoskiej. Polski występuje w kategorii „innych języków” (other languages), obok języków państw liczebnie małych i/lub nienależących do UE. Przetłumaczenie tych materiałów informacyjnych na język polski oraz konsekwentne tworzenie kolejnych w wersji wielojęzycznej wpłynie pozytywnie na status polszczyzny podkreślając jej obecność w strukturach europejskich. 9. Polskie władze powinny domagać się uruchomienia pełnej wersji oficjalnych stron WWW Komisji Europejskiej w języku polskim.

Obecnie czytelnik odsyłany jest w większości wypadków do tekstów źródłowych w językach roboczych, czyli angielskim i francuskim. 10. Polska prasa w wersji drukowanej powinna trafiać do międzynarodowego obiegu, gdzie jej obecność była jak dotąd bardzo ograniczona, tak pod względem liczby punktów sprzedaży, jak i tytułów.

Brak krajowych czasopism jest szczególnie zaskakujący w regionach odwiedzanych licznie przez polskich turystów (m.in. Włochy,

Chorwacja, Węgry, kraje alpejskie). Obecność czasopisma „na stojaku” w prestiżowej lokalizacji (na przykład na wielkim lotnisku, dworcu kolejowym, centrum miasta czy w miejscowości turystycznej) ma na celu nie tylko osiągnięcie zysku ze sprzedaży, ale także promocję tytułu, wydawcy i języka. 11. Polskie instytucje powinny zwracać uwagę na pisownię specyficznych znaków alfabetu polskiego (ą, ę, ó, ł, ć, ś, ń, ż, ź wraz z wersalikami). Znaki te są w wielu źródłach zastępowane literami łacińskimi bez „ogonków” (Walesa zamiast Wałęsa, Lodz zamiast

Łódź, Sadowa zamiast Sądowa, Golas zamiast Gołas lub Gołaś itd.).

Proceder ten utrudnia korzystanie z niektórych zagranicznych baz

danych w wersji elektronicznej, natomiast w wypadku dokumentów oficjalnych umów handlowych, adresów korespondencyjnych, aktów urodzenia czy testamentów może mieć trudne do przewidzenia skutki formalno-prawne. Należy podkreślić, że techniczne przeszkody w kodowaniu polskich znaków nie istnieją, a problem ma charakter wyłącznie socjolingwistyczny: „polskie znaki” są pomijane jako obce i niezrozumiałe, co jest zresztą tym łatwiejsze, że nikt nie domaga się ich stosowania. 12. Konieczne jest stworzenie instytutu koordynującego promocję języka polskiego w świecie. Istniejące agendy rządowe i fundacje zadania tego nie spełniają. Instytut Adama Mickiewicza zajmuje się, ze zmiennym szczęściem, propagowaniem szeroko rozumianej kultury, natomiast Wspólnota Polska, a także inne fundacje o podobnym charakterze, kierują swoją ofertę do Polonii. 13. W programach studiów z zakresu filologii, komunikacji i nauk społecznych powinien znaleźć się opis współczesnej sytuacji językowej Europy z uwzględnieniem jej pełnego historycznego dziedzictwa, obejmującego, oprócz grup germańskiej i romańskiej, także grupę słowiańską. Ponadto konieczne wydaje się wprowadzenie podstawowych pojęć z zakresu polityki językowej i socjolingwistyki umożliwiające przyszłym absolwentom świadomy wybór języka kontaktów z przedstawicielami innych wspólnot językowych, a także skuteczne przygotowanie studentów i/lub uczniów w tym zakresie. 14. Powinno się zwiększyć nakłady niezbędne do rozbudowy elektronicznych bibliotek i korpusów polszczyzny. Zasoby te stanowią świadectwo postępu cywilizacyjnego, a ich znaczenie dla prestiżu i atrakcyjności języka porównać można ze znaczeniem wielkich narodowych książnic tworzonych w XIX wieku. 15. Powinno się stosować zasadę „język idzie za turystą” (parafrazując znaną łacińską frazę należałoby powiedzieć cuius peregrinus, eius lingua), wymuszającą na instytucjach oferujących usługi hotelarsko-turystyczne za granicą tłumaczenie na język polski informacji kierowanych do polskich klientów. Chodzi w tym przypadku nie tylko o ułatwienie życia turystom, ale przede wszystkim o podkreślenie ważności języka i podniesienie jego prestiżu poza obszarem RP. 16. Polszczyzna powinna zostać uwzględniona – proporcjonalnie do liczby mieszkańców – w finansowanych przez Komisję Europejską pracach nad systemami automatycznego przekładu, a także w programach badawczych z zakresu automatycznego przetwarzania języka. W ramach programu SYSTRAN finansowane były dotychczas prace nad automatycznym przekładem pomiędzy angielskim a następującymi językami: hiszpańskim, francuskim, niderlandzkim,

