Renda 02 2021

"Er is geen verschil in de aanpak bij eigenaren en huurders."

#2 2021

DIMPH OERLEMANS

EEN NIEUWE SPELER IN DE ENERGIETRANSITIE

De beste boiler, nu nog slimmer en groener.

Green Energy Smartboiler®

21_0001 | ID 08-06-2021

Benutting Zelflerend groene energie voor besparing

ithodaalderop.nl/green-energy-smartboiler

Bediening met de app

Duurzaam geproduceerd

Made in Holland

Inhoud 18

ARTIKELEN 08 Groene tuinen als ideaal Stichting Steenbreek 14 Samenwerken aan een duurzaam warmtenet 18 Tijd kopen in de energietransitie 26 Energietransitie Iedereen kan meedoen 34 Gepassioneerde pensionado’s helpen met klimaatklussen 40 Aanjagen van buurten in de gebouwde omgeving 56 Nieuwe speler in de energietransitie Opbouwwerkers helpen grote uitdaging oplossen

#2 2021

34

PROJECT: MOZARTFLAT 48 Van probleem naar kans Hoe betonschade tot verduurzaming leidde

EN VERDER 05 Agenda Onze events 06 Hoofdredactioneel Evamarije Smit & Jan Baarends 24 Help Shell Column Wim Meijer 66 Mens in de buurt Column Wikke Peters

56

NETWERK 68 Dag van de Circulariteit Kick-off 70 Koning voor 1 dag 73 Vers bloed Nieuwe partners bij Renda 74 Renda partners Partneroverzicht 76 Energie+ partners Partneroverzicht ​

Beeld cover Jimke Joling

#2 2021

3

RENDA MENUKAART 2021

renda.nl

Heb jij verstand van renoveren? Renda stelt professionals in staat hun werk beter te doen door betrouwbare vakkennis te delen. Is jouw bedrijf deskundig op het gebied van renovatie of een aspect daarvan? En wil je die kennis delen met woningcorporaties, renovatiebedrijven of toeleveranciers? Word dan partner van Renda.

Eenpitters en start-ups Adviesbureaus, kleine bedrijven en corporaties Bedrijven

€ 999 € 1.729 € 2.749

Wat krijg je daarvoor?

Redactioneel

Netwerk

Commercieel

• Welkomstinterview • Deel je nieuws met het netwerk • Een plek in ons blogpanel • Schrijf een artikel in Renda Magazine • Deelname aan Renda-rubrieken: - Hoe woon jij?

- Passie voor vakmanschap - Leerling & Leermeester

• Bepaal de koers van Renda • Gratis toegang tot besloten events voor tenminste 2 personen • Gratis toegang tot kennistafels • Korting op open events • Toegang tot de online community voor het hele bedrijf • Partnerlidmaatschap voor medewerkers • Renda Magazine (max 20)

• Logo in nieuwsbrief, op website en Renda Magazine • 25% korting op advertentietarieven • Plaatsing in Innovatiedatabase • Plaatsing in Vacaturebank

Wil je nog meer zichtbaarheid?

Redactioneel

Netwerk

• Een artikel geschreven door een Renda-journalist • Andere journalistieke uitingen mogelijk in overleg

• Organiseer een Renda Event • Renda Themadag: - Host - Deelsessie • Organiseer een Online Webinar • Adviesgesprek

€ 600

n.o.t.k.

Commercieel € 4650 € 3500 € 1600

n.o.t.k. € 99

• Advertentie in Renda • Innovatie op homepage • Innovatie in nieuwbrief • Vacature op homepage • Banner in nieuwsbrief • Banner op website

€ 1750 € 280 € 225 € 225 € 375 € 565

Wil je meer weten over het partnerschap neem contact op met Elleke van de Westeringh: e.vandewesteringh@aeneas.nl Wil je graag meer informatie over de advertentieverkoop neem contact op met Leo Nijs l.nijs@aeneas.nl

AGENDA • 9 september Renda on tour

Bewoners betrekken bij een renovatie. Dat klinkt simpel, maar is het niet! Woningcorporatie Zaandams Volkshuisvesting (ZVH) deed het echt. Bij het project De Kleurenflats in Zaandam werd de bewonerscommissie vanaf het begin meegenomen. Ze zaten samen met aannemer Ooijevaar en bouwmanagementbureau Constructiever aan tafel en mochten zich overal mee bemoeien. Dat was in het begin wel even wennen en leverde zo nu en dan ook flinke discussies op. Hoe lukte het al deze partijen om nader tot elkaar te komen?

Je hoort het 9 september.

• Vanaf 16 september

Verdiepingsmasterclass voor de opbouwwerker Sociaal werkers en opbouwwerkers kunnen een grote rol spelen in de energietransitie. Naast het financiële- en technische vraagstuk is het ook vooral een sociale opgave; het moet van mensen worden. In deze masterclass leer je hoe je

groepen mensen bij de verduurzaming kunt betrekken.

Hoe je pro-actief kunt acteren om een plek te krijgen aan tafel in jouw gemeente, hoe de hazen nu lopen en wat je moet weten van de energietransitie. Je krijgt praktijkvoorbeelden van wijkaanpakken en maatschappelijke koppelkansen aangereikt. En er is daarnaast ruimte voor jouw eigen casus. De masterclass bestaat uit 4 bijeenkomsten.

• 23 september

Dag van de Circulariteit Met behulp van jullie input hebben we verschillende deelonderwerpen binnen het thema Circulariteit geformuleerd. Van houtbouw tot circulair beton en van procesinrichting tot concrete projectvoorbeelden. De komende maanden krijgen deelnemers per deelsessie een inspirerende en inhoudelijke video toegestuurd om thuis te bekijken en op 23 september wordt de Dag van de Circulariteit afgesloten met een fysiek bijeenkomst in Circl, Amsterdam (zie ook pagina 68).

• 25 november

Dag van de Bewoner Ben je al eens bij de Dag van de Bewoner geweest?

Dan weet je ongetwijfeld dat het ons grootste, jaarlijks terugkerende evenement is.

Met een sterke nadruk op inhoud én vorm presenteren we elk jaar bijzondere sprekers, workshops en onverwachte ontmoetingen met het Renda en Energie+ netwerk. Dat alles rondom het thema bewoners: voor wie dóen we het nu eigenlijk allemaal? Dit jaar nodigen we de culturele sector uit om je vanuit een andere invalshoek te inspireren over het betrekken van bewoners. Het wordt een interactieve theatervoorstelling!

Bekijk de evenementen van Renda op renda.nl/events. De evenementen van Energie+ vind je op energieplus.nl/academy

#2 2021

5

IN DE ACTIE-STAND Een gesprek tussen Evamarije Smit, hoofdredacteur van Energie+ en Jan Baarends, hoofdredacteur van Renda.

Evamarije: “Hallo Jan! Wat me opvalt aan de artikelen van dit nummer is de enorm positieve insteek van allerlei verschillende mensen die - om het even stichtelijk uit te drukken ‘hun eigen verantwoordelijkheid’ nemen.

Sterker nog, ze lijken vanuit een soort autonome onzichtbare kracht in de actie-stand gekomen. Kijk naar een Kemkens die ‘ontspannen’ doorwerkt aan circulaire producten, WonenBreburg die gespikkeld bezit aanpakt, energieke gepensioneerden die inwoners met een kleine portemonnee ­helpen, opbouwwerkers die kans zien een rol te spelen in de energietransitie en

Wat me opvalt is de positieve insteek van mensen die hun eigen verantwoordelijkheid nemen.

6 #2 2021

Stichting Steenbreek, een heel concreet initiatief om je eigen buurt te vergroenen.

Zoveel enthousiasme. Het raakt me. Ik word er blij van!

Wat zie jij?”

Jan: Het klopt inderdaad wat je zegt. Het zijn allemaal hele positieve initiatieven, vanuit allerlei (vaak verrassende) hoeken. Klaarblijkelijk leidt het in beweging komen door individuen of kleinere maatschappelijke organisaties daadwerkelijk tot resultaten op het gebied van duurzaamheid, biodiversiteit en circulariteit. Dit in tegenstelling tot grote, door de overheid georganiseerde initiatieven - denk onder andere aan de Renovatieversneller - die groots en meeslepend zijn opgezet, maar die telkens weer ­stranden op de eisen, voorschriften, regels, bestaande verdienmodellen, resultaateisen etc. etc.

Evamarije: “Wat is de ­overeenkomst tussen al deze verschillende mensen en initiatieven? Denken in

HOOFDREDACTIONEEL

mogelijkheden in plaats van onmogelijkheden? Klein beginnen binnen je eigen leefwereld?”

Jan: “Ja, het zijn de ­‘kleinere’ initiatieven, vaak vanuit een intrinsieke motivatie, die tot succes leiden, mensen die niet bang zijn om een keer te “struikelen”, die gewoon weer opstaan en leren van het struikel­ moment en met nóg meer enthousiasme aan de slag gaan om het gestelde doel te bereiken.”

“Kortom: hoe breng je echt verandering tot stand? Door van bovenaf opgelegde regels en voorschriften om de klimaatdoelstellingen van Parijs te halen óf door particuliere initiatieven, initiatieven van maatschappelijke bewegingen en ngo’s om een betere wereld voor de volgende generaties achter te laten?”

Evamarije: “Het laatste lijkt me. Het verduurzamen is dus vooral een hele ‘menselijke’ klus. Veel meer van

mensen dan we eerst dachten. Als je dit vertaalt naar de dagelijkse praktijk van onze leden en partners, kan het zo zijn dat professionals daar nog meer oog voor mogen hebben? En zie je verschillen tussen professionals? Bijvoorbeeld zij met een technische, financiële, of sociale achtergrond? Wat zou jij, vanuit jouw ervaring, hen willen adviseren?”

Jan: "Tja Evamarije, dat zijn een heleboel vragen in één zin. Leden van Renda zijn over het algemeen professionals die sowieso al op een bredere en op een meer innovatieve wijze kijken als het gaat om onderhoud en renovatie. Integraliteit blijkt hierin een sleutelwoord te zijn. Het is een samenspel van meerdere disciplines in de bedrijfsvoering, zowel aan de opdrachtgeverszijde als aan de opdrachtnemerszijde. Dit leidt tot een breed draagvlak als het gaat om nieuwe ideeën in het kader van verduurzaming. Een nieuw idee wordt dan niet ‘afgeschoten’, maar geza-

menlijk verder ontwikkeld om het praktisch toepasbaar te maken."

“Ik moet hierbij ook wel denken aan het volgende voorbeeld: Als je iets wil bereiken met een idee, vraag dan eerst een kunstenaar. Die kan en mag, op basis van artistieke vrijheid, met de meest ‘wilde’ ideeën komen. Zoek daarna een échte ondernemer die het idee verder gaat ontwikkelen om het praktisch toepasbaar te maken. Vervolgens creëer je breed maatschappelijk draagvlak en het idee is levensvatbaar en wordt omarmd! Daarna wordt het idee ook wel geaccepteerd door overheid en wordt, waar nodig, wet- en regelgeving aangepast.”

ARTIKEL SCHRIJVEN?

Heb je een idee voor een artikel en past dit binnen de thema’s van Renda?

Stuur dan een mail naar renda@aeneas.nl

#2 2021 7

8 #2 2021

Groene tuinen als ideaal Wat kun je doen tegen het verder verstenen van de vooren achtertuinen van woningen? Met deze vraag in het achterhoofd is Stichting Steenbreek in 2015 opgericht.

Bij de start zag je dat voor de openbare ruimte er al verschillende maatregelen werden genomen, maar voor de private omgeving niet. En als je dat bedenkt dat 40%, soms 70% van een oppervlakte van een gemeente privaat eigendom is, ligt daar natuurlijk een enorme uitdaging als het gaat om biodiversiteit en klimaat adaptatie. Roel van Dijk, Stichting Steenbreek, bespreekt waar de stichting zich voor inzet.

Tekst Yvette Vierhout

STICHTING STEENBREEK

Stichting Steenbreek helpt om de leefomgeving te vergroenen en onnodige verharding tegen te gaan.

Dit doen ze samen met aangesloten gemeenten, provincies, waterschappen, projectontwikkelaars, woningbouwcorporaties, kennis- en onderwijsinstellingen en andere betrokken maatschappelijke organisaties.

Beeld Stichting Steenbreek

H

et doel van Stichting Steenbreek is om te kijken hoe je lokaal binnen gemeenten een netwerk kunt starten, waarbij je met bewoners, maatschappelijke organisaties, zoals Groei en Bloei, ondernemers zoals de tuincentra en hoveniers, maar ook de waterschappen, activiteiten organiseert om mensen te enthousiasmeren om hun tuinen te vergroenen. Van Dijk: “Inmiddels zijn we zes jaar bezig en is het netwerk behoorlijk uitgegroeid. We werken nu met ongeveer 170 gemeenten samen en we proberen daar de Steenbreek activiteiten van de grond te krijgen.

Inmiddels richten we ons niet alleen op de private ruimte, dus de tuinen, maar ook op de openbare ruimte.

We zien dat als een gemeente meedoet, zij ook de openbare ruimte erbij betrekt. Die wisselwerking maakt het extra interessant, want wanneer je als bewoner je #2 2021 9

GROENE TUINEN ALS IDEAAL tuin moet vergroenen, maar de gemeente zelf niet het goede voorbeeld geeft, werkt dat averechts. De gemeente ziet dat zij daar zelf ook een rol in te vervullen hebben.”

Het gesprek aangaan

Stichting Steenbreek heeft van alle gemeenten in kaart gebracht hoeveel verstening er daadwerkelijk is en hoeveel verharding er in de tuinen is. Gemeenten kunnen aan de hand van die data bepalen in welke wijk actie ondernomen wordt. Van Dijk: “Wat wij dan concreet doen, is met mensen het gesprek aangaan om te kijken of zij hun tuin willen vergroenen. We doen dit bij huidige bouw. Maar ook bij nieuwbouw proberen wij mensen vanaf het begin te betrekken bij het vergroenen van hun tuin.” Cruciaal hierin zijn de projectontwikkelaars. Zij richten de openbare ruimte vaak klimaatadaptief en biodivers in, maar de tuinen worden vaak door bewoners versteend. “En als er bij één bewoner stenen in de tuin komen, zie je dat de bewoners ernaast dit ook overnemen” legt Van Dijk uit. “We denken met projectontwikkelaars na hoe je mensen voortijdig enthousiast krijgt voor meer groen in hun tuin. Als een woning in de verkoop gaat, sturen wij meteen een folder mee met tips voor een groene tuin.” Soms hebben mensen een zetje in de goede richting nodig. Ze willen vaak wel, maar weten niet meer waar ze moeten beginnen. “Ze weten niet welke beplanting geschikt is, en ook niet in welke periode ze moeten planten. En dat je geen planten plaatst die allemaal in dezelfde periode bloeien, maar dat je het hele jaar door planten in je tuin hebt” vertelt Van Dijk. “Daarom organiseren we een aantal workshops waarin de we concrete handvatten geven voor tuininrichting.”

Een belangrijke schakel voor Stichting Steenbreek zijn de woningbouwcorporaties.

De corporaties hebben een enorm grondoppervlak binnen de gemeente en zij hebben zich jaren beziggehouden met de energietransitie en daar komen nu de onderwerpen klimaat en biodiversiteit bij. Van Dijk: “De corporaties zien dat zij een rol in hebben om te zorgen dat bewoners hun tuinen gaan vergroenen. Gemeenten, projectontwikkelaars en corporaties spelen hierbij een belangrijke rol. Vanuit Stichting Steenbreek zijn wij de schakel om deze partijen bij elkaar te brengen.”

