2021 4 september Waardvogel

Waardvogel 60e JAARGANG | NUMMER 4 | SEPTEMBER 2021 WWW.NVWK.NL

MeerBomenNu!

10

Weidevogels houden van nattigheid

18

Het ringen van torenvalken

28

m

aa

nd

Tien procent meer bomen in de Krimpenerwaard

an f oto v

de

Integrale aanpak is noodzakelijk

Pittig, maar nuttig werk

Namen, telefoonnummers en e-mailadressen Bestuur

Voorzitter Secretaris

Penningmeester

Algemeen adjunct Coördinator plantenwerkgroep Coördinator vogelwerkgroep Coördinator PR

Jaap Graveland, jaap.graveland@nvwk.nl XX XXXXXXXX XX XXXXXXXX Frans van der Storm, info@nvwk.nl XX XXXXXXXX Boschpolderstraat 14, 2807 LJ Gouda Marco Steenwinkel, penningmeester@nvwk.nl XX XXXXXXXX bankrekening NVWK: NL82 RABO 0127 2948 80 Benjamin Hallie, b.hallie@hetnet.nl XX XXXXXXXX Vacant Vacant Joke Colijn, j.j.colijn@gmail.com XX XXXXXXXX XX XXXXXXXX

Werkgroepen

Redactie Waardvogel voor kopij Maria Kuijf en Joke Colijn, nvwkredactie@gmail.com XX XXXXXXXX XX XXXXXXXX Foto’s t.b.v. de website Redactie, nvwkredactie@gmail.com Werkgroep Ruimtelijke Ordening Leen Verschoor, werkgroepro@nvwk.nl XX XXXXXXXX

Mariëlla van Gemeren, werkgroepro@nvwk.nl XX XXXXXXXX Coördinator weidevogelbescherming Klaas de Mik, xxxxxxxxxxxx@xxxxxxxx.xx XX XXXXXXXX XX XXXXXXXX Assistent weidevogelbescherming Joep Vermaat, weidevogels@nvwk.nl Coördinator zwarte stern Max Ossevoort, maxossevoort@gmail.com XX XXXXXXXX Coördinator plantenwerkgroep Jaap Oosterom, planten@nvwk.nl XX XXXXXXXX Contactpersoon werkgroep landschaps- onderhoud Edwin Valentijn, landschapswerkgroep.nvwk@gmail.com Coördinator vlinders- en libellen- werkgroep Vacant, vlinderwerkgroep@nvwk.nl Coördinator wintervogeltellingen Peter Berger, xxxxxxxxxxxx@xxxxxxxx.xx XX XXXXXXXX

Hans Kouwenberg, xxxxxxxxxxxx@xxxxxxxx.xx XX XXXXXXXX Coördinator uilenwerkgroep Stefan van der Heijden, uilenwerkgroep@nvwk.nl XX XXXXXXXX Coördinator erfvogelwerkgroep Jaap Graveland, erfvogels@nvwk.nl XX XXXXXXXX XX XXXXXXXX Coördinator zwaluwenwerkgroep Nico van Dam, xxxxxxxxxxxx@xxxxxxxx.xx XX XXXXXXXX Coördinator jeugdwerkgroep Monique Wooning, jeugd@nvwk.nl XX XXXXXXXX Coördinator Knotgroep Krimpen Jos de Nood, xxxxxxxxxxxx@xxxxxxxx.xx XX XXXXXXXX Coördinator roofvogelwerkgroep Jaap Jan Leeuwenburgh, roofvogelwerkgroep@nvwk.nl XX XXXXXXXX Coördinator waterwerkgroep Marc van Bemmel, waterwerkgroep@nvwk.nl XX XXXXXXXX XX XXXXXXXX Coördinator materialen Floor Andeweg, materialen-nvwk@kpnmail.nl

Andere belangrijke instanties

Dierenambulance Gouda e.o.

Dierenbescherming Afdeling Krimpenerwaard Meldpunt m.b.t. milieu en de jacht Politie Hollands Midden, Regionaal Milieu Team Melden van zwerfvuil Contact opnemen met de gemeente Krimpenerwaard Meldpunt Laagvliegen Krimpenerwaard Vogelasiel Vogelklas Karel Schot Meldpunt klachten onderhoud sloten, Hoogheemraadschap van Schieland en de bermen of dijken Krimpenerwaard, info@hhsk.nl

Milieutelefoon Bij verstoringen van de natuur Illegale (roof)vogelvervolging Melden via www.natuurverstoring.nl of bij de politie

Onderzoek doodsoorzaak dieren Dutch Wildlife Health Centre www.dwhc.nl/meldingsformulier Meldpunt invasieve plantensoorten In bermen N-wegen ter bestrijding en monitoring: zuidholland@pzh.nl Drie of meer dode watervogels Landelijk Meldpunt voor dierziekten

0182 529059 0180 510984 0900 8844 140182 010 4733333 010 4857847 010 4537356 0888 333555 0900 8844 045 5463188

Lid worden?

Wilt u actief deelnemen aan de Natuur- en Vogelwerkgroep Krimpenerwaard of wilt u de doelstellingen van onze vereniging steunen, word dan lid. Op onze website kunt u alles over ons vinden, wat we doen en waar we voor staan. Meld u aan op www.nvwk.nl onder ‘de vereniging’, of stuur een e-mail naar info@nvwk.nl met uw gegevens. U kunt ook de secretaris bellen: 06 55812250. Zie de colofon voor de diverse lidmaatschappen.

2

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

Van de voorzitter

Colofon De Waardvogel ISSN 1384-8240 Jaargang 60 verschijnt 5 x per jaar, februariapril-juni-september-december

Jaap Graveland

Regelmatig bekruipt me het gevoel dat we op het gebied van natuur- en milieubescherming nauwelijks een overheid hebben. Bestaande regels worden massaal overtreden, vaak door de overheden zelf; tegelijk hebben Kopij aanleveren rijk en provincies op handhavingsorganisaties sterk bezuinigd. Het gevolg Vóór 15 januari, 15 maart, 15 mei, 15 is dat de rechter de overheid tot de orde moet roepen (bijvoorbeeld over augustus en 15 november klimaat, stikstof). Het IPCC rapport van een paar maanden terug over de Oplage opwarming van de aarde was zeer alarmerend en kreeg veel publiciteit.

950 exemplaren Maar bepaalde partijen in Den Haag laten de tijd het werk doen: binnen een paar maanden zijn de mensen het weer vergeten, is de gedachte. En is het weer business as usual.

E-mail redactie Joke Colijn Maar het klimaat onderhandelt niet. Verontrustend dus. Terwijl leiding en richting meer nodig zijn dan Maria Kuijf ooit, is een nieuw kabinet terwijl ik dit schrijf nog niet in zicht, omdat partijen de ander blijven uitsluiten nvwkredactie@gmail.com omdat ‘die ver van ons af staat’. Volgens mij is dat een reden om juist wél met elkaar aan de slag proberen te gaan.

Website www.nvwk.nl Dus laten we lokaal het goede voorbeeld geven. Elkaar aansporen en inspireren, ook al zijn we het www.facebook.com/denvwk/ niet overal over eens. Charlotte Diepenhorst heeft aangeboden coördinator voor Prachtlint in de https://twitter.com/denvwk Krimpenerwaard te worden. Daar zijn we erg blij mee, want zo kunnen we Prachtlint uitbreiden. Als eerste nvwk.nl activiteit is Charlotte nu met Esther Dijkstra (lid van de projectgroep Prachtlint in de Alblasserwaard) de Secretariaat & ledenadministratie ondertekening van het beheerconvenant door Dunea, Staatsbosbeheer en Oasen aan het voorbereiden.

Frans van der Storm We maken daar een mooie bijeenkomst van, ergens in oktober.

Boschpolderstraat 14 HHSK heeft met advies van de NVWK een aantal nieuwe bermen geselecteerd om ecologisch te gaan 2807 LJ Gouda info@nvwk.nl beheren. Besluitvorming vindt binnenkort plaats. Voor onze inzet op andere onderdelen: zie de artikelen in deze Waardvogel.

Contributie per kalenderjaar ‘Het virus’ is niet uit de wereld, maar er zijn gelukkig wel weer buitenactiviteiten mogelijk, zoals de Euro € 5,- voor een jeugdlidmaatschap, Birdwatch. Ook de landschapswerkgroep heeft leuke nieuwe knot- en snoeiochtenden georganiseerd, één kind t/m 16 jaar € 17,- voor een basislidmaatschap je ziet ze in Even Noteren. Ook is weer een eerste vogelexcusie gepland en zien we vertrouwde € 22,- voor een gezinslidmaatschap binnenactiviteiten terug in de agenda; we hopen dat die nu wel kunnen doorgaan.

Volgend jaar zijn er gemeenteraadsverkiezingen. Een prima gelegenheid om onze politieke partijen te Bankrekeningnummer inspireren tot een groener programma. Sommige partijen in de Krimpenerwaard die ook landelijk actief zijn NL82 RABO 0127 2948 80 maken trouwens nu vaak al meer natuurgerichte keuzes dan hun landelijke partij. Partijen verwelkomen Lid worden goede ideeën, want samen weten we meer. Dus ga naar partijavonden, laat je stem en ideeën horen. Alle U kunt lid worden via www.nvwk.nl partijen willen verduurzamen en biodiversiteit behouden of herstellen. De NVWK kan er belangrijk aan of door een e-mail met uw gegevens bijdragen. Het bestuur heeft daarom een brief met voorstellen naar de partijen gestuurd. Een van deze te sturen naar info@nvwk.nl voorstellen is slim investeren, bijvoorbeeld in vrijwilligersondersteuning. Zaken als zaalhuur, aanschaf Op de voorpagina van bepaalde materialen en huisvesting die een vrijwilligersvereniging versterken kosten nu eenmaal Aster geld. Een investering in vrijwilligers werkt als een vliegwiel: je krijgt een veelvoud aan waarde terug. We foto: Maria Kuijf hebben de partijen ideeën aan de hand gedaan. We spreken over investeringen in natuur van zeg 10.000 Foto van de maand: Wezel €. Dat past vast wel in de jaarbegrotingen (140 M€ Krimpenerwaard, 76 M€ Krimpen aan den IJssel)… foto: Coen van Nieuwamerongen

D

Overname van artikelen Overname van artikelen uit dit blad is toegestaan met bronvermelding

In dit nummer

Disclaimer Artikelen of uitingen van ­derden in de Waardvogel geven niet noodzakelijkerwijs de mening van de redactie of van de Natuur- en Vogelwerkgroep Krimpenerwaard weer, maar zijn voor rekening van de auteurs, de geciteerden of de bron Drukkerij Efficiënta Krimpen aan den IJssel Zie advertentie Voor advertenties nvwkredactie@gmail.com Jaartarief (= vijf edities): 1/8 pagina: € 50,1/4 pagina: € 90,1/2 pagina: € 150,-

Belangrijke gegevens 2 Van de voorzitter 3 Even Noteren 4 Natuurinclusief tuinieren op de voorpagina 6 Klussenbank: wie helpt mee? 8 De NVWK wordt 60 9 Wezel, foto van de maand 9 MeerBomenNu! 10 Jeugdpagina 12 Les over uilen 14 Oogst- en Streekmarkt 16 Verkiezingen gemeenteraad 2022 17 Excursie VRS Nebularia 17 Weidevogels houden van nattigheid 18 Bosje van Wageningen 21 Vogelvriendelijk boeren en vogelvriendelijke zuivelwijzer 22

Barnsteenslak vermomd als alien 23 Afsluiting broedvogeltelling 2021 in IHC-bos 24 Nachtvlindernacht in het IHC-bos 25 Ontspannen 27 Naar een uitweg uit de stikstofcrisis 27 Het ringen van torenvalken 28 Optimale mobiliteit 30 Wie komt de lanschapswerkgroep versterken? 31 Maaiers in het zonnetje 33 Gezond eten van de korte keten 34 De zwarte stern in 2021 36 Guterres: IPCC-rapport is code rood voor mensheid 39 Broedkastenproject 40 Aandacht voor stoepplantjes 41 Inzaaien bloemen dooddoener voor wilde planten 42 WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 3

Even noteren L

et op: Buitenactiviteiten zijn in principe weer toegestaan. Maar mogelijk worden de regels weer aangepast. Houd dus de website in de gaten. De komende maanden zijn dit de geplande activiteiten.

E

N W

M

L

uro Birdwatch 2021 Zaterdag 2 oktober doet de NVWK weer mee aan de Euro Birdwatch, waaraan 27 Europese partnerorganisaties van Vogelbescherming deelnemen. We staan op de onze trektelpost ‘De Hoekse Sluis’ vanaf 7.15 totdat de vogeltrek stopt. Doe je ook (een paar uur) mee? Informatie bij Max Ossevoort, xxxxxxxxx@xxxxxxxx. xx of XX XXXXXXXX. aaisel afvoeren Loetbos Zaterdag 2 oktober 2021 gaan we naar het Loetbos om maaisel van de botanische veldjes af te voeren. De NVWK maait een aantal veldjes in het Loetbos. Het maaisel voeren we af. Dat is nodig om een bloemrijke vegetatie te behouden. Verzamelen om 9.00 uur bij de Hendrikshoeve, Loet 4 te Lekkerkerk. Parkeren op de parkeerplaats van Staatsbosbeheer aan de Boezemweg. Aanmelden bij landschapswerkgroep@nvwk.nl of XX XXXXXXXX, dan informeren we je bij wijzigingen. Reservedatum is 9 oktober.

R

abo ClubSupport De NVWK doet weer mee met Rabo ClubSupport!

Het motto van de Rabobank voor deze actie is: iedereen verdient een club of een vereniging. Het is als een tweede thuis. Een plek waar je elkaar ontmoet, elkaar sterker maakt en helemaal jezelf kunt zijn. Daarom versterkt de Rabobank clubs en verenigingen.

Als lid van de Rabobank kun je mee beslissen welke clubs en verenigingen ze dat steuntje in de rug geven. Daarom doen we nu hier vast een oproep om op de NVWK te stemmen. Dat kan van 4 tot 24 oktober. Dat is goed voor de NVWK en geweldig voor de Krimpenerwaard! Let op de Nieuwsbrief die binnenkort wordt verstuurd.

We versturen tussen verschijnen van de Waardvogel regelmatig een Nieuwsbrief met actueel nieuws, zodat je niets mist.

Krijg je nog niet onze Nieuwsbrieven? Geef je e-mailadres dan door aan de secretaris: info@nvwk.nl!

E

xcursie Vogelringstation Westenschouwen Op 9 en 10 oktober 2021 zijn er excursies naar het Vogelringstation (VRS) Nebularia. Verleden jaar gingen de excursies niet door i.v.m. de coronaregels. Mensen die zich verleden jaar aangemeld hebben krijgen voorrang. Heeft u interesse? Meld u aan via een mailtje naar Cor Oskam: cga.oskam@gmail.com.

De excursie is van 9.00 tot 12.00 uur. Maximaal acht mensen per ochtend. Zie verder pagina 17.

W

intervogeltelling Het weekend van 16 en 17 oktober 2021. Info bij Hans Kouwenberg XX XXXXXXXX of Peter Berger XX XXXXXXXX.

E

erste slaapplaatstelling grote zilverreigers Zaterdag 23 oktober 2021: telling van aantallen grote

4

zilverreigers op de bij ons bekende slaapplaatsen. Telling vindt plaats vanaf zonsondergang (ca. 18.30 uur) totdat het donker is.

Voor deelname of info: info@nvwk.nl.

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

acht van de Nacht Zaterdag 30 oktober 2021

erken bij het Streekmuseum en Roesteiland Zaterdag 6 november 2021 gaat Knotgroep Krimpen voor het eerst in dit seizoen aan de slag bij het Streekmuseum en op het Roesteiland. We starten om 9.00 uur en werken tot 13.00. Info bij Jos de Nood, xxxxxxxxx@xxxxxxxx.xx. andelijke Natuurwerkdag Zaterdag 6 november. Knotgroep Oost sluit aan bij een locatie van ZHL. Van 9.00 tot 13.00 uur. Voor info: Edwin Valentijn, landschapswerkgroep@nvwk.nl of XX XXXXXXXX.

A

fsluitavond weidevogelseizoen Op woensdagavond 10 november houdt de weidevogelwerkgroep de jaarlijkse afsluitavond van het weidevogelseizoen. Op deze avond willen we het afgelopen seizoen bespreken en de resultaten bekendmaken. Het is ook een moment om elkaar te spreken en ervaringen te delen. Vanaf 19.30 uur staat de koffie klaar en om 20.00 uur begint het programma.

We verwachten tegen 22.00 uur af te ronden, waarna ieder kan blijven om wat na te praten. Ook andere NVWK-leden zijn welkom.

Locatie: De Zwaan, Kerkweg 2 in Berkenwoude.

W

intervogeltelling Het weekend van 13 en 14 november 2021. Info bij Hans Kouwenberg XX XXXXXXXX of Peter Berger XX XXXXXXXX.

S

noeien en knotten met Knotgroep Krimpen Zaterdag 20 november 2021 gaan we naar familie Van der Laan, Zuidbroek 138, 2861 LM Bergambacht. We starten om 9.00 uur en werken tot 13.00. Graag vooraf aanmelden bij Jos de Nood, xxxxxxxxx@xxxxxxxx.xx.

L

andelijke Dag van Sovon Zaterdag 27 november 2021: de Landelijke Dag is hét jaarlijkse evenement voor alle vogeltellers en andere actieve natuurliefhebbers in Nederland. Ook een aanrader voor beginnende vogelaars. Een dag vol lezingen met topsprekers uit de wereld van vogelonderzoek

F

otowedstrijd 60-jarig bestaan NVWK Omdat we ons jubileumjaar 2021 niet konden vieren vanwege corona, schuiven we de festiviteiten door naar 2022.

Fotograferen en buitenactiviteiten kunnen wel: daarom bedachten we dit jaar een fotowedstrijd met als onderwerp: de invloed van corona op de natuur. Denk aan herwaarderen van natuur dichtbij, drukte in recreatiegebieden, schone luchten, steeds meer vogelaars, afstand houden. Kortom: onderwerpen genoeg!