niemieckim, portugalskim, rosyjskim, szwedzkim, włoskim (por. http://www.systransoft.com/index.html). 17. Środowisko lingwistyczne powinno zwracać uwagę na promocję języka polskiego w pracach naukowych. Artykuły i książki o dużej doniosłości teoretycznej promują bowiem jednocześnie teksty źródłowe, na których prowadzone były badania. 18. Potrzebne są publikacje obalające stereotypy związane z problematyką socjolingwistyczną. Wiele przykładów nieścisłości tego rodzaju znaleźć można w dialektologii historycznej (co to jest „Goralenvolk”?, jakie są historyczne źródła kontrowersji wokół kaszubszczyzny?), a także badaniach mniejszości językowych w Polsce (liczebność mniejszości niemieckiej w Polsce szacowana była w wielu renomowanych publikacjach na trzysta tysięcy do miliona osób, jednak według spisu powszechnego z 2002 roku liczba osób deklarujących tę narodowość wyniosła jedynie 152900, natomiast liczba osób deklarujących używanie w domu, oprócz języka polskiego, języka niemieckiego, wyniosła 204 600)”74 .

Stanisław Gajda, wybitny językoznawca, określa cele i zasady pol‑ skiej polityki językowej. Do najważniejszych jej celów zalicza: 1) rozwinięcie poczucia odpowiedzialności za stan polszczyzny, troski o system języka ojczystego, o bogactwo, piękno i funkcjonalność jego środków, o zachowanie jego autonomii i żywotności; zapewnienie językowi polskiemu warunków funkcjonowania we wszystkich dziedzinach życia społecznego, a także odpowiednio prawnego statusu w kraju i za granicą; 2) ukształtowanie nosicieli języka o bogatej osobowości językowej, przygotowanych do wszechstronnego udziału w komunikacji (w mowie i piśmie) w imię realizacji swych ambicji osobistych i publicznych (w tym związanych z wartościami wyższymi); 3) budowanie polskiej językowej społeczności narodowo-państwowej (obejmującej mniejszości etniczne i narodowe), zdolnej do zgodnego współżycia i rozwoju; 4) wykształcenie użytkowników języka polskiego w świecie oraz języków obcych w Polsce w takim kierunku, jak tego wymaga rozwój międzynarodowej współpracy i pokojowe współżycie różnych narodów i kultur75 .

74 Pawłowski Adam, Zadania polskiej polityki językowej w Unii Europejskiej, [w:]

Polska polityka językowa w Unii Europejskiej, red. Krzyżyk Danuta, Warchala Jacek,

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2008, s. 113–147. 75 Gajda Stanisław, Program polskiej polityki językowej, [w:] Poradnik Językowy, z. 5-6, 1999.

Mniejszości narodowe i etniczne niosące w sobie bogactwo wielokulturowości i wielojęzyczności to kapitał pozwalający na polepszenie form i warunków współpracy między stronami, a także współdziałanie osób pochodzących z różnych kultur i języków. W polityce językowej tendencja taka przekłada się „na zasadę kultywowania całego zróżnicowania rzeczywistości językowej, ze szczególną ochroną jego słabszych miejsc – małych języków, odmian regionalnych, gwar, języków mniejszości itd. Pociąga ona za sobą wymóg stwarzania możliwości opanowywania przez jednostki kilku języków”76 .