De rol van de bewoner

Wanneer je je tuin niet helemaal vol legt met tegels, zorg je ervoor dat het water goed infiltreert in de bodem. Daarnaast draag je eraan bij dat het minder opwarmt.

Want bij een warme dag waarbij het bijvoorbeeld 30 graden is, kan de temperatuur op de tegels algauw oplopen tot 50 graden. En omdat we steeds meer te maken krijgen met meer wateroverlast en meer hitte, zijn mensen bereid hiervoor aanpassingen te doen. Van Dijk: “We vinden het belangrijk om mensen mee te geven dat een groene tuin mooi is en het prettig is om in een groene omgeving thuis te komen na een dag werken. Maar ook dat je bijdraagt aan de biodiversiteit en klimaatadaptatie.

Willen we minder last hebben van de effecten van klimaatverandering, hebben we daar zelf een rol in te vervullen.”

Zelf aan de slag

Als je als bewoner zelf aan de slag wil met je tuin, kun je op de site van Stichting Steenbreek terecht voor tips. Maar ook organiseren zij ‘De Week van de Groene Tuin’. Van Dijk: “We gaven tips over o.a. ‘hoe haal je die tegel uit je tuin’ en ‘hoe zorg 10 #2 2021

Hoe krijg je mensen voortijdig enthousiast voor meer groen in hun tuin?

ROEL VAN DIJK #2 2021 11

GROENE TUINEN ALS IDEAAL je dat die bodem geschikt is’. Maar ook ‘welke planten kun je in je tuin zetten’. Je kunt namelijk niet willekeurig zomaar planten in de grond zetten, daar komt een stukje advies bij kijken. Wat we bewoners vooral mee willen geven is wat je zelf kunt doen, maar ook hoe fijn het is om een groene tuin te hebben.”

Sociale cohesie

Naast de bijdrage aan een duurzaam milieu, zorgt Stichting Steenbreek ook voor meer sociale cohesie in de buurt. Van Dijk: “De gemeente Laarbeek heeft alle hoveniers en tuincentra bij elkaar geroepen en gezegd: “We gaan een groenstrijd organiseren.” Een wedstrijd tussen een aantal straten waarbij hoveniers en tuincentra, gemeenten en bewoners samen optrekken om de straten en de tuinen aan te pakken. De kennis wordt ingevlogen door de hoveniers en de tuincentra, de bewoners heb je nodig voor een stuk enthousiasme, een stukje beheer van de openbare ruimte maar natuurlijk ook voor hun tuinen.” Het resultaat: een enthousiaste burgemeester en veel vergroening in het straatbeeld. Er zijn veel buurtbewoners bij elkaar gekomen om samen de handen uit de mouwen te steken. “Mensen komen met elkaar in contact. Er zijn mensen die geen tuin hebben, maar het wel leuk vinden om in een tuin bezig te zijn. En er zijn mensen die wel een tuin hebben, maar niet meer in staat zijn om voor deze tuin te zorgen. Door dit soort acties komen deze mensen met elkaar in contact en werk je aan de saamhorigheid.”

Verbreding

Wat begon in vijf gemeenten, is inmiddels uitgegroeid naar een project dat in bijna de helft van de Nederlandse gemeenten actief is. Daarnaast wordt het niet alleen vanuit de groensector en de ecologie aangevlogen, maar wordt groen gezien als middel dat goed is voor onze leefomgeving. “Die verbreding is mooi om te zien”,

We moeten allemaal inzien dat we niet meer zonder groen kunnen. aldus Van Dijk. “En dat heeft betrekking op de biodiversiteit maar ook op je eigen gezondheid en het klimaat. We moeten allemaal inzien dat we niet meer zonder groen en een stukje natuur kunnen.” Om nog meer mensen te bereiken is Stichting Steenbreek samen met de gemeente Rheden en studenten van de Hogeschool van Van Hall Larenstein, opleiding Management en Leefomgeving en de opleiding Tuin 12 #2 2021

en Landschap, twee jaar geleden een project gestart waarin ze het gesprek met bewoners aangaan over het vergroenen van je tuin. Van Dijk legt uit: “De studenten hebben bij mensen aangebeld, enerzijds bij huurwoningen en anderzijds bij koopwoningen. Zij zijn met deze mensen het gesprek aangegaan of ze hun tuin zouden willen vergroenen. Als de mensen aangaven daar interesse in te hebben, zijn andere studenten gekomen, die expertise hebben in de aanleg van tuinen. De studenten hebben een plan gemaakt over de mogelijkheden voor de tuin. En de gemeente zorgde er mede voor dat dit daadwerkelijk gerealiseerd kon worden. Zo zag je een mooie wisselwerking tussen de Hogeschool, de gemeente en Stichting Steenbreek waarbij er gebruik werd gemaakt van elkaars netwerk en kennis.

De toekomst

Voor de toekomst wil Stichting Steenbreek vooral het contact met de projectontwikkelaars en de corporaties verder ontwikkelen. Van Dijk: “Het ideaalbeeld is dat we straks geen tuinen meer hebben met enkel stenen. Natuurlijk heb je een terras nodig en een pad, maar dat er daarnaast ook genoeg ruimte is voor beplanting.”

Meer informatie is te vinden op www.steenbreek.nl #2 2021 13

SAMENWERKEN AAN EEN DUURZAAM WARMTENET

14 #2 2021

#2 2021 15

SAMENWERKEN AAN EEN DUURZAAM WARMTENET

Een woningcorporatie heeft verschillende mogelijkheden om de overstap te maken naar een aardgasvrije warmteoplossing. De samenwerking met partners is dan essentieel, zo blijkt uit een recent webinar over warmtenetten.

Tekst Karlijn Baselaar

V

oor een warmtenet is altijd een goede combinatie nodig van de bron, het netwerk en de aflevering. Hoe vinden woningcorpo­ raties de juiste (publieke en/of private) partners om de warmteketen te organiseren? Hoe spelen de maatschappelijke waarden die voor de sociale huursector zo belangrijk zijn – zoals de betaalbaarheid voor bewoners – daarbij een rol? Over deze vraagstukken deelden experts op 20 mei 2021 tijdens een webinar van Atriensis de actuele inzichten en ervaringen.

De vier belangrijkste adviezen op een rij: 1. Kijk naar de verschillende opties voor een open samenwerking Dyon Noy van Atriensis, adviesbureau voor woningcorporaties en andere partijen in de sociale huursector, benadrukt de wettelijke mogelijkheden voor lokale samenwerking aan een nieuw warmtenet. “De toekomstige Warmtewet 2.0 focust op warmtebedrijven met een integrale verantwoordelijkheid voor de bron, het transport, de distributie en de levering van warmte.

Het model geeft ook ruimte aan warmtenetten met een open infrastructuur, ook al is een warmtebedrijf integraal verantwoordelijk.” Er zijn dan diverse samenwerkingsmodellen mogelijk: met een of meerdere marktpartijen (zoals energiebedrijven) en een publieke organisatie (zoals een ­warmtenetwerkbedrijf).

16 #2 2021

Infraspecialist Firan vindt dat de toekomstige wet ruimte moet geven aan verschillende manieren van samenwerking, gebaseerd op warmte-oplossingen met onafhankelijk netbeheer. André Meijer van Firan licht toe: “Open warmte-infrastructuren sluiten goed aan bij de maatschappelijke missie van woningcorporaties. De aanpak maakt namelijk een diversiteit aan bronnen en gebruikers mogelijk, wat de duurzaamheid en betaalbaarheid ten goede komt." De samenwerking met een publieke partner zoals een warmtenetwerkbedrijf zorgt daarnaast voor politiek en maatschappelijk draagvlak.

2. Verken de mogelijkheden voor ­vernieuwende initiatieven Laten we gebruik maken van de ruimte van de Warmtewet 2.0, en goed kijken hoe we steeds meer vernieuwende initiatieven voor aardgasvrij wonen mogelijk maken, stelt Meijer voor. “We zien al dat er steeds meer open warmtenetten worden gerealiseerd, zoals in Zaanstad. Daarnaast neemt het aantal coöperatieve initiatieven toe, en gaan er allerlei vernieuwende projecten van start, zoals in Didam en de Proeftuinen Aardgasvrije Wijken. Juist in deze fase van de warmtetransitie hebben we alle duurzame initiatieven hard nodig. Diversiteit in de warmteketen faciliteert meer marktwerking, meer innovatie, meer maatschappelijke betrokkenheid en meer keuzevrijheid voor gemeenten en burgers.”

De aanleg van een warmtenet.

3. Zoek het commitment De samenwerking met de wijk is een belangrijke succesfactor voor de realisatie van een warmtenet. Woningcorporaties staan immers voor de opgave om huurders te informeren over de veranderingen in en rond de woning, en om bewoners te overtuigen van de voordelen van de aansluiting op het warmtenet. In verschillende steden ziet Firan dat de gemeente, woningcorporaties en bewoners samen aan de slag zijn. Meijer: "In bijvoorbeeld de Apeldoornse wijk Kerschoten werken bewoners, drie woningcorporaties, scholen, de gemeente, Waterschap Vallei en Veluwe en Firan nauw samen aan de ontwikkeling van een warmtenet."

4. Leer van de goede voorbeelden De deelnemers aan het webinar zijn het erover eens: de verduurzaming van de miljoenen corporatiewoningen is een enorme opgave, waarvoor geen one size fits all aanpak is. Meijer: “In onze projecten werken we op uiteenlopende manieren samen met publieke en private partners – van gemeenten en woningcorporaties tot energiecoöperaties, waterschappen en tuinbouwbedrijven. De ervaringen laten zien dat de ontwikkeling van lokale warmte-infrastructuren altijd maatwerk is. Maar er zijn steeds meer goede voorbeelden van duurzame, betrouwbare en betaalbare warmtenetten die praktische leerervaringen opleveren voor woningcorporaties.” #2 2021 17

Tijd kopen in de energie­ transitie Circulariteit is al zo'n tien jaar een belangrijk thema voor Kemkens. Wat begon met minder transportbewegingen en 100% recyclebare verpakkingen, is inmiddels uitgegroeid tot het hergebruik van materialen en zelfs volledige cv-ketels. Een optie waarmee corporaties volgens Twan van Grinsven, Manager Service Woningbouw & Utiliteit, tijd kunnen kopen in de energietransitie.

Tekst Dionne Verstegen

18 #2 2021

‘Materiaal is onze waarde’ is een van de circulariteitspijlers van Kemkens. Het installatiebedrijf werkt alleen met materialen die veilig en gezond zijn voor mens en milieu. BEELD: KEMKENS #2 2021 19

TIJD KOPEN IN DE ENERGIETRANSITIE

H

et begon allemaal relatief simpel.

“We hebben jaren geleden onze manier van denken voor transport en logistiek veranderd”, vertelt Twan van Grinsven. “In plaats van materialen elke keer heen en weer te vervoeren, worden ze opgeslagen in een magazijn. De monteurs, die de cv-ketel onderhouden en defecte onderdelen vervangen, vervoeren dus alleen wat nodig is. In het magazijn wordt gekeken welke onderdelen we kunnen hergebruiken. Denk bijvoorbeeld aan een printplaat. Deze is erg milieubelastend. Met behulp van een reparateur onderzoeken we wat er precies kapot is en vervangen dit onderdeel. Vervolgens testen we het op correcte werking en sturen het weer terug naar het magazijn. Zo kunnen de monteurs deze printplaat weer bij een andere cv-ketel installeren. Niet voor niets is ‘materiaal is onze waarde’ een van onze circulariteitspijlers.”

Hergebruikte cv-ketels

Ook afval bestaat niet bij het installatiebedrijf. Alle reststromen moeten minimaal geschikt zijn voor hergebruik, in zijn geheel of als onderdeel. Wanneer een cv-ketel wordt vervangen, kijken we welke materialen van de oude ketel direct hergebruikt kunnen worden. De overgebleven materialen worden vermalen en als nieuwe grondstof gebruikt in randapparatuur of een nieuwe cv-ketel. In sommige gevallen kan zelfs de cv-ketel in zijn geheel hergebruikt worden. Van Grinsven: “We kijken bijvoorbeeld naar woningen die gesloopt worden, of op stadsverwarming overstappen. Als de ketels van deze woningen nog goed zijn, halen we ze eruit en plaatsen we ze ergens anders in het bezit van de woningcorporatie direct weer terug.”

Dat klinkt als een makkelijke opgave, maar er komt heel wat bij kijken. Om dat te illustreren geeft Van Grinsven een voorbeeld. “Bij Woningcorporatie X worden 600 woningen in juni 2021 afgekoppeld van het gasnet en aangesloten op stadsverwarming. Hierdoor 20 #2 2021

komen de cv-ketels van deze woningen, die nog in goede staat zijn, ter beschikking.

Tegelijkertijd heeft Woningcorporatie Y een complex waarbij de toestellen dit jaar vervangen moeten worden. Echter wordt het complex over vijf jaar herontwikkeld of een grote planmatige renovatie, dus het plaatsen van volledig nieuwe cv-ketels is hier niet nodig.

Wij kijken dan of het lukt om te wachten met het vervangen van de huidige cv-ketels tot juni 2021, zodat we de toestellen van Woningcorporatie X kunnen hergebruiken.”

Garantie bieden

Hergebruiken van cv-ketels heeft een aantal voordelen. Woningcorporatie X hoeft geen afval weg te gooien en Woningcorporatie Y heeft een lager investeringsbedrag omdat ze geen nieuwe toestellen hoeft aan te schaffen. Door de cv-ketels van Woningcorporatie X te hergebruiken, koopt Woningcorporatie Y als het ware vijf jaar tijd. Op deze manier blijft de corporatie flexibel voor wat betreft de verduurzamingsaanpak van dit complex.

Op een zogeheten refurbished cv-ketel biedt Kemkens dezelfde garantie als bij een nieuw product. “Maar”, vertelt Van Grinsven, “dit doen we alleen bij cv-ketels uit eigen beheer.

Daarbij weet ik namelijk precies wat de onderhoudsstatus is en kan ik die garantie ook echt bieden. Een cv-ketel is een uniek product en niet te vergelijken met bijvoorbeeld een wastafel of voordeur. Dit apparaat is volop in bedrijf geweest, er zit elektronica in en er stroomt water doorheen. Op het moment dat je zo’n ketel van de muur af haalt, begint het oxidatieproces. Er zitten dus best wat risico’s verbonden aan het hergebruik van dergelijke toestellen. Maar als wij ze zelf onderhouden, durf ik ook iets te zeggen over de te verwachten (rest) levensduur.

Hierop geven we dan garanties af.”

Om vraag en aanbod zoals in het genoemde voorbeeld op elkaar af te stemmen is een zeer precieze planning nodig. “Je kunt mensen niet zonder warm water laten zitten, dus je zit met een doorlooptijdbeper-

Een cv-ketel is een uniek product en niet te vergelijken met bijvoorbeeld een wastafel.

TWAN VAN GRINSVEN #2 2021 21

TIJD KOPEN IN DE ENERGIETRANSITIE king. De ketel wordt eruit gehaald, gespoeld, gecontroleerd, getest en verplaatst naar de nieuwe plek. Helaas is het voor ons geen rendabele business case om de ketels tussendoor in een magazijn op te slaan, en moeten we ze dus meteen kunnen terugplaatsen. Het is ons gelukt om de doorlooptijd, van demonteren in de oude woning naar herplaatsen in de nieuwe woning, te beperken tot maximaal drie dagen.”