Stuur je foto’s naar de redactie, zoveel als je wilt. Expositie en prijsuitreiking volgen in 2022!

en meer dan 80 stands met boeken (ook antiquarisch), verrekijkers/ telescopen/camera’s, organisaties voor natuurreizen en vogelen natuurorganisaties uit heel Nederland. Je kijkt je ogen uit. Er gaan altijd wel NVWK-leden naar toe. We carpoolen. Info bij jaap. graveland@nvwk.nl. Locatie: Congrescentrum De Reehorst in Ede. Het hangt van de coronamaatregelen in november af of de Landelijke Dag door kan zoals gepland. Momenteel is het nog te vroeg om daar iets over te kunnen zeggen. Hou de website, https://www.sovon.nl/nl/ld19 in de gaten voor het laatste nieuws.

W

erken aan diverse landschapselementen Zaterdag 26 november 2021. De oude boerderij van familie Van Zeben wordt omgevormd naar een prachtige woning. Op het land achter de boerderij worden wat dieren gehouden en worden diverse landschapselementen in stand gehouden. Knotgroep Oost gaat werken aan een landje achter de boerderij: Benedenkerkseweg 133, 2821 LC Stolwijk. Voor info: Edwin Valentijn, landschapswerkgroep@ nvwk.nl of XX XXXXXXXX.

S

noeien en knotten met Knotgroep Krimpen Zaterdag 4 december 2021 gaan we naar familie Den Uyl, Molendijk 170, 2931 SG, Krimpen aan de Lek. We starten om 9.00 uur en werken tot 13.00. Graag vooraf aanmelden bij Jos de Nood, xxxxxxxxx@xxxxxxxx.xx.

B

uiten werken voor ieder wat wils met Knotgroep Oost Zaterdag 11 december 2021, 9.00 tot 13.00 uur. Dit adres doet Knotgroep Oost jaarlijks aan. Voor ieder wat wils: Een grote boomgaard met hoogstamfruitbomen omgeven door wilgen bij familie Ooms, Opperduit achter nr. 22, via oprit nr. 14 t/m 18, 2941 AK Lekkerkerk. Voor info: Edwin Valentijn, landschapswerkgroep@ nvwk.nl of XX XXXXXXXX.

T

weede slaapplaatstelling grote zilverreigers Zaterdag 11 december 2021: Telling van aantallen grote zilverreigers op de bij ons bekende slaapplaatsen. Telling vindt plaats vanaf zonsondergang (ca 16.30 uur) totdat het donker is.

Voor deelname of info: info@nvwk.nl.

A

ftrap NVWK 60 jaar met vlinderlezing door Anthonie Stip Woensdag 15 december 2021 trappen we ons jubileumjaar officieel af met een ontvangst in De Zwaan in Berkenwoude en met een lezing door Anthonie Stip, projectleider bij de Vlinderstichting.

Zie vooral ook pagina 9!

V

ogelexcursie Deltagebied Zaterdag 18 december 2021 onder leiding van Paul Schrijvershof. Paul is een ervaren vogelaar. Welke gebieden we bezoeken hangt af van wat er via waarneming.nl bekend wordt en van de weersomstandigheden. Als eerste gaan we waarschijnlijk naar het Oudeland van Strijen. Hier overwintert de dwerggans.

Via Oude Tonge, met kans op grote zaagbekken en andere watervogels, tuffen we door naar de Plaat van Scheelhoek, waar bruine kiekendieven overwinteren en geregeld een zeearend te zien is. In de Buitenhaven van Stellendam gaan we op zoek naar de Pontische meeuw en vanaf de strekdam werpen we een blik op de Kwade Hoek. De tocht eindigt langs de Brouwersdam, waar diverse wintergasten zijn te verwachten zoals geoorde fuut, kuifduiker, roodkeelduiker, zwarte zeeeend, paarse strandloper, oeverpieper.

Als er ergens iets bijzonders is gemeld dan kan van dit programma worden afgeweken. Verzamelpunt metrostation Capelsebrug. We

vertrekken om 8.30 uur. Terug om ca. 16.00 uur. Voor contact: Paul Schrijvershof, xxxxxxxxx@xxxxxxxx.xx.

S

noeien en knotten met Knotgroep Krimpen Zaterdag 18 december gaan we naar familie Den Uyl, Molendijk 170, 2931 SG, Krimpen aan de Lek. We starten om 9.00 uur en werken tot 13.00 uur. Graag van te voren aanmelden bij Jos de Nood, xxxxxxxxx@xxxxxxxx.xx.

W

intervogeltelling Het weekend van 18 en 19 december 2021. Info bij Hans Kouwenberg XX XXXXXXXX of Peter Berger XX XXXXXXXX.

E

indejaars Plantenjacht Eind december, 10-11u: Ook dit jaar organiseert FLORON weer de Eindejaars Plantenjacht. Onder leiding van onze plantencoördinator maken we een wandeling van één uur en noteren daarbij alle planten die in bloei staan. Van jong tot oud, ervaren of onervaren, iedereen is welkom! De resultaten geven we door via plantenjacht. nl. Mochten we er geen genoeg van krijgen plakken we er nog een uurtje aan vast. We verzamelen om 10.00 uur. Later bijspringen/ eerder afhaken kan altijd. Voor informatie: Jaap Oosterom, email: xxxxxxxxx@xxxxxxxx.xx.

B

uiten werken met Knotgroep Krimpen Zaterdag 8 januari 2022 verdelen we het werk over twee adressen. We gaan aan het werk op een terrein van het ZHL. Daarnaast gaan we snoeien en knotten bij familie Den Uyl, Molendijk 170, 2931 SG, Krimpen aan de Lek. We starten om 9.00 uur en werken tot 13.00. Graag van te voren aanmelden bij Jos de Nood,

xxxxxxxxx@xxxxxxxx.xx.

W

intervogeltelling Het weekend van 15 en 16 januari 2022. Info bij Hans Kouwenberg XX XXXXXXXX of Peter Berger XX XXXXXXXX.

W

intervogeltelling Het weekend van 12 en 13 februari 2022. Info bij Hans Kouwenberg XX XXXXXXXX of Peter Berger XX XXXXXXXX.

W

intervogeltelling Het weekend van 12 en 13 maart 2022. Info bij Hans Kouwenberg XX XXXXXXXX of Peter Berger XX XXXXXXXX.

A

anvulling privacy statement NVWK De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) verplicht ons tot het zorgvuldig omgaan met privacy gevoelige gegevens. N.a.v. vragen en gebleken onduidelijkheid hebben we onze privacy verklaring zoals die te vinden is op de website onder Vereniging, aangepast met de volgende uitbreiding: “Ook ten aanzien van het opslaan en publiceren van beeld respecteren we de privacy van mensen zoveel mogelijk. Wij melden vooraf dat beeldopnamen kunnen worden gemaakt, en ieder heeft de gelegenheid zich daaraan te onttrekken en/of aan te geven dat men onherkenbaar in beeld wil komen. Geeft iemand ná publicatie aan dat zij/hij daartegen bezwaar heeft in verband met mogelijke herkenbaarheid, dan komen we aan dat bezwaar zoveel mogelijk tegemoet.”

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 5

Natuurinclusief tuinieren (4) op de voorpagina Tekst: Maria Kuijf Insecten worden zeldzaam. Inmiddels is duidelijk geworden dat er veel minder insecten zijn dan vroeger. Het proces is langzaam verlopen, zodat het niet is opgevallen, maar veel mensen kunnen zich herinneren dat de voorruit van de auto’s in de zomer vooral ‘s avonds besmeurd waren met wat er over was van doodgereden insecten. Nu zijn de voorruiten na een autorit nagenoeg schoon. Fijn voor de auto en misschien ook fijn voor de insecten, ware het niet dat het duidelijk maakt dat er nauwelijks meer insecten vliegen. D

W

ees voorzichtig met inzaaien voor insecten Het is geweldig als men wat wil doen om de insectenstand te bevorderen. Het lijkt heel nuttig om te zaaien met het doel ervoor te zorgen dat er veel bloemen zijn die insecten aantrekken. Toch heeft dat vaak weinig effect. Het kan zelfs averechts werken. Er zijn namelijk zaadmengsels (de zgn. ‘pretmengsels’) te koop die pretenderen goed te zijn voor insecten, omdat de bloemen veel nectar bevatten. Er is echter meer nodig dan nectar. Het is alsof je insecten alleen maar wittebrood laat eten. Dat is zes weken leuk, maar daarna heb je als mens toch echt een stevige bruine boterham nodig. In insectentaal: insecten willen stuifmeel. In het stuifmeel zitten de eiwitten die nodig zijn voor de voortplanting. Sommige insecten hebben specifieke eiwitten nodig, die in specifieke planten zitten. Dat leveren die zaadmengsels niet of onvoldoende. In de mengsels zitten nogal eens planten die afkomstig zijn uit andere werelddelen. Het eiwitprobleem geldt overigens niet voor alle planten, maar bijvoorbeeld wel voor phacelia. Phacelia komt uit Noord-Amerika en wordt bijenbrood genoemd, vanwege de hoeveelheid honingbijen die op de nectar af komen. Veel inheemse wilde bijen kunnen niets met phacelia, want zij zijn gespecialiseerd in planten die van nature in Nederland voorkomen. Er komen wel gedomesticeerde honingbijen op af, maar die dragen niet bij aan de biodiversiteit.

Soms zijn de zaden van inheemse soorten in de zaadmengsels gekweekt in Oost-Europa, en bevatten ze een iets ander genenpakket wat ze minder geschikt maakt, zoals bijvoorbeeld gebeurt bij korenbloemen.

Bovendien kunnen de Oost-Europese bloemen zich mengen met de onze, waardoor die óók minder geschikt worden voor onze inheemse insecten.

Biodiversiteit bevorderen betekent meer dan alleen gericht zijn op bijen, hommels en vlinders. Het gaat ook over de mieren, rupsen, planten, enz. Dus het is ook goed om planten in de tuin te hebben waar andere insecten en levensvormen van afhankelijk zijn. Zie ook het persbericht op pagina 42.

6

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

T

uinieren met wilde planten Het is heel goed mogelijk om wilde planten in de tuin te zetten. Er zijn mensen die tuinieren met (vrijwel) uitsluitend wilde planten als een uitdaging zien. In mijn tuin staan een aantal wilde planten en die trekken duidelijk de meeste insecten. Dit zijn moerasandoorn en stinkende gouwe.

Vroeger trok ik stinkende gouwe altijd weg, want het was onkruid, maar waarom is het ‘onkruid’? Het blad is decoratief. De planten zijn goed in toom te houden. De bloei is bescheiden. Ze duiken op in vergeten hoekjes en trekken heel veel hommels en bijen aan. Moerasandoorn is minder ‘onschuldig’. (Maar dat zijn sommige gekweekte planten ook.) Hij vormt wortelstokken en invaseert je hele tuin. Daarentegen trekt hij makkelijk weg en hij beloont je met een heleboel insecten. Joke, mederedacteur van de Waardvogel, heeft helmkruid in haar tuin. Deze plant heeft een onooglijke bloei, maar insecten trekken zich daar niets van aan, want er komen enorme aantallen op af. Inspirerend is ook de facebookgroep: ‘Tuinieren met Wilde Planten van hier’.

Het is niet makkelijk om te bepalen welke soorten aansluiten op de omgeving, want dat is natuurlijk per regio verschillend.

Een heel mooie website is daarvoor https://www. synbiosys.alterra.nl/bestuivers/verantwoording.html.

Hier kun je advies inwinnen welke planten het best te gebruiken zijn om bestuivende insecten, waartoe ook zweefvliegen behoren, te helpen. Je kunt je postcode invoeren en dan kan je kiezen welke situatie van toepassing is. Deze webtool is een initiatief van Wageningen UR in samenwerking met Naturalis Biodiversity Center en EIS Kenniscentrum Insecten. En kijk vooral ook op onze eigen website onder Erfvogels: daar staan ook downloads met plantensoortenlijsten voor insecten (die uiteraard weer vogels aantrekken).

U

itgebloeid kan ook mooi zijn Afgestorven planten zijn belangrijk voor een natuurlijk evenwicht. Verval hoort bij de natuur en de circle of life. Wanneer uitgebloeide en afgestorven plantenresten blijven staan, vormen ze beschutting tegen vorst en uitdroging.

De planten krijgen kans om uit te zaaien en het zaad van veel planten is voedsel voor vogels. Veel zaaddozen zijn decoratief in een uitgebloeide tuin, vooral als er rijp of sneeuw op ligt.

Hark afgevallen blad van het gazon en van de straat naar de borders.

Het blad en de plantenresten vormen een natuurlijke humuslaag waarin wormen en insecten kunnen scharrelen en daardoor de grond verbeteren. Wormen en insecten dienen weer als voedsel voor andere dieren. Wanneer je geluk hebt kiest een egel je tuin uit om daar zijn winterslaap te houden tussen het blad.

Knip vaste planten pas eind maart terug. Diverse hommelkoninginnen overwinteren in of vlak boven de grond vaak tussen de stengels van vaste planten omdat daar ook blad tussen blijft liggen. Wacht dus tot maart/begin april met opschonen, dan zijn de hommelkoninginnen gevlogen. Wil je toch graag de resten eerder afknippen, leg ze dan in de tuin of in een achterafhoekje.

N

estkastjes ophangen en tijdig schoonmaken Het najaar is de beste tijd om nestkasten schoon te maken en/of nieuwe op te hangen. In de winter worden nestkasten gebruikt om te schuilen en te overnachten. Geregeld wordt er dan in het voorjaar in dat nestkastje gebroed.

Verwijder oud nestmateriaal. Maak een nestkast schoon met alleen (bij voorkeur kokend heet) water. In een kastje kunnen (eitjes van) parasieten, dus ook vlooien en vogelluizen zitten. Gebruik daarom handschoenen.

Geen schoonmaakmiddelen of erger: verdelgingsmiddelen. Schrob lekker met een stevige borstel in de naden en laat desnoods even weken. Daarna de kast goed laten drogen.

Hang het nestje niet in de volle zon, dus niet op het zuiden.

Zoek een beschutte plek, uit de natte westenwind. De invliegopening kan het beste op het noordoosten gericht zijn.

Zorg ervoor dat er geen takken voor de invliegopening hangen. Wanneer er katten in de buurt zijn, is het ook goed om hier rekening mee te houden.

Hang het nestje zo op dat het niet kan gaan slingeren. Een stukje hout achter het nestkast zorgt voor ruimte tussen de achterwand en de muur of

boom, waardoor de kast minder snel gaat rotten.

Vogels van dezelfde soort wonen het liefst tenminste tien meter van elkaar om territoriumgevechten te voorkomen. Voor vogels van verschillende soorten, zoals koolmees en pimpelmees, kunnen de kasten een meter of drie uit elkaar hangen. Koloniebroeders wonen wel weer graag in groepen: de nesten voor mussen, spreeuwen en zwaluwen kunnen daarom per soort wel naast elkaar hangen.

Een houten nestkast voldoet prima, maar wanneer het kastje in de zon hangt, is een kast van houtbeton ideaal. Dit materiaal isoleert. Deze kasten kosten meer, maar gaan langer mee. Bovendien zijn ze spechtbestendig.

Elke vogelsoort heeft zijn eigen wensen, wat betreft vorm en vliegopening.

Kies een nestkastje voor een vogelsoort die bij je in de buurt voorkomt. D Herfstaster (Aster ageratoides) De echte herfstaster is afkomstig uit Azië. In China wordt de plant gebruikt tegen verkoudheid, koorts, bronchitis, slangenbeten en bijensteken. Pas in de jaren zeventig is de plant in de belangstelling komen te staan van imkers in Nederland, omdat er veel bijen op vliegen. De echte herfstaster is Aster ageratoides, maar in de volksmond worden ook andere astersoorten die in de herfst bloeien, herfstasters genoemd. De Aster ageratoides wordt het meest door honingbijen bevlogen. Maar ook zweefvliegen en vlinders houden van herfstasters.

Herfstasters zorgen voor een bloeiende herfsttuin. Ze vormen een mooie combinatie met verbena, Japanse anemoon, persicaria. Aster ageratoides is van nature resistent tegen meeldauw. Inmiddels zijn er vele cultivars, met witte of andere tinten in het blauw-violette spectrum. Het beste kun je de plant in bloei kopen. Dan zie je of de bloemen ook in trek zijn bij onze insecten. D Linksboven: parende egels, foto: Maria Kuijf. Rechtsboven: pimpelmees sleept nestmateriaal aan, foto’s: Harry Verkerk. Onder v.l.n.r.: herfstaster gecombineerd met siergras, foto: Tony Hardenberg. Boerenwormkruid, moerasandoorn, geum, verbena, foto’s: Maria Kuijf. Helmkruid, foto: Joke Colijn.

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 7

Klussenbank: wie helpt mee?

De NVWK krijgt het steeds drukker. Dat is prachtig, want in de praktijk betekent het dat we als vrijwilligersvereniging meepraten bij de grote projecten die worden uitgevoerd in de Krimpenerwaard en daar het natuurbelang kunnen inbrengen, maar ook dat we uit eigen initiatief met projecten kunnen aankloppen bij de beide gemeenten, waterschap en provincie.

Helaas schieten daardoor bepaalde klussen erbij in en hebben we voor de projecten extra handen nodig. Daarom hebben we een klussenbank opgericht; er staan ook klussen op de site onder Actueel. Vaak gaat het om kortlopende taken, soms komt een klus op herhaling. Wie helpt mee? D

Versterking voor de jeugdwerkgroep

Met Monique Wooning hebben we een super-enthousiaste c­oördinator gevonden die met frissen ideeën onze jeugdwerkgroep nieuw leven wil inblazen. Ze onderhoudt contact met de d ­ iverse ­werkgroepen en is c­ reatief in het bedenken van activiteiten. Goed ­geregeld zul je denken. Toch zou ze blij zijn met versterking, en dat met name voor het uitvoerende deel. Ze heeft

een drukke baan, en omdat bijna alle jeugdactiveiten in het weekend vallen, komt ze in de knoop met haar andere verplichtingen die ook in haar vrije tijd geperst moeten worden. Ze zou heel graag s­ amenwerken met i­emand (of meer) die de jeugd bij een reeds afgesproken activiteit wil ­begeleiden. Dit is vooral belangrijk als ze er zelf niet bij kan zijn. Vind je werken met kinderen leuk? En kun je af en toe in je weekend een paar uur vrijmaken? Dan ben jij haar ­nieuwe maatje! Bel of mail met Monique, zie pagina 2.

Bouw mee aan ons feestje!