Stanisław Gajda wskazuje na wykonawców polityki językowej. Pisze on, że „szczeble wyższe – zwłaszcza państwo – powinny wspierać podmioty niższej rangi i realizować tylko takie zadania, które nie mogą być właściwe przez nie wykonane. Interwencjonizm państwowy powinien sprowadzać się do stwarzania warunków działania podmiotom niższych szczebli i do pomagania im w realizacji ich celów, do wspierania ich autonomii. Dyrektywna ingerencja szczebli wyższych jest uzasadniona, gdy dobro wspólne – a takim jest język – znajduje się w zagrożeniu”77. Warto zwrócić uwagę również na to, że każde państwo ma obowiązek prowadzenia właściwej polityki kulturowej i językowej za granicą, w tym dbania o rozwój języka narodowego poza granicami kraju, gdzie mieszkają obywatele danego państwa, szczególnie tam, gdzie stanowią mniejszość narodową.

Wybór środków polityki językowej przy tworzeniu nowych jej instrumentów zależy od zaangażowania wykonawców, od rozpoznania oraz oceny sytuacji. W polskiej przestrzeni polityczno-językowej Stanisław Gajda wymienia: 1) działania informacyjno-edukacyjne, kształcące postawy wobec języka oraz sprawności komunikacyjne; 2) wydawnictwa, przynoszące wiedzę o języku (naukowe i popularnonaukowe) i zawierające ustalenia kodyfikacyjne, a także pisane i mówione teksty tzw. dobrych autorów; 3) wykorzystanie Internetu.

W działaniach dyrektywnych podstawowe znaczenie mają akty prawne, dotyczące języka i jego funkcjonowania, tj. regulacje krajowe i międzynarodowe, poczynając od Konstytucji i specjalnych ustaw o języku, o których była mowa już wcześniej78 .

76 Gajda S., Program polityki ….,1999, s. 4. 77 Gajda S., op. cit., s. 5. 78 Gajda S., op. cit., s. 6.

Mówiąc o przedmiotach polityki językowej, Stanisław Gajda wyróżnia cztery jej podstawowe obiekty: 1) system języka; 2) jego funkcjonowanie społeczne; 3) świadomość językową nosicieli (użytkowników); 4) naturalny aparat mowy i jego cywilizacyjne „podpórki”79 .

Do głównych zasad polskiej polityki językowej można zaliczyć: 1) stymulowanie poznania rzeczywistości językowej pod kątem potrzeb polityki językowej oraz udostępnienie wyników badań naukowych; 2) prowadzenie działań standardyzacyjno-kodyfikacyjnych oraz prawnych; 3) wychowywanie, kształcenie i informowanie nosicieli języka; 4) promowanie języka polskiego i kultury polskiej w świecie80 .

Halina Kurkowska zwraca uwagę na problem normalizacji i kodyfikacji polszczyzny, jej norma powinna być wielopoziomowa i obejmować: 1) normę potoczno-użytkową (dla uczestnictwa „minimalnego”); 2) normę polszczyzny publicznej (obowiązującą w uczestnictwie typu „średniego”); 3) normę wzorcową (obowiązującą na „najwyższym” poziomie uczestnictwa w języku)81 .

Polacy korzystają w większości ze środków zawartych przynajmniej w dwu typach, np. potoczno-użytkowym i publicznym, zależnie od rodzaju kontaktu językowego. Polityka językowa w Polsce dotyczy nie tylko języka ogólnopolskiego, tj. literackiego: polega na czuwaniu nad rozwojem całego języka, jego standaryzacji i kodyfikacji, wydawaniu detektyw prawnych. Na terenie Polski są liczne mniejszości narodowe i etniczne, które również mają swoją politykę językowo-kulturową. Są również obywatele polscy, należący do grup językowo-regionalnych, np. górale podhalańscy czy Ślązacy, którzy ubiegają się o przyznanie odpowiedniego i należnego im statusu językowego. W polskiej polityce językowej, zwłaszcza w ostatnim czasie, zwraca się szczególną uwagę na ochronę małych języków, języków mniejszości narodowych, odmian regionalnych, gwar. Przykładem takiego typu dbałości są tablice informacyjne, np. w Ślesinie,

79 Gajda S., op. cit., s. 41. 80 Gajda S., op. cit., s. 6. 81 Kurkowska H., Polityka językowa a zróżnicowanie społeczne współczesnej polszczyzny, s. 24.

w województwie wielkopolskim, w powiecie konińskim: napisy są umieszczone w języku polskim i żargonie ochweśnickim82, jako dziedzictwo kulturowe i forma promocji gwar.