Optie tijdkoper

Het hergebruiken van cv-ketels in zijn geheel noemt Van Grinsven ook wel de optie ‘tijdkoper’. “Met deze tijdelijke oplossing kopen corporaties als het ware ruimte in de energietransitie. Het is zonde om nu een grote investering te doen voor een bepaald bezit als je hier over een aantal jaar gaat verduurzamen. Het zou dan ook geweldig zijn als dit

Geweldig als dit vraagstuk corporatie breed wordt opgepakt. vraagstuk corporatie breed wordt opgepakt.

Zeker aangezien op jaarbasis zo’n 400.000 toestellen worden vervangen. Hoe mooi zou het zijn als er een ruilhandel ontstaat tussen corporaties. Op dit moment zijn wij degene die aan de bel trekken, als we merken dat het aanbod van Woningcorporatie X matcht met de vraag van Woningcorporatie Y.” Daarmee stipt Van Grinsven meteen een nieuw probleem aan. “Bijna niemand kan het 22 #2 2021

overzicht van vraag en aanbod creëren, daar heb je een bepaalde schaalgrootte voor nodig. Maar wij zitten bij de herontwikkeling van een complex niet aan tafel. We komen er pas bij op het moment dat er een plan ligt.

Hierdoor loop je regelmatig kansen mis. Nu kunnen we pas actie ondernemen op het moment dat we bij Woningcorporatie X zien dat er 600 ketels vrijkomen en dat deze hergebruikt kunnen worden door Woningcorporatie Y. Dit zou je idealiter veel vaker willen doen, maar daarvoor moeten we echt eerder betrokken worden bij een project.”

Gewenningsproces

Circulariteit begint bij meer bewustwording.

“Er wordt nu veel te makkelijk gedacht. Een cv-ketel kost een corporatie zo’n 100 euro per jaar, dus dit is geen grote kostenpost.

Het is heel makkelijk om dan te denken ‘we gooien hem weg en nemen een nieuwe’.

Daarnaast zou het mooi zijn als corporaties ook de particulieren betrekken bij hun plannen op dit gebied. Dat gebeurt al wel regelmatig bij het plaatsen van zonnepanelen en dakrenovaties, maar nog niet bij cv-ketels”, aldus Van Grinsven.

Wellicht heeft dit ook te maken met het gevoel dat een eigenaar kan hebben bij een hergebruikte cv-ketel. “Voor huurders maakt het niets uit dat ze een zogenaamde re-use cv-ketel hebben, want deze is eigendom van de corporatie. Particulieren woonhuisbezitters kijken hier wel anders naar. Je merkt dat het ook een gewenningsproces is.” Volgens Van Grinsven is hier ook een belangrijke rol weggelegd voor de monteur. “Zij willen een zo goed mogelijke oplossing voor de bewoner en moeten zelf dus echt vertrouwen hebben in deze re-use cv-ketels. Toen we tien jaar geleden begonnen met het hergebruiken van onderdelen riep dit best wel wat weerstand op. Inmiddels weten onze monteurs dat een refurbished product even goed is als een nieuw product.” De monteur gaat dan ook echt in gesprek met de particulier op het moment dat een cv-ketel vervangen moet

Een monteur haalt een cv-ketel uit een woning. BEELD: JOSHUA ALAGBE

worden. “Hij geeft aan dat hij een nieuwe ketel kan installeren, of een tweedehands ketel. Ze zijn allebei even goed en gaan even lang mee, alleen de tweedehands ketel is ongeveer 20% goedkoper. En om de bewoner echt gerust te stellen voegen we ook nog een extra controle toe.”

Kleine stapjes

In verband met de beperkte doorlooptijd van het demonteren en herplaatsen van een nieuwe ketel, is het op dit moment nog lastig om de particuliere markt goed te bedienen met re-use cv-ketels. “Daar ligt echt nog een kans voor corporaties om niet alleen naar hun eigen bezit te kijken, maar ook naar de particuliere woningen hier omheen.”

Een mooie ambitie voor de komende jaren, aldus Van Grinsven. Want zoals hij de afgelopen tien jaar heeft gemerkt gaat alles in

kleine stapjes. “We zijn begonnen met het in gebruik nemen van een magazijn waardoor we niet meer alle onderdelen hoefden te verplaatsen. Zo werd het aantal bewegingen drastisch verlaagd. Dit idee ontstond overigens doordat ik met een beleidsmedewerker van een groothandel sprak. Iemand waar ik normaal gesproken nauwelijks contact mee heb. Hij had geen verstand van ketels, maar wel van transport. Het loont dus om af en toe eens uit je eigen bubbel te stappen en met andere mensen, waar je niet dagelijks mee werkt, te praten. Tien jaar en vele stapjes verder zijn we inmiddels helemaal thuis in het hergebruik van cv-ketels en alle losse onderdelen daarvan. En los van de kleine stapjes: begin gewoon! Probeer niet alles eerst helemaal uit te denken, maar ga het gewoon doen. Juist door die kleine stapjes kun je ook makkelijk bijsturen.” #2 2021 23

HELP SHELL Ik zit in de trein naar Groningen en heb nog een lange weg te gaan. Over 3 uur ben ik op de plaats van bestemming; het Peerd van Ome Loeks, Groninger Museum, Martinitoren. Vandaag heen, morgen terug. Ik ga naar mijn moeder, beetje mantelzorgen. Samen een eindje wandelen, koken en (zwart-wit) foto’s van vroeger bekijken: familie, schaatsen tijdens een koude winter, lagere school, de eerste vakantie met het VW-busje met kenteken TA-11-00. Ik zal het nummer nooit vergeten. Samen maken we er een mooie dag van. Juist in deze corona-tijd geldt: samen lossen we het op.

Eigenlijk geldt dat voor elke wereldwijde crisis: samen lossen we het op. Binnen de redactie van Renda praten we hier veel over. Bij onze partners en leden her-

Zolang er vraag is, pomp ik alles op wat ik op kan pompen.

24 #2 2021

kennen we dezelfde tomeloze energie en elan. Mooi die enthousiaste verhalen, die initiatieven, die successen. Er gebeuren veel goede ­dingen.

Maar doet iedereen wel mee? Of, doet iedereen voldoende mee? Ons eerste ijkpunt 2030 komt met rasse schreden dichterbij.

Het eindpunt 2050 lijkt ver weg te liggen, maar als je de opgave beziet dan baart mij dat grote zorgen. Beseft iedereen die opgave wel?

Misschien denk je wel: “Wat kan ik nu eigenlijk bijdragen? Mijn impact op het milieu is mondiaal gezien toch helemaal nihil! Waarom pakken ‘ze’ die grote bedrijven niet aan?” Interessante vraag. Doet iedereen wat binnen zijn/haar mogelijk­ heden ligt?

Deze dagen kijkt iedereen naar Shell; laat ik dat ook eens doen. Shell, een bedrijf van vaderlandse bodem. Wereldspeler op de energiemarkt, verantwoordelijk voor 1,8% CO2-uitstoot sinds de industriële revolutie. Wat doet Shell om de opwarming van de aarde

COLUMN

tegen te gaan en de CO2-uitstoot te verminderen om in 2050 energieneutraal te zijn? Het is een bedrijf met ambitie want ze onderschrijven het akkoord van Parijs (2015) (net als andere grote olieproducenten). Shell schrijft in haar Duurzaamheidsprogramma: • In 2050 haar CO2-uitstoot met 50% gereduceerd te hebben ten opzichte van 2016; • Er is een innovatiebudget van 1 a 2 miljard dollar per jaar voor duurzame energie Klinkt niet slecht maar is dit voldoende? Een groep kritische aandeelhouders (verenigd in de actiegroep Follow This) vindt van niet, Milieudefensie vindt van niet, Urgenda vindt van niet, Greenpeace vindt van niet…. Geconstateerd wordt dat het bij woorden blijft, maar dat de gestelde doelen jaarlijks niet gehaald worden. Hierdoor ligt het ‘veranderingstempo’ veel te laag en daarnaast wordt getwijfeld aan de juiste bedoeling van het bedrijf.

Waarschijnlijk kan dit het beste geïllustreerd worden

door een uitspraak van de topman van Shell in het programma Nieuwsuur in 2016, Ben van Beurden: “Zolang er vraag is, pomp ik alles op wat ik op kan pompen.”

Als je je een beetje in deze materie verdiept, dan zie je al snel dat je terecht bent gekomen in een zeer conservatieve branche. Het is de wereld van de aandeelhouder, van het dividend en het rendement. Ambitie op duurzaamheid lijkt geen topprioriteit. Geld verdienen is veel lekkerder. Ik ben er niet van overtuigd dat de sloganSamen lossen we het opook voor Shell (en de hele oliebranche) geldt.

Milieudefensie, Greenpeace, de Waddenvereniging en 17.000 burgers ­vinden dit ook en zijn gezamenlijk naar de rechter gestapt om te eisen dat deze ‘mammoettanker’ veel sneller haar koers wijzigt. In haar uitspraak van 26 mei jl. is de rechtbank in Den Haag duidelijk: deze tanker moet veel sneller overstappen naar duurzame oplossingen die minder CO2-uitstoot geven.

Zij moet dus ‘weg’ van haar

corebusiness, ­fossiele brandstoffen.

Die gigantische transitie zal niet van vandaag op morgen gerealiseerd zijn, maar laten we niet op voorhand gaan doemdenken. Laten we Shell een beetje helpen, ieder van ons op zijn eigen manier. Om het bij mezelf te houden: vandaag ga ik lekker met de trein. Scheelt 580 km, ongeveer 50 liter benzine (die niet opgepompt hoeft te worden) en een beetje CO2-uitstoot. Ik lever daarmee toch mooi een ­bijdrage aan de duurzaamheids-ambities van Shell.

Ook jij kunt Shell helpen: meer thuiswerken, minder vliegvakanties, meer met de fiets. Het is eigenlijk heel simpel.

Wim Meijer

Meer columns lees je op renda.nl/columns. Ook deze column is daar terug te vinden.

#2 2021 25

ENERGIE­ TRANSITIE

IEDEREEN KAN MEEDOEN 26 #2 2021

Een collectieve zonnestroom­ installatie BEELD: VIVESTE #2 2021 27

IEDEREEN KAN MEEDOEN

Hoe kun je iedereen, dus ook huurders van een woningcorporatie, zelf laten participeren aan de energietransitie? Daar hebben Greenchoice en Delen Duurzame Energie een oplossing op gevonden. Huurders hoeven niets extra te betalen, maar gaan er wel op vooruit met hun energierekening. “We moesten mensen overtuigen dat er echt geen addertje onder het gras zat”, vertellen Jeroen Vanson (Greenchoice) en Sander Bos (Viveste). Er zijn inmiddels zelfs al honderd sociale projecten in voorbereiding.

Tekst Birgit Barten

H

uurders van corporaties willen vaak graag zelf stroom opwekken, maar kunnen dat niet, merkte Greenchoice. “Toen zijn we gaan zoeken naar oplossingen. We vinden het belangrijk dat iedereen die wil bijdragen aan de energietransitie, dat ook kán doen”, vertelt Jeroen Vanson, Manager Klantprojecten bij Greenchoice.

De energieleverancier heeft contact opgenomen met sociale onderneming Delen Duurzame Energie, een partij die collectieve zonnestroominstallaties installeert op de (hoogbouw)daken van woningcorporaties. Zij hebben een concept ontwikkeld, waarbinnen de postcoderoosregeling een belangrijke rol speelt, waarbij huurders gebruik kunnen maken van hun eigen zonnestroom. Het idee werd voorgelegd aan verschillende woningcorporaties en samen met woningcorporatie Rijnhart Wonen is in Leiderdorp het eerste project van start gegaan, niet veel later startte het tweede project met woningcorporatie Viveste in Houten en ondertussen worden honderd andere sociale projecten voorbereid.

28 #2 2021

HOE WERKT DIT VOOR DE BEWONER?

Zodra een bewoner aangeeft mee te willen doen, profiteert deze indirect van de landelijke regeling uit het Energieakkoord: de Regeling Verlaagd Tarief. Deze regeling zorgt ervoor dat leden van energiecoöperaties geen energiebelasting (en BTW daarover) meer hoeven te betalen. Wist u dat de energiebelasting en de BTW daarover, meer dan de helft uitmaakt van het bedrag dat u aan elektriciteit aan uw energiebedrijf overmaakt? Deelname aan de energiecoöperatie kan 4 tot 6 cent per kWh schelen. Bij een jaarverbruik van 2.500 kWh komt dat neer op € 100,- tot € 150,- per jaar.

De rijksregeling is niet nieuw. Wel nieuw is het dat leden zelf niets hoeven te investeren in de zonnepanelen die op andermans dak worden gelegd. Delen Duurzame Energie Houten heeft ook de financiering geregeld. Het enige dat de bewoner hoeft te doen is lid te worden van de energiecoöperatie – en dat is gratis – en over te stappen naar Greenchoice. Omdat zij over een vereiste leveringsvergunning beschikken, kunnen zij de ontheffing van de energiebelasting met de bewoner verrekenen.

Mensen denken niet gelijk na over de energietransitie.

Veel bewoners zitten in de overlevingsstand.

SANDER BOS #2 2021 29

IEDEREEN KAN MEEDOEN “Om heel eerlijk te zijn waren bewoners in eerste instantie best sceptisch”, vertelt Vanson. “In Leiderdorp vertelde een bewoner dat hij het idee had dat er een addertje onder het gras zat en het te mooi was om waar te zijn. Je wekt je eigen zonnestroom op, hoeft zelf niets in te leggen, maar je krijgt wel korting op je energierekening?

Je wekt je eigen zonnestroom op, hoeft zelf niets in te leggen, maar krijgt wel korting op je rekening?

Hoe kan dat?

Hoe kan dat? We hebben mensen echt moeten overtuigen dat het allemaal klopt en hen via diverse (online) informatiebijeenkomsten verteld hoe het precies in zijn werk gaat.”

Postcoderoosproject

Als bezitters van bijna een derde van alle Nederlandse woningen staan woningcorporaties voor een grote opgave om deze woningen te verduurzamen. Voor elke woningcorporatie die geschikte daken aanbiedt voor het opwekken van zonnestroom, richt Delen Duurzame Energie een lokale energiecoöperatie op en financiert de opwekinstallatie. De energiecoöperatie 30 #2 2021

start vervolgens een postcoderoosproject.

In zo’n project krijgen lokale bewoners, in dit geval de huurders van de betreffende woningcorporatie, de mogelijkheid gezamenlijk een bijdrage te leveren in de opwek van duurzame energie via zonnepanelen. In ruil hiervoor zijn ze vrijgesteld van energiebelasting. Dit levert deelnemers bij gemiddeld verbruik een forse maandelijkse besparing op.

Normaal gesproken betalen deelnemers in een postcoderoosproject de zonnepanelen zelf. Zij krijgen daar jaarlijks een belastingvoordeel op de energierekening voor terug.

In de samenwerking tussen Greenchoice en Delen Duurzame Energie kunnen sociale huurders meedoen aan het project en belastingvoordeel ontvangen zonder zelf geld in te leggen. In plaats daarvan betalen zij via hun maandelijkse energierekening contributie aan de energiecoöperatie, die daar onder andere de rente en aflossing van de zonnepanelen van betaalt. Het voordeel is dat de maandelijkse energierekening vanaf het moment van deelname meteen lager wordt. Greenchoice neemt de collectief opgewekte groene stroom af en verrekent op de energienota van deelnemers de opgewekte en verbruikte stroom, de energiebelasting en de contributie aan de energiecoöperatie. Gemiddeld gaat het over een verlaging van de energierekening met 150 euro per jaar.