We bestaan dit jaar 60 jaar en wilden dat groots vieren. C ­ orona gooide ook bij ons roet in het eten - maar er gloort licht aan het einde van de ­tunnel! We schuiven het v ­ ieren een jaartje door met de f­eestelijke start in ­december, zie ­hiernaast. We gaan ervan uit dat het verder in 2022 wel mogelijk is en zoeken hulp! Wij denken met veel plezier terug aan de ­ feestelijkheden rond ons 50-jarig bestaan, maar misschien heb je veel betere ideeën! Kom maar op, verras ons en s­ amen maken we er een ­onvergetelijk jaar van. Er is een budget, er is al i­emand die dit ook een leuke klus lijkt en alles ligt nog open. Wil je ­sparren? Krijg je ook zo’n zin om weer eens iets leuks te doen met andere mensen? Bel Frans of Benjamin voor informatie, zie pag. 2.

Tel je eigen dorpsvogels

Deed je mee met de Nationale Tuinvogeltelling? Dan is dit ook iets voor jou. Door driemaal in het voorjaar vogels op een bepaalde plek in je eigen bebouwde kom te tellen, wordt duidelijk of onze beide gemeenten slagen in hun voornemen om de goede maatregelen te nemen die de kernen beter leefbaar maken voor vogels. De NVWK maakt er een speerpunt van om ook in onze bebouwde kommen natuurinclusief te (laten) bouwen en renoveren en het groenbeleid daarop af te stemmen op. Want steeds meer vogels v ­ erdwijnen uit de bebouwde kom en het wordt zo een dooie boel. Daarom ­tellen overal in het land mensen al stadsvogels voor het Meetnet Urbane Soorten, MUS - doe ook mee! Kleine moeite, die ­belangrijke informatie over je eigen leefomgeving oplevert om waar nodig bij te kunnen sturen.

Lees ook het artikel hiernaast! Bel of mail Jaap Graveland of Mariella van Gemeren, zie pag. 2.

8

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

Bomen oogsten en uitdelen

Bomen oogsten?! Jazeker, dat kan prima als ze nog klein zijn.

Een zaailing van een paar jaar is prima te rooien en h ­erplanten.

Herplanten?! Dat doen i­nwoners van de woonwijken in de kernen zelf, gemotiveerde mensen die hun directe leefomgeving willen vergroenen. Een boom of struik erbij in je tuin brengt extra koelte als het heet is, zet CO2 om in zuurstof en vangt fijnstof af.

Heb je nog meer argumenten nodig om bij dit initiatief te ­helpen? Het gaat om zaailingen oogsten uit gebieden waar er teveel staan of waar ze niet horen, het inkuilen, en het u ­ itdelen.

Een dagdeel van je tijd is al waardevol. Lees alles over dit mooie nieuwe plan om de Krimpenerwaard groener te maken op ­pagina 10 en geef je op bij Jaap Graveland, gegevens pag. 2.

Ben je weg van vlinders en libellen?

Dat komt goed uit, want de coördinator van de w ­ erkgroep vlinders en libellen stopt en gaat haar energie in ­andere ­zaken steken. Het is geen zware taak, je bepaalt zelf ­hoeveel tijd je ervoor reserveert. Er zijn jaarlijkse ­tellingen zoals in de Idylle, en voor de argusvlinder, en voor de ­groene ­glazenmaker. Die tel je natuurlijk niet allemaal zelf, maar je benadert de vaste tellers. Als je leuke ideeën hebt voor excursies of lezingen krijg je alle ruimte. Het Graslandvlinderplan zorgt voor nieuwe habitats en sommige verdwenen soorten zien we langzaam terugkeren, andere kunnen steun goed gebruiken. Kortom: het is echt een motiverende mooi-weer functie waarin je iets voor deze soortgroepen kunt betekenen! Interesse? Bel of mail Jaap Graveland, zie pag. 2.

Coördinator vogelwerkgroepen gezocht

Het is toch eigenlijk te gek voor woorden dat de Natuur- en ­VOGELwerkgroep Krimpenerwaard geen ­vogelcoördinator heeft! We tellen o ­ ntzettend veel enthousiaste vogelaars onder onze leden, die soms het hele land afreizen om die éne vogel te zien. Als je dat met een paar mensen doet, heb je e ­ igenlijk al een excursie georganiseerd. Zo simpel is het. Want alle sub-vogelgroepen hebben al hun eigen coördinatoren die het werk d ­ aarbinnen verzetten. Wat we vragen van een overall-coördinator is het organiseren van een excursie een paar keer per jaar, het regelen van de slaapplaatstellingen van de grote ­zilverreigers en de kar trekken bij evenementen als de Big Birding Day en de EuroBird Watch.

Eigenlijk zijn het de klussen waar elke vogelaar zijn vingers bij ­ aflikt, toch? Je wilt niets liever dan hieraan meedoen, dus waarom dat ­laatste stapje niet gezet om te zorgen dat dit soort leuke dingen weer ­gebeuren? Als je aarzelt en toch nog wat informatie wilt, bel dan Jaap Graveland, zie pag. 2.

De NVWK wordt 60 - maak het mee!

Frans van der Storm, secretaris

19 december 2021 is het zestig jaar geleden dat de NVWK werd opgericht. Normaliter staan we niet zo stil bij onze verjaardag. Een kroonjaar daarentegen is een goede aanleiding om ons te realiseren dat het zijn van vereniging geen vanzelfsprekendheid is, dat het goed is om wat extra’s te doen. D

I

ets extra’s doen is ook hard nodig. Door de Covid-maatregelen hebben we vorig en dit jaar maar bar weinig kunnen doen, alleen de noodzakelijkste dingen, en dan bijna altijd met maar weinig mensen tegelijk. Niet de manier waarop je graag met elkaar aan de slag gaat.

Niet de manier waarop je als NVWK kunt laten zien wat je allemaal in huis hebt en hoe leuk en interessant en leerzaam het kan zijn om actief te zijn in de NVWK. Wij willen daarom het jubileum tot een verenigingsactiviteit maken, een activiteit waaraan zoveel mogelijk leden van de NVWK deelnemen – in de voorbereiding en bij de uitvoering.

We hebben daarom bedacht om de viering van het jubileum niet te beperken tot één manifestatie op één plek in de Krimpenerwaard.

We willen in 2022 door het jaar heen, op verschillende locaties laten zien hoe veelzijdig de NVWK is en hoe veelzijdig de Krimpenerwaard is. De hoofdlijn denken we te hebben, het echte feest zit in de uitwerking.

Op 15 december 2021 geven we het startschot, december 2022 gaan we over de finishlijn.

Je begrijpt, we doen een beroep op je om in actie te komen. We hebben daarvoor nodig een groepje mensen, die ideeën hebben

over jubileumfeestjes waarbij telkens op andere plekken in de Waard iets van de NVWK te doen is.

Wij mikken op activiteiten in het voorjaar van 2022, bij de start van het derde kwartaal direct na de schoolvakanties, en een spetterende afsluiting eind van het jaar. #NVWK60 is er voor de leden, bewoners van de Krimpenerwaard en voor onze partners in ons werk.

Help jij mee het jubileum tot een échte verenigingsactiviteit te maken? Bel of mail dan even naar Benjamin Hallie of naar Frans van der Storm (zie pagina 2) en je krijgt per omgaande reactie met nadere toelichting en over wat we van elkaar mogen verwachten…

W

oensdag 15 december trappen we #NVWK60 officieel af met een ontvangst in De Zwaan in Berkenwoude en met een lezing door Anthonie Stip, projectleider bij de Vlinderstichting.

Anthonie is een bevlogen spreker, heeft een inhoudelijk sterk verhaal én is dit jaar tweede geworden in de Duurzame jongeren top 100 #DJ100.

Dat feest wil je niet missen! D

Wezel foto van de maand Maria Kuijf

Wezels komen in allerlei landschapstypen voor; bossen, moerassen, weides, akkers en gebergten. Het liefst in de buurt van ruigtes, soms in tuinen of bij schuren. Naarmate het landschap meer open is, leeft hij meer ondergronds. Een wezel is dag en nacht actief. Toch moet je geluk hebben om een wezel te zien. En nog meer geluk om hem dan te kunnen fotograferen, omdat hij zo snel is en in een flits kan wegschieten in de vegetatie. Dit is Coen van Nieuwamerongen wel gelukt! D De wezel is het kleinste roofdier van Europa. Een wezel is nog iets kleiner als de hermelijn. Van kop tot en met staart meet een wezel ongeveer 20 tot 30 centimeter. Het vrouwtje is kleiner dan het mannetje. Een wezel is van een hermelijn te onderscheiden aan de rafelige lijn tussen de bruine bovendelen en witte onderkant. Soms heeft hij een bruine keelvlek. Hij heeft geen zwarte punt aan de staart zoals een hermelijn. Ook krijgt de wezel in onze streek in de winter geen witte vacht.

Een wezel eet vooral woelmuizen. Wanneer er weinig woelmuizen zijn, wordt overgegaan op ander voedsel; bosmuizen, eieren, kikkers, insecten en vogeltjes. Hij jaagt voornamelijk op het gehoor. Soms legt hij voorraden aan van gedode prooien, die hij verbergt achter losse stukken boomschors, in nisjes e.d.

De belangrijkste vijand van een wezel is de mens, doordat hij vergiftigd wordt wanneer er muizen en ratten bestreden worden. Ook kan hij slachtoffer zijn van verkeer. Verder wordt de wezel gepredeerd door katten, honden, roofvogels en bunzings. Ja, in de natuur is het eten en gegeten worden. Bron: Veldgids Europese zoogdieren, uitgegeven door de Zoogdiervereniging D WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 9

MeerBomenNu! Tien procent meer bomen in de Krimpenerwaard Jaap Graveland en Yvonne Metaal De gemeente Krimpenerwaard wil het aantal bomen in de kernen met tien procent laten groeien voor klimaataanpassing (koeling, CO2-opslag) en behoud en herstel van biodiversiteit. Yvonne, een betrokken en actieve bewoner uit Krimpen a/d Lek, bedacht een plan waarin ook vrijwilligers betrokken worden. De NVWK wil hier graag bij helpen. D

E

en mooie doelstelling Het is natuurlijk een mooie doelstelling van de gemeente! Bomen zijn van grote waarde voor het vastleggen van CO2. Verder blijkt uit onderzoek dat straten met bomen tot tien graden koeler zijn dan straten zonder bomen. Bomen kunnen dus helpen onze wijken leefbaar te houden nu het door klimaatverandering steeds warmer wordt. Bomen en struiken kunnen ook van grote waarde zijn voor de biodiversiteit, met name insecten en vogels. Dat geldt dan vooral voor de inheemse soorten, omdat insecten zich daar aan hebben kunnen aanpassen. De toppers zijn de wilgen, waaronder onze knotwilg, en de zomereik. Op beide boomsoorten komen landelijk meer dan 400 soorten insecten voor!

N

iet in het buitengebied Sommige mensen vragen zich misschien af waarom er dan in het buitengebied van de Krimpenerwaard bomen worden gekapt, bijvoorbeeld langs de Nesse Tiendweg. Dit wordt gedaan met het oog op de weidevogels. In bomen broeden kraaien en buizerds.

Deze soorten gebruiken de bomen als uitkijkpost. Met name kraaien zijn geduchte predatoren van eieren en kuikens van weidevogels en weidevogels nestelen bij voorkeur op afstand van bomen. Maar bomen in de kernen vormen geen probleem.

E

en duur plan, dat kan beter Het eigen plan van de gemeente was erg duur: bijna 2 miljoen euro voor 1750 bomen. In dat plan werden de bomen verspreid over een groot aantal straten in onze kernen. Dat betekent duur bodemonderzoek: is de grond geschikt, waar liggen de leidingen en rioleringen, enzovoorts. Dat kan beter. Een paar jaar geleden is

Gelderse roos in bloei

10

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

de organisatie MeerBomenNu opgericht. Het is een samenwerking tussen Urgenda, Caring Farmers en MeerGroen (www.meerbomen. nu). De Stichting Urgenda is o.a. bekend van de rechtszaak tegen het de staat over de klimaatdoelstellingen, die volgens Urgenda niet ver genoeg gingen, waardoor de staat de gezondheid en het welzijn van burgers in gevaar brengt. Urgenda won die rechtszaak.

Caring Farmers is een organisatie van boeren en (andere) burgers die niet willen wachten tot de overheden eindelijk eens met duidelijk beleid en een plan voor een duurzame landbouw komen, maar die er nú werk van willen maken: toewerken naar een natuurinclusieve kringlooplandbouw. CO2-vastlegging is een van hun argumenten.

Dat kan door verhoging van de hoeveelheid organische stof in de bodem (een van de pijlers onder natuurinclusieve landbouw). Én door meer bomen te planten natuurlijk. MeerGroen is een stichting die met vrijwilligers allerlei groenprojecten opzet in dorpen en steden, enigszins vergelijkbaar met Prachtlint. (https://stichtingmeergroen. nl/inhetkort/). MeerBomenNu helpt vrijwilligersgroepen met het organiseren van acties om bomen aan te planten.

Wij denken dat we dat idee hier in de Krimpenerwaard kunnen overnemen, met wat steun van MeerBomenNu.

D

e opzet Die is eigenlijk eenvoudig. De werkwijze van MeerBomenNu is om zaailingen van bomen te oogsten op plekken waar deze ongewenst zijn of ‘overtallig’, omdat door concurrentie om licht maar een paar individuen zullen overleven. Dat biedt ons de kans om ze te oogsten, zonder de ontwikkeling van het gebied geweld aan te doen.

Deze boompjes worden in overleg met grondeigenaren en beheerders

In de herfst draagt de Gelderse roos mooie bessen die vooral in de late winter in trek zijn bij vogels, in het bijzonder bij pestvogels.

Sporkehout wordt ook wel vuilboom genoemd; de bloemen zijn klein en kunnen tot in de herfst bloeien. Ze worden graag bezocht door wilde bijen (o.a. de zeldzame sporkehoutzandbij), vlinders en (zweef-)vliegen. Voor rupsen van het boomblauwtje zijn de bloemknoppen van sporkehout een belangrijke voedselbron. Voor de rupsen van citroenvlinders is jong sporkehoutblad zelfs de enige voedselbron! Kenmerkend voor sporkehout is dat de bessen in verschillende rijpingsstadia aan de struik zitten. Ecologisch is sporkehout belangrijk vanwege haar lange bloeitijd en de bessen die graag door lijsterachtigen worden gegeten. In de herfst kleuren de bladeren prachtig geel.

geoogst. Vervolgens worden ze centraal opgeslagen (ingekuild met grond). In de weken erna kunnen bewoners de boompjes ophalen om in hun tuin, op hun erf of in het openbaar groen te planten, dat laatste uiteraard in overleg met de gemeente. De boompjes krijgen labels met de naam en wat relevante kenmerken (bloei, bessen enz.) en eisen (hoogte, eisen aan bodem) er op.

Deze werkwijze willen we hier overnemen. Bij het schrijven van dit artikel zijn we al begonnen om een en ander in gang te zetten: we hebben beheerders benaderd voor het bepalen van oogstlocaties, vrijwilligersgroepen van NVWK, ZHL, Cultuurhuizen en Overtuin om de boompjes te oogsten en op te slaan. ZHL en SBB hebben al positief gereageerd op ons verzoek. In hun terreinen komen her en der boompjes voor op op plekken waar ze niet gewenst zijn, in blauwgrasland, ander kruidenrijk grasland, langs oevers van sloten, enz.

D

e bomen en struiken Het gebruik van zaailingen heeft een aantal voordelen: ze kosten niets, zijn vaak al aangepast aan de lokale bodems en ze slaan door hun geringe grootte snel aan. We hebben nu de volgende soorten op het oog. Bomen: beuk, els, schietwilg (knotwilg), kroosjes (een wilde pruim), ruwe berk, gewone berk, lijsterbes, gewone vogelkers, zoete kers. Struiken: sporkehout, meidoorn, wegedoorn, sleedoorn, vlier, Gelderse roos, hazelaar, gele kornoelje, Spaanse aak, liguster.

De zomereik valt helaas af. Het is de boom met de meeste soorten insecten, vogels broeden graag in de holtes. Maar vanwege de eikenprocessierups (EPR) laten we die maar staan, totdat we weten hoe we uitbraken van de epr kunnen voorkomen. De NVWK heeft trouwens een eigen onderzoeksproject gericht op biologische bestrijding van de EPR, waarbij we gebruik maken van kool- en pimpelmezen die de rupsen eten, van parasitaire insecten die prederen op de rupsen, en van vleermuizen die de vlinders van de EPR’s vangen. Zie hiervoor o.a. pag. 40 in deze Waardvogel.

Met de gemeente overleggen we over zorg dragen voor communicatie, het verzorgen van de labels enz.

P

lanning We willen er een meerjarig project van maken en ook scholen er bij gaan betrekken. We mikken er op om dit najaar al een goede start te maken. We hebben daarvoor de volgende planning gemaakt: het oogsten van de boompjes vindt plaats op zaterdag 20 november, tussen 9 en 13 uur. ’s Middags slaan we de boompjes op. Belangstellenden kunnen de boompjes dan op zaterdag 27 november en 4 december ophalen, eveneens tussen 9 en 13u. Goed om dit vast in je agenda te zetten. Let op: we zijn afhankelijk van andere partijen om dit goed te organiseren en bij het schrijven van dit artikel hebben we daarmee nog geen afspraken kunnen maken. Dus de data zijn onder enig voorbehoud. We publiceren de definitieve data op de website, in onze nieuwsbrief, facebook en via de media.

W

il je meedoen?

We hebben mensen nodig om de boompjes te oogsten, op te slaan en om de boompjes uit te reiken aan mensen die ze komen ophalen. Plus een paar experts uit onze achterbannen om bewoners te adviseren over aanplant en verzorging als ze de boompjes op komen halen. En we hebben hulp nodig om een en ander te coördineren en een plan te maken voor een langer lopend project.

Je bepaalt zelf hoeveel tijd je wilt besteden, van één tot drie dagdelen voor oogsten, opslag van planten of om planten uit te reiken, tot wat meer tijd voor coördinatie. Het is niet veel werk, zeker als we het kunnen verdelen, maar wij kunnen dit niet alleen.

Daarom vragen we met name iemand om e.e.a. te coördineren.