Fot. 7. Nazwy w języku polskim oraz w żargonie ochweśnickim, fot.: Piotr Gołdyn

82 Żargon ochweśnicki: tajny język wspólnoty handlarzy i oszustów. Szerzej opisany [w:]

Budziszewska Wanda, Żargon ochweśnicki, Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe;

Wrocław: Zakład im. Ossolińskich, 1957.

Aby polityka językowa przynosiła dobre rezultaty, ważne jest rozeznanie sytuacji językowej w państwie, przeprowadzenie analizy oraz rozsądne jej planowanie.

„Planowanie językowe obejmuje zatem wszelkie decyzje i działania na poziomie władz/administracji, organizacji i instytucji oraz grup i jednostek, które wpływać mają na obecność, użycie i rozwój języka/języków. Decyzje takie podejmowane są jako reakcja na zapotrzebowania społeczne i polityczne, np. w sytuacji, gdy grupy użytkowników różnych języków lub odmian językowych starają się jednocześnie o zapewnienie ich codziennego i normalnego użycia w rozmaitych dziedzinach, lub gdy jakieś grupy (najczęściej mniejszościowe) są pozbawione dostępu do pewnych/wszystkich dziedzin użycia języka. Instytucje administracji publicznej oraz organizacje pozarządowe stają wobec konieczności/ potrzeby zaspokajania takich potrzeb językowych w sposób skuteczny i sprawiedliwy, potrzeb wyrażanych zarówno przez większość społeczeństwa (często dążącą do uniformizacji językowej całego państwa), jak i grupy mniejszościowe (którym często zależy na jak najszerszym profilu wielojęzyczności państwa). W państwach/społeczeństwach wielojęzycznych idealną sytuacją jest taka, gdy użytkownicy różnych rodzimych (ojczystych) odmian językowych mają podobny dostęp do instytucji rządowych, administracji i świadczonych przez nie usług. W praktyce jednak, planowanie językowe ma na celu najczęściej minimalizację zróżnicowania językowego za pomocą decyzji ustanawiających jednolity język oficjalny w kraju wielojęzycznym, lub gdy jednej z używanych odmian języka nadany zostaje status „standardu” po to, by promować jedność językową. Dobitny przykład pierwszego rodzaju stanowić może polityka językowa Republiki Indonezji – jednego z najbardziej wielojęzycznych obszarów świata – która aktywnie wspiera zunifikowany język indonezyjski bahasa indonesia na całym swoim terytorium i we wszelkich dziedzinach życia. Drugi typ działań reprezentują Chiny, gdzie wspieranie jednej odmiany chińskiego (mandaryńskiego putonghua, będącego jedną z wielorakich odmian chińszczyzny) ma przyczynić się do konsolidacji państwa i narodu.

Języki szczególnie zagrożone bardzo często wymagają bardziej intensywnych i/lub przemyślanych programów planowania językowego, zwłaszcza w sferach: • edukacji, np. specjalne czy profilowane programy nauczania języków i w językach, • normalizacji i standaryzacji zagrożonych języków, • wspierania w nich działalności wydawniczej, • uwarunkowań prawnych dotyczących języka, • wzmocnienia prestiżu i pozycji języka w życiu publicznym, • promowania dwujęzyczności w miejscach pracy, handlu,

• promowania dwujęzyczności w administracji i życiu społecznym, • zachęcania do zwiększania udziału języka w (lokalnym) krajobrazie językowym”83 .

