7 minute read
Պրոֆի
Անսովորությունից թվում է, թե զգայարանների միջև կապը խաթարվել է. ականջները լսում են ոչ այն, ինչ տեսնում են աչքերը։ Մինչ դուրս էինք գալիս կուլիսների հետևում գտնվող դեկորացիաներից՝ նվագել սկսեց նվագախումբը, մի փոքր ուշ լսվեց երգչի հզոր ձայնը։ Ահա և նա՝ հագին ջինս և գունավոր վերնաշապիկ, ձեռքով է անում դերասանուհուն՝ հորդորելով մոտենալ իրեն։ Եվ դա տեսողական պաթոսի իսպառ բացակայությունն է՝ երաժշտական հույզերի ամենաբարձր նոտայի վրա։ Պարզապես այսօր ծառայողական մուտքից ենք ներթափանցել Երևանի օպերայի և բալետի թատրոն։
Advertisement
Դիրիժորներն էլ են երգում
Եվ այնուամենայնիվ, ինձ ծանոթ է այն զգացողությունը, երբ մերկ ես տեսնում մեկին, ում անգամ առանց փողկապի պատկերացնելն է բարդ: Առաջին անգամ այդ զգացողությունն
ի հայտ եկավ Դոնիցետիի «Պողիկտոսի» փորձի ժամանակ, երբ երգչախումբն ուշացումով սկսեց երգել, և ես լսեցի հռչակավոր դիրիժոր, և այդ ժամանակ նաև թատրոնի գլխավոր դիրիժոր Օհան Դուրյանի ճիչը։ Մեկ վայրկյան անց նվագախումբը կրկին նվագեց. այս անգամ երգչախումբը ճիշտ ժամանակին երգեց։ Թարմ հիշողություններով ջերմացած՝ այս պատմությունն եմ պատմում հենց այստեղ՝ կուլիսների հետևում խցկված Սարգիս Թորոսյանին՝ թատրոնի առաջատար մեներգիչներից մեկին։ — Ավելի վատ էլ է եղել,– ծիծաղում է,– երբ այդ նույն «Պողիկտոսում» Նեարկոյի արիան կատարող երգիչը բաց թողեց իր հերթն ու հանկարծ լսում եմ՝ դիրիժորական փայտիկը թափահարելով երգում է Դուրյանը։ Իմիջիայլոց՝ շատ լավ ձայն ուներ։ Սարգիսն ականջ է դնում բեմում ելույթ ունեցող արտիստի կատարմանը։ — Ճիշտ տեղում չի կանգնել, պետք է մի փոքր աջ գնալ։ — Մի՞թե դա այդքան կարևոր է։ — Շա՛տ։ Մեր բեմը մեծ է, և ակուստիկան ոչ բոլոր տեղերում է լավը։ Ես այստեղ այնքան վաղուց եմ երգում, որ փակ աչքերով կարող եմ գտնել այն տեղերը, որտեղ լավ հնչողություն կա։ Պարզվում է՝ բեմում նույնպես լինում են տրորված արահետներ։
Ձգտել չլինել լսելի
Պարզվում է՝ ետնաբեմում ավելորդ մարդիկ նույնքան անտեղի են, որքան և բեմում։ Եվ ես Նատալյա Ասմարյանի հետ, ով համաձայնել էր ինձ ցույց տալ օպերային թատրոնի «արգանդը», անցնում եմ «Դոն Կիխոտի» քամոտ ալրաղացի հիմքերի մոտով և դուրս գալիս նեղ միջանցք։ Նատալյան արդեն 25 տարի տարբեր հաստիքներ է զբաղեցնում թատրոնում։ Նրա ծնողները կոնցերտմեյստերներ էին։ Նա դեռ մանկուց աշխարհին նայել է ետնաբեմից, ու «կյանքը բեմ է» ծեծված արտահայտությունը նրա համար բառացի նշանակություն է ստացել։
— Ես հասկանում եմ թատրոնի ողջ պայմանականությունը,– խոստովանում է նա,– և այնուամենայնիվ երբեմն այն ինձ շատ ավելի իրական է թվում, քան կյանքը։ Կարծում եմ՝ դա տեղի է ունենում բոլորի հետ, ով ծառայում է Մելպոմենեին։ Հակառակ դեպքում ինչպե՞ս կարելի է բացատրել այն, որ թատրոնից երբեք և ոչ մեկ չի հեռանում։ Ես խոսում եմ ոչ միայն երգիչների և երաժիշտների մասին, այլև հանդերձարարների ու ռեկվիզիտորների մասին։ Իսկ երբ տարիքի պատճառով ստիպված են հեռանալ թատրոնից, ապա