Wil je meedoen, of heb je vragen, stuur dan even een mail naar Yvonne: yvonne.metaal@gmail.com. D

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 11

Jeugdpagina Reuzenspringbalsemienen trekken Laura (8 jaar) en moeder Rianne Op 3 juli ging ik helpen met reuzenbalsemienen trekken in het Loetbos. D

T

oen we aankwamen zaten er al wat mensen in het gebouwtje in het Loetbos. We gingen naar binnen en kregen wat te drinken en een koekje. We waren met twee kinderen, Koen en ik. Boswachter Ivan vertelde hoe je balsemienen eruit moet trekken en waarom het belangrijk is. We deden handschoenen aan om niet door de bramen en brandnetels geprikt te worden. Buiten zagen we al wat balsemienen staan, maar we liepen verder het bos in tot waar de vorige groep gebleven Waarom moet de reuzenspringbalsemien weg?

Reuzenspringbalsemienen zijn mooie planten die veel bijen aantrekken. Dat is heel goed, zou je denken. Maar ze groeien keihard, waardoor andere planten niet meer kunnen groeien.

Wanneer in de winter de reuzenspringbalsemienen dood gaan, blijft er een dode boel achter. De reuzenspringbalsemien mag nu in Nederland niet meer groeien en in andere landen van Europa ook niet meer.

Een beetje jammer is dat wel, want de bijen en de hommels vinden de nectar van de bloemen erg lekker. Én het is een grappige plant. Als de bloemen uitgebloeid zijn, komen er allemaal zaaddozen aan de planten. Als die zaaddozen rijp zijn hoef je ze maar een heel klein beetje aan te raken en de zaaddozen rollen zich razendsnel op en de zaadjes springen meters weg. Nu snap je ook waarom ze springbalsemien heten. D Maatschappelijke stage: Om jongeren te betrekken bij het werk van de NVWK zijn we bezig om maatschappelijke stageplaatsen te creëren.

Verschillende werkgroepen hebben hier al plannen voor. Zo planten we een zaadje voor de bescherming en het behoud van de natuur en voor de NVWK. De maatschappelijke stage is bedoeld voor jongeren van het derde jaar middelbare school.

We zijn in gesprek met CSG Willem de Zwijger in Schoonhoven. Ook jongeren van andere scholen kunnen zich melden. De details moeten nog op een rijtje worden gezet. Meer informatie volgt via school en via de website van de NVWK. D

12

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

was. De volwassenen maakten een pad door de bramen, toen konden de kinderen ook naar de balsemienen. Je moest de balsemien onderaan de steel vasthouden anders brak hij af. Dan trok je hem eruit en gooide je hem met de wortels naar boven in een struik. We hebben ook dieren gezien, zoals een libelle, een pad, een sprinkhaan en slakken. Ik vond het een leuke activiteit omdat we dieren gezien hebben, maar de bramen en brandnetels vond ik niet fijn.” D

Reuzenspringbalsemien, foto: Maria Kuijf

Web-pagina voor de jeugd op de NVWK-site Op de jeugdpagina van de website van de NVWK lees je informatie over de jeugdwerkgroep en over de activiteiten die wij organiseren. Op de achtergrond werken wij aan de ontwikkeling van deze pagina, zodat jij de informatie nog gemakkelijker terug kunt vinden. D Samen met de werkgroep wintervogeltellingen: In januari/februari gaan we op vogelexcursie voor de jeugd,met als insteek het tellen van onze wintervogels. Wanneer en waar is nog niet bepaald. Meer informatie volgt via website en in de volgende waardvogel. D

Torenvalken ringen (1) Loana Het was zover! Een nest met jonge torenvalkjes moest geringd worden en wij mochten er bij zijn met de jeugdwerkgroep van de NVWK. D

O

p het erf van een boer waar de torenvalkkast hangt, vertelde een man van de roofvogelwerkgroep wat over torenvalken. Daarna gingen we naar de kast waar hij de vijf jonge torenvalkjes uit de nestkast haalde.

De ringer begon met een jong en hij mat verschillende maten van de vogel zoals de kop-snavel, pootlengte en de vleugellengte. Dat deed hij ook bij de andere drie valkjes. De ringer keek ook of het een man of vrouw was. Dat deed hij door onder de staart te kijken welke kleur de veren hadden: blauw/grijs=man, bruin=vrouw.

Ik vulde alle gegevens in op een blad en ook de datum, tijd en soort vogel. Het laatste en vijfde valkje werd niet geringd omdat ze dachten dat hij het niet zou overleven.

Als laatste gingen alle kinderen op de foto met een jong valkje en sommige kinderen mochten er een vasthouden.

Uiteindelijk gingen alle valkjes terug de kast in en keerde de rust terug op het erf. D

Erik wijst waar Loana iets moet noteren

Torenvalken ringen (2) Rohan Misschien weet je het wel maar torenvalken moeten geringd worden, zodat je ze altijd kan herkennen. Dus we gingen torenvalken ringen op 21 juni met de jeugdwerkgroep. D

D

e kast hing vijf meter hoog in een boom, we pakten daarom de ladder. Ze werden gepakt en in een emmer gestopt en toen aan een touw naar beneden gelaten. We begonnen met een jong dat De kinderen volgen het ringen aandachtig werd geringd en daarna moest je nog een vragenlijst invullen over het jong, zoals het geslacht. Toen mocht je samen met het jong op de foto. Tegelijkertijd werden er nog vier gehaald uit de kast, daarvan was er een bijna dood. Die is niet geringd, want die haalt waarschijnlijk het uitvliegen niet meer. Toen de andere drie geringd werden, zagen we nog een oudervogel rondjes in de lucht vliegen om te kijken wat er aan de hand was. Toen de laatste geringd was, mochten er een paar kinderen hem vasthouden. Daarna mochten ze terug de kast in en was de activiteit voorbij. D Er wordt gecontroleerd of er eten in de krop van het jong zit Foto’s: Harry Verkerk

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 13

Les over uilen op basisschool Het Mozaïek Tekst: Niels Zondervan en Stefan van der Heijden, leden uilenwerkgroep

De kinderen van groep 6 van basisschool Het Mozaïek in Krimpen aan den IJssel kregen op dinsdagmorgen 6 juli een les over uilen en over waarom het belangrijk is dat ze geringd worden. Ook de NVWK zelf werd hierbij, als vereniging, kort belicht. Op veel vragen wisten de kinderen een antwoord, maar op de vraag wat biometriegegevens zijn en wat dispersie is hadden ze geen antwoord. De meester en de stagiair van ‘uilenmeneer’ Stefan overigens ook niet... D

I

n een uur kregen de leerlingen een stoomcursus Krimpenerwaarduilen. Bosuil, ransuil, kerkuil en steenuil kwamen voorbij, aangevuld met de velduil en de oehoe, die niet in de Krimpenerwaard broeden. Verschillen in oogkleur, braakballen en geluiden; het passeerde allemaal de revue. De kinderen leerden verder dat het ook dit jaar best wel goed gaat met de kerkuil maar dat het juist helemaal niet goed gaat met de steenuil. Van de laatste twee stonden opgezette exemplaren in de klas die door veel kinderen goed werden bekeken. Het doel van de les was om de klas zo goed voor te bereiden op een ringsessie. Het ringen zelf kan daarmee zo kort mogelijk duren (de kinderen weten wat er gaat gebeuren); dit in verband met het welzijn van de dieren.

L

ater op de dag ging de helft van de klas naar een adres in Berkenwoude en de andere helft naar Stolwijk. Op beide adressen zaten vier kerkuiljongen in een uilenkast die voorzichtig door medewerkers van de uilenwerkgroep naar beneden werden gehaald. De jongen werden voorzien van een ring. Alle kinderen hadden de opdracht gekregen om aan de hand van de vleugellengte te bepalen hoe oud de jongen waren en of de jongen goed op gewicht waren. Er zijn hiervoor standaard gegevens beschikbaar, die verkregen zijn door jarenlang onderzoek naar kerkuilen. De ringer

‘Uilenmeester’ Stefan en de ‘uilenstagiair’ Niels, die het geven van lessen van Stefan gaat overnemen.

De opgezette uilen konden op veel belangstelling rekenen

(Cor Oskam van vogelringstation Nebularia) mat de vleugels op waarna de kinderen volgens een tabel uitzochten hoe oud de jongen waren. De ringer vertelde onder andere dat door hem geringde uilen tot aan de Zwarte Zee werden teruggevonden. Een klein lesje topografie volgde en de kinderen wisten waar dat helemaal was.

A

lle kinderen vonden de kuikens overigens mooi, de ringer vond de uilen echt lelijk. Nou ja; verschil moet er zijn. En wat zijn nu eigenlijk biometriegegevens? Dat is het gewicht, de vleugellengte en kop-snavellengte van een uil; kortom: lichaamskenmerken. En wat betekent dispersie? Dat betekent verspreiding en dan specifiek van jongen die een eigen gebied op (moeten) gaan zoeken. Weer wat geleerd! D

Het ringen wordt door de kinderen aandachtig gevolgd 14

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

De uiltjes worden met een unster gewogen

De geringde uilen gaan weer terug naar de nestkast

De geringde uilen weer veilig terug in de kast

Het laten zien van de vleugels zorgde voor veel ooo’s en aaa’s

Het meten van de kop-snavel zorgt wordt nauwlettend bekeken

Dat zachte dons moet even gevoeld worden

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 15

Oogsten Streekmarkt Succesvolle eerste Krimpenerwaardse editie Tekst en foto’s: Jaap Graveland Meer dan 2000 bezoekers, enthousiaste organisatoren en producenten, een prachtige locatie in het mooie Springerpark op de wal in Schoonhoven, en prima weer. Dat was de mooie oogst van de eerste editie van de Oogst- en Streekmarkt Krimpenerwaard, op 14 augustus. Dat smaakt naar meer! Zelf kocht ik er oude geitenkaas, hot smoked sauce met whiskey, kefirkarnemelk en jawel, bijvoetsiroop. ‘Gewone’ kaas uit de streek hadden we thuis al, uiteraard. Op 11 september werd de markt ook gehouden in Krimpen aan den IJssel, bij het Streekmuseum, opnieuw een mooie en passende locatie. D

H

iervoor is het kopen van streekproducten belangrijk: - betere prijs voor de producenten - minder CO2-uitstoot door minder transport - meer bewustwording consumenten over herkomst voedsel - versheid en kwaliteit door de korte keten - het verlaagt de drempel voor producenten om natuurinclusief te werken - het vergroot de waardering voor de producenten - het is dus gewoon de toekomst, nu.

Zijn er meer redenen nodig?

I

nitiatief De markt is een initiatief van Voedselfamilies Krimpenerwaard (https://www.praktijkdegroenling.nl/projecten/voedselfamiliekrimpenerwaard/) en is onderdeel van het landelijke consumentenplatform Fietsen voor m’n Eten (https:// fietsenvoormijneten.nl/).

Er lopen verkenningen naar betere distributie van de streekproducten, waaronder bezorging aan huis, en naar het vormen van het merk ‘Krimpenerwaard’.

B

ijdrage van ons: bewoners en consumenten Uiteindelijk ligt de sleutel voor verduurzaming van onze landbouw en een beter inkomen voor de producenten, bij de consument. We hopen dat de Oogst- en Streekmarkt er werkelijk toe bijdraagt dat wij, bewoners, meer aandacht gaan geven aan de herkomst en producenten van ons voedsel, en bereid zijn meer te betalen voor een productiewijze die zo veel mogelijk rekening houdt met natuur en milieu. Aan de initiatiefnemers en deelnemende producenten zal het niet liggen! D

16

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

Verkiezingen

gemeenteraad 2022

Frans van der Storm, secretaris

Terwijl het stof van de Tweede Kamerverkiezingen nog niet is neergedwarreld dienen de verkiezingen voor de gemeenteraden zich alweer aan. 16 maart is het zover, over een half jaartje al. De partijen schrijven nu aan hun programma, tijd dus ook voor verenigingen als de onze om zaken die wij belangrijk vinden en waar de gemeente mee aan de slag zou moeten, onder de aandacht te brengen. In een brief aan de politieke partijen in de gemeenten Krimpenerwaard en Krimpen aan den IJssel vragen we aandacht voor onder andere: D

K

limaat en energie: - Let op met de RES (Regionale Energietransitie Strategie) dat we niet onze open ruimte en landschappelijke aantrekkelijkheid verkwanselen, terwijl er ook andere oplossingen dan megahoge windmolens en onafzienbare velden met zonnepanelen beschikbaar zijn.

- En als er dan zonne-energie wordt opgewekt, eis van de netbeheerders dat ze voorzien in voldoende netcapaciteit voor verwerking van de opgewekte stroom.

- Organiseer regionale energiecoöperaties, die vooral ook bewoners van oude, nog niet goed geïsoleerde woningen ten goede komen.

hun directe omgeving. Werk met je partners (Groenalliantie bijv.) samen aan verdere versterking van de biodiversiteit naast het promoten van ons landschap.

- Ga actiever aan de slag om vandalisme en dumping van fout afval tegen te gaan. Werk aan en faciliteer effectievere inzet van handhaving door politie en boa’s.

- De beste investering in duurzaamheid en in waardering voor biodiversiteit en landschap zit ‘m aan de voorkant: werk aan het omgevingsbewustzijn van de nieuwe generaties.

B

E

iodiversiteit: Hier onderscheiden we naar In de wijk en In het buitengebied en vragen we aandacht voor: - Natuurinclusief bouwen en renoveren als standaardeis bij vergunningen - Zorg voor groene erfafscheidingen bij nieuwbouw, stimuleer en help bewoners bij het vergroenen van tuinen - Versterk ecologisch bermbeheer en de communicatie daarover - Benader behoud en versterking van biodiversiteit op het niveau van wijk of kern, dat scheelt je bovendien veel duur onderzoek en biedt je letterlijk meer ruimte - Door Covid hebben velen opnieuw kennis gemaakt met het groen in

n tot slot: Werk samen. Met andere gemeenten en mede-overheden. En vooral ook binnen de gemeente met de eigen bevolking en verenigingen.

Participatiesamenleving hoort niet te zijn een manier om te bezuinigen en taken wèg te organiseren. Het gaat om samen, om wederzijds gebruik te maken van alle aanwezige talenten en inzet, om goede en betrouwbare uitvoering van gemaakte afspraken.

De integrale brief kun je lezen op de site nvwk.nl onder het kopje standpunten. D

Excursie VRS Nebularia Op 9 en 10 oktober 2021 Cor Oskam Verleden jaar stond er in oktober een excursie gepland naar het ringstation van VRS Nebularia in Westenschouwen. Dat kon geen doorgaan vinden vanwege de COVID-19 maatregelen. Er is nu een herkansing specifiek voor leden van de NVWK. D

V

ogelringstation (VRS) Nebularia, ook actief in de Krimpenerwaard en samenwerkend met de NVWK, stelt het ringstation in de ochtenduren open voor een beperkt aantal mensen. Leden krijgen op zaterdag 9 of op zondag 10 oktober uitleg over en een beeld van vogelonderzoek op een van de zeven ringstations aan de Nederlandse kust. Deze data liggen in de piek van de najaarstrek.

Mensen die zich verleden jaar hebben aangemeld, krijgen voorrang, maar laat dan wel even weten of u in het najaar van dit aanbod gebruik wilt maken.

Heeft u interesse? Meld u aan via een mailtje naar Cor Oskam: cga.oskam@ Kleine bonte specht, foto: Cor Oskam gmail.com.

De excursie is van 9.00 tot 12.00 uur. Er kunnen maximaal acht mensen per ochtend ontvangen worden. Hopelijk tot in oktober! D WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 17

Weidevogels houden van nattigheid Integrale aanpak is noodzakelijk Tekst en foto’s: Bernard de Jong Niets is zo veranderlijk als het weer. Die uitspraak is bij uitstek van toepassing op de huidige zomer, met relatief lage temperaturen en veel buien. Datzelfde was ook al van toepassing op het voorjaar, waardoor we een heel andere weidevogelseizoen voorgeschoteld kregen dan voorgaande jaren het geval was. Welke lessen kunnen we trekken uit dit broedseizoen? Na drie zeer droge voorjaren op rij was het voorjaar van 2021 bovengemiddeld koel en vooral nat. Voor de vroege kieviten waren de koude omstandigheden in april niet erg gunstig, maar de maanden mei en juni zagen er heel goed uit. Mei was wat kouder en vooral veel natter dan gemiddeld, juni was net iets warmer dan gemiddeld. Dit had een aantal interessante gevolgen. D

V

oedsel De grond bleef langdurig koud en nat met een vertraagde grasgroei tot gevolg. Een vochtige toplaag zorgt ervoor dat insecten, met name wormen, meer aan de oppervlakte blijven en ze bovendien makkelijker bereikbaar zijn voor adulte vogels. Dat is cruciaal als je in een goede conditie wilt komen en blijven voor het leggen en uitbroeden van eieren.

Er leek dit seizoen meer dan anders een grote spreiding te zijn van broedgevallen, waardoor ook heel laat in het seizoen nog gezinnen met kleine kuikens rondliepen tussen de gezinnen met al bijna vliegvlugge kuikens. Er was sprake van wat meer (geregistreerd) nestverlies door predatie, dat zal ook bijgedragen hebben aan de spreiding. Veel broedparen zijn kennelijk – goed gevoed – in staat geweest om een vervolglegsel te produceren.

Ook voor kuikens zijn wat koelere, natte omstandigheden gunstig.

Grutto op een hek in Kadijk-Oost

Insecten zijn bij lagere temperaturen trager en daardoor eenvoudiger te vangen. Bovendien zijn ze in een lagere vegetatie beter uit het gewas te plukken, iets waar zeker de grutto van profiteert. De milde temperaturen begin juni, als veel gruttokuikens nog klein zijn, waren ook gunstig: minder tijd nodig voor het opwarmen onder moeders vleugels en dus meer tijd over om te foerageren. Doordat op veel plekken pas een maand (!) later werd gemaaid dan normaal, was er een langdurig groter aanbod van (grote) insecten voor de kuikens. Overigens is in een seizoen met een minder gunstig weerbeeld de voedselbeschikbaarheid waarschijnlijk ook niet het grootste probleem, maar wel de voedselbereikbaarheid.