Ważne, by polityka językowa poprzedzona była rozeznaniem sytuacji na obszarze, tej czy innej mniejszości narodowej. Problem ten jest cały czas aktualny, zwłaszcza gdy wykształca się i dotyczy zróżnicowanej społeczności. W części Europy znane są przykłady niekorzystnej polityki językowej wobec mniejszości narodowej, np. zakazy używania języka mniejszości, wypieranie go z przestrzeni publicznej, czy przymusowe nadawanie imion w języku państwowym, urzędowym. Jan Mazur, o mniejszości polskiej mieszkającej poza granicami kraju pisze, że: „prowadzenie polskiej polityki językowej za granicą jest rzeczą o wiele bardziej skomplikowaną niż w kraju, gdzie problem sprowadza się do wymiaru czy, jak, kiedy i do kogo mówić po polsku. Za granicą musimy stawać przed dawaniem odpowiedzi nie tylko na postawione poprzednio pytania, lecz także na pytanie dlaczego?”84. Planowanie językowe powinno odbywać się na dwóch szczeblach: planowanie polityki językowej w Polsce oraz planowanie polityki językowej poza jej granicami wobec mniejszości polskiej, która jest zróżnicowana, dlatego też polityka powinna być wielokierunkowa.

Jan Mazur już w 1999 roku zwracał uwagę na brak koordynacji pomiędzy instytucjami, które w różnym stopniu realizują politykę językową za granicą, między innymi: Senat RP, MSZ, NAWA, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie”, Fundacja „Wolność i Demokracja”, Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”. Do dzisiaj te działania są słabo zorganizowane i nie przynoszą najlepszych efektów. Powiedziałabym raczej, że brak jest wspólnie wypracowanej polityki językowej przez Polskę względem mniejszości polskiej zamieszkującej różne obszary europejskie i pozaeuropejskie. Nakreślone przez Jana Mazura zadania dla polskiej polityki językowej w zakresie potrzeb zagranicznych użytkowników języka polskiego, pozostają aktualne:

1. „Przygotowanie prawnych ram do przeprowadzenia reorganizacji szkolnictwa polskiego za granicą. 2. Opracowanie modeli kształcenia polskojęzycznego, uwzględniających potrzeby i możliwości realizacyjne w poszczególnych krajach.

83 Wicherkiewicz Tomasz, Ginące języki, etniczność, tożsamość i polityka, http:// pl.languagesindanger.eu/book-of-knowledge/endangered-languages-ethnicityidentity-and-politics/#ch9s2 (dostęp: 28.04.2020). 84 Mazur Jan, Zadania polityki językowej RP w zakresie potrzeb edukacyjnych Polonii,

Polaków za granicą i cudzoziemców, [w:] Polska polityka językowa na przełomie tysiącleci, red. Mazur Jan, Lublin 1999, s. 140.

3. Wzmożenie wysiłków na rzecz utworzenia w jak największej liczbie krajów i ośrodków akademickich studiów polonistycznych lub slawistycznych, ze specjalizacją polonistyczną. 4. Przygotowanie programu wykorzystania mediów w realizacji polityki językowej oraz zawarcie odpowiednich umów dwustronnych z centralami telewizyjnymi i radiowymi za granicą. 5. Opracowanie serii podręczników nowej generacji, przeznaczonych do nauki języka polskiego, uwzględniających aktualne treści, najnowsze metody dydaktyczne i osiągnięcia techniczne. Szczególny nacisk należy położyć na pomoce do samodzielnego, zdalnego (konferencyjnego i zaocznego) uczenia się, bądź doskonalenia języka (komputer, wideo – poczta elektroniczna, Internet). 6. Jak najszybsze wprowadzenie w życie założeń wydawania certyfikatów języka polskiego. 7. Tworzenie za granicą sieci ośrodków promieniujących językowo i kulturowo na okolicę, mogących się mieścić w polskich szkołach, domach polonijnych bądź placówkach uniwersyteckich. 8. Utworzenie jednej instytucji centralnej, zajmującej się planowaniem polskiej polityki językowej i szeroko rozumianą promocją języka polskiego w świecie. 9. Mimo całej kontrowersyjności dyskusji wokół tego problemu, sądzę, iż należy utworzyć centralny ośrodek języka i kultury polskiej (na wzór British Council, Alliance Franҫaise czy Instytut Goethego), który spełniałby również rolę koordynatora praktycznych poczynań różnych placówek i instytucji na tym polu”85 .