շատ արագ հեռանում են նաև կյանքից։ Այդպիսին են խաղի կանոնները։ Իհարկե, Նատալյան երազել է երգչուհի դառնալ։ Ավարտել է Ռոմանոս Մելիքյանի անվան երաժշտական քոլեջը, հոր նվագակցությամբ հանդես է եկել երգերի շարքով, հետո նաև երգել օպերային թատրոնի երգչախմբում։ Բայց ձայնի դիապազոնը ժամանակի ընթացքում ավելի նեղանում էր, իսկ «Կարմեն» երգելու երազանքն ավելի անիրականանալի դառնում։ Երբ թատրոնում սկսեցին իտալերեն ներկայացումներ բեմադրել, և օտար լեզուների չտիրապետող երգիչների մոտ դժվարություններ սկսվեցին, Նատալյան դիմեց հուշարարի աշխատանքին։ Այդ օրվանից նրա աշխատանքային տեղը բեմից ներքև է և հիմնական մտահոգությունը՝ չլինել լսելի և տեսանելի հանդիսատեսի համար։ Այդպես նա դարձավ օպերայի ուրվականը։ Չնայած մի անգամ հայտնվեց բեմահարթակին՝ «Պայացների» փորձի ժամանակ երգիչներին տեքստն էր հուշում հենց բեմին կանգնած։ Այն, թե ինչպես էր նա մեկից դեպի մյուսը վազում, հարուցել էր բոլորի ծիծաղը։ Նա այնքան էր դուր եկել ռեժիսոր Տիգրան Լևոնյանին, որ վերջինս ներկայացումից մեկ օր առաջ որոշեց հուշարարի նոր կերպար մտցնել ներկայացման մեջ։ Այդպես Նատալյան իր «թափանցիկ» մասնագիտությունը բեմ բարձրացրեց։ Այժմ նա հպարտանում է նրանով, որ աշխարհում մնացած 30 պրոֆեսիոնալ հուշարարներից մեկն է։ — Արդեն սովորել եմ կառավարել ձայնս։ Նույնիսկ երբ հուշարարություն եմ անում «Տրավիատայի» վերջին ակտում և ստիպված եմ աշխատել ոչ թե խցիկում, այլ ետնաբեմից, որտեղից ձայնը գնում է ուղիղ դեպի հանդիսատեսը։ Ես գտնում եմ ձայնի այն բարձրությունը, որի դեպքում ինձ լսում է միայն երգիչը։ Իսկ սկզբում... Իմ հուշարարական առաջին աշխատանքներից մեկը Պուչինիի «Չիո-ՉիոՍանն» էր։ Բեմ է բարձրանում երիտասարդ երգիչը, որը պիտի ոչ մեծ հատված կատարի, ձեռքերը ծալում է չինացու նման, խոնարհվում ու լռում։ Ես ավելի բարձր եմ ասում այն հատվածը, որը դեռ հնարավոր է երգել, բայց նա հետ-հետ է գնում ու անցնում ետնաբեմ։ Բոլորս էլ մարդ ենք։ Ներկայացումից հետո հանդիպում եմ ռեժիսորի հետ. «Ես արեցի ինչ կարող էի»,– ասում եմ։ «Ես լսում էի»,– պատասխանում է։ Սակայն եթե ռեժիսորն ինձ լսել է, չնայած որ չպետք է լսեր, նշանակում է՝ ես աշխատանքս լավ չեմ կատարել։ Գուցե Նատալյան չափից շատ խիստ է ինքն իր հանդեպ, չէ՞ որ երգիչը չէր լսել նրան փորձի պակասի և լարվածության հետևանքով, բայց նա գտնում է, որ հուշարարը պետք է նաև լավ հոգեբան լինի, հասկանա, թե ով է անհանգիստ կամ ցրված և բոլորից առավել օգնության կարիք ունի։