R

ust Een ander gevolg van het late maaien – indirect dus een gevolg van met name de bodemvochtigheid – was dat er een veel langere periode van rust was in het veld. Werkzaamheden – maaien, bemesten etc. – zorgen altijd voor een mate van onrust in het veld. Dit maakt met name kuikens

18

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

kwetsbaar. Ze moeten zich vaker verplaatsen – soms over kale percelen – om weer geschikt leefgebied met voedsel en dekking te vinden. Dat kost extra energie en gaat ten koste van de tijd die nodig is voor het foerageren. Slechts een klein deel van de energie die kuikens uit voedsel halen is beschikbaar voor de groei. Als kuikens teveel energie moeten stoppen in bijvoorbeeld het bereiken van voedsel, kan het zelfs zijn dat de groei stopt. Kuikens raken verzwakt en worden een eenvoudiger prooi.

Toen er dit seizoen op grote schaal werd begonnen met maaien, waren veel kuikens de eerste kritieke fase al voorbij. Er kwamen dan ook – tot ieders vreugde! – op veel plekken vrij forse kuikens tevoorschijn die nu ook op de gemaaide percelen gingen foerageerden. . Daar waar nodig waren boeren ook bereid om in overleg met het collectief het maaien nog wat verder uit te stellen om ook de late kuikens een goede start te geven.

Het is overigens interessant dat de volwassen vogels (met name grutto’s) hun kuikens meenemen naar die gemaaide percelen, die bieden immers weinig dekking tegen predatoren. Een reden zou kunnen zijn dat de niet gemaaide percelen op dat moment niet meer geschikt zijn, omdat het gras daar te lang en te zwaar wordt. Gruttokuikens hebben een voorkeur voor niet gemaaide percelen met een vegetatiehoogte tussen 15-30 cm. Dat zie je in gangbaar agrarisch gebied eigenlijk nergens in de kuikentijd. In lang en zwaar gras zijn insecten niet meer bereikbaar, terwijl ze op gemaaide percelen – al dan niet verzwakt – voor het oprapen liggen. Om die reden zie je in het najaar ook vaak grote groepen kieviten (zichtjagers) op gemaaide percelen.

V

eiligheid In niet gemaaide percelen vinden weidevogelkuikens voldoende dekking tegen predatoren, ze zijn er simpelweg minder zichtbaar en de percelen zijn minder toegankelijk voor grondpredatoren. Bovendien houden grondpredatoren meestal niet van nattere omstandigheden (al kunnen ze er prima mee overweg als het moet). Het bewerken van percelen trekt altijd predatoren aan, denk maar aan ooievaars, reigers, kraaien en meeuwen die binnen de kortste keren achter trekkers aan lopen.

(Interessant: uit onderzoek blijkt dat ooievaars afkomen op de geur van gemaaid gras.) Zij krijgen dan vaak de zwarte piet toegespeeld als oorzaak van de achteruitgang van de weidevogels, maar dat is onterecht. Het zijn opportunisten die weten dat er van alles te halen valt uit gemaaide of bemeste percelen. Het stapelvoedsel van de ooievaar bestaat uit regenwormen (net als bij de grutto dus!), maar hij zal een versuft kuiken zeker pakken als de kans zich voordoet. Overigens zijn er voorbeelden waarbij ooievaars door lijken te hebben dat bijvoorbeeld langs randen van een plas-dras ook van alles rondscharrelt. Predatoren kunnen zich vooral bij gebrek aan hun reguliere stapelvoedsel, bijvoorbeeld dit jaar aan muizen, ook specialiseren op weidevogels.

R

esultaat Wat heeft dit alles dan opgeleverd dit broedseizoen? Regionale verschillen daargelaten, lijkt het een heel aardig broedseizoen te zijn geweest. Het aantal geregistreerde nesten is flink hoger dan de afgelopen jaren. Hierbij moet wel de nuancering worden gemaakt dat dit niet direct betekent dat er ook meer broedparen zijn. We krijgen steeds beter in beeld waar de clusters van vogels zich bevinden en kunnen dus gerichter zoeken. Ook verandert soms de manier van zoeken, zoals met de drone met warmtebeeldcamera. Deze techniek wordt steeds verfijnder en dus wordt het resultaat daarvan beter. Ook kunnen meer broedparen vervolglegsels hebben geproduceerd, wat het totaal ook omhoog brengt. Getallen van aantallen nesten zijn aardig, maar uiteindelijk gaat het erom dat er voldoende kuikens vliegvlug worden. Op basis van alle waarnemingen uit het veld lijkt dat er dit jaar dus goed uit te zien. Binnen de Krimpenerwaard zien we wel een verschuiving van west naar oost: in het uiterste westen hebben de weidevogels het zwaar, in het oosten gaat het beter.

D

e rol van water De belangrijkste factor die dit broedseizoen anders maakte dan vorige seizoenen was dus: water! Zoals hiervoor uitgelegd heeft water een aantal directe en indirecte invloeden die positief uitpakken voor weidevogels. Echter, het weer heb je niet in de hand, dus ook niet de hoeveelheid water die in een seizoen op de bodem terecht komt. Een logische vraag is daarom: hoe kunnen we er nu voor zorgen dat er ook voldoende water in het leefgebied van weidevogels komt als het weer niet meezit zoals in voorgaande jaren? En wat betekent dit dan voor de boer?

Voor soorten als de grutto en tureluur is een grondwaterpeil van 20-40 cm onder het maaiveld vereist, liever zelfs nog iets hoger.

Het grondwaterpeil is niet hetzelfde als het (zichtbare) waterpeil van de omliggende sloten, maar het een kan het ander wel beïnvloeden.

Het slootpeil beïnvloedt bij veengronden vooral de eerste meters van het perceel. Om het water verder naar het midden van het perceel te leiden, kan gebruik worden gemaakt van greppels. Een voldoende hoog slootpeil in combinatie met een goede greppelstructuur (en greppel plas-dras!) is zo een relatief eenvoudige en goedkope manier om percelen te vernatten.

In veel veenweidegebieden, zoals ook bij ons in de Vlist, wordt volop geëxperimenteerd met vormen van (druk)drainage in percelen, vooral bedoeld om bodemdaling te remmen en zo de uitstoot van CO2 te beperken. Met deze techniek is het weliswaar ook mogelijk om vernatting en zelfs plas-dras te realiseren voor weidevogels, maar je kunt je afvragen of dit nu de beste manier is. Het is enorm kostbaar om aan te leggen en te onderhouden, dus moet daar economisch iets tegenover staan. Alleen een vergoeding voor weidevogelbeheer is daarvoor niet toereikend.

Vliegvlugge juneniele tureluur langs plas-dras

Drainage kan ook ingezet worden om percelen vroeg in het jaar droger te krijgen, zodat er eerder op het land gewerkt kan worden. Later in het seizoen kan dan juist water worden vastgehouden, zodat de grasgroei op peil blijft. Dit is economisch interessanter voor de boer, maar weidevogels zijn hier absoluut niet bij gebaat.

Oplossingen zoeken in techniek is populair, maar een meer natuurlijke oplossing met vasthouden van water, een hoger slootpeil en ‘ouderwetse’ (plas-dras) greppels lijkt veel beter aan te sluiten bij wat weidevogels nodig hebben. Dit systeem kan zo nodig gevoed worden met kleine zonnepompen in tijden van droogte en verdamping. Al met al veel goedkoper in aanleg en onderhoud, maar een dergelijke oplossing heeft ook gevolgen voor het landgebruik en dus voor de portemonnee van de agrariër.

Uiteindelijk zullen we in de Krimpenerwaard te maken krijgen met nattere omstandigheden. Er komt een punt dat de waterstanden niet nog verder met de bodemdaling mee omlaag (geïndexeerd) kunnen worden. Enerzijds omdat dit leidt tot enorme ecologische en economische (maatschappelijke) schade, een verminderde veiligheid en CO2-uitstoot. Anderzijds omdat verzilting en opbarsting (het ongecontroleerd omhoog komen van dieper grond-water) het huidige landgebruik onmogelijk maken. Om verdere bodemdaling te voorkomen zal het peil moeten worden gefixeerd of verhoogd.

Dit kan prima samengaan met een vorm van landbouw zoals die nu ook wordt bedreven, maar dan wel extensiever. Dat is ook voor weidevogels van belang, want als het té nat wordt (natte teelten, moerasvorming) zullen bepaalde soorten samen met de graslanden verdwijnen. Boeren hebben dus een belangrijke rol in het onderhoud van het landschap.

A

grarisch Natuur- en Landschapsbeheer (ANLb) Zolang er niet op grotere schaal écht goed habitat wordt gerealiseerd voor weidevogels, ziet hun toekomst er somber uit, ondanks alle goede bedoelingen en ondanks alle inspanningen die al geleverd worden. Het in 2016 ingevoerde ANLb stelsel is in uitvoering een hele stap vooruit ten opzichte van het vorige systeem en in de Krimpenerwaard hebben we het heel goed getroffen met het Agrarisch Collectief Krimpenerwaard (ACK). Toch is deze uitvoering niet voldoende om de achteruitgang van de weidevogels te stoppen, bleek ook recent uit een evaluatie uitgevoerd door de Wageningen Universiteit. Het ANLb heeft te weinig financiële middelen, maar biedt vooral ook te weinig ecologische en economische stimulans om iets op te bouwen, iets te ontwikkelen.

Het ANLb leunt op vrijwilligheid en dus zal een deelnemende boer niet zomaar kiezen voor veel zogenaamd ‘zwaar beheer’. Het weidevogelbeheer moet ook passen binnen de eigen bedrijfsvoering en de economische prikkel om de bedrijfsvoering daarop aan te passen is beperkt. Er wordt veelal gekozen voor relatief eenvoudige pakketten zoals randenbeheer en uitgesteld maaien. Randenbeheer levert botanisch weliswaar best goede resultaten, maar qua oppervlak zijn deze stroken niet voldoende om bijvoorbeeld grutto’s groot te krijgen. Het aanbod insecten neemt af, kuikens moeten meer lopen om voldoende insecten te vangen en ze worden kwetsbaarder voor predatie. De volgende analogie is niet heel sterk, maar op alleen de korst van een boterham houdt een mens het ook niet lang uit…

Een veel toegepast beheerpakket uit het Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer (ANLb) is het uitstellen van maaien, bijvoorbeeld tot 1, 8 of 15 juni. Dat lijkt een heel aardige manier om rust in het veld te creëren, maar in de praktijk werkt dit pakket vaak niet goed. Percelen met dit pakket worden vaak regulier bemest, waardoor de vegetatie zo hard groeit dat er in de kuikentijd niets meer te halen valt. Ook voor de agrariër levert het weinig op: de voedingswaarde neemt af, het gewas valt plat en het is lastig te maaien. Daardoor is ook de hergroei voor de tweede snede niet ideaal.

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 19

Veengrond is van zichzelf al rijk aan voedingsstoffen, waardoor grassen snel groeien. Veel beter zou het daarom zijn om de voorjaarsbemesting weg te laten op percelen met uitgestelde maaidatum, zodat de grasgroei enigszins wordt geremd. Pas na de eerste snede kan er dan bemest worden voor een goede tweede snede.

Daarmee blijft het dan echter nog steeds een hoogproductief en daarmee voor weidevogels matig geschikt grasland. Om goed habitat voor weidevogels te creëren zal ook moeten worden verschraald door (veel) minder bemesting en (eerder) maaien en afvoeren. Nu worden vaak pakketten als voorweiden of extensief weiden ingezet om de grasgroei te ‘remmen’ en zo habitat voor kuikens te creëren.

Dat werkt soms aardig, maar is in sommige gevallen een ‘gebrek aan beter’-maatregel. Beweiding heeft bovendien soms een negatieve invloed op de vestiging van vogels op percelen.

Pakketten voor vernatting en ontwikkeling van kruidenrijk grasland zijn er wel binnen het ANLb, maar worden relatief mondjesmaat toegepast. Een uitzondering daarop vormt wellicht de plas-dras, maar deze maatregel is ook sterk afhankelijk van de kwaliteit van het omliggende beheer en is qua grootte meestal niet voldoende om een heel weidevogelgebied te dragen. Omdat er in het ANLb economisch gezien maar weinig stimulans is om langjarig te werken aan de ontwikkeling en verbetering van bijvoorbeeld kruidenrijk grasland, is er in de afgelopen zes jaar maar heel beperkt vooruitgang geboekt op dat terrein.

H

oe dan wel?

Over het algemeen zijn weidevogels erg plaatstrouw, wat betekent dat ze elk jaar op vrijwel dezelfde plek broeden. Een soort als de slobeend kan zelfs tot 100% plaatstrouw zijn bij succesvolle broedpogingen. Daar zou je met weidevogelbeheer ook op kunnen – of eigenlijk moeten – sturen. Op bedrijfsniveau zou 20 tot 30% van het bedrijfsareaal afgestemd moeten worden op weidevogels. Dat wil zeggen dat hier niet gewasopbrengst leidend is, maar ecologische kwaliteit. Dus mét een hoger waterpeil, een beperkte mestgift, kruidenrijk grasland, voldoende rust etc.

aan gewasopbrengst en geleverde arbeid. Maar écht goed weidevogelbeheer mag best worden beloond!

In 2023 gaat een nieuwe periode van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) van start en dat biedt ook kansen om het ANLb verder te verbeteren. Vanuit het Europese raamwerk kunnen er meer en betere vergroeningsmaatregelen worden genomen (alhoewel minder dan waar door groene organisaties voor was gepleit), het is aan het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) om daar een goede invulling aan te geven.

Een andere beleidskeuze is bijvoorbeeld om op een aantal punten stapeling van vergoedingen mogelijk te maken, zodat het aantrekkelijker wordt om groene keuzes te maken. Helaas lijkt het er vooralsnog op dat LNV kiest voor laagdrempelige en weinig op natuur en biodiversiteit gerichte maatregelen, zodat het onduidelijk is of het nieuwe GLB gaat bijdragen aan doelen op dat vlak.

Daarnaast zijn er nog allerlei andere grote opgaven waar Nederland voor staat, zoals de stikstofproblematiek, het remmen bodemdaling en CO2 uitstoot, het verbeteren van de waterkwaliteit volgens de Kaderrichtlijn Water (KRW) etc. Vanuit deze dossiers worden ook allerlei gelden beschikbaar gesteld om aan deze opgaven te werken.

De maatregelen die in dat kader genomen kunnen (moeten) worden, bieden ook kansen voor weidevogels.

Er zal linksom of rechtsom minder intensief geboerd moeten worden om deze doelen te gaan halen. Het niet halen van KRW-doelen in 2027 kan er bijvoorbeeld toe leiden dat de Europese Commissie geen derogatie (het onder voorwaarden mogen gebruiken van meer dierlijke mest dan normaal gesproken is toegestaan) meer verleent aan Nederland. Bedrijven zullen dan mestoverschot moeten afvoeren en meer kunstmest moeten aankopen om een gelijkblijvende productie te halen. Dat kan flink in de papieren lopen.

Een minder intensieve landbouw betekent overigens niet hetzelfde als dat boeren maar moeten verdwijnen. De discussie over landbouw en natuur wordt vaak erg zwart wit gevoerd, waar niemand baat bij heeft. De landbouw niet en de natuur niet. Recent verscheen een aantal onderzoeken rondom stikstof, waaruit zou blijken dat boeren in bepaalde gebieden maar moeten verdwijnen. Dat was echter een onjuiste interpretatie. De belangrijkste boodschap (aan het Rijk) uit deze rapporten is: focus je bij natuurherstel niet alleen op de kritische depositiewaarden voor stikstof, maar benader het probleem integraal. Natuurherstel is namelijk afhankelijk van veel meer dan alleen stikstof.

A

Vliegvlugge juveniele grutto langs de Kerkweg, Berkenwoude

Beter is nog om dit op polderniveau vanuit meerdere bedrijven bij elkaar te brengen, zodat je als het ware een extensieve kern creëert voor weidevogels. Deze moet voldoende groot zijn, zodat populaties zich kunnen verdedigen tegen predatoren. Die concentreren zich soms namelijk ook op kerngebieden, omdat ze weten dat daar nog iets te halen valt.

Bij een dergelijke uitvoering hoort dan óók een fatsoenlijk verdienmodel. Op dit moment zijn de subsidies vanuit het ANLb namelijk niet veel meer dan een vergoeding voor het gemis 20

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

anvalsplan Grutto Een integrale aanpak is ook wat het Aanvalsplan Grutto voorstelt.

Dit plan, dat politiek breed wordt gedragen, stelt maatregelen voor om écht goed weidevogelbeheer te realiseren in gebieden van voldoende schaal en met langjarige contracten. Daartegenover staan dan ook allerlei bouwstenen om te komen tot een stapeling van beloning (en een besparing van kosten), zodat de boer er een goed verdienmodel op kan bouwen. Langjarige zekerheid voor de natuur én voor de boer. Het is de bedoeling dat dit Aanvalsplan Grutto in drie ‘golven’ wordt uitgerold in circa 30 gebieden.

Financiering wordt grotendeels gerealiseerd vanuit extra middelen voor het ANLb. Daarnaast zullen ook andere (markt)partijen (zuivelketen, banken, waterschappen etc.) hun verantwoordelijkheid moeten nemen om dit plan tot een goede uitvoering te brengen. En ook de landelijke en provinciale politiek zal de daad bij het woord moeten voegen door voldoende middelen ter beschikking te stellen én de juiste beleidskeuzes te maken. Vanuit de Krimpenerwaard zullen we dit vanzelfsprekend op de voet gaan volgen! D

BTG.ARCH-01050

e deel & 1994 als recreatiebosje ogelinrichting vanuit Natuur Netwerk Nederland

n Hoek

gerooid t.b.v. weidevogelinrichting vanuit N Drone registratie i.o.v. Bui-TeGewoon | groenprojecten N210 & pld den Hoek fotografie: Arvalis Natuur & landschap 03 juni 2021

Bosje van Wageningen Gerooid t.b.v weidevogelinrichting vanuit NNN

Historische analyse via: https://topotijdreis.nl & natuurregistratie Buisman & Terlouw 1969/heden tot 1935 structuur van kleine tot zeer kleine percelen; vanaf 1936 is een klein bosje zichtbaar in de zw hoek dit bosje bedraagt circa 25% van de latere oppervlakte; in 1994/1995 wordt een waterpartij gegraven ten noorden van het bestaande bosje; vanaf 2004 wordt verdere inrichting zichtbaar op de kaarten met o.a.

5 gegraven vierkanten Groenprojecten vijvers aan de oostzijde; Rudi Terlouw, Bui-tegewoon

Historisch & tot 1935 vanaf 193 polder de dit bosje - ‘bos in 1994/1 van het ba g vanaf 200 met o.a. 5

Drone registratie i.o.v. Bui-TeGewoon | groe vanaf mid fotografie: Arvalis Natuur & landschap 03 jun

vanaf midden jaren negentig wordt het bosje hobbymatig

gebruikt aangekoc bate van gedragen verschille ontsnapp steeds a a broeden

..