W zakresie polityki językowej i planowania językowego na szczególna uwagę zasługują akty prawne dotyczące języka. Oprócz tych krajowych, obowiązujące są międzynarodowe regulacje prawne dotyczące języka. Język polski, warto zaznaczyć, jest umocowany w Konstytucji RP oraz Ustawie o języku polskim86. W polityce językowej państwa ważne są także ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, o której to ustawie jest mowa w pierwszym wykładzie. Niezmiernie ważny jest dokument, ratyfikowany przez Rzeczpospolitą Polską: „Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych87 .

85 Mazur J., Zadania polityki językowej RP…, s. 144-145. 86 Ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim, http://isap.sejm.gov.pl/isap. nsf/download.xsp/WDU20110430224/T/D20110224L.pdf (dostęp 1.07.2020). 87 Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych, Dz.U. 2009, nr 137, poz. 1121.

Nad polską polityką językową oraz jej planowaniem czuwa Rada Języka Polskiego88. Polityka językowa państwa ma ogromne znaczenie dla mniejszości narodowych. Są przez nią chronione odpowiednimi zapisami w dokumentach ustawowych, które zwracają uwagę na zapewnienie praw oraz stworzenie odpowiedniej infrastruktury, dzięki której prawa mniejszości są respektowane. Zgodzę się ze słowami Nicole Dołowy-Rybińskiej, że „Rolą państwa jest przyznanie mniejszości językowej prawa do zakładania organizacji, umożliwienie jej prowadzenia dwujęzycznej edukacji, wspieranie wydawnictw i programów w języku mniejszościowym, zapewnienie używania języka mniejszościowego w różnych sferach życia publicznego – w urzędach, biurach, na poczcie, w sądzie czy u lekarza. Do najważniejszych zadań samej wspólnoty językowej należeć musi jednak stworzenie aktywnej i dobrze zorganizowanej siatki stowarzyszeń i animatorów, niezależnych od aparatu państwowego, którzy byliby gotowi upowszechniać w bezpośrednich działaniach używanie języka mniejszościowego i uwidaczniać go”89. W pewnym sensie stowarzyszenia i organizacje mniejszościowe (oraz ich liderzy) stają się pomostem między polityką językową państwa a warunkami rozwoju danej wspólnoty, wzmacnianiem oraz utrzymaniem języka mniejszościowego danej grupy. Od samych użytkowników języka mniejszościowego zależy w dużej mierze, czy i jakie funkcje będzie pełnił język mniejszościowy w różnych sferach komunikacji społecznej, od ich świadomości językowej oraz stopnia utożsamiania się z kulturą mniejszościową zależy również prestiż danego języka. Wskazane czynniki (grupa mniejszościowa i państwo) są ze sobą połączone i wzajemnie się uzupełniają. Polityka językowa wpływa na pozycję języka mniejszości poprzez m.in. Komisję Wspólną Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, która dba o właściwy rozwój i oświatę mniejszości w naszym kraju. Mniejszości narodowe w Polsce mają prawo do oświaty, tworzenia organizacji, stowarzyszeń, wydawania prasy. W tym celu państwo dba również o wsparcie finansowe każdej mniejszości (por.: krótka charakterystyka mniejszości w Polsce w Aneksie). Komisja, po każdym spotkaniu, przedstawia protokół ze spotkania oraz określa cele i zasady działania.

Jako przykład posłużę się informacją o jednym ze spotkań poświęconym zapewnieniu uczniom podręczników do nauki swojego języka ojczystego, historii i kultury, patrz s. 56.

Na podsumowanie warto przytoczyć słowa Walerego Pisarka: „Pozycja każdego języka na arenie międzynarodowej zależy od jego mocy. Tę zaś wyznaczają czynniki społeczno-demograficzne (liczba, status, wykształcenie, majętność osób mówiących po polsku), polityczne (członkostwo

88 http://www.rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=featured&Itemid=81 (dostęp: 7.05.2020). 89 Dołowy-Rybińska N., op. cit., s. 548-549.