WANNEER IS EEN DAK GESCHIKT?

• • • • •

Voldoende ruimte voor de panelen Oriëntatie en hellingshoek Weinig of geen schaduw Niet binnen 10 jaar groot onderhoud Geen monumentstatus of beschermd stadsgezicht • Gedeeld dak (appartement) moet collectief georganiseerd en ­geïnstalleerd worden.

Zonnepanelen op het dak van een flat in Houten. BEELD: VIVESTE

Overigens is de postcoderoos-regeling per 1 april van dit jaar verandert in de Subsidieregeling coöperatieve energieopwekking (SCE), waarmee de regeling veel makkelijker te gebruiken is.

Sander Bos, projectleider zonnestroom bij Viveste: ”Zodra je zonnepanelen op een eengezinswoning legt, loopt de meter terug, maar er is ook een grote groep zonder eigen dak. We vinden dat iedereen in zekere mate gelijk moet kunnen profiteren van zonnestroom en dat is veel ingewikkelder wanneer je geen eigen dak hebt. Je kunt dan alleen uit de voeten met een postcoderoosmodel. Nu kunnen mensen zonder eigen dak profiteren van zonnestroom, zolang je maar binnen de postcode of aan-

grenzende postcodes woont. We kunnen de energiecoöperatie voor nog veel meer inzetten om te verduurzamen. We zijn nu bezig met een subsidieaanvraag bij de provincie om energieambassadeurs in te kunnen zetten. Zij hebben tips en trucs om ook gedrag te verduurzamen. Dat kun je ook inzetten om van het gas af te gaan of een deelautosysteem op te zetten. Hoe meer van deze systemen worden opgezet, des te meer we eruit kunnen halen. Daarnaast gaat de tevredenheid van bewoners omhoog.”

Niet langer langs de zijlijn

Vanson: “Huurders stonden lange tijd aan de zijlijn, ze willen gewoon meedoen en we merken dat mensen ook trots zijn op hun #2 2021 31

32 #2 2021

IEDEREEN KAN MEEDOEN deelname, op hetgeen ze als buurt samen bereiken. Ontevredenheid wordt omgedraaid in enthousiasme. Een belangrijk aspect is dat ze actief kunnen deelnemen aan de energietransitie en een bijdrage kunnen leveren. Dat is niet alleen uit te drukken in financieel voordeel, maar draait ook om het gevoel van ‘erbij horen’ en trots zijn op het dak met zonnepanelen.”

Er wordt gedebatteerd over de techniek, maar het is belangrijker dat we mensen hierin meekrijgen.

“Wij proberen mensen vanaf het begin te betrekken bij zo’n project om weerstand te voorkomen. Wij leggen uit wat er gaat gebeuren, dat mensen zich kunnen aansluiten en een deel van de opbrengst krijgen.

Je ziet dat ze dan vaak juist ambassadeur worden van zo’n project. Het kost soms wat meer tijd, maar uiteindelijk gaat het sneller. Bewonerscommunicatie is zo belangrijk.”

Bos beaamt dat: “Heel veel mensen denken niet gelijk na over de energietransitie.

Veel bewoners van sociale huurwoningen

HOE WERKT EEN ZONNEDAK?

• Zonnepanelen liggen op het dak, produceren gelijkstroom (DC) • Micro omvormers maken van de gelijkstroom wisselstroom (AC) • 1 Kabel vervoert de stroom van het dak naar de meterkast • In de meterkast registreert de Wocozon meter de productie van de zonnestroom in kWh. Wat gebeurt er met de zonnestroom?

• 30 % gebruik je direct (bijvoorbeeld door gebruik van een koelkast) • 70 % wordt op het net “geparkeerd” (salderen)

zitten in een overlevingsstand. Zij willen brood op de plank en hebben vaak geen ruimte om na te denken over het verduurzamen van hun huis. Ik denk dat we hier te vaak aan voorbij gaan. Het overleven zit vaak zo diepgeworteld dat zij niet altijd direct openstaan voor zulke concepten.”

Een sociale transitie

Het is belangrijk dat de klimaatdoelen worden gehaald. Dat is van belang voor het wereldwijde klimaatprobleem, maar het is ook belangrijk dat het een sociale transitie wordt en dat laatste wordt nog weleens vergeten. “Er wordt vaak veel gekeken naar én gedebatteerd over de techniek, maar het is belangrijker dat we mensen hierin meekrijgen. Huishoudens kunnen hun steentje bijdragen en halen vervolgens hun buren over en vertellen erover op verjaardagen. De energietransitie slaagt pas echt als je mensen meekrijgt”, aldus Vanson.

Bos vult aan: “Ik denk dat er veel meer uit te halen valt, we weten nu alleen nog niet helemaal wat precies. We beginnen gewoon met een zonnepaneel en bouwen dat steeds verder uit en dan zie we wel waar het schip strandt.” #2 2021 33

Gepassioneerde pensionado’s helpen met klimaatklussen In Tilburg is een vernieuwend initiatief ontstaan; ­ een groep pensionado’s helpt vrijwillig mensen met ­een kleine portemonnee met hun huis isoleren en verduurzamen. “Het levert de bewoner uiteindelijk geld op en wij denken graag mee in passende oplossingen”, vertelt Frans Bedaux enthousiast. Frans is initiatiefnemer van De Klimaatklussers, inmiddels telt het initiatief vijf deelnemers.

Tekst Yvette Vierhout

34 #2 2021

De Klimaatklussers isoleren het dak van een woning.

BEELD: DE KLIMAATKLUSSERS

#2 2021 35

GEPASSIONEERDE PENSIONADO'S HELPEN MET KLIMAATKLUSSEN

O

ngeveer drie jaar geleden kwam een stel ‘oude’ mannen, die elkaar redelijk goed kenden, bij elkaar met een idee: omwonenden helpen met het verduurzamen van hun woning.

Snel groeide dit uit tot vijf mensen die zich inzetten als De Klimaatklussers. Zij adviseren mensen die hun huis willen verduurzamen, maar zijn ook niet de beroerdste om zelf de handen uit de mouwen te steken.

Door een samenwerking met de gemeente Tilburg en mond-op-mond reclame hebben ze al een aantal woningen kunnen ­verduurzamen.

Gat in de markt

Voordat Bedaux met pensioen ging, was hij werkzaam bij een huurcommissie. Hierdoor kwam hij met veel mensen in contact die problemen hadden met het isoleren van hun huis en veel last hadden van vocht. Bedaux: “Toen ik daar klaar was,

dacht ik: ‘hier is een gat in de markt, ik wil deze mensen advies geven’. Ik zag het niet zitten dit alleen te doen, dus heb ik een vriend van mij gevraagd te helpen. Hij was eerst wat terughoudend. Tot ik hem een paar weken later weer tegenkwam en het nog eens vroeg. Toe werd hij wel enthousiast.” Er werd vervolgens contact gelegd met de gemeente Tilburg en De Klimaatklussers kregen subsidie voor hun project. “Deze was vooral voor de aanschaf van materialen, zoals steigers, ­ladders en gereedschap”, vertelt Bedaux.

“De eerste klussen waren al snel een feit.

Sommigen vonden het initiatief zo leuk dat ze zich ook hebben aangesloten bij De Klimaatklussers.”

Adviseren

Het voorzien van advies is het belangrijkste doel van De Klimaatklussers. Daarnaast helpen ze met het uitvoeren van de

De muur van een woning wordt geïsoleerd met een 16-laags a­ luminiumfolie. BEELD: DE KLIMAATKLUSSERS

36 #2 2021

Ik woon zelf in een oude wijk en om mij heen zie ik veel huizen zonder spouwmuurisolatie.

FRANS BEDAUX #2 2021 37

GEPASSIONEERDE PENSIONADO'S HELPEN MET KLIMAATKLUSSEN werkzaamheden. “Wij komen bij de mensen thuis, kijken wat het probleem is en wat hiervoor de beste oplossing is", legt Bedaux uit. “Mensen zijn vervolgens zelf verantwoordelijk voor de aanschaf van materialen.”

Poortjes

De klimaatklussers richten zich vooral op mensen met een smalle portemonnee en op mensen met oude huizen, omdat daar nog veel te verduurzamen valt. Bedaux: “Ik woon zelf in een oude wijk en om mij heen zie ik veel huizen zonder spouwmuurisolatie. Een simpele oplossing voor deze huizen is om ze in te pakken.”

Er ligt nog een uitdaging bij de jaren ‘60 woningen.

Daarnaast is er veel winst te behalen met het isoleren van ‘poortjes’. In veel oude wijken in Tilburg hebben huizen een poortje naar de tuin. Aan de voorkant zit een deur en de achterzijde is open. De woonkamer naast het poortje wordt erg koud door de wanden van vaak maar elf centimeter, vaak ontbreekt ook de isolatie.

Bedaux: “We kregen een verzoek van een bewoonster om haar poortje te aan te pakken. Dat poortje grenst aan twee ­huizen. Deze mevrouw wilde graag isoleren, maar haar buurvrouw wilde niet meewerken. De eerste optie was om aan de 38 #2 2021

achterkant een deur te plaatsen waardoor de gang is afgesloten en je minder kou binnen krijgt. Maar dat was niet bespreekbaar. Een andere optie was om de muur te isoleren. Wij hebben hiervoor materiaal gevonden dat heel dun is, maar wel veel isolatievermogen heeft: een 16-laags a­ luminiumfolie. Zo kun je met weinig dikte veel resultaat bereiken. Wij vonden dat de bewoonster wel met haar buurvrouw moest overleggen, je moet nog wel met je fiets en container door het poortje kunnen. Helaas wilde haar buurvrouw ook over deze optie niet nadenken. Toen ben ik naar die buurvrouw toegegaan en heb ik uitgelegd wat we zouden gaan doen.

Ook heb ik laten zien hoe het materiaal eruitziet. Het was als het ware een zachte laag tegen de muur aan, wat je makkelijk kunt indrukken. Ik zei tegen die mevrouw: “Nu kunt u nooit meer uw handen openhalen aan de muur.” Ze begreep wat we gingen doen en zag er uiteindelijk de voordelen van in. Inmiddels is die folie een veelgevraagd product geworden. Je zou kunnen zeggen dat het onze corebusiness is geworden!”

Zoldervloeren en daken

Naast de buitenkant van woningen of poortjes isoleren De Klimaatklussers ook veel zoldervloeren en daken. In oude ­panden zitten vlieringen die mensen vaak alleen voor opslag gebruiken. Hier gaat veel warmte verloren. “We hebben hiervoor de oplossing om PIR platen op de vloer te leggen, hier kun je gewoon overheen lopen", legt Bedaux uit. “We zijn ongeveer een ochtend bezig om de hele vloer te leggen met als resultaat dat er een goede isolatie op de zolder ligt. Deze methode proberen we ook bij de huurders onder de aandacht te brengen, want dit is snel terugverdiend en je kunt de vloer bij verhuizing ook weer meenemen.”

Achter de monumentale ramen van een woning wordt HR++ glas geplaatst.

BEELD: DE KLIMAATKLUSSERS

“Wat ik ook altijd adviseer, zijn infraroodstralingspanelen, in het kader van minder gasverbruik. De infraroodpanelen kunnen een kleine ruimte prima verwarmen, waardoor je de verwarming niet aan hoeft te zetten”, aldus Bedaux.

Geld besparen

Door woningen te isoleren, besparen bewoners veel op hun energiekosten.

Deze besparing kunnen ze weer investeren in een volgende stap om hun huis duurzamer te maken. Frans: “Een leuk voorbeeld is de isolatie bij een kunstenaar in Tilburg. Hij had een hoge energierekening van €800,- per jaar. Wij hebben de ramen geïsoleerd door HR++ glas achter zijn monumentale ramen te plaatsen. Vervolgens hebben wij zijn gevel ingepakt

met PIR-platen en planken. Het jaar erop zat hij op de helft van zijn energieverbruik, dus hij kreeg een hoop geld terug. Dit heeft hij vervolgens weer geïnvesteerd in nieuwe verbeteringen.”

Plannen voor de toekomst?

Als het aan Frans ligt gaan ze zodra de coronamaatregelen het weer toelaten, flink aan de bak om mensen in de Gemeente Tilburg te helpen bij het verduurzamen van hun woning. Frans: “Er ligt nog een uitdaging bij de jaren ‘60 woningen. Deze kunnen ook beter geïsoleerd worden. We hebben een mooi plan om de kopgevels te isoleren en vervolgens te bekleden met klimop. We zijn dus nog lang niet klaar!”

#2 2021 39

Component renovatie: een werkwijze waarmee je de vraag kunt aanjagen richting de benodigde herontwikkeling van de gebouwde omgeving. BEELD: BOUWHULPGROEP

AANJAGEN VAN BUURTEN 40 #2 2021

Sinds de bouw van de eerste moderne stad is het beheer van de gebouwde omgeving een olietanker die moeilijk van koers te brengen is. Op de wijze waarop wij de stad bijhouden, aanpassen en verbeteren verandert deze slechts langzaam. Terwijl snelle verandering wel gewenst is gezien onze zorgen over het klimaat en de daaruit voortvloeiende noodzaak tot verduurzaming.

Tekst Haico van Nunen en Yuri van Bergen

#2 2021 41

AANJAGEN VAN BUURTEN

D

e eerste mijlpaal van het gesloten klimaatakkoord moet al over negen jaar behaald zijn. Op dat moment worden de resultaten van een eerste verduurzamingsgolf opgehaald en beoordeeld. Enkele critici schreeuwen op dit moment moord en brand, omdat ze nu al weten dat we dit niet halen. Ondanks hun gelijk, zal blijven roepen waar het fout gaat niet helpen. Willen we de doelstellingen uit Parijs halen dan moeten we gaan denken in oplossingen. Oplossingen die vervolgens leiden tot de gevraagde verandering. Een belangrijk uitgangspunt daarbij is dat deze verandering van onderaf wordt ingezet. Dit artikel gaat over hoe je die koerswijziging kunt inzetten.

Duurzaam renoveren

Hoewel het woord renovatie voor veel mensen iets anders betekent, is renoveren voor ons ‘het middel’ om bestaande steden en dorpen te verduurzamen. Renoveren is het ingrijpend verbeteren van de woning. Op dat moment kan de woning aangepast worden aan het gewenste gebruik en wooncomfort en kan tegelijkertijd de duurzaamheid ingrijpend verbeterd worden. Daarmee is duurzaamheid niet het startpunt maar het resultaat van renovatie. Om dit te bereiken zullen we ten minste moeten aanbellen, onszelf voorstellen en het gesprek aangaan met de bewoner. Want zonder medewerking van de bewoners is er ook geen markt voor duurzame producten. Helaas komt er steeds meer techniek bij het renoveren van een woning kijken. Techniek die het de bewoners en de buurt moeilijk maken om de met de tijd veranderende kwaliteit te blijven volgen. En juist dit snijvlak van mens en techniek is het speelveld waar de renovatieopgave zich afspeelt: men zoekt naar producten en processen om van toegevoegde waarde te kunnen zijn voor deze mensen in de buurt. Hoe komen bestaande kwaliteit en de behoefte van mensen bij elkaar?

42 #2 2021

We staan bij die renovatieopgave met z’n allen aan de vooravond van een grote koersverandering en we moeten de neus van de tanker een flinke duw geven. Een koersverandering gericht naar de stip op de horizon waar we als gebouwde omgeving in 2050 horen te staan. Daarvoor hebben we een landelijk beleid nodig, met de bewoner als ultieme opdrachtgever.