Van veel als kleine landschapselementen is inwordt ons archief een digitaal document aanwezig met historische informatie, fotomateriaal gebruikt watervogelkwekerij. rond 2008 het aangekocht door Bureau Beheer Landbouwgronden ten en een puntsgewijze registratie van beschikbare ecologische of anderszins van belang geachte informatie. Dit onderdeel van ons bate vanhebben de natuurbegrenzing Krimpenerwaard en over en met voornamelijk informatie van elementen rond Gouderak. Later zijn ‘archief’ we gestart rond 1988. Eerst aarzelend gedragen aan stichting Zuid-Hollands Landschap. daar de meeste begrensde NNN gebieden bijgekomen en vanaf circa 2009 zijn ook elementen in het agrarisch gebied, de meeste verschillende watervogels (roodhalsgans/ sneeuwgans) Broedvog buurtschappen en enkele kernen geregistreerd, veelal als onderdeel van een gebiedsbeschrijving ten bate van een QuickScan voor ontsnappen en vormen de basis van de anno 2021 nog van de ja de Wetanatuurbescherming. augustus tot is het zgn. ‘Bosje Van Wageningen’ in polder Den Hoek gerooid door stichting Het steeds aanwezige vogels dieAfgelopen hier onregelmatige Slaapplaa Zuid-Hollands Landschap als optimalisering van weidevogelgebied Den Hoek. Een mooi moment om even terugBTG.ARCH-01050 te kijken naar de broeden komen polder den Hoek Lekkerkerk BTG.ARCH-01050 polder den Hoek Lekkerkerk BTG.ARCH-01050 historie van dit bosje. Geen uitgebreide beschrijving, maar een impressie met beelden en puntsgewijze geschiedschrijving, waarmee polder den Hoek Lekkerkerk -- ‘bosje van Broedvogel inventarisaties van het bosje zijn Wageningen’ beschikbaar BTG.ARCH-01050 polder den Hoek Lekkerkerk uitsnede ‘bosje van Wageningen’ een wijziging in het landschap wordt vastgelegd en gedeeld.

D ‘bosje van Wageningen’ BTG.ARCH-0 polder den Hoek Lekkerkerk aanplant circa1940 van de jaren: 2000 / 2008 / 2012 - ‘bosje van Wageningen’ aanplant circa1940 1e 1e deel deel & & 1994 1994 als als recreatiebosje recreatiebosje circa1940 1e van deelWageningen’ & 1994 als recreatiebosje BTG.ARCH-01050 polder den aanplant Hoek Lekkerkerk - ‘bosje gerooid t.b.v. weidevogelinrichting Natuur aanplant circa1940 deel & 1994 vanuit als recreatiebosje gerooid t.b.v. weidevogelinrichting vanuit Natuur Netwerk Netwerk Nederland Nederland Slaapplaats tellingen purperreiger van: 2007 / 2008/ 2012 /1e 2018 t.b.v. weidevogelinrichting vanuit Natuur Netwerk Nederland BTG.ARCH-01050 BTG.ARCH-01050 - ‘bosje van Wageningen’ polder den Hoek Lekkerkerk aanplant circa1940 1e deel & 1994 als recreatiebosje polder dengerooid Hoek Lekkerkerk Historische analyse via: https://topotijdreis.nl gerooid t.b.v. weidevogelinrichting vanuit Natuur Netwerk Nederland Historische analyse via: https://topotijdreis.nl BTG.ARCH-01050 polder den Hoek Lekkerkerk BTG.ARCH-01050 polder den Hoek Lekkerkerk aanplant circa1940 1eden deel & 1994 als recreatiebosje - ‘bosje van Wageningen’ gerooid t.b.v. weidevogelinrichting Natuur Netwerk Nederland Historische analyse via: vanuit https://topotijdreis.nl - ‘bosje van Wageningen’ Drone registratie i.o.v. Bui-TeGewoon | groenprojecten N210 & pld Hoek & natuurregistratie Buisman & Terlouw 1969/heden Drone registratie i.o.v. Bui-TeGewoon | groenprojecten N210 & pld den Hoek Historische analyse via: https://topotijdreis.nl uitsneden https://topotijdreis.nl & natuurregistratie Buisman & Terlouw 1969/heden ‘bosje van Wageningen’ fotografie: Arvalis i.o.v.

Natuur & landschap juni 2021Wageningen’ Drone registratie Bui-TeGewoon |03 groenprojecten N210 & pld1e dendeel Hoek& 1994vanuit ‘bosje & structuur natuurregistratie Buisman & kleine Terlouw 1969/heden gerooid weidevogelinrichting Natuur Netwerk Nederland aanplant circa1940 1e--deel &van 1994 als recreatiebosje aanplant circa1940 als 1935 recreatiebosje Historische analyse via: https://topotijdreis.nl tot van kleine tot zeer percelen; fotografie: Arvalis i.o.v.

Natuur & landschap juni 2021t.b.v.

Drone registratie Bui-TeGewoon |03 groenprojecten N210 & pld den Hoek & structuur natuurregistratie Buisman & kleine Terlouw 1969/heden tot 1935 van kleine tot zeer percelen; fotografie: Arvalis Natuur & landschap 03 aanplant juni 2021 t.b.v. aanplant circa1940 1e deel deel 1994 als recreatiebosje circa1940 1e && 1994 gerooid t.b.v.Drone weidevogelinrichting vanuit Natuur Netwerk Nederland weidevogelinrichting vanuit Natuur Netwerk Nederland tot 1935 structuur van kleine tot zeer kleine registratie i.o.v.2021 Bui-TeGewoon | groenprojecten N210 &als pldrecreatiebosje den Hoek &zichtbaar natuurregistratie & Terlouw 1969/heden vanaf 1936 is een klein bosje in de percelen; zw Buisman hoek Historische analyse via: https://topotijdreis.nl fotografie: Arvalis Natuur & landschap 03 gerooid juni 1930 tot 1935 structuur van kleine tot zeer kleine percelen; vanaf 1936 is een klein bosje zichtbaar in de zw hoek gerooid t.b.v. weidevogelinrichting vanuit Natuur Netwerk Nederland fotografie: Natuur landschap juni 2021 BTG.ARCH-01050 gerooid t.b.v. weidevogelinrichting vanuit Natuur Netwerk Nederland vanaf 1936 is een klein bosje zichtbaar in de zw hoek polder den Hoek&Historische Lekkerkerk Drone registratie i.o.v. Bui-TeGewoon |Arvalis groenprojecten N210 & pld03 den Hoek dit bosje bedraagt circa 25% van de latere oppervlakte; & natuurregistratie Buisman & Terlouw 1969/heden analyse via: https://topotijdreis.nl tot 1935van structuur kleine tot zeer kleine percelen; Historische analyse https://topotijdreis.nl vanaf 1936 is een via: klein bosje zichtbaar invan de zw hoek dit bosje bedraagt circa 25% de latere oppervlakte; fotografie: Arvalis Natuur & landschap juni 2021 Historische analyse via: https://topotijdreis.nl dit bosje bedraagt circa 25% van latere oppervlakte; twittera in 1994/1995 wordt een waterpartij gegraven ten noorden -03 ‘bosje van Wageningen’ e i.o.v. Bui-TeGewoon & pld den & pld natuurregistratie Buisman && Terlouw 1969/heden Historische analyse via: https://topotijdreis.nl Drone| groenprojecten registratie i.o.v.N210 Bui-TeGewoon |Hoek groenprojecten N210 & den Hoek vanaf 1936 isde klein bosje zichtbaar in de zwfoto: hoek natuurregistratie Buisman & Terlouw 1969/heden tot 1935 structuur van kleine tot zeer kleine percelen; dit bosje bedraagt circa 25% van deeen latere oppervlakte; in 1994/1995 wordt een waterpartij gegraven ten noorden Drone03 registratie i.o.v.Bui-TeGewoon Bui-TeGewoon groenprojecten N210 & pld den Hoek & natuurregistratie Buisman & Terlouw 1969/heden in 1994/1995 wordt een waterpartij gegraven ten noorden lis Natuur & landschap juni 2021i.o.v. van het bestaande bosje; fotografie: Arvalis Natuur & landschap||03 juni 2021 Drone registratie groenprojecten N210 & pld den Hoek & kleine natuurregistratie Buisman & Terlouw 1969/heden aanplanttot circa1940 1e deelvan & kleine 1994vanaf als recreatiebosje dit bosje bedraagt 25% van de latere oppervlakte; 1936 is eenwordt klein bosje zichtbaar in decirca zw hoek 1935 structuur tot zeer percelen; tot 1935 structuur van kleine tot zeer kleine percelen; in 1994/1995 een waterpartij gegraven ten noorden van het bestaande bosje; fotografie:Arvalis ArvalisNatuur Natuur&&landschap landschap03 03juni juni2021 2021 van het bestaande bosje; fotografie: vanaf 2004 wordt verdere inrichting zichtbaar op de kaarten tot 1935 structuur van kleine totde zeer kleine percelen; in 1994/1995 wordt een gegraven ten noorden bosje bedraagt circa 25% van latere gerooid t.b.v. vanuit Natuur Netwerk Nederland vanafweidevogelinrichting 1936 is een klein bosjedit zichtbaar inisde zw hoek tot 1935 structuur van kleine tot zeer kleine percelen; vanaf 1936 een klein bosje zichtbaar inoppervlakte; de zwwaterpartij hoek van het bestaande bosje; vanaf 2004 wordt verdere inrichting zichtbaar op de kaarten vanaf 2004 wordt verdere inrichting zichtbaar op de kaarten 2010 met o.a.

5 gegraven vierkanten vijvers aan de oostzijde; vanaf 1936 is een klein bosje zichtbaar in de zw hoek 1930 1940 1960 1990 2000 van het bestaande bosje; in 1994/1995 wordt een waterpartij gegraven ten noorden dit bosje bedraagt circa 25% van de latere oppervlakte; vanaf 1936 is een klein bosje zichtbaar in de zw hoek dit bosje bedraagt circa 25% van de latere oppervlakte; vanaf 2004 wordt verdere inrichting zichtbaar op de kaarten met o.a.

5 gegraven vierkanten vijvers aan de oostzijde; Historische analyse via: https://topotijdreis.nl .

met o.a. 5 gegraven vierkanten vijvers aan de oostzijde;

dit bosje bedraagt circa 25% van de latere oppervlakte; vanaf 2004 wordt verdere inrichting op de kaarte van het bestaande bosje; 1994/1995 wordt gegraven ten noorden dit bosje bedraagt circa 25% van de oppervlakte; vanaf midden jaren negentig wordt hetaan bosje hobbymatig in 1994/1995 wordt een waterpartij gegraven ten noordenzichtbaar met o.a.

5 gegraven vierkanten vijvers de1969/heden oostzijde; ..

Drone registratie i.o.v. Bui-TeGewoon | groenprojecteninN210 & pld den Hoek een waterpartij & natuurregistratie Buisman &latere Terlouw midden jareneen negentig wordt het bosje hobbymatig .. foto: twitteraccount M. Breedveld - Zuid-Hollands Landschap 26 aug. 2021 invanaf 1994/1995 wordt waterpartij gegraven ten noorden met o.a. 5 gegraven vierkanten vijvers aan de oostzijde; 2004 wordt verdere inrichting zichtbaar op denoorden kaarten vanaf midden jaren negentig wordt het2008 bosje hobbymatig .. in 1994/1995 wordt een waterpartij gegraven ten fotografie: Arvalis Natuur & landschap 03 juni 2021 van het bestaande bosje; vanaf gebruikt als watervogelkwekerij. rond wordt het van het bestaande bosje; tot 1935 structuur van kleine tot zeer kleine percelen;

vanaf midden jaren negentig wordt het2008 bosje hobbymatig gebruikt als watervogelkwekerij. rond wordt het .. van het bestaande bosje; met o.a.

5zichtbaar gegraven vierkanten vijvers aan2008 de oostzijde; gebruikt als watervogelkwekerij. rond wordt vanaf 2004 wordt verdere inrichting op devanaf kaarten van het bestaande bosje; aangekocht door Bureau Beheer Landbouwgronden ten het bosje hobbymatig vanaf 2004 wordt verdere inrichting zichtbaar op dehet kaarten midden jaren negentig wordt vanaf 1936 is een klein bosje zichtbaar in de zw hoek gebruikt als watervogelkwekerij. rond 2008 wordt het aangekocht door Bureau Beheer Landbouwgronden ten vanaf 2004 wordt verdere inrichting zichtbaar opde de kaarten aangekocht door Bureau Beheer Landbouwgronden ten met o.a. 5 gegraven vierkanten vijvers de oostzijde; vanaf 2004 wordt verdere inrichting zichtbaar op bate van de natuurbegrenzing Krimpenerwaard enkaarten over met o.a.

5aan gegraven vierkanten vijvers aanoppervlakte; dehobbymatig oostzijde; gebruikt watervogelkwekerij. rond. . 2008 wordt het vanaf midden negentig wordt het bosje dit bosje bedraagt circa 25% vanals de latere aangekocht door Bureau Beheer Landbouwgronden ten bate van dejaren natuurbegrenzing Krimpenerwaard en over met o.a.

5gegraven gegraven vierkanten vijvers aan deoostzijde; oostzijde; bate van de natuurbegrenzing Krimpenerwaard en over met o.a.

5 vierkanten vijvers aan de gedragen aan stichting Zuid-Hollands Landschap. aangekocht door Bureau Beheer Landbouwgronden ten gebruikt als watervogelkwekerij. rond 2008 wordt het vanaf midden jaren negentiginvanaf wordt het de bosje hobbymatig 1994/1995 wordt een waterpartij gegraven noorden . . Krimpenerwaard jaren negentig wordt hetLandschap. bosjeten hobbymatig batemidden van natuurbegrenzing en over gedragen aan stichting Zuid-Hollands .. gedragen aanjaren stichting Zuid-Hollands Landschap. verschillende watervogels (roodhalsgans/ sneeuwgans) vanaf midden negentig wordt het2008 bosje hobbymatig bate van de natuurbegrenzing en over .. aangekocht door Bureau Beheer Landbouwgronden tenKrimpenerwaard gebruikt als watervogelkwekerij. rond 2008 wordt het vanaf midden jaren negentig wordt het bosje hobbymatig van het bestaande bosje; gebruikt als watervogelkwekerij. rond wordt het .. gedragen aan stichting Zuid-Hollands Landschap. verschillende watervogels (roodhalsgans/ sneeuwgans) verschillende watervogels (roodhalsgans/ sneeuwgans) ontsnappen en vormen de basis van de anno 2021 nog gebruikt alswordt watervogelkwekerij. rond 2008 wordt het gedragen aan stichting Zuid-Hollands Landschap. bate van de natuurbegrenzing Krimpenerwaard en over aangekocht door Bureau Beheer Landbouwgronden ten gebruikt als watervogelkwekerij. rond 2008 wordt het vanaf 2004 verdere inrichting zichtbaar op de kaarten aangekocht door Bureau Beheer Landbouwgronden ten verschillende watervogels (roodhalsgans/ sneeuwgans) ontsnappen en vormen de basis van de anno 2021 nog ontsnappen en vormen de basis van de anno 2021 nog steeds aaan aanwezige vogels die hier onregelmatige tot aangekocht door Bureau Beheer Landbouwgronden ten verschillende watervogels (roodhalsgans/ sneeuwgans) gedragen stichting Zuid-Hollands Landschap. bate van de natuurbegrenzing Krimpenerwaard en over aangekocht door Bureau Beheer Landbouwgronden ten met o.a.

5 gegraven vierkanten vijvers aan de oostzijde; bate van de natuurbegrenzing Krimpenerwaard en over ontsnappen en vormen de basis van de anno 2021 nog steeds a aanwezige vogels die hier onregelmatige tot steeds aanwezige vogels die Krimpenerwaard hieren onregelmatige tot broeden komen bate vanaade de natuurbegrenzing en over ontsnappen vormen deen basis van de anno 2021 nog verschillende watervogels (roodhalsgans/ sneeuwgans) gedragen aan stichting Zuid-Hollands Landschap. bate van natuurbegrenzing Krimpenerwaard over gedragen aan stichting Zuid-Hollands Landschap. steeds aanwezige vogels die hier onregelmatige tot broeden komen vanaf midden jaren negentig wordt hetLandschap. bosje hobbymatig . . broeden komen gedragen aan stichting Zuid-Hollands steeds a aanwezige vogels die ontsnappen ensneeuwgans) vormen de basis van anno 2021 noghier onregelmatige tot verschillende watervogels (roodhalsgans/ gedragen stichting Zuid-Hollands Landschap.