Podręczniki dla mniejszości narodowych i etnicznych oraz do języka regionalnego

Zapewnienie brakujących podręczników do nauki języków mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego, a także do historii i kultury mniejszości, było tematem pierwszego spotkania grupy roboczej powołanej na XLIV posiedzeniu Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Spotkanie odbyło się 4 lipca 2014 r. w siedzibie Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji. Uczestniczyli w nim przedstawiciele mniejszości białoruskiej, litewskiej, łemkowskiej, niemieckiej, ormiańskiej, słowackiej i ukraińskiej oraz społeczności kaszubskiej, a także Ministerstwa Edukacji Narodowej i Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji. Posiedzenie prowadził naczelnik Wydziału Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Dobiesław Rzemieniewski. Celem grupy jest stworzenie, obejmującego kilka najbliższych lat, harmonogramu wydawania podręczników dla mniejszości narodowych i etnicznych oraz do nauczania języka kaszubskiego. Jego realizacja powinna, w zamierzeniach uczestników spotkania, doprowadzić do sytuacji, w której za kilka lat wszyscy uczniowie należący do mniejszości będą mogli korzystać z podręczników do nauki swojego języka ojczystego oraz własnej historii i kultury. Grupa robocza ma ustalić kolejność i terminarz oraz sposób wydawania podręczników. Dotychczasowy system przewidywał opracowywanie i wydawanie podręcznika przez środowiska mniejszości narodowych i etnicznych, a następnie zakup całości nakładów przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i nieodpłatne przekazanie ich uczniom. W bieżącym roku, po nowelizacji ustawy o systemie oświaty, pojawiła się nowa możliwość. Ministerstwo Edukacji Narodowej może zlecić opracowanie i wydanie podręczników nie czekając na inicjatywy społeczne. Ministerstwo Edukacji Narodowej zadeklarowało, że w przypadku braku zainteresowania ze strony środowisk mniejszościowych samo zleci przygotowanie i wydanie brakujących książek. Obecnie złożona z ekspertów grupa robocza, ma opracować swoistą „mapę drogową”, pozwalającą ustalić która z metod zostanie zastosowana do wydania konkretnych, brakujących podręczników.

Ustalono, że do kolejnego posiedzenia, przedstawiciele Ministerstwa Edukacji Narodowej przygotują propozycje konkretnych rozwiązań organizacyjnych, a przedstawiciele poszczególnych mniejszości i społeczności przeprowadzą w swoich środowiskach dyskusję na temat zaproponowanych metod wydawania brakujących podręczników oraz priorytetów dotyczących kolejności ich opracowywania.

http://mniejszosci.narodowe.mswia.gov.pl/mne/komisja-wspolna/grupy-robocze/podreczniki-dla-mniejsz

i udział Polski w instytucjach międzynarodowych i funkcje pełnione w nich przez Polaków), ekonomiczne (wielkość polskiego PKB ogółem i na 1 mieszkańca, bogactwa naturalne Polski, polskie przedsiębiorstwa i towary, możliwości nabywcze Polaków), kulturalno‑komunikacyjne (znani na świecie polscy uczeni, pisarze, artyści, sportowcy oraz ich dzieła i osiągnięcia, tłumaczenia literatury z polskiego na inne języki i z innych języków na język polski, nauka języka polskiego jako obcego, obecność i udział języka polskiego w zasobach i portalach internetowych), tury‑ styczne (atrakcyjność krajobrazu, zabytków, liczba przyjezdnych, liczba i jakość odbywających się imprez). Wszystko to przekłada się na wartość marki „język polski”90 .

Polityka językowa winna służyć zachowaniu tożsamości kulturowej i językowej obywateli, zaspokojeniu szerokiego spektrum potrzeb komunikacyjnych i językowych, otwieraniu się na inne kultury i języki oraz promowaniu własnej kultury i języka w świecie.

Realizacja owych zadań powinna sprzyjać wszechstronnemu rozwojowi jednostek, grup społecznych, całej społeczności narodowo-państwowej oraz budowaniu ładu globalnego91. Stąd też postulat, że polityka językowa jest sprawą wszystkich obywateli danego państwa. Z innej zaś strony pożądane jest aktywne działanie organizacji mniejszościowych w życiu społeczno-politycznym i oświatowym w kierunku kształtowania stosunku obywateli do języka ojczystego.