— Երբեմն ես այնպես եմ տարվում մի երգչով,– խոստովանում է նա,– որ մյուսը, մոտենալով իմ խցիկին, շուտասելուկի պես մրմնջում է. «Նատաշա, բառե՛րը»։
Կատուների երաժշտական նախասիրությունների մասին
Մենք անցնում ենք վատ լուսավորված միջանցքով, որ կարծես այդ վեհաշուք շենք է ընկել մեկ այլ օպերայից։ — Նատալյա, իսկ այստեղ կենդանիներ չկա՞ն,– հարցնում եմ։ — Հիմա արդեն ոչ։ Այ 70-ականներին այստեղ շատ մելոման կատուներ կային։ Եվ ինչն է հետաքրքիր, ամեն տեսակի երաժշտություն չէին լսում։ Մեկը կար՝ մոխրագույն, նա «Կարմենն» էր սիրում։ Արդեն հենց նախերգանքից հարմար տեղավորվում էր ռեժիսորի օգնականի սեղանին և անշարժ նստում այնտեղ մինչև ներկայացման ավարտը։ Շեկլիկն «Անուշի» երկրպագու էր։ Մի խոսքով, յուրաքանչյուրն իր երաժշտական նախընտրություններն ուներ։ — Իսկ եղե՞լ է որ փորձեն բեմ բարձրանալ։ — Երբե՛ք: Չնայած, չէ, մի էդպիսի կատու էլ կար այստեղ։ Ածուխի պես սև։ Հիշում եմ, թատրոնի նախկին գեղարվեստական ղեկավար Տիգրան Լևոնյանը պատմում էր նրա մասին։ Վերդի և Բիզե էր սիրում, մլավում էր բոլոր փորձերի ժամանակ և նրան գտնելն անհնար էր։ Մի անգամ «Աիդայի» ժամանակ լուրջ միջադեպ տեղի ունեցավ այն պահին, երբ Եգիպտոսի արքան ողջունում է Ռադամեսին և Ամներիսի ձեռքն առաջարկում։ Ռադամեսը պատասխանում է. «Թույլ տուր նախ քեզ ներկայացնել պարտվածներին» և ձեռքը պարզում այն կողմ, որտեղից պետք է դուրս գան գերի վերցվածները և հանկարծ, եթովպիացիների փոխարեն հպարտ քայլվածքով բեմ է դուրս գալիս հենց այդ նույն
սև կատուն։ Ծիծաղում է ոչ միայն հանդիսատեսը, այլև երգիչները։ Կատվին դա ընդհանրապես չկաշկանդեց։ Նա մի որոշ ժամանակ նստեց բեմի կենտրոնում, հետո նույնքան արքայավայել հեռացավ ետնաբեմ։ Ներկայացումից հետո շտապ խորհրդատվություն հրավիրեցին։ Տարբեր միջոցներ էին առաջարկում այդ ավազակից ազատվելու համար, սակայն Տիգրան Լևոնյանը մի միտք ասաց, որ մեզ մոտ մինչ օրս կրկնում են. «Ես թույլ չեմ տա վնասել մի կատվի, որն ավելի շատ է նվիրված երաժշտությանը, քան մեր որոշ արտիստներ»: Չորքոտանի մելոմանին բռնեցին, տարան ու բաց թողեցին Սևանի ափին։ Պատկերացրեք աշխատակիցների զարմանքը, երբ նա մեկ շաբաթ անց բեմ դուրս եկավ «Կարմենի» եզրափակիչ տեսարանում։ Նրան հետո ևս մի քանի անգամ փորձեցին տանել հեռու, բայց ապարդյուն։ նա վերադառնում էր։ Տպավորիչ բեմելներից շեղեցին համեղ ուտելիքներով։ Բառի բուն իմաստով տեղ հատկացրին բուֆետում, և նա այլևս երբեք չլքեց կուշտ փորով ուտելու տեղը։ Ակամայից հիշեցի Պուշկինի՝ Մոցարտի շուրթերով հնչեցրած տողը. «Բայց աստվածությունն իմ քաղցած է»։
Որտե՞ղ է ապրում օպերան