Broedvogel inventarisaties van hetde bosje zijn beschikbaar verschillende watervogels (roodhalsgans/ sneeuwgans) broeden komen gebruikt alsaan watervogelkwekerij. rond 2008 wordt het Broedvogel inventarisaties vankomen het bosje zijn beschikbaar verschillende watervogels (roodhalsgans/ sneeuwgans) broeden steeds a aanwezige vogels die hierhet onregelmatige totnog Broedvogel inventarisaties van bosje zijn2021 beschikbaar ontsnappen en vormen de basis van de anno 2021 nog verschillende watervogels (roodhalsgans/ sneeuwgans) van de jaren: 2000 / 2008 / 2012 ontsnappen en vormen de basis van de anno aangekocht door Bureau Beheer Landbouwgronden ten Broedvogel inventarisaties het bosje zijn2021 beschikbaar van de jaren: 2000 / 2008 / van 2012 ontsnappen en vormen de basis van deanno anno nog broeden komen van jaren: 2000 / tot 2008 / 2012 steeds a aanwezige vogels die hierde onregelmatige ontsnappen en vormen de basis van de nog steeds aanwezige vogels die hier onregelmatige tot Broedvogel inventarisaties het bosje zijn beschikbaar bate de natuurbegrenzing Krimpenerwaard envan over Slaapplaats tellingen purperreiger van: 20072021 / 2008/ 2012 / 2018 vanvan deaa jaren: 2000vogels / 2008 / 2012 steeds aanwezige die hier onregelmatige tot Slaapplaats tellingen purperreiger van: 2007 / 2008/ / 2018 broeden komen steeds a aanwezige vogels diejaren: hierbosje onregelmatige tot 2012 broeden komen van de 2000 / 2008 / 2012 Broedvogel inventarisaties van het zijn beschikbaar Slaapplaats tellingen purperreiger van: 2007 / 2008/ 2012 / 2018 gedragen aan stichting Zuid-Hollands Landschap. broeden komen Slaapplaats tellingen purperreiger van: 2007 / 2008/ 2012 / 2018 broeden komen de jaren: 2000 / 2008 / (roodhalsgans/ 2012 Broedvogel inventarisaties van het bosje zijn beschikbaar verschillende watervogels sneeuwgans) Broedvogel inventarisaties van hettellingen bosje zijn beschikbaarvan: 2007 / 2008/ 2012 uitsneden https://topotijdreis.nl Slaapplaats purperreiger uitsneden https://topotijdreis.nl Broedvogel inventarisaties van het bosje zijnbeschikbaar beschikbaar van de jaren: 2000 / 2008 / 2012 Broedvogel inventarisaties van het bosje zijn ontsnappen en vormen de basis van de anno 2021 nog uitsneden https://topotijdreis.nl van de jaren: 2000 / 2008 / 2012 Slaapplaats tellingen purperreiger van: 2007 / 2008/ 2012 / 2018 uitsneden https://topotijdreis.nl vande deajaren: jaren: 2000/vogels /2008 2008//die 2012 van 2000 2012 steeds aanwezige hier onregelmatige tot uitsneden https://topotijdreis.nl Slaapplaats tellingen purperreiger van: 2007 / 2008/ 2012 / 2018 Slaapplaats tellingen purperreiger van: 2007 / 2008/ 2012 / 2018 broeden komen Slaapplaats tellingenpurperreiger purperreigervan: van:2007 2007//2008/ 2008/2012 2012//2018 2018 Slaapplaats tellingen uitsneden https://topotijdreis.nl Broedvogel inventarisaties van het bosje zijn beschikbaar uitsneden https://topotijdreis.nl uitsneden https://topotijdreis.nl uitsneden https://topotijdreis.nl van de jaren:https://topotijdreis.nl 2000 / 2008 / 2012 uitsneden . . . .

.

.

.

.

.

.

.

Slaapplaats van: 2007 / 2008/ 2018 1930 tellingen 1940 purperreiger 1960 1990 20002012 /2010 2010

1930 1930

1930

1940

1940 1940

1960 1960

1990 1990

2000 2000

2010 2010

1940 1960- Zuid-Hollands 1990 Landschap 2000 26 aug. 2021 foto: 1930 twitteraccount M. Breedveld 2 uitsneden https://topotijdreis.nl foto: twitteraccount M. Breedveld 2021 1930- Zuid-Hollands 1940 Landschap 1960 26 aug.

1990 2000 foto: twitteraccount M. Breedveld - Zuid-Hollands Landschap 26 aug. 2021 2010 foto: twitteraccount 2021 1930 1940 M. Breedveld 1960 - Zuid-Hollands 1990 Landschap 2000 26 aug. foto: twitteraccount M. Breedveld - Zuid-Hollands Landschap 26 aug.

2010 1960 1930 1990 1940 2000 19602010 1990 2000 foto: twitteraccount M. Breedveld - Zuid-Hollands 2021 2010 1930 1940 1960 1990Landschap 200026 aug. 2010 1930

1940

1960

1990

2000

1930

1940

1960

1990

2000

foto: twitteraccount M. Breedveldfoto: - Zuid-Hollands Landschap 26 aug.

2021 twitteraccount M. Breedveld - Zuid-Hollands Landschap 26 aug. 2021 foto:twitteraccount twitteraccountM. M.Breedveld Breedveld--Zuid-Hollands Zuid-HollandsLandschap Landschap26 26aug. aug.2021 2021 foto:

2010

foto: twitteraccount M. Breedveld - Zuid-Hollands Landschap 26 aug. 2021

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 21

Vogelvriendelijk boeren en vogelvriendelijke zuivelwijzer Klaas de Lange, biologische melkveehouder en zuivelproducent; Samuel Levie, chef; www.vogelbescherming.nl

PERSBERICHT

Nationaal Park Weerribben-Wieden is misschien wel het mooiste stukje van Nederland. Met wuivende rietkragen, uitgestrekte plassen, laagveenmoeras en heel veel vogels. Aan de rand van deze oase ligt de zuivelboerderij van Klaas De Lange. Klaas zorgt in dit unieke gebied voor 500 hectare natuur waar hij ook zijn biologische koeien laat grazen. Met de natuur als bondgenoot ontwikkelde hij zijn bedrijf Weerribben Zuivel. Daarnaast verwerkt Klaas ook de melk van 25 biodynamische melkveehouders tot Zuiver Zuivel producten.

Werkgebied Weerribben-Wieden Het natuurinclusieve boeren bleek een groot succes. Omdat steeds meer mensen kiezen voor ambachtelijke biologische producten kon de boerderij van Klaas uitgroeien tot een bedrijf met vier verschillende locaties, meer dan 500 hectare grond, een zorgbedrijf en een zuivelfabriek. Klaas: “Weerribben Zuivel is echt ons eigen merk. Maar niet alle melk die wij hier verwerken, komt van onze eigen koeien. Voor de Zuiver Zuivel producten gebruiken we de melk van 25 biodynamische boeren met wie we samenwerken. Ook deze boeren zetten zich actief in voor de boerenlandvogels en zorgen door hun werkwijze voor meer biodiversiteit. Weerribben Zuivel en Zuiver Zuivel zijn beide verkrijgbaar in de biologische speciaalzaak.”

Klaas de Lange: “Wij zijn sinds 1915 al een familiebedrijf; ik ben de vierde generatie en drie van mijn vijf kinderen werken ook al mee.

Sinds 1984 boeren we volledig biologisch. We waren toen nog een uitzondering. De meeste boeren kozen voor intensivering en modernisering. Die keuze hadden we hier niet. Wij zitten op een plek die landbouwkundig gezien misschien niet ideaal is, maar waar we wel de ruimte konden pakken. Onze koeien grazen op het land van Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. De natuur geeft ons heel veel terug.”

Alles begint bij de bodem Na al die jaren is Klaas ervan overtuigd geraakt dat eigenlijk alle boeren meer met de natuur zouden moeten gaan werken. Klaas: “De afgelopen drie jaren waren erg droog. De agrarische sector leed daaronder. Maar als biologische boer had ik wél goede opbrengsten. Dat komt omdat onze bodem vol leven zit. In een handvol aarde zitten meer levende organismen dan er mensen op de wereld zijn. Die vruchtbare bodem werkt als een spons en houdt het vocht veel beter vast. Ik ben als belangenbehartiger betrokken bij het LTO. Dat is niet de meest progressieve club. Maar gelukkig zie ik de agrarische sector wel in beweging komen. Ook boeren zien en voelen de noodzaak van een systeemverandering. Maar dat gaat niet van de ene op de andere dag.

Sommige boeren hebben op advies van de bank juist geïnvesteerd in intensivering, en dat niet eens zo lang geleden. Nu zitten ze tot hun nek in de schulden en hebben ze te maken met én klimaatverandering én een veranderende maatschappij. Die groep heeft meer tijd nodig om een nieuwe weg in te slaan. En het zou helpen als ze daarbij gefaciliteerd worden.”

Praten Klaas is altijd een pionier geweest, ook wat betreft de samenwerking met de natuurorganisaties. Klaas: “Toen we in de jaren tachtig begonnen, ben ik in gesprek gegaan met de natuurbeheerders hier in de buurt – Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer. Ik zag dat ze moeite hadden met het beheren van hun grasland. Dus ik zei: ‘Betrek ons erbij.’ Dat hebben ze gedaan en daaruit is een mooie samenwerking gegroeid. Die heeft ook mij veel opgeleverd, want ik kon via het extensieve natuurbeheer mijn bedrijf verder uitbouwen. Wil je iets bereiken, dan moet je overleggen en samenwerken. Ook vanuit de gemeente en provincie kreeg ik steun. Zo dachten zij mee toen ik wilde gaan bouwen. Dat kon niet in het natuurgebied, maar wel aan de andere kant van de weg.”

Klaas vindt het jammer dat de boeren en de natuurclubs elkaar nog steeds niet altijd weten te vinden. “De laatste dertig jaar was het te veel ieder voor zich. Maar we verdringen elkaar op iedere vierkante centimeter in dit land en dat zet alles onder druk. Toch delen we meer dan je denkt. Neem de waterberging in natuurgebieden. Daar hebben ook de intensieve boeren baat bij. Dus ga met elkaar in gesprek en stel je kwetsbaar op. Als de agrarische sector de natuurdoelen zou omarmen, valt er zo veel winst te behalen. Betere waterbuffers, een gezondere bodem en meer biodiversiteit. En een kans de natuur echt vooruit te helpen in ons land. De kleine eilandjes natuur zijn nu niet doelmatig; de natuur heeft veel meer ruimte en robuustheid nodig.”

Werken met natuur De toekomst? “We winnen het niet van de natuur”, stelt Klaas. Dat is na vijftig jaar intensivering wel duidelijk. “Toen was de opdracht: veel produceren tegen zo laag mogelijke kosten. Het maakte de grond haast onvruchtbaar en de biodiversiteit ging onderuit. Daarom is voor de volgende vijftig jaar een heel andere mindset nodig. Wij werkten altijd al met de natuur en hebben daar vijf jaar geleden nog een schep bovenop gedaan. Natuurlijk ook voor de weidevogels, maar we hebben nog veel meer maatregelen genomen om de biodiversiteit te vergroten. Zo hebben we het landschap ook aangepast voor 22

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

de zeldzame vuurvlinder en het paapje, want die zitten hier. Al die maatregelen hebben we in bedrijfsplannen gegoten met een doelstelling om 25 tot 30 procent van ons areaal te bestemmen voor meer biodiversiteit. Ieder bedrijf heeft hiervoor een eigen aanpak gekozen, maar de opbrengst is overal enorm.

Wat blijkt? Het hoeft niet eens veel te kosten om de natuur tot ontwikkeling te brengen. Dat betekent dat er juist in het boerenland veel te winnen valt.”

De weidevogels Ondanks de plasdras en de insectenrijkdom ervaart Klaas het beschermen van de weidevogels als een gevecht. “De nestbescherming is nog wel te doen, maar als de pullen uit het ei zijn, hebben ook wij last van predatie. Daarom ben ik blij met het Aanvalsplan Grutto onder leiding van Pieter Winsemius. Die pakt het breed aan, betrekt de banken en de coöperaties erbij, opent vele deuren en laat zich niet afschepen. Ik denk dat dit plan echt kans van slagen heeft. Dat moet ook wel want als we zo doorgaan, raken we de weidevogels kwijt. Ook de omwenteling naar meer extensief boeren zal helpen. Wij hebben op ons land al veel Rode Lijstsoorten. Hoe meer boeren kiezen voor natuur, hoe groter de biodiversiteit. En ook de weidevogels hebben dan weer een kans.”

Vogelvriendelijke Zuivelwijzer www.zuivelwijzer.nl Welke zuivel is goed voor vogels en de natuur? Welke winkels leveren deze?

Dat ontdekt u met de Vogelvriendelijke Zuivelwijzer, een handige website: www. zuivelwijzer.nl.

De Zuivelwijzer toont welke vogelvriendelijke melkproducten (kaas, melk, yoghurt) er op de markt zijn en waar deze te koop zijn. De handige zoekfunctie laat zien waar u in de buurt terecht kunt om zelf, via uw aankoop, een toekomst voor de grutto en andere weidevogels te helpen veiligstellen.

Samuel Levie, voedselveranderaar en chef: “Ik ben opgegroeid tussen de weidevogels. Ze waren algemeen in de polders bij Amsterdam. Nu is het daar vaak akelig stil. Met de zuivelwijzer vindt u de heerlijke kaas, melk en yoghurt van boeren die weidevogels in stand houden. Zo kunnen u en ik ook echt wat bijdragen!”

Barnsteenslak vermomd als alien Maria Kuijf

Barnsteenslakken zijn kleine slakken die algemeen voorkomen. Ze zijn anderhalf á twee centimeter groot. Barnsteenslakken zijn weekdiertjes die leven in en rond water op riet, algen en waterplanten. Het tere huisje is ovaalvormig en heeft de kleur van barnsteen.

Geregeld is de barnsteenslak slachtoffer van een parasitair wormpje. Dinand en zijn moeder stuurden een foto van zo’n geïnfecteerde slak, want ze vonden de slak met zijn pulserende tentakels er uit zien als een ‘alien’, een buitenaards wezen. D

Barnsteenslak, foto: Max Ossevoort

L

eucochloridium paradoxum, helaas is er geen Nederlandse naam, is een wormpje, dat leeft in de darmen en cloaca (poepgaatje en voortplantingsorgaan) van vogels. Daar leggen ze eitjes die met de vogelpoep verspreid worden. Wanneer de eitjes in water belanden, komen larfjes uit. De larfjes infecteren passerende barnsteenslakken.

In de barnsteenslakken planten de larfjes zich ongeslachtelijk voort, waardoor er honderden larfjes ontstaan van een tweede generatie.

D

an gebeurt er iets opmerkelijks. De aanwezigheid van de larfjes zorgt ervoor dat het gedrag van de slak verandert. Normaal gesproken willen slakken niet opvallen omdat ze voor veel vogels een lekker hapje zijn. Een besmette slak daarentegen zoekt een

Geïnfecteerde barnsteenslak, foto: Dinand

opvallende plaats boven in het riet of gras. Alsof dat nog niet genoeg is kan de slak zijn tentakels die op zijn kop zitten niet meer terugtrekken en krijgen de tentakels bijzondere kleuren die ook nog eens pulserende bewegingen maken, alsof er dikke rupsen op zijn kop zitten. De arme slak roept er bij wijze van spreken om, om gegeten te worden.

W

anneer een vogel de slak of de tentakels eet komen de larven in het darmstelsel van de vogels, waar ze zich verder ontwikkelen en als worm leven. Dan kan de cyclus weer van vooraf aan beginnen. D WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 23

Afsluiting broedvogeltelling 2021 in het IHC-bos Tekst: Hannie van ’t Verlaat, illustraties: Ellen Breider We ontvingen een mailtje van Jaap Graveland: of we er wat voor voelden om de afsluiting van onze broedvogel tellingen in het Balkengat- of IHC-bosje gezamenlijk te verrichten en wel bij Jaap thuis! Jazeker wel, alle vier waren we present voor deze eerste invoersessie. Op een zomeravond in Berkenwoude kwam de telgroep van het Balkengat bosje bij elkaar om het aantal broedvogels te bepalen, volgens de autocluster-methode van Sovon in Avimap. Inmiddels hadden we elkaar twee maanden niet gezien, zodat er de nodige nieuwtjes en ervaringen werden uitgewisseld. D

De prachtige aquarellen van zwartkop en fazant zijn van Ellen Breider

D

an blijkt het best wel lastig te zijn om geconcentreerd te blijven kijken op het scherm van Jaap, terwijl boven ons boerenzwaluwen af- en aanvliegen en een boomvalk ook nog even overvliegt, net nadat Jaap een verhaal over de boomvalk had gehouden. Niet alleen deze vogels, maar ook onze eigen vogelwaarnemingen elders van de afgelopen periode, inclusief natuurlijk vooral de tellingen in het Balkengat bosje, passeerden de revue. We raakten niet uitgepraat.

Via deze autocluster van Avimap van Sovon werden onze data ingevoerd en beoordeeld, waarin het algoritme blijkbaar ook onze waarnemingen kleurt. Zoals van de 16 broedcodes: veelal gebruikten we code 1, maar Paulette en kinderen ontdekten en hoorden een nest met spechtenjongen, dus dat wordt dan broedcode 16! Ook bijvoorbeeld de grootte van het territorium dat vogels hebben

speelt erin een rol. Eén en ander werd toegelicht door Jaap. We waren benieuwd welke afwijkingen zijn geconstateerd, welke vogels opgenomen werden in het eindresultaat en welke vogel er rücksichtslos werd uitgeknikkerd.

O

ver sommige vogels werd getwijfeld: wel gehoord maar niet gezien of net andersom, maar over één vogel hoefden we niet te twijfelen want die hebben we allemaal veel gezien: de zwartkop.

Die is zelfs 11 keer opgenomen na de autoclustering. Ook verzetten we ons tegen het verwijderen van de staartmezen, want drie vogelaars hebben met eigen ogen een groep staartmezen in toen nog kale wilgenbomen zien foerageren.

Er hebben zeker 11 bezoeken plaatsgevonden van maart t/m juni.

We telden 38 soorten met hoge scores voor zwartkop, koolmees, tjiftjaf, en winterkoninkje.