Opgave vol differentiatie

Met alleen CO2-reductie zijn we er nog niet.

Ook de kwaliteit en betaalbaarheid van wonen staat onder druk. We hebben na de oorlog veel gebouwd, voor een generatie van veel mensen. Mensen die opgegroeid zijn in de traditie waarbij het gezin ‘de hoeksteen van de samenleving’ was. Dit is langzaam aan het veranderen. Mensen worden ouder, gezinnen worden kleiner en de verschillen tussen inkomens neemt snel toe.

Hoewel deze ontwikkelingen in rap tempo gaan, komt langzaam het besef dat 90% van de bestaande woningvoorraad er over 30 jaar nóg staat, simpelweg omdat we de woonruimte nodig hebben. Een woningvoorraad die, in de huidige staat, niet meer voldoet aan de vraag van morgen. Dat vraagt om enerzijds het bijbouwen van nieuwe woningen, in vorm en type die nu nodig zijn, anderzijds om te herverdelen wat we hebben. Zo vinden we de jaren ’50 gezinswoning nog maar beperkt geschikt voor een tweepersoonshuishouden. Dat vraagt om het creëren van een nieuw beeld van bestaande wijken. Er staan al veel woningen in de maar liefs 14.000 buurten die Nederland rijk is. In ieder van deze wijken, waar het bezit gedifferentieerd is naar eigendom (particulier en corporatiebezit), wonen verschillende mensen met een eigen visie op de wijze waarop zij met hun buren willen wonen.

Is er leven voor Volkshuisvesting De olietanker van koers veranderen vraagt om sturing en beleid. We moeten nadenken over wonen, waarbij we verder gaan dan de

We staan bij de renovatieopgave met z’n allen aan de vooravond van een grote koersverandering.

HAICO VAN NUNEN #2 2021 43

AANJAGEN VAN BUURTEN stenen en er oog is voor de context en de positie van iedereen in Nederland; kortom Volkshuisvesting. Wanneer we met elkaar praten over wonen dan gaat het meestal over de huidige situatie. Hoe veilig is de buurt? Wat zijn de woonlasten? Hoe oud is je keuken en heb je al nagedacht over de aanschaf van zonnepanelen? Allemaal goede en relevante vragen, maar volkshuisvestelijk niet helemaal het gesprek waar je naar zoekt. Vanuit volkshuisvesting gaat het over de betaalbaarheid en beschikbaarheid van woningen in de buurt. Of op welke (natuurlijke) momenten er kwaliteit aan je woning kan worden toegevoegd, vaak nog in relatie tot plannen voor een aardgasvrije wijk.

De opgave waar we voor staan moet voor iedereen duidelijk zijn.

Eigenlijk is het niet vreemd dat je hier als huurder of eigenaar-bewoner nog niet bij stilstaat. Grote eigenaren zoals een woningcorporatie of belegger hebben het (als het goed is) over deze thema’s. Tot nu toe zijn dit thema’s die je als gebruiker hebt kunnen negeren. Maar met de komst van het klimaatakkoord begint deze positie te wankelen.

Want ook al is er weinig interesse voor duurzaamheid, toch word je als buurtbewoner steeds meer geconfronteerd met de gevolgen van besluiten die voor jou worden (of inmiddels zijn) genomen. De luxe van wegkijken of negeren is helaas voorbij. Binnen nu 44 #2 2021

en tien jaar zullen er concrete veranderingen plaatsvinden die direct de woonsituatie van velen zal beïnvloeden.

Renovatie versus nieuwbouw

De afgelopen decennia is bijna alle aandacht van bestuurders, beleidmakers en producenten gegaan naar het laten groeien van de voorraad. Ook de komende 30 jaar is er dringend behoefte aan circa 1 miljoen extra nieuwbouwwoningen in Nederland. Grofweg praten we over een productie van 160 nieuwe woningen per werkdag. Over de vraag voor wie en waar deze woningen gebouwd moeten worden is dagelijks overleg. Net als over de kwaliteit en daarbij behorende prijs, of nog ingewikkelder: hoe we dit volledig circulair gaan doen.

Maar hoe zit het dan met de bijna 7,5 miljoen bestaande woningen in ons land die verbeterd en verduurzaamd moeten worden? Aangezien al die woningen ook allemaal minimaal 1 grote renovatie moeten ondergaan om aan de gewenste prestaties te voldoen, hebben we een renovatie opgave van 1.000 woningen per dag. De aandacht voor deze opgave is veel minder duidelijk aanwezig. De overheid focust zich op zaken als ‘aardgasloos’. Van volkshuisvestingsbeleid is weinig sprake, men laat het aan de markt over, die het te moeilijk vindt en liever nieuwbouw doet wat de politieke wind meeheeft. Daarnaast ontstaan er eenzijdige oplossingen die weinig draagvlak vinden bij de eindgebruiker.

Aanjagen en herontwikkelen

Voor de leek is deze context wellicht een rampscenario zonder vluchtwegen. De tanker vaart een andere koers dan gewenst, en er staat niemand in de stuurhut. Bovendien is er schaarste in tijd, menskracht, middelen en materialen. Het is zaak te focussen op een van de meest cruciale onderdelen in het gehele renovatieproces: het stellen van de juiste vraag. De benodigde verandering komt niet vanzelf en de marktwerking waarop tot

De Mobiele Buurtfabriek. FIGUUR: BOUWHULPGROEP

heden de overheid blijft sturen, leidt niet tot oplossingen. We moeten renovatie echt anders gaan benaderen. Bijvoorbeeld door nieuwe werkwijzen te initiëren waarmee we de vraag kunnen aanjagen richting de benodigde herontwikkeling van de gebouwde omgeving. Niet over de bewoners heen, maar juist vanuit bewoners. De invulling die wij hier vanuit de BouwhulpGroep samen met de markt sinds 2005 aan geven noemen we Component Renovatie1. De bevindingen tot nu toe worden goed ontvangen en geven nog steeds dagelijks aanleiding voor verdere stappen.

Tot nu toe is het verbeteren van woningen vooral een activiteit van corporaties geweest.

Aanvankelijk in de jaren tachtig beperkt tot vooroorlogse woningen, later uitgebreid tot naoorlogse woningen. Begonnen als een onderhoudsvraagstuk, doorgegroeid naar de manier om gericht én betaalbaar kwaliteit toe te voegen. Om bewoners mee te krijgen hebben corporaties veel energie, tijd en geld in de planontwikkeling moeten steken. Maar door de bezuinigingen van tien jaar kabinetten zonder liefde voor de volkshuisvesting, is die inspanning voor verbetering van de bestaande woningen onder druk komen te staan. Juist nu het besef groeit dat met nieuwbouw alleen niet aan de gigantische verduurzamingsopgave kan worden voldaan.

Bestaande woningen moeten massaal aangepakt worden. #2 2021 45

Door in een buurt de aanwezige verduurzamingvragen op te halen en te bundelen, kun je vervolgens een collectieve aanpak hanteren.

Slimmer en sneller

Door het digitaal ontsluiten van kennis en ervaring kunnen we die planontwikkeling met bewoners nu versnellen, op basis van mogelijkheden van de woning én de wensen van bewoners. Met die digitale ontsluiting kunnen we bovendien ook de particulieren benaderen. Maar er komt meer bij kijken. De traditionele verdeling van taken in het bouwproces moet herverdeeld en opnieuw geordend worden. In feite blijven er nog maar twee fasen over: de fase waarin de vraag centraal staat en de fase waarin het aanbod centraal staat. Die eerste fase gaat over het aanjagen van de vraag naar de herontwikke46 #2 2021

ling van de gebouwde omgeving. In die fase wordt er bij de gebouwde omgeving geïnventariseerd wat mogelijk is en bij de bewoners wat hun wensen zijn. Deze fase eindigt met een menukaart met oplossingen (uitgewerkte concepten) die door bewoners gekozen zijn. Hiermee begint de tweede fase waarin de gekozen oplossingen door uitvoerende partijen verder ontwikkeld worden en tot uitvoering worden gebracht.

Aanjagen van renovatie in de buurt

Bovengenoemde opzet hebben we vanuit de BouwhulpGroep uitgewerkt in ‘De

AANJAGEN VAN BUURTEN Mobiele Buurtfabriek’ (zie figuur pagina 45). In de Mobiele Buurtfabriek creëren we de mogelijkheid om in een bepaalde buurt de aanwezige verduurzamingvragen bij bewoners, huurders én particulieren, op te halen en te bundelen, zodat je vervolgens een collectieve aanpak kunt hanteren.

Omdat de vraag nu van onderaf de vraag ontwikkeld wordt, komt er meer diversiteit in de gevraagde oplossingen. Dat botst direct met veel van de gangbare (overheids)programma’s, waarin wordt gezocht

Van volkshuis­ vestingsbeleid is weinig sprake, men laat het aan de markt over. naar herhaling en schaal, en waar op complexniveau naar uniformiteit wordt gezocht.

Het complex is echter niet zo uniform als men veronderstelt, en bovendien willen de bewoners allemaal iets anders en ook nog eens op een ander moment. Om realistisch de fase van uitvoering in te kunnen gaan is wel een redelijke schaal nodig voor die oplossingen. Kijk dus niet per complex, maar op de schaal van een buurt zodat er binnen die buurt ‘productiestromen’ kunnen ontstaan: groepen mensen (niet per se uit een straat) die op hetzelfde moment een verbetering wensen. Op deze manier kun je ook particulier bezit bedienen.

Duidelijkheid en richting

Voorwaarde voor het slagen van het aanjagen van buurten en herontwikkelen van bestaande gebouwen is dat de opgave waar we voor staan voor iedereen duidelijk is. Er is behoefte aan beleid dat duidelijk wordt gecommuniceerd. Waarbij het niet alleen over klimaatdoelen of aardgasvrij gaat, maar ook over wonen, de betaalbaarheid van wonen en wat wonen betekent voor de leefbaarheid in buurten. Alleen dan zal de vraag bij de bewoners gaan leven en komt men in beweging. Dat is ook het moment voor de markt om haar aanbod passend te maken.

Nu verwachten dat de markt op zoek gaat naar een aanbod waar nog geen vraag voor gesteld is, resulteert in technocratische oplossingen met beperkte afzet.

We begonnen dit artikel met de metafoor van de olietanker, een log schip, dat onverstoord zijn weg gaat, en waarbij veranderingen vroegtijdig ingezet moeten worden. We hebben nu het einddoel nodig, willen we het schip sturen. Maar wat gebeurt er nu: het blijft bij een voorzichtig experiment, waarin we de kaders zoveel mogelijk dicht proberen te timmeren. Het lijkt bijna varen in een smal kanaal. Wat als de resultaten tegenvallen, het schip aan de grond loopt en daarbij direct de weg blokkeert voor anderen die hetzelfde kanaal willen gebruiken?

Het beleid moet dus echt om! Alle aandacht op de buurt, om daar samen met buurtbewoners de vraag te ontwikkelen en de leefbaarheid te verbeteren. En net als op een boot is samenwerken met personeel en passagiers van groot belang voor het hebben van een behouden vaart.

1. Bron: www.duizendwoningenperdag. nl/duurzaamheid-2/de-component-als-dominant-design

#2 2021 47

VAN PROBLEEM NAAR KANS HOE BETONSCHADE TOT VERDUURZAMING LEIDDE

De grootste aardgasvrije flat in Nederland. Dat is de Mozartflat in Tilburg als het complex eind dit jaar wordt opgeleverd. Als onderdeel van de Proeftuin Gasloos Tilburg worden 256 appartementen, verdeeld over 16 etages, aangepakt. Net iets minder dan de helft van de appartementen is in handen van WonenBreburg, de overige woningen zijn particulier bezit. De verduur­ zaming, bekend onder de naam 'Minder op de Meter Project', is een kans om andere problematiek ook meteen aan te pakken.

Tekst Dionne Verstegen

48 #2 2021

Een rendering van de klimaatgevel zoals deze er straks uit komt te zien.

BEELD: BALCO

#2 2021 49

PROJECT MOZARTFLAT TILBURG

H

et begon allemaal met betonrot in de balkonconsoles, in het najaar van 2017. Hierdoor mochten de balkons niet meer gebruikt worden door de bewoners. Het VvE bestuur liet onderzoek doen naar de oorzaak van de schade. Rens Heij is als portefeuillemanager van WonenBreburg nauw betrokken bij de VvE. “We vinden het belangrijk dat het bestuur van de VvE wordt gevormd door bewoners. In dit geval bestaat het VvE bestuur zowel uit particuliere eigenaren als huurders van WonenBreburg, dat is vrij uniek. Mooi om samen stappen te kunnen zetten naar een gezamenlijk doel.”

In dit geval was dat gezamenlijke doel een langdurige oplossing vinden voor de

betonschade. De kosten voor de herstelwerkzaamheden kwamen neer op zo’n 8000 euro per woning. Een enorme investering, zeker voor de particuliere eigenaren. Het herstelplan werd dan ook afgewezen en de VvE moest op zoek naar een alternatief.

Van het gas af

Inge van Beek was toentertijd coördinator VvE beheer bij WonenBreburg en vertegenwoordigde de corporatie in de VvE van de Mozartflat. “Eric Verweij werd op dat moment ingehuurd door de gemeente om als projectleider VvE’s te helpen verduurzamen. Ik kende Eric en vroeg hem om mee te denken over een mogelijke oplossing. Op dat moment, begin 2018, werden de eerste Proeftuinen Aardgas-

Bewoners Jaap Jonker en Dimph Oerlemans. BEELD: JIMKE JOLING

50 #2 2021

Er is een gezamenlijke opgave en dan wil je geen wij-zij gevoel creëren.

RENS HEIJ #2 2021 51

Hendriks Bouw en Ontwikkeling aan het werk bij de balkons van de Mozartflat.

BEELD: WIM ROEFS

vrije Wijken opgestart om de energietransitie in beweging te krijgen. Gemeente Tilburg wilde hier graag aanspraak op maken en onderzocht waar de meeste kansen lagen. De wijk Quirijnstok, in Tilburg Noord, zat al op stadsverwarming.

Daar was de stap relatief klein om volledig van het gas af te gaan. De Mozartflat ligt op de rand van deze wijk en al snel ontstond het idee om de flat onderdeel te maken van de proeftuin. De herstelwerkzaamheden van de balkons konden zo, met behulp van duurzaamheidsmaatregelen, gerealiseerd worden én werden door de subsidie van de proeftuin betaalbaar.”

ger Energietransitie VvE’s. In die rol informeert en begeleidt ze VvE’s naar verduurzaming van het gemeenschappelijk eigendom. “Ik weet nog dat de VvE in de Mozartflat in het begin niet zo happig was om in gesprek te gaan met de gemeente.

Het is hun complex en ze wilden liever niet te veel inmenging van buitenaf. Ze hadden dan ook wat moeite met het stellen van een hulpvraag. Maar uiteindelijk is het wel hun verdienste dat dit vraagstuk zo professioneel opgepakt is. Door de juiste partijen om zich heen te verzamelen is er echt vertrouwen ontstaan om samen tot een oplossing te komen.”