Թատերագետի դիպլոմ ստանալուց հետո Նատալյան սկսեց համատեղությամբ ղեկավարել նաև թատրոնի թանգարանն ու արխիվը։ Թանգարան է կոչվում փոքրիկ սենյակը, որ տանում է դեպի նախասրահ։ Եվ այստեղ բացառության կարգով մեզ թույլատրված է ոչ միայն դիպչել ցուցանմուշներին, այլև որոշ բաներ փորձել։ — Սա Գոհար Գասպարյանի բեմական հագուստն է,– պատմում է Նատալյան,– այն ժամանակներում նյութի մի փոքր կտոր անգամ գտնելը դժվար էր։ Իմիջիայլոց Գոհար Միխայլովնան ինքն իր ձեռքով էր երբեմն կարում իր բեմական հագուստները։ Եվ պետք է ասեմ, որ դա նրա մոտ հրաշալի էր
ստացվում։ Ես հուշում էի նրան «Պողիկտոսի» ժամանակ, որի պարտիտուրան նա ստացել էր Վատիկանից Վազգեն 1-ին Կաթողիկոսի միջոցով։ Իսկ ահա պրեմիերան արդեն նա չէր երգում։ Կողքին Տաթևիկ Սազանդարյանի հագուստն է՝ «Արշակ 2-րդում» Փառանձեմի դերի համար, իսկ սա՝ «Չիո-Չիո-սանից» Արմինե Թութունջյանինը։ Ապակու տակ գլխարկներն են, փոքրիկ, նրբագեղ բալետային թագերը: Իսկ ահա Աիդայի թագը՝ օպերային, ծավալուն։ Դրանով իհարկե բարձր չես թռչի, բայց հաստատ բոլորին վերևից կնայես։ Պատին Սարյանի՝ «Դավիթ Բեկի» դեկորացիաների համար արված էսքիզներն են. այդ ժամանակներից Տիգրանյանի օպերայի մի քանի բեմականացում է արվել։ Ներկայացման ձևն ու դեկորացիաները, ի տարբերություն երաժշտության, շատ արագ են հնանում։ Իմիջիայլոց, ամենադիմացկունը «Աիդայինն» էին. Արմեն Գուլակյանի բեմադրության մեջ մնացին 40 տարի։ Դա երաժշտական թատրոնի համար ռեկորդ է։ Եվ ահա մենք նորից թափառում ենք անվերջանալի միջանցքներով, այցելում հանդերձարաններ ու բեմիրերի սենյակներ։ Արխիվն անմիջապես տանիքի տակ է։ Ինքնահավանությամբ հայտնի երգիչներն այստեղ հանդարտորեն հարևանություն են անում լուսանկարներում և թղթապանակներում։ Այժմ ամեն բան անցյալում է, անգամ տեսադաշտում պատահմամբ հայտնված պատվոգրի բառամթերքն ու ուղղագրությունը. «Հայտնում եմ երախտագիտությունս Երևանի Ալ. Սպենդիարյանի անվան Լենինի շքանշանակիր թատրոնին, Սովետական բանակի 30-ամյակին և զինված ուժերի հանդեպ մշակույթի գործիչների գերակայությանը՝ նվիրված ՍՍՀՄ զինված ուժերի մշակութային սպասարկման եռամսյակի ընթացքում բեղմնավոր աշխատանքի համար»։ Ստորագրությունը՝ գեներալ-գնդապետ Ֆեդյունինսկու։ Հետդարձի ճանապարհին անցնում ենք կարծես օդից կախված մութ ու նեղլիկ կամրջակով և հայտնվում բեմի վրա՝ վերևում։ — Ես հիմա լույս կվառեմ,– առաջարկում եմ Նատալյային։ — Պետք չէ, ես գիտեմ որ այնտեղ հարթ է։ Մթությանը սովոր աչքերը սկսում են պատկերներ նշմարել դեկորացիաների վրա։ Ոտքերի տակ ինչ-որ տեղ մի փոքր լույսը ստվերում է դեկորացիաները փոխելու համար նախատեսված ծավալուն մեխանիզմը, իսկ գմբեթի տակ հազիվ է լսվում հզոր երաժշտությունը։ Որքան էլ որ ինձ փորձում եմ համոզել, թե այդ փորձն է շարունակվում, ինձ, միևնույն է, թվում է, թե օպերան ապրում է ո՛չ նվագախմբի փոսում և ո՛չ էլ հախճապակե ցոլքերով լի դահլիճում, այլ հենց այդ բարձրության վրա։ Եվ միայն երբեմն պճնված ներքև է իջնում հյուրերին ընդունելու համար։