Słowniczek najważniejszych terminów

Polityka językowa to zespół dyrektyw dotyczących kształtowania stosunku społeczeństwa do języka.

Planowanie językowe to wszelkie decyzje i działania na poziomie władz/administracji, organizacji i instytucji oraz grup i jednostek, które wpływać mają na obecność, użycie i rozwój języka/języków.

Zalecana literatura

Ammon Ulrich, Czy mówią państwo po europejsku? [w:] Raport o kulturze: Postęp Europa, Rocznik 1/2007, Warszawa 2007.

Dołowy-Rybińska Nicole, Języki i kultury mniejszościowe w Europie: Bretończycy, Łużyczanie, Kaszubi, Warszawa 2011.

Budziszewska Wanda, Żargon ochweśnicki, Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe; Wrocław: Zakład im. Ossolińskich, 1957.

90 Pisarek Walery, Polityka językowa Rzeczypospolitej Polskiej, państwa członkowskiego Unii Europejskiej, http://www.rjp.pan.pl/index.php?option=com_ content&view=article&id=1382&Itemid=50 (dostęp: 27.04.2020). 91 Gajda Stanisław, Program polskiej polityki językowej, Poradnik Językowy z. 5-6, 1999, s. 10.

Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych, Dz.U. 2009, nr 137, poz. 1121.

Gajda Stanisław, Program polskiej polityki językowej (rozważania wstępne), [w:] Polska polityka językowa na przełomie tysiącleci, red. Jan Mazur, Lublin 1999.

Gajda Stanisław, Program polskiej polityki językowej, [w:] Poradnik Językowy, z. 5-6, 1999.

Język a kultura, t. 11. Język a współczesna kultura polityczna pod red. J. Anusiewicza, B. Sicińskiego, Wrocław 1994.

Kurkowska Halina, Polityka językowa a zróżnicowanie społeczne współczesnej polszczyzny, [w:] Socjolingwistyka 1. Polityka językowa, red. Lubaś Władysław, Katowice 1977.

Lubaś Władysław, Nowe zadania polityki językowej w świecie słowiańskim, [w:] Języki słowiańskie w perspektywie ekolingwistycznej, Opole 2003.

Mazur Jan, Zadania polityki językowej RP w zakresie potrzeb edukacyjnych Polonii, Polaków za granicą i cudzoziemców, [w:] Polska polityka językowa na przełomie tysiącleci, red. Mazur Jan, Lublin 1999.

Pawłowski Adam, Zadania polskiej polityki językowej w Unii Europejskiej, [w:] Polska polityka językowa w Unii Europejskiej, red. Krzyżyk Danuta, Warchala Jacek, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2008.

Pisarek Walery, Polityka językowa Rzeczypospolitej Polskiej, państwa członkowskiego Unii Europejskiej, http://www.rjp.pan.pl/index. php?option=com_content&view=article&id=1382&Itemid=50 (dostęp: 27.04.2020).

Polska polityka językowa na przełomie tysiącleci, red. Mazur Jan, Lublin 1999.

Polska polityka komunikacyjno-językowa wobec wyzwań XXI wieku, red. Gajda Stanisław, Markowski Andrzej, Porayski-Pomsta Józef, Warszawa 2005.

Socjolingwistyka 1. Polityka językowa, red. Lubaś Władysław, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1977.

Ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim, http://isap. sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20110430224/T/D20110224L. pdf (dostęp 1.07.2020).

Wicherkiewicz Tomasz, Ginące języki, etniczność, tożsamość i polityka, http://pl.languagesindanger.eu/book-of-knowledge/endangered-languages-ethnicity-identity-and-politics/#ch9s2 (dostęp: 28.04.2020).

Wiertlewski Stefan, Wielopodmiotowość współczesnej polskiej polityki językowej, [w:] Język, Komunikacja, Informacja 6/2011, red. Koutny Ilona, Nowak Piotr, Poznań 2011, http://repozytorium.amu.edu.pl:8080/ bitstream/10593/9731/1/09-Wiertlewski.pdf (dostęp 29.04.2020).