Van Beek werkt inmiddels zelf bij de gemeente Tilburg, als Omgevingsmana-

Bewoner en bestuurslid van de VvE Jaap Jonker: “Als tip zou ik andere VvE bestu-

52 #2 2021

PROJECT MOZARTFLAT TILBURG

ren willen meegeven dat het belangrijk is om eerst voor draagvlak te zorgen binnen je vereniging. En investeer goed in de relaties van alle partijen. Wil je als gemeente draagvlak krijgen bij bewoners, begin dan van onderaf. Informeer en enthousiasmeer mensen en zorg dat er vanuit hen kartrekkers komen. Zo wordt het iets van de mensen zelf. En dat zorgt voor veel meer kans van slagen. Zo was de overstap naar gasvrij best een drempel voor veel bewoners. Daarom hebben we bijvoorbeeld besloten om vanuit de VvE voor elk huishouden alle kookapparatuur en een aantal pannen te vervangen.”

Gezamenlijke communicatie

Om het complexe vraagstuk, waar veel partijen met verschillende belangen bij betrokken waren, in goede banen te leiden werd Cor Domenie tijdelijk aangetrokken als professioneel VvE bestuursvoorzitter. Er werd een eenvoudige projectstructuur opgericht, waarbij de VvE als projectleider de regierol kreeg die bij haar hoort. Er kwam een stuurgroep met mensen vanuit de gemeente, WonenBreburg en de VvE en beslissingen werden door de VvE genomen in overleg met de stuurgroep. Daarnaast werden er ook werkgroepen gemaakt om praktisch aan de slag te kunnen gaan.

Een van de werkgroepen was Communicatie. Domenie: “We hebben heel lang in onderzoeksfase gezeten, maar vanaf het begin zijn we blijven communiceren via een nieuwsbrief. Zo bleven bewoners op de hoogte van het laatste nieuws en waar we op dat moment mee bezig waren.” Er werd gekozen voor een gezamenlijke communicatie vanuit de VvE en WonenBreburg. “Er is een gezamenlijke opgave en dan wil je geen wij-zij gevoel creëren.

Daarom hebben we ervoor gekozen om samen 1 nieuwsbrief te maken voor álle bewoners”, vertelt Heij.

Bewoner Dimph Oerlemans kan dat beamen. Ze huurt een appartement via WonenBreburg en woont al 20 jaar met veel plezier in de Mozartflat. “De sfeer is geweldig. En de verbondenheid is alleen maar groter geworden.” Er blijkt geen enkel verschil te zijn in aanpak tussen eigenaren en huurders. Dimph: “Wij als huurders nemen alleen geen financiële beslissingen. Verder worden we op exact dezelfde manier benaderd en meegenomen in het verhaal.”

Klimaatgevel

De oorzaak van het betonrot was lange tijd onduidelijk. Uiteindelijk werd er een fout ontdekt in het kathodische beschermingssysteem, dat normaal gesproken zorgt voor corosiebestrijding. De oplossing bleek een klimaatgevel te zijn: een grotendeels glazen wand aan de zuidzijde van de flat, waardoor een afgesloten balkon ontstaat. “Een energieadviseur heeft uitgerekend dat je met deze klimaatgevel de isolatiewaarde van triple glas haalt.

Daarnaast komt er veel minder water naar binnen, waardoor de betonconsoles beschermd worden. En de bewoners kunnen op deze manier hun balkon het hele jaar gebruiken”, vertelt Tom Grootscholten, projectleider bij KAW architecten.

Naast de klimaatgevel en de overstap op stadsverwarming, worden ook de kopgevels beter geïsoleerd, krijgen alle appartementen HR++ glas en zorgen zonnepanelen op het dak van de flat straks voor energie in de gezamenlijke ruimtes en liften. Grootscholten sloot vanuit KAW architecten aan bij de werkgroep Techniek & Aanbesteding, die op zoek ging naar de juiste partijen voor de enorme renovatieklus. “We hebben binnen de werkgroep lang gediscussieerd of we met één aannemer wilden werken. Uiteindelijk hebben we besloten de verschillende onderdelen los aan te besteden. Voor de #2 2021 53

klimaatgevel waren niet veel aanbieders en ieder had zijn eigen systeem. Daar hebben we zodoende een Design & Build opdracht voor opgezet, waarbij één partij verantwoordelijk is voor zowel het ontwerp als de daadwerkelijke uitvoering.”

Specialisten

De opdracht voor de klimaatgevel ging uiteindelijk naar Balco. Als hoofdaannemer werd Hendriks Bouw en Ontwikkeling aangewezen. “We zijn heel blij dat we gekozen hebben voor een aantal nevenaannemers. Iedereen is specialist op zijn gebied en dat helpt het project enorm”, vertelt Grootscholten. Ook Tjeerd van de Put, Bedrijfsleider Onderhoud en Beheer bij Hendriks Bouw en Ontwikkeling, is positief over de manier van werken. “Er zijn ontzettend veel partijen betrokken, dus het is echt een uitdaging om alle neuzen dezelfde kant op te krijgen.

Ondanks dat dit niet per se van ons verwacht werd als hoofdaannemer, is het mooi dat wij vanuit onze ervaring met repetitie in hoogbouw konden meedenken in het procesmanagement.”

Van de Put is blij met het doorzettingsvermogen van de VvE en de ondersteuning vanuit WonenBreburg. “Complexen met vergelijkbare problematiek worden vaak tegen de vlakte gegooid. Ik vind het mooi dat het bij de Mozartflat is gelukt om met het verduurzamen van de flat het initiële probleem op te lossen. Wij hebben hierbij in onze aanpak vooral gekeken hoe bewoners zo min mogelijk overlast ondervonden van alle (herstel)werkzaamheden.”

Buiten de kaders

De renovatie kost de bewoners de komende twintig jaar zo’n 90 euro extra per maand. Tegelijkertijd besparen ze gemiddeld zo’n 38 euro door de verduurzamingsmaatregelen, dus in totaal zijn ze 52 euro meer kwijt per maand. Domenie: 54 #2 2021

“De klimaatgevel is de duurste component van deze renovatie, maar ook de belangrijkste: mensen zien dat er echt iets gebeurd is. Om bewoners mee te nemen in het proces en te laten zien waar ze nu eigenlijk voor betalen, hebben we in de besluitvormingsfase een model van de klimaatgevel op de parkeerplaats voor de flat neergezet. Bewoners konden, in verband met corona, intekenen op een lijst om deze te bekijken. Ook hebben we drie weken lang een informatiemarkt opgezet waar bewoners langs konden komen met vragen. Uiteindelijk stemde 97% voor het nieuwe plan, een fantastische score.”

Partijen durfden echt buiten hun vaste kaders te kijken.

Het totale project kost ruim 8,5 miljoen euro.

Vanuit de proeftuin Quirijnstok is inmiddels een subsidie van bijna 2,2 miljoen toegekend. Daarnaast leent Het Nationaal Warmtefonds 6,4 miljoen tegen een lage rente.

Domenie: “Dat was nog best een klus. Aan de ene kant heb je een subsidie waarvoor je een sluitend plan nodig hebt en aan de andere kant een lening waarvoor je ook weer aan andere voorwaarden moet voldoen. We zijn heel blij dat de betrokken partijen buiten hun vaste kaders durfden te kijken en echt mee hebben gedacht hoe we deze twee plannen zo goed mogelijk op elkaar af konden stemmen.”

Bewoners Dimph en Jaap zien geen verschil in aanpak tussen eigenaren en huurders. BEELD: JIMKE JOLING

Samenwerken en communiceren is dan ook van onschatbare waarde geweest in dit project. “We zijn echt gezamenlijk op zoek gegaan naar een oplossing die het belang van de bewoners dient. Dit project is voor ons een voorbeeld van omdenken: van probleem naar kans. Het verduurzamen van de appartementen bleek een kans voor het oplossen van de problemen met de balkons. Om dit mogelijk te maken moet je echt samenwerken met mensen die meeveren en op de juiste momenten buiten de lijntjes durven te kleuren”, besluit Heij.

PROJECTGEGEVENS

Naam en plaats: Minder op de Meter Tilburg Aantal woningen: 256 Type woningen: appartementen Corporatie: WonenBreburg Aannemer: Hendriks Bouw en Ontwikkeling Klimaatgevel: Balco Herstellen betonconsoles: Hemubo Vervanging KB Systeem: Vogel BV Afkoppelen gas en verzwaren meterkast: Enexis Start initiatief: 2018 Start uitvoering: september 2020 Oplevering: najaar 2021

#2 2021 55

Nieuwe speler in de energie­ transitie OPBOUWWERKERS HELPEN GROTE UITDAGING OPLOSSEN

Er is een groep professionals die gemeenten en corporaties kunnen helpen bij het bereiken van mensen die niet of nauwelijks bewust zijn van de energietransitie die daadwerkelijk op hen afkomt: de opbouwwerkers.

Deze groep deskundigen is onzichtbaar voor de professionals die zich vooralsnog wel intensief met de energietransitie bezighouden.

Tekst Evamarije Smit

56 #2 2021

#2 2021 57

NIEUWE SPELER IN DE ENERGIETRANSITIE

I

n de omslag naar aardgasvrij zijn met name professionals werkzaam in het ‘domein van de stenen’ ook wel ‘fysiek domein’ of ‘ruimtelijk domein’ genoemd.

In dat domein werken planologen, stedenbouwkundigen, aannemers, onderhoudsdeskundigen enzovoort. Gemeenten hebben vanzelfsprekend een groot aandeel in dit domein omdat zij (onder andere) gaan over de openbare ruimte, mobiliteit en huisvesting. In de energietransitie wordt dit leger aan professionals verder aangevuld met technische onderzoekers, energieleveranciers, innovatie - en andere duurzaamheidsspecialisten. Wat al deze mensen gemeen lijken te hebben is dat ze een bijdrage leveren aan de financiële – en technische haalbaarheid van de energietransitie. Daar is op zich niets mis mee en zelfs noodzakelijk.

Liever een Tesla

Waar het mis gaat, is wanneer deze professionals hun (haalbare?) plannen hebben uitgetekend en daarmee haar inwoners confronteert. Dan blijkt vrijwel niemand hun enthousiasme te delen. Inwoners haken af, luisteren niet of verzetten zich zelfs. Rijke particulieren denken “wat levert het me op?” of “ik heb liever een Tesla.” Mensen met een boven modaal inkomen hebben al hun centen nodig voor studerende kinderen, welverdiende vakanties en ‘gewoon’ onderhoud van hun eigen woning; er is niets over voor de verduurzaming van hun vastgoed. Bewoners van een corporatiewoning zijn met dank aan voormalig Minister van Wonen en Rijksdienst (2012-2017) Stef Blok vooral mensen die we inmiddels steevast ‘kwetsbaar’ noemen.

Natuurlijk, veel Nederlanders zoals laaggeletterden, ouderen, mensen met een rugzak en bijvoorbeeld werkelozen, zijn bezig zich staande te houden in een samenleving waarin nauwelijks plaats lijkt te zijn voor kwetsbaarheid. De verduurzaming van hun woning is een ver van mijn 58 #2 2021

bed show. En terecht. Het is volkomen begrijpelijk dat wanneer je grote zorgen hebt als alleenstaande moeder, zelfstandig wonende oudere, (ex-) verslaafde, migrant of werkloze 55-plusser, kortom wanneer je om welke reden dan ook te weinig inkomen hebt, volledig in beslag genomen wordt door ‘overleven’. Gelukkig wonen er in deze zogenoemde corporatiewijken ook mensen met groene vingers en groene wensen.

Gemeenten, de regisseur van de energietransitie en woningcorporaties hebben moeite bewoners te enthousiasmeren voor de energietransitie of concreter, voor een renovatie met hoge energiebesparende maatregelen of het aardgas ready maken van wijken. Door alle lagen van de bevolking zie je dat de meeste mensen de energietransitie ervaren als “hoog over” en weinig belangstelling hebben voor het concretiseren ervan.

Redders

Wie schiet gemeenten en woningbouwcorporaties te hulp? Dat zijn de opbouwwerkers, ‘verbinders’ in buurten en wijken. De opbouwwerker is opgeleid in de ‘samenlevingsopbouw’, een fenomeen dat in de jaren ’70 vanuit de Verenigde Staten naar Nederland is overgewaaid. Opbouwwerkers zijn in dienst van welzijnsorganisaties, verspreid door heel Nederland en worden gefinancierd door de gemeenten. De welzijnsorganisaties vallen onder de categorie zorg & welzijn waarin momenteel een kleine anderhalf miljoen mensen werkzaam zijn (CBS), ook wel ‘sociaal domein’ genoemd.

De focus in deze sector is de laatste decennia, parallel aan de individualisering van de maatschappij, komen te liggen op maatwerk: de problematiek van individuele personen en gezinnen staat centraal.

Opbouwwerkers ontfermen zich juist over het collectief. Zij zijn opgeleid bewoners te emanciperen zodat hun woon- en leefom-

De energietransitie is een sociaal vraagstuk want het gaat over hoe wij met elkaar willen samenleven.

YVONNE ZUIDGEEST #2 2021 59

NIEUWE SPELER IN DE ENERGIETRANSITIE standigheden verbetert. Vanaf de jaren ’50 tot grofweg 2000 was het maatschappelijk opbouwwerk een serieuze speler om de samenleving van onderop op te bouwen.

Door de verschuiving naar het individu is het aantal opbouwwerkers de laatste 20 jaar sterk afgenomen maar zebestaannog wel en staan opnieuw in de belangstelling.

Want wat is er aan de hand? Opbouwwerkers (in dienst van een welzijnsorganisatie of zzp-er) hebben direct contact met diverse groepen bewoners op wijk- en buurtniveau. Zij spreken de taal van bewoners, zelfs van de niet Nederlandstaligen.

Zij genieten veelal het vertrouwen van buurtbewoners die overheden niet zelden wantrouwen. Zij werken in de leefwereld van mensen en maken de vertaalslag naar de systeemwereld en andersom. Opbouwwerkers kunnen gemeenten, corporaties en in hun kielzog uitvoeders helpen een grote uitdaging oplossen: namelijk het enthousiasmeren van bewoners voor een aardgasvrije toekomst. Door de samenwerking op te zoeken binnen het fysiek domein (stenen) en sociaal domein (mensen) kan de energietransitie als hefboom fungeren voor sociale verduurzaming van veel wijken, buurten en (kwetsbare) mensen.

Zonneklaar

Voor Yvonne Zuidgeest, directeur-bestuurder bij Diverz, een welzijnsorganisatie uit Zwijndrecht, was het zonneklaar: de energietransitie kan het verschil maken voor mensen uit de diverse doelgroepen in haar gemeente. Zuidgeest: “De klimaatdoelen en de energietransitie lijken een heel ver weg vraagstuk maar niets is minder waar.

Het gaat over jou en mij en over een aarde die leefbaar blijft. Ik zie het dus meer als een sociaal vraagstuk want het gaat over hoe wij met elkaar willen samenwonen, -werken en -leven. Ik vind het heel logisch om onze welzijnsprofessionals hiermee aan de slag te laten gaan.” Door als welzijnsor60 #2 2021

ganisatie de energietransitie als beleidspijler te omarmen, kunnen die doelgroepen aanhaken die nu niet bij de energietransitie betrokken zijn. Een kans dus om van de energietransitie ook een sociale opgave te maken die buurten vitaliseert en om moeilijkheden van bewoners te helpen oplossen. Nieuwe perspectieven voor bewoners zou de volgende stap kunnen zijn.

Frieda Louwerse, een senior opbouwwerker bij Diverz ging in 2019 hiermee van start. Zij deed eerst onderzoek onder de mensen uit Zwijndrecht die gebruik maken van de diensten van Diverz. Louwerse was aangenaam verrast door de belangstelling onder doelgroepen voor bepaalde thema’s als vegetarisch koken en het vergroenen van balkons. Op basis van wensen en vooral door aan te sluiten op de leefwereld van bewoners, werkte zij een plan uit.

Besparen op de energierekening en energiearmoede werden de belangrijkste thema`s. De enorme verschillen in de hoogte van energierekeningen kwamen hiermee boven tafel: de een betaalde €75 euro per maand, de ander €225 euro per maand.

Het opbouwen van schulden ligt dan voor de hand. De vrouwen gaven elkaar tips om de rekening naar beneden te brengen. De gesprekken leidde tot advies en hulp aan huis. Kortom, door aan te sluiten bij de leefwereld van mensen voelden men zich gehoord en gezien. Louwerse: “Niet iets halen maar komen brengen is de sleutel voor succes. Want zo ontstaat er betrokkenheid en beweging.”

Intussen zochten Zuidgeest en Louwerse naar de juiste contacten binnen de gemeente. Met een whitepaper over de energietransitie als beleidspijler, de uitslag van de enquête onder buurtbewoners en de resultaten van bovengenoemde activiteiten trokken ze de aandacht van de wethouder en enkele ambtenaren. Omdat Diverz als welzijnsorganisatie geen

Yvonne Zuidgeest.

BEELD: DIVERZ

opdracht heeft in de energietransitie was zij een vreemde eend in de bijt. Louwerse stelde corporaties voor om aan te haken bij de verduurzamingsprocessen in hun complexen met daar spelende thema’s als omgaan met digitale technieken, ventileren en workshops energierekening omlaag brengen met kleine maatregelen en gedrag.

die Louwerse meerdere keren vroeg om hulp bij acties om te verduurzamen, ook in samenwerking met corporaties. Louwerse: “Hij was een “stenen-man”, een doener. Hij vertelde me dat er op het stadhuis veel vergaderd werd maar dat hij wat wilde doen.

Hij zag in mij een kompaan om concreet met bewoners aan het werk te gaan.

Het duurde enige tijd voordat het kwartje viel: dat Diverz kan kwetsbare, laagopgeleide en anderstaligen kan bereiken om ze te laten aanhaken bij de energietransitie die hoe dan ook op hen afkomt. Zuidgeest: “We hebben de plicht om mee te werken aan een sociaal rechtvaardige energietransitie.” Het was een ambtenaar van de afdeling Vastgoed van de gemeente Zwijndrecht, werkzaam in het fysieke domein dus,

Stenen mannen en vrouwen

De mannen van de stenen blijken uitstekend uit de voeten te kunnen met de concrete acties en contacten van opbouwwerkers in de buurt. Uiteindelijk werd binnen de gemeente een haakje gevonden in het armoede (bestrijding) beleid om Diverz van een opdracht en bijbehorende subsidie te voorzien. Louwerse: “We hebben gezien dat er veel energiearmoede is onder bewo#2 2021 61

In de seniorenrestaurants van Diverz kunnen ouderen aanschuiven. Ze hoeven niet zelf te koken en het is ook nog gezellig. BEELD: DIVERZ

62 #2 2021

ners. De verschillen tussen energierekeningen van bewoners zijn soms duizelingwekkend. Statushouders uit Ethiopië bijvoorbeeld stoken hun woning boven de 25°C. Anderen stoken bijna niet en dragen een extra trui.” De overeenkomst tussen de diverse inwoners is dat ze veelal de post niet kunnen lezen. Instanties, zoals gemeenten, gebruiken vaak nog ambtelijke en veel te moeilijke taal. De informatie komt niet aan. Alle professionals van Diverz zijn inmiddels getraind op het herkennen van energiearmoede, zodat mensen niet nog verder in de problemen komen en grote schulden opbouwen. Ook zijn energiecoaches ingezet: vrijwilligers van Drechtsestromen, een burgerinitiatief dat werkt aan duurzame en leefbare steden, zijn op uitnodiging van inwoners langsgekomen om hen te helpen hun leefstijl te verduurzamen.

Niet iets halen, maar komen brengen is de sleutel voor succes.

Het “haakje” dat in Zwijndrecht gevonden is, armoedebestrijding, hoeft niet in alle buurten en gemeenten dezelfde te zijn. Het gaat om aansluiten bij de leefwereld in die buurt of situatie van het collectief. Wat het vooral illustreert is dat de energietransitie met enige inspanning daadwerkelijk te koppelen is aan bestaand of nieuw beleid. In een toenemend aantal gemeenten lijkt het #2 2021 63

Diverz organiseerde onlangs een les ‘omgaan met geld’, waarbij bewoners o.a. uitleg kregen over de soorten munten en briefjes en de waarde van geld. BEELD: DIVERZ

zelfs een beleidsdoel te worden: om de energietransitie te koppelen aan maatschappelijk, sociaaleconomische uitdagingen. Het Rotterdamse college van B&W gaat daarin ver: de energietransitie moet voor iedereen haalbaar en betaalbaar zijn en gekoppeld worden aan maatschappelijk sociale problemen die om een oplossing vragen. Denk aan thema’s als gebrek aan sociale samenhang in wijken, vereenzaming, gezondheid, armoede enzovoort. In de wijk Delfshaven bijvoorbeeld werd de business case door drie belangrijke stakeholders rondgemaakt: gemeente Rotterdam, woningbouwcorporatie Havensteder en een energieleverancier. Onderdeel van de business case is de maatschappelijke bijdrage van alle drie de partijen, dus ook de energieleverancier. Naast warmte levert zij ook een sociale aanpak van schuldsane64 #2 2021

ring voor mensen die hun energierekening niet kunnen betalen.

Moed

Waar het in essentie over gaat is dat professionals uit het fysieke - en sociale domein (waaronder ook werkgelegenheid en sociale zekerheid vallen) met elkaar in gesprek raken. Frieda Louwerse en Yvonne Zuidgeest laten zien dat het zinvol is om te acteren op het beleidsterrein energietransitie. Louwerse gaf niet op als er geen beweging ontstond bij beleidsmakers. Ze nam steeds opnieuw het initiatief, adresseerde thema’s en bleef resultaten delen en perspectieven bieden voor issues. “Ik heb vaak tegen mezelf gezegd: kom op, bellen, contact houden, afspraken maken, praten.

Ook al is het vaag en niet duidelijk welke kant het precies op gaat. Ik bleef volhou-

NIEUWE SPELER IN DE ENERGIETRANSITIE den anders gebeurt er niets.” Diverz zit inmiddels aan tafel bij de gemeente.

Zuidgeest: “Gemeenten zien in dat zij een hele groep inwoners niet kan bereiken. In bestaande beleidsplannen worden deze groepen mensen vaak vergeten. Niet uit kwaadaardigheid maar omdat de professionals die zich nu bezighouden met de transitie een technische en/of financiële insteek hebben. Ze huren gerenommeerde adviesbureaus in om te onderzoeken waar er zonnepanelen en windmolens kunnen komen. Met inwoners wordt niet of nauwelijks gesproken.

Wij bereiken die inwoners wel en weten hoe we moeten communiceren zodat de informatie wel begrepen wordt.”

Haast

Bovendien lijken veel gemeenten ontzettende haast te hebben. Ook woningbouwcorporaties, de startmotor van de energietransitie, hebben haast. Vooralsnog krijgen aannemers en groot onderhoudsbedrijven van woningbouwcorporaties de opdracht om buurten projectmatig te verduurzamen.

Zij worden ook gevraagd de wettelijk verplichte 70% draagvlak onder bewoners op te halen. Zij voelen zich soms wat aan hun lot overgelaten bij dit onderdeel van de opdracht, omdat deze nauwelijks op haar ware merites wordt geschat, met de nodige financiële en procesmatige consequenties van dien. Veel bouwbedrijven lijken de 70% akkoord wel te halen maar lopen in de uitvoering alsnog tegen felle tegenstand aan bij individuele bewoners die misschien wel hun handtekening hebben gezet maar geen intrinsieke motivatie voelen om mee te werken. Het lijkt een gemiste kans om bewoners zo oppervlakkig bij de energietransitie te betrekken: een handtekening verkrijgen (voor renovatie) brengt geen duurzame verandering in het leven van de meeste bewoners.

Voor bouwers en andere uitvoerders lijkt het sociaal domein een andere wereld te

zijn. Logisch. De ervaring in Zwijndrecht laat zien dat het toch de moeite waard kan zijn eens met elkaar te praten. Ze werken in corporatiewijken immers met dezelfde (kwetsbare) doelgroepen. Bovendien lopen er vanzelfsprekend lijntjes tussen corporaties en welzijnsinstellingen die op andere terreinen al wel samenwerken. De vraag is wel of de juiste mensen binnen deze driehoek elkaar kennen om van de energietran-

Minder haast en aansluiten op de leefwereld leidt tot meer dan alleen draagvlak. sitie het vliegwiel van sociale innovatie te maken. Hoogstwaarschijnlijk is hier nog veel winst te behalen. In elk geval lijktminderhaast een belangrijke succesfactor te zijn. Louwerse: “Minder haast en aansluiten op de leefwereld leidt tot meer dan alleen draagvlak. Sociale cohesie, verbondenheid en het aanwenden van de eigen kracht van bewoners en meer vertrouwen in de instituties zijn daar mee gediend. Opbouwwerkers weten dat aan te boren. Laat je je leiden door haast dan ontstaat vertraging vanzelf. Dan wordt het ook in een volgend complex steeds moeilijker om 70% van de handtekeningen te realiseren. En daar is geen enkele partij mee gediend, ook de bouwwereld niet.” #2 2021 65

MENS IN DE BUURT In mijn werk voor het Buurtfonds Woonbedrijf, dat leefbaarheid combineert met de inzet van creativiteit, kom ik allerlei buurtbewoners tegen. Jong, oud, boos, vrolijk, kwetsbaar, veerkrachtig, gezellig of tegendraads. Veel van hen blijven me bij. Deze keer: Fatima en Toos.

“Het is wel even wennen, zeker”, zei ze, half verontschuldigend, “dat ik nu een hoofddoek draag.” Ik dronk thee met Fatima, begin veertig, moeder van vier kinderen, en drijvende kracht achter het kleine buurthuisje in een gemêleerde wijk. Net terug van een vakantie in Marokko, bij haar familie, besloot ze dat ze toch graag een hoofddoek wilde dragen. “Jullie denken nu natuurlijk dat dat

moet van mijn familie. Maar ik wil het zelf graag. En ik ben nog steeds dezelfde Fatima. Al ben ik wel bang dat ik nu anders bekeken wordt. Op het schoolplein bijvoorbeeld.”

Fatima’s vastesidekickToos zat naast haar. Rookte een sigaret, friemelde wat aan haar gouden kettinkje en zei: “Mij maakt het allemaal niet uit. Maar wel zonde van je mooie haar.” Ze zijn een

Ik ben bang dat ik anders bekeken wordt nu ik een hoofddoek draag.

66 #2 2021

COLUMN

Mij maakt het allemaal niet uit. Maar wel zonde van je mooie haar.

Ik probeer te begrijpen wat Toos zojuist zei. Maar Fatima lacht. “Hij viet de hoorn niet af? Dat is toch geen Nederlands? Hij nam de telefoon niet op, dát moet je dan zeggen! Brabo dat je bent.”

“Ach gij”, zegt Toos, terwijl ze een nieuwe sigaret opsteekt, “mé oew ABN.”

opmerkelijk duo, Fatima en Toos. De één Marokkaans, jong, bescheiden en zachtaardig, de ander volks en platinablond, op leeftijd, recht voor zijn raap en door het leven getekend. Maar wél met allebei hetzelfde hart voor de buurt. Vooral voor de ouderen en kinderen, voor wie ze onvermoeibaar koffieochtenden en knutselclubjes organiseren.

Waarbij de één met open armen iedereen verwelkomt, en de ander zorgt dat de kinderen niet uit de bocht vliegen en de hele knutselkast overhoop halen.

En hart voor elkaar, dat hebben ze óók. “Als je géén

hoofddoek draagt, denken Nederlanders sneller dat je ‘een van hen’ bent”, vervolgde Fatima. “Met hoofddoek ben je anders.

Gevaarlijker. Of onderdrukt.

Daarom heb ik nooit een hoofddoek gedragen. Terwijl ik het wel wilde. Nu wil ik mijn hart volgen.”

Toos zwijgt, en gooit drie zoetjes in haar koffie. Dan zegt ze: “Ik moet die kerel van de worstenbroodjes nog bellen. Die zou sponsoren bij de buitenspeeldag. Want als die jonghonger krijgen, breken ze de boel af. Ik had hem al eerder gebeld, maar hij viet de hoorn niet af.”

Wikke Peters

Meer columns lees je op renda.nl/columns. Ook deze column is daar terug te vinden.

#2 2021 67

Dag van de Circulariteit Op 15 april trapten we onze Dag van de Circulariteit af met een online kick-off. Tijdens dit Webinar ging het over het containerbegrip circulariteit, hoe circulair we zijn in 2050 en kregen deelnemers inzicht in de verschillende deelsessies.

W

at verstaan we nu onder het ­containerbegrip circulariteit?

Thijs Kurstjens van W/E adviseurs nam ons mee in de definitie en liet ook zien hoe kun je circulariteit nu precies meten. Er zijn al veel bestaande tools die je kan gebruiken om circulariteit toe te passen. De deelnemers kregen zo handige tips om mee te starten.

Hoe circulair zijn we in 2050? Hierover spraken we met Michel Baars van New ­Horizon, die als doel heeft om de wereld een beetje beter te maken. Hij vertelde over de ontwikkelingen die hij ziet, zoals robotisering en digitalisering, die de transitie naar een ­circulaire economie versnellen. Ook spraken we over de doelen van 2050 en hoe we deze gaan halen.

Ook werden de volgende deelonder­werpen kort geïntroduceerd:

68 #2 2021

Lente

Houtbouw mainstream maken: dat is wat de Lente-corporaties nastreven. Momenteel doorlopen ze samen met de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) een speciaal reisprogramma Houtbouw. Zo leren ze collectief van individuele projecten. Deze kennisdeling wil Lente met de RVO verder doortrekken binnen de sector: hoe zorgen we ervoor dat houtbouw meer wordt toe­ gepast?

Optimus

Klein beginnen, en dan met steeds meer aanhakende partijen momentum creëren.

Vanuit die gedachte ontstond Optimus, een circulaire, biobased sociale huurwoning.

Zonder beton, baksteen, staal en glaswol.

Maar bijvoorbeeld wél met vlas, en een bijbehorend nieuw toekomstperspectief voor boeren. Optimus is ontwikkeld door: Bazalt Wonen, Compaen, KleurrijkWonen, ‘thuis,

RENDA NETWERK DAG VAN DE CIRCULARITEIT

De online kick-off van de Dag van de Circulariteit.

NBArchitecten en timmer­ fabriek Frank van Roij.

New Horizon

Maak kennis met de ­toekomst van beton: Urban Mining Concrete.

Met circulair beton zorgen we voor 63% minder CO2 ten opzichte van lineair beton. New Horizon neemt je mee door het productieproces. Van het oogsten van betonnen delen tot het eind­ product.

Ballast Nedam Zuid

In 2025 wil de gemeente Eindhoven een 100% duurzame organisatie zijn zonder ­uitstoot. Daarom is het beheer en onderhoud van haar gebouwen op een bijzondere manier aanbesteed: Geen in beton gegoten contract, maar een samenwerking met de focus op het uiteindelijke doel. Er wordt ingezet op het verduurzamen van gemeentegebouwen rondom het Stadhuisplein, zoals het stadhuis en de stadhuistoren. Duurzaamheid gaat daarin verder dan energieneutrale gebouwen of CO2-vermindering.

Van der Meijs

Kleine stappen, durven benoemen wat er niet goed gaat en je realiseren dat iedereen zijn eigen werkelijkheid heeft, ook en júist rondom circulariteit. Luc Reusken, Manager Duurzaamheid bij Van der Meijs neemt ons mee in de verschillende perspectieven rondom circulariteit. “Ja, circulariteit móet, maar de verkokering zit ons in de weg.”

Zayaz

Boschgaard is hét pioniersproject op het gebied van duurzaam bouwen en zelfwerkzaamheid in Den Bosch. Binnen het project wordt voormalig buurthuis De Patio circulair getransformeerd naar 19 sociale huurwoningen en een buurtcentrum. Hierbij staan de bewoners zelf aan het stuur.

Sluit jij ook aan?

Tussen mei en september krijgen deelnemers per deelsessie een inspirerende en inhoudelijke video toegestuurd om thuis te bekijken en op 23 september wordt de Dag van de Circulariteit afgesloten met een fysiek bijeenkomst in Circl, Amsterdam. Aanmelden is nog steeds mogelijk. Je krijgt dan de reeds opgenomen onderdelen toegestuurd. Meer info op www.renda.nl/ dagvandecirculariteit2021

#2 2021 69

Koning voor 1 Dag Koningsdag 2021 was anders dan anders. Geen vrijmarkten, geen grote feesten, niet dansend de nacht door. Wél een bezoek van de koninklijke familie aan Eindhoven. Die sloot aan bij een digitaal programma, vanuit het technologisch epicentrum de High Tech Campus. Mooi, vond Renda's 'eigen' Wikke Peters, ook werkzaam bij het Centrum voor de Kunsten Eindhoven (CKE), maar hoort Koningsdag niet óók thuis in de buurten van de stad?

J

uist in de buurten wordt Eindhoven gemaakt tot een fijne, leefbare stad.

Met het project Koning voor 1 Dag vond CKE een manier om tóch de Eindhovense buurten te betrekken bij Koningsdag. Samen met veel andere partners, waaronder Woonbedrijf, Van der Meijs, Inbo Architecten, Van Liempd Sloopbedrijven en KnaapenGroep ging CKE in de buurten op zoek naar de ongekroonde evenknie van Willem-Alexander. Welke buurtbewoner verdiende de titel Koning voor 1 Dag?

Bijzondere verhalen

In de weken vóór Koningsdag riep CKE alle inwoners op om iemand te nomineren. En

70 #2 2021

dan niet de bekende Eindhovenaren, maar juist de mensen die in stilte en vanzelfsprekend bijdragen aan hun buurt. De buurman die boodschappen doet voor ouderen. De Buurtpreventie die ’s avonds de straat op gaat om de buurt veilig te houden. De bewoner die elke week soep maakt voor buren in een kwetsbare positie. Peters: “Mensen konden online nomineren, met een hashtag.

Maar ook offline, bij één van onze twee ‘gouden koetsjes’, die drie weken door de buurten trokken.” Peters was verrast door de vele nominaties, én de bijzondere verhalen die erbij hoorden. “Dit project heeft mijn vertrouwen in de mensheid volledig hersteld. Er kwamen zevenhonderd nominaties binnen, allemaal mensen die op hun eigen manier

RENDA NETWERK KONING VOOR 1 DAG

bijdragen aan een leefbare, fijne buurt.”

Uit die zevenhonderd nominaties koos een jury van het Oranje Comité per buurt één koning. Deze negenenveertig Koningen van de Buurt namen het tegen elkaar op, in een reeks online Buurten Battles. “Het was best nog een klus om alle deelnemende buurten online te krijgen. De technologie die ervoor nodig is, is niet voor iedere buurt vanzelfsprekend.” Met praktische ondersteuning van CKE en studenten van het plaatselijke Summa College, deden alle buurten mee. Uiteindelijk bleven er zeven Koningen over, per stadsdeel ééntje, die Inwoners van Eindhoven voelden zich eventjes Koning voor 1 dag. BEELD: CKE

De impliciete boodschap: ook jij hoort erbij! het in een spannende finale tegen elkaar opnamen, op de avond voor Koningsdag.

Winnares was Caatje uit Stratum, nog maar vijftien jaar oud. Haar ‘prijs’? Een dag lang de titel Koning voor 1 Dag, én een ontmoeting met de koninklijke familie.

Mensen verrassen

“Geweldig natuurlijk”, aldus Peters, “maar uiteindelijk draaide dit project niet om winnen. De essentie was wat mij betreft het zichtbaar maken van het enorme netwerk aan mensen die op hun eigen manier bij­ dragen aan hun buurt.” En precies daarom trok CKE ook op Koningsdag zelf de buurten in. Met tien teams met een mobiele troon, een lakei, een muzikant en een

­ aparazzi fotograaf. Bij de voordeur werp den mensen verrast. “Buurtbewoners konden even op de troon komen zitten, en zich óók even Koning voor 1 Dag voelen. Ze kregen het Wilhelmus toegespeeld en werden door een fotograaf koninklijk op de foto gezet. Deze foto’s konden ze later downloaden via onze website. De impliciete boodschap: ook jij hoort erbij.”

De productie van de tronen leidde tot een bijzondere samenwerking. De tien tronen zijn ontworpen door Inbo Architecten, gemaakt door Van der Meijs met circulair materiaal van Van Liempd. Verschillende basisscholen en een verzorgingstehuis ‘pimpten’ de tien tronen, en Van der Meijs zorgde op Koningsdag voor het transport door de hele stad. “Een grote meerwaarde om zo samen te kunnen werken. En fantastisch dat deze ‘bouwpartijen’ zich ook inzetten voor sociale projecten die betekenis geven, en optimisme brengen.”

#2 2021 71

RENDA GESPONSORD BERICHT

EFFICIËNTER LADEN MET ENERGY HUBS Het gebruik van elektrische voertuigen groeit - en neemt naar verwachting alleen maar verder toe. Er ontstaat daardoor steeds meer vraag naar voorzieningen voor elektrische (vracht)auto's, zoals laadpalen.

Kan het elektriciteitsnet dat

allemaal aan? Er ligt een enorm potentieel voor energy hubs, aldus Firan.

Energy hubs zijn netwerken met een uitgekiende mix van verschillende duurzame energiestromen, die direct worden gekoppeld aan gebruikers.

Energy hubs zijn een manier om de opwek en het verbruik van duurzame stroom slim op elkaar af te stemmen. We kun-

nen bijvoorbeeld efficiënter gaan laden, maar ook de afweging maken om auto's juist op te laden wanneer er veel zon- of windenergie beschikbaar is.

Hoe energieposi Lees het hele artikel op www.energieplus.nl/energyhubs

energiepositief kun jij zijn in 2025?

Wij zijn Breman.

Een familiebedrijf van ruim 1.800 installatie-experts die bouwen aan een toekomst vol duurzame technische installaties.

De aarde is het mooiste wat je niet kan bezitten. We mogen er op passen tot het weer tijd is om deze door te geven aan de volgende generaties. Daarom staat alles wat we doen in het teken van de toekomst met een beter woon- en werkklimaat.

Als installatiebedrijf én als mensen.

Hoe we daar komen? Door meer te geven dan te nemen. Dat doen we niet alleen, dat doen we samen met onze eigen mensen en samen met onze klanten. Dus ook met u!

Meer weten over ons?

Ga dan naar breman.nl

Iedereen energiepositief 72 #2 2021

RENDA NETWERK VERS BLOED

VERS BLOED In deze tweede editie van 2021 verwelkomen we een aantal nieuwe partners.

Wie zijn ze en waarom zijn ze aangehaakt bij Renda?

VISA Marion Muller – van der Flier

Van Wijnen Kim van Wijnen

Boekema Jan Pekel

VISA Vaart in Samenwerken werkt vooral voor woningcorporaties en onderhoudsbedrijven. Samenwerken in de keten is nodig, maar best lastig. Het ontwikkelen van de zachte kant van samenwerken is mijn specialiteit.

Denk aan teambuilding, ­vertrouwen, communicatie, elkaar aanspreken en besluitvorming. Door me aan te sluiten bij Renda bereik ik de professionals in de sociale woningbouw waarmee ik wil sparren over de kracht van werken aan de zachte kant van samenwerken.

Van Wijnen initieert, ontwikkelt, realiseert en beheert vastgoed. We maken ons hard voor betaalbare woningen voor heel Nederland en voor vitale wijken waar iedereen zich thuis voelt. Dat met een duurzaam bouw- en renovatieproces met oog voor de generaties na ons.

Daarom zetten we vol in op innovatie, en net als de andere partners van Renda geloven we dat dit het beste lukt door middel van samenwerking. Leuk jullie te ­ontmoeten!

Boekema is een multi­ disciplinair vastgoedonderhoudsbedrijf met een 100% focus op woningcorporaties én hun bewoners. We willen de wereld elke dag een beetje mooier maken en inspirerend samenwerken aan duurzaam wonen. In 2050 moeten alle woningen CO2-neutraal zijn. Deze transitie vraagt om een ­combinatie van technische en sociale innovaties en een radicaal andere manier van bouwen, onderhouden en samenwerken. Binnen Renda zoeken we graag anderen partijen op om ­kennis mee te delen en samen deze transitie ­mogelijk te maken.

#2 2021 73

PARTNERS Renda wordt mede mogelijk gemaakt door de volgende partners:

Founding partners

Partners

74 #2 2021

RENDA NETWERK PARTNERS

#2 2021 75

PARTNERS Energie+ wordt mede mogelijk gemaakt door de volgende partners:

76 #2 2021

Word jij onze nieuwe partner?

Kennismaken, Kennismaken, kennis kennis delen delen en samen kennis ontwikkelen en samen kennis ontwikkelen Is Is onze onze doelgroep doelgroep ook ook jouw doelgroep? jouw doelgroep?

Wat Wat dacht dacht je je van van een een samenwerking tussen samenwerking tussen jouw jouw bedrijf bedrijf en en Energie+?

Energie+?

Wij laten huiseigenaren kennis maken met concrete Wij laten huiseigenaren kennis maken met concrete mogelijkheden om hun huis te verduurzamen. Energie+ mogelijkheden om hun huis te verduurzamen. Energie+ heeft volop mogelijkheden om ervaringen, producten heeft volop mogelijkheden om ervaringen, producten en nieuwe innovaties te laten zien via onze website, en nieuwe innovaties te laten zien via onze website, nieuwsbrief en magazine. Ook die van jou. nieuwsbrief en magazine. Ook die van jou.

GESPONSORD ARTIKEL GESPONSORD ARTIKEL

Partnerschap: €1.500,Partnerschap: €1.500,Voor dit bedrag kun je onbeperkt artikelen plaatsen

€500 €500

In onze online innovatie-database, In onze online innovatie-database, inclusief vermelding in onze digitale inclusief vermelding in onze digitale nieuwsbrief nieuwsbrief

BANNER OP WEBSITE BANNER OP WEBSITE

Per maand Per maand

€500 €500

BANNER IN NIEUWSBRIEF BANNER IN NIEUWSBRIEF

Per keer Per keer

Voor dit bedrag kun je onbeperkt artikelen plaatsen in onze online innovatie-database. Daarnaast ontvang in onze online innovatie-database. Daarnaast ontvang je als partner 25% korting over de overige exposure je als partner 25% korting over de overige exposure mogelijkheden van Energie+. mogelijkheden van Energie+.

€500 €500

ADVERTENTIE IN ONS MAGAZINE ADVERTENTIE IN ONS MAGAZINE

Per keer Per keer

€500 €500

GESPONSORD ARTIKEL IN ONS MAGAZINE GESPONSORD ARTIKEL IN ONS MAGAZINE

Per keer. Of laat ons het schrijven Per keer. Of laat ons het schrijven voor een meerprijs van €800. voor een meerprijs van €800.

Hebben we je interesse gewekt?

Hebben we je interesse gewekt?

Neem contact op met: Marjolein Heijmans Neem contact op met: Marjolein Heijmans T 06-57676351 E m.heijmans@aeneas.nl T 06-57676351 E m.heijmans@aeneas.nl

€500 €500

COLOFON

#2 2021

Haico van Nunen Jetske Thielen Wim Meijer

Vormgeving Twin Media bv Voorwaarden

Dit magazine is onderdeel van Renda, het kennisnetwerk voor professionals in de sociale woningbouwsector. Meer informatie op www.renda.nl. Energie+ is het kennisplatform voor energietransitie in de wijk. Meer informatie op www.energieplus.nl.

Uitgave Aeneas Media bv Veemarktkade 8, ruimte 4121 5222 AE ’s-Hertogenbosch T 073 205 10 10 www.aeneas.nl, mail@aeneas.nl Team Renda Elleke van de Westeringh Dionne Verstegen Wikke Peters Myrtle Matthijssen Team Energie+ Evamarije Smit Marjolein Heijmans Yvette Vierhout Birgit Barten Vakredactie Renda Jan Baarends Ad Straub

78 #2 2021

Bijdragen deze editie: Roel van Dijk, Karlijn Baselaar, Twan van Grinsven, Jeroen Vanson, Sander Bos, Frans Bedaux, Yuri van Bergen, Rens Heij, Tom Grootscholten, Cor Domenie, Inge van Beek, Tjeerd van de Put, Dimph Oerlemans, Jaap Jonker, Yvonne Zuidgeest en Frieda Louwerse.

Advertentieverkoop Leo Nijs T 073 205 10 26 Lezersservice lezersservice@aeneas.nl T 073 205 10 25 Lidmaatschap 2021 Light Renda – 132 euro Standaard Renda – 285 euro Energie+ vanaf 112,50 euro Meer weten over een lidmaatschap van Renda? Bel of mail met Elleke van de Westeringh; 073 205 10 29, e.vandewesteringh@aeneas.nl. Voor Energie+ kun je contact opnemen met Marjolein Heijmans via 073 205 15 of m.heijmans@aeneas.nl. Prijzen zijn exclusief BTW. Lidmaatschappen lopen voor één jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeggen kan tot twee maanden voor de vervaldatum, telefonisch via de Lezersservice.

Renda / Energie+ wordt tevens elektronisch opgeslagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en daarmee in te stemmen, e.e.a. overeenkomstig de publicatie- en/ of inkoopvoorwaarden. Deze liggen bij de redactie ter inzage en zijn op te vragen. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn de redactie en uitgever van Renda niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever.

ISSN 2211-5358

Het muzikale talent van je kinderen koesteren en tegelijkertijd de buren te vriend houden is hele kunst. Het geheim om dit voor elkaar te krijgen: ervoor zorgen dat je woning de juiste deuren heeft.

De allereerste deur die we maakten was een brandwerende deur. Dat was in 1942. De deuren die we sindsdien maken, dienen allemaal een belangrijk doel. Zo maken we deuren die inbraak- en geluidswerend zijn, geen

tocht en sigarettenrook doorlaten en zelfs deuren die bestand zijn tegen felle branden en giftige dampen. Om ervoor te zorgen dat iedereen prettig en veilig kan leven.

Ons bedrijf heeft óók een duidelijk doel: u helpen met alles wat er nodig is om ervoor te zorgen dat u de juiste woningtoegangsdeuren krijgt die aan alle eisen voldoen.

Lees meer op daloc.nl/wooncomfort

GEDICHT

Zonneweide Wat een verspilling toch Spiegelend landschap Ons is van waarde een Koe in de wei Dus hef op panelen Verrommelingsboete Leg ze op daken van Hem, haar en mij.

Ad Straub