O

ok vanavond blijkt maar weer dat het echt een ideaal bosje is geweest voor ons als beginnende vogelaars. En als vogels dan toch in het middelpunt staan, dan kan het niet uitblijven dat de gastheer en initiatiefnemer van dit projectje een attentie krijgt waar vogels ook een rol in spelen. Ellen had namelijk tijdens haar vakantie wel heel speciaal bier ontdekt! D We sloten passend af met een Bird-biertje

24

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

Nachtvlindernacht in het IHC-bos Tekst en foto’s: Joke Colijn; samenstelling lijst: Gabrielle Heuvelman

In het weekend van de Nationale Nachtvlindernacht (3 en 4 september) is naar wij weten voor het eerst een poging gedaan tot een inventarisatie van de nachtvlinders in het IHC-bos. Veel specialisten binnen de NVWK waren wel te porren voor dit avontuur, én we mochten een aantal geïnteresseerde bezoekers ontvangen - nachtvlinderen is immers een erg leuke activiteit! Uiteraard betreft onderstaand resultaat een momentopname en omdat de vele soorten nachtvlinders allemaal een of meer verschillende perioden gedurende het jaar hebben waarop ze vliegen, pretenderen we absoluut niet om volledig te zijn - maar hé, we moeten toch een keer een begin maken als we iets willen weten van de diversiteit aan vlinders in het bos. Het weer was fantastisch: droog en de weinige wind op de open plek waarop we ons hadden opgesteld, werd nog getemperd door de bomen. Een perfecte nacht, met een mooi resultaat (zie onder) dat gegarandeerd kan worden door het hoge gehalte aan professionaliteit van de aanwezige nachtvlinderaars. D

Linksonder: bruine sikkeluil, foto: Gabrielle Heuvelman Middenonder: hagedoornvlinder, foto: Jannie Monhemius Rechtsonder: rood weeskind eitjes afzettend op wilgenstam, foto: Harry Verkerk

Leverkleurige bladroller - Pandemis heparana Bleke grasmot - Crambus perlella Goudvenstertje - Plusia festucae Puta-uil - Agrotis puta Zwarte-c-uil - Xestia c-nigrum Gewone grasmot - Chrysoteuchia culmella Gerande spanner - Lomaspilis marginata Bruine sikkeluil - Laspeyria flexula Bonte valkmot - Evergestis pallidata Groente-uil - Lacanobia oleracea Tweelijnmot - Hypsopygia glaucinalis Taxusspikkelspanner - Peribatodes rhomboidaria Bruine huismot - Hofmannophila pseudospretella Aardappelstengelboorder - Hydraecia micacea Triangelmot - Hypsopygia costalis Gehakkelde bladroller - Acleris emargana Gewone breedvleugeluil - Diarsia rubi

Zwartkamdwergspanner - Gymnoscelis rufifasciata Witstipgrasuil - Mythimna albipuncta Gewone coronamot - Anania coronata Vierkantvlekuil - Xestia xanthographa Boogsnuituil - Herminia grisealis Gewone stofuil - Hoplodrina octogenaria Donker brandnetelkapje - Abrostola triplasia Haarbos - Ochropleura plecta Gele eenstaart - Watsonalla binaria Rood weeskind - Catocala nupta V-dwergspanner - Chloroclystis v-ata Parelmoermot - Pleuroptya ruralis Drietand / Psi-uil - Acronicta tridens / psi Fijnmazige bladroller - Pandemis dumetana Braamvlinder - Thyatira batis Hagedoornvlinder - Opisthograptis luteolata

Zuidelijke stofuil - Hoplodrina ambigua Schijnpiramidevlinder - Amphipyra berbera Bruine snuituil - Hypena proboscidalis Appeltak - Campaea margaritaria Paardenbloemspanner - Idaea seriata Buxusmot - Cydalima perspectalis Huismoeder - Noctua pronuba Kleine groenbandspanner - Colostygia pectinataria Vogelkersstippelmot - Yponomeuta evonymella Gamma-uil - Autographa gamma Meidoornstippelmot - Yponomeuta padella Schedeldrager - Craniophora ligustri Oranje wortelboorder - Triodia sylvina D Het loslaten van gruttoman Limosa

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 25

Tuinontwerp en hoveniersbedrijf

'Projecten in het groen' ontwerp beplantingen onderhoud

www.projecteninhetgroen.nl

0 6 .

5 4 2 1 3 9 8 8

Verblijf in een ‘heidehuisje’ met een eigen vogelkijkhut grenzend aan een natuur- en stiltegebied. Nico de Haan ging u voor: ‘Als je niet aangestaard wordt door de Schotse Hooglanders dan word je wel begluurd vanaf de kale topjes van het struikgewas door de roodborsttapuiten’.

Nieuw is een laadpaal voor elektrische auto’s.

Kijk op: www.heidehuisje.nl of bel 06-81525089

WELKOM IN HET REESTDAL

De kracht van voeding  



Persoonlijke begeleiding Projecten duurzame & gezonde voeding Educatie, workshops & lezingen Arike Mijnlieff Voedingsdeskundige & therapeut

Tuinontwerp en hoveniersbedrijf

'Projecten in het groen' ontwerp beplantingen onderhoud

06 - 25 524 787 Van der Giessenweg 49 - 1ste etage 2921 LP Krimpen a/d IJssel info@praktijkdegroenling.nl

www.praktijkdegroenling.nl

www.projecteninhetgroen.nl

0 6 .

5 4 2 1 3 9 8 8

Ontspannen Tekst en illustratie: M. Bersma Zonnewarmte, mussenpraat, zuidenwind die langs je waait, bloemen, op hun mooist in kleur hullen heel de tuin in geur. blauwe hemel, zo wijd, zó wijd, je mag genieten, zonder spijt.

Alle narigheid vergeten en je heel gelukkig weten.

Niet bezorgd om tegenspoed, rozen vlechten om je hoed, Stel je open voor de waarde van het goede van de aarde. D

Naar een uitweg uit de stikstofcrisis Joke Colijn

Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), een belangrijk adviesorgaan voor het Rijk op het gebied van milieu, natuur en ruimte, heeft op 5 juli jl. een advies uitgebracht met bovenstaande titel. Het PBL noemt het advies een ‘policy brief’ en schetst daarin aandachtspunten bij strategische keuzes voor stikstof, natuur en klimaat. Er worden drie kostbare risico’s geschetst als doelstellingen en beleidsmaatregelen onvoldoende in samenhang worden gekozen; risico’s die bij vooruitschuiven van strategische maatregelen steeds duurder zullen uitpakken naarmate de door Europa gestelde langetermijndata naderen. D De belangrijkste boodschap uit het rapport: “Het PBL laat in deze policy brief zien dat de spanning tussen doelen, strategie en consequenties minder groot zal zijn wanneer niet stikstof maar gebiedsspecifieke natuurkwaliteit centraal gesteld wordt als nationale doelstelling.” Het advies is dus om niet uitsluitend landelijk beleid te maken op basis van de kritische depositiewaarden voor stikstof, maar regionaal maatwerk met een integrale benadering van alle doelen en met inachtneming van de diverse belangen in het landelijk gebied. Daarvoor moet in elk geografisch gebied de complete problematiek in beeld worden gebracht en moeten gebiedsgericht oplossingen worden gevonden om de Europese doelen te halen.

Het rapport waarschuwt voor vergaande consequenties voor grote delen van de landbouwsector in provincies als Gelderland, Brabant en Overijssel.

Demissionair minister Schouten heeft aangegeven dat het kabinet zich nog moet buigen over alle recent uitgebrachte rapporten en adviezen op dit thema. Er is wel alvast een motie aangenomen om de boodschap uit het PBL-rapport mee te nemen bij de kabinetsformatie.

Een woordvoerder van het ministerie van LNV: “Het stikstofprobleem is in tientallen jaren ontstaan, en niet in een paar maanden in z’n geheel opgelost.

Langjarig perspectief is nodig, zeker ook voor de landbouw, zodat boeren in de toekomst hun waardevolle plek in de samenleving behouden.”

Wij zijn zeer benieuwd naar de stikstofplannen van het komende kabinet. Tot nu is natuurherstel in het overleg tussen de partijen helaas nog steeds geen criterium. D

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 27

Het ringen van torenvalken Pittig, maar nuttig werk Harry Verkerk In 2020 hebben we voorbereidingen getroffen en alvast wat geoefend met een camera op een stok om de torenvalk in de Krimpenerwaard nauwlettend te kunnen volgen en registreren, teneinde een beter beeld te krijgen van de ontwikkeling van deze vogel in ons werkgebied. We hebben kasten schoongemaakt en gerepareerd, vervangen waar nodig en kasten toegevoegd. Ook zijn de kasten geïnventariseerd (92 stuks!) en om het monitoren behapbaar te houden hebben we de Krimpenerwaard in drie regio’s ingedeeld, waar een vast aantal leden van de roofvogelwerkgroep aan is gekoppeld.

Het jaar 2021 is het eerste jaar waarin we de torenvalken inventariseren, tellen én de jonge vogels laten voorzien van kleurringen. We gaan ringen als de jongen minstens twee weken oud zijn. Dan zijn de pootjes inmiddels zo dik dat de ringen er niet meer vanaf glijden. Naast de standaard metalen ring gebruiken we sinds dit jaar ook een kleurring. Deze ring is op afstand goed afleesbaar en in combinatie met de kleur goed te herleiden tot ons torenvalk project. Overigens zullen we oudere vogels ook ringen als we daartoe de kans krijgen. D

W

at is ‘ringen’?

Ringen is het aanbrengen van een ring om de poot van een vogel. De ring is gemaakt van metaal of kunststof en voorzien van een uniek identificatienummer en van tekst, waarmee het land van herkomst is te herleiden. Het doel van het ringen is om een idee te krijgen over de migratie, aantallen, de leeftijd, de sterftegraad, de voedselgewoonten en ander gedragingen. Tijdens de ringsessie worden tevens allerlei gegevens vastgelegd, zoals de lengte van de vleugel, gewicht, kop-snavel lengte en of de krop wel of niet gevuld is. En als het kan het geslacht, dat na 20 dagen meestal is te bepalen aan de hand van de kleur en patroon van de staartdekveertjes. Grijze veertjes met een zwart uiteinde betekent een mannetje; vrouwtjes hebben geen grijze dekveertjes, maar alleen een zwarte band op de bruine veertjes.

De ringen die gebruikt worden, worden uitsluitend verkocht door Vogeltrekstation. Ze worden nauwkeurig geadministreerd, zodat altijd bekend is waar een uitgegeven ring naartoe is gegaan.

M

ag iedereen ringen?

Voor het vangen en ringen van in het wild levende vogels geldt in Nederland een vergunningenstelsel. In 1995 heeft het toenmalige ministerie van LNV een zogenaamde raamvergunning (951) afgegeven.

Onder deze vergunning verstrekt het Vogeltrekstation ringmachtigingen.

Een ringer is gehouden aan de Wet natuurbescherming. Vogels mogen dus uitsluitend gevangen worden door mensen die in het bezit zijn van een geldige ringmachtiging van het Vogeltrekstation. In die machtiging staat precies omschreven welke vogelsoorten waar en in welk kader gevangen mogen worden. Nederland telt zo’n 550 ervaren ringers (veelal vrijwilligers!). Om te mogen ringen moet je een heuse opleiding volgen bij een ringer, gecertificeerd zijn en een machtiging bezitten. Hier is speciale kennis en kunde voor nodig, alsmede geschikt gereedschap.

Ringers zijn lid van de Ringersvereniging. Vogeltrekstation organiseert eens per jaar de Ringersdag waar honderden ringers worden bijgepraat over de laatste ontwikkelingen.

Daarnaast is een op naam gestelde vergunning van SOVON nodig, om de torenvalkkasten te mogen benaderen en de vogels uit de kast te nemen.

Zojuist geringde jonge torenvalk, foto: Max Ossevoort

H

oe is het ringen in Nederland geregeld?

Het Vogeltrekstation (Vogeltrekstation.nl) is de Nederlandse ringcentrale en regelt de dagelijks gang van zaken rond het vangen en ringen van vogels voor wetenschappelijk onderzoek, beleid en bescherming. Vogeltrekstation organiseert gestandaardiseerde projecten met als doel het vergaren van kennis van verschillende vogelgroepen. Deze projecten worden door de verschillende vogelringstations uitgevoerd. In Nederland zijn circa 16 vogelringstations actief. De Roofvogelwerkgroep van de NVWK werkt samen met de vogelringstations De Haar (Utrecht, Haarzuilens, Leidsche Rijn) en Nebularia (Krimpenerwaard en directe omgeving). Voor ons Torenvalkproject sluiten we aan bij het Torenvalkproject van De Haar (zie ook www.vrsdehaar.nl), maar de ringers zijn aangesloten bij Nebularia en ook allemaal lid van de NVWK.

28

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

Het bereiken van een torenvalkenkast is soms een hachelijk karweitje, foto: Harry Verkerk

W

elke ringen worden gebruikt?

Standaard wordt met kleine metalen ringen gewerkt. Deze bevatten een inscriptie met een uniek nummer en afzender. Als het een Nederlandse ring betreft is dat ‘Vogeltrekstation Arnhem Holland’ of ‘Arnhem VT Holland’. Deze ringen hinderen de vogels niet, maar zijn wel moeilijk op afstand af te lezen.

De torenvalken in de Krimpenerwaard worden aan de rechterpoot geringd met een metalen ring. Daarnaast zijn we voor ons project met kleurringen gaan werken. Deze zijn van kunststof, zijn beter op afstand af te lezen door de grote letters en cijfers, maar wel moeilijker aan te brengen. De uitgifte van ringen (kleur en codering) is aan strikte regels gebonden. Ze dienen namelijk makkelijk terug te leiden zijn. Een overzicht van de kleurring projecten in Europa is door Dick Raes verzamelt op zijn website www.cr-birding. org (Engelstalig). Voor het ringen van de torenvalken (common Kestrel) in de Krimpenerwaard is aansluiting gezocht bij het RAS project ‘Groene hart’ van Vogelringstation De Haar. Een project dat al sinds 2017 loopt. Onze torenvalken worden daarom aan de linkerpoot geringd met een lichtgroene ringen met een zwarte inscriptie van twee letters en een cijfer. Dit project is terug te vinden op http://cr-birding.org/node/5604.

Geringde jonge torenvalk EC5, geringd op 23 juni 2021 aan de Koolwijkseweg en afgelezen bij telpost De Hoekse Sluis op 30 augustus 2021, foto: Paul Schrijvershof Juist voor het ter perse gaan van deze Waardvogel werd ook de EE3, geringd op 2 juli 2021 aan de Tiendweg Oost in Ouderkerk, teruggemeld op 3 september 2021 in Blaricum: een afstand van 58 km.

T

erugmeldingen Het terugmelden van gevonden of gespotte ringen levert veel nuttige informatie op. Als je in het veld met de verrekijker een nummer kunt aflezen, of als je een ring ziet aan een dode vogel die is af te lezen, geef dat ringnummer dan door!

Zowel de ringgegevens, als de terugmeldingen worden al sinds 1911 door het Vogeltrekstation verzameld, opgeslagen en geanalyseerd. De database bevat al ruim 11 miljoen gegevens over geringde vogels en groeit jaarlijks met 285.000. Ook zitten er circa 2 miljoen records over terugmeldingen in de databank.

R Hulpmiddelen van een ringer. Linksboven de groene ringen van ons project. Verder diverse maten standaard metalen ringen. Foto: Harry Verkerk

ing gevonden?

Geef een vondst van een metalen ring digitaal door op www.griel.nl. Griel staat voor ‘Geautomatiseerd Ring Invoer en Export Loket’. Na de melding ontvang je een email met informatie over de herkomst van de waargenomen vogel.

Heb je een groene ring bij een torenvalk gezien en kunnen aflezen?

Geef je melding dan door bij ring@vrsdehaar.nl.

In de volgende Waardvogel zullen we verslag doen en de resultaten

R

ingsessie voor de jeugd op 21 juni Het is 21 juni 2021 en de jeugd is uitgenodigd om een ringsessie aan de Oudelandseweg in Ouderkerk aan de IJssel bij te wonen. De belangstelling was groot! Maar liefst 15 kinderen en 16 ouders zijn aanwezig. Ook de bewoner, die ons gastvrij ontvangt, kijkt geïnteresseerd mee bij het ringen. Jaap-Jan van de roofvogelwerkgroep houdt een korte introductie en al snel gaan we op zoek naar de kast, die verdekt opgesteld aan een boom is bevestigd. De kinderen krijgen een A4-tje met foto’s van jongen in diverse stadia, zodat je kunt zien hoe oud ze zijn.

Nadat een jong uit de kast is gehaald, wordt hij of zij in een emmer gedaan om hem of haar te wegen. Ook wordt de vogel gemeten, zodat je de leeftijd goed kunt bepalen. Erik Kleyheeg, onze ringer ter plaatse, betrekt de kinderen door ze een ring te laten voelen - die is licht van gewicht zeg! - en vraagt een vrijwilliger om de gegevens in een ordner op te schrijven.

Erik ringt de vogel aan beide poten, rechts een metalen ring, links een kunststof ring. Dat vereist twee verschillende technieken. De metalen ring wordt om de poot dichtgeknepen met een tang van een geschikt formaat. Diverse vogelsoorten hebben immers een verschillende maat poot. De kunststof ring is open, maar om hem goed aan te kunnen brengen, wordt hij eerst in een kopje warm water gelegd om zacht te worden. Soms lukt het niet goed de ring om de poot te buigen en breekt een kunststof ring. Dan moet er een nieuwe om. Ook stelt Erik de kinderen in de gelegenheid om een jong zelf even vast te houden. Wat een ervaring! ‘Worden de jongen door het aanraken niet verstoten door hun ouders?’ Dat is een slimme vraag. Nou, steek je hoofd maar eens in een kast! Dan ruik je een indringende geur. De geur van een mensenhand wordt daardoor volkomen tenietgedaan. Nee, de vogels houden geen enkele nadelige schade over aan het ringen. ‘Gaat een ring op den duur niet knellen?’ Hmm, nog een slimme vraag. Nee, de pootdikte van het jong is al de maximale dikte die een volwassen vogel heeft. Eén voor één worden de jongen weer terug gezet.

Na een uurtje gaat iedereen weer naar huis. Een ervaring rijker, een hoop geleerd en met nog meer overtuiging dat de natuur belangrijk is! Twee jongeren hebben een korte impressie gegeven van hun ervaringen. Kijk hiervoor op de jeugdpagina van deze Waardvogel! D WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 29

Optimale mobiliteit voor NVWK-activiteiten Tekst en foto’s: Frits Hemerik met bijdragen van co-auteurs; foto landschapsonderhoud: Max Ossevoort Het plan broedde al geruime tijd. De gereedschapskar van de landschapswerkgroep was dringend aan vervanging toe.

Deze omgebouwde kampeerwagen was versleten, verroest en niet meer veilig. Aan goed gereedschap heeft het ons nooit ontbroken dankzij onder meer de ondersteuning van De Groene Motor, maar naast de inzet van goed gereedschap en veilige hulpmiddelen is een deugdelijk vervoermiddel noodzakelijk omdat op locatie gewerkt wordt. Toen destijds een indrukwekkende motormaaier werd gekocht ter wille van het onderhoud aan de Idylle in het Loetbos, werd ook daarvoor een deugdelijk vervoermiddel wenselijk. Dan zouden de botanisch waardevolle veldjes van het waterschap HHSK machinaal kunnen worden gemaaid, net als de boomgaard, en hoeft er niet meer met de maaibalktrekker heen gelopen te worden. En toen de NVWK recent een roeiboot (de inmiddels opgeknapte NVWK 1) gedoneerd kreeg voor activiteiten op het water, moest ook daarvoor een vervoermiddel komen. D

U

itdaging: multifunctionele oplossing Voor drie aanhangers is in de huidige opslagmogelijkheden geen plaats. Daarmee diende zich de multifunctionele aanhanger als oplossing en tegelijk als uitdaging aan. Uitgangspunt vormde de al enige tijd geleden aangeschafte platte aanhanger, die hiervoor uitstekend als basis kon dienen. Ber en Frits wierpen zich op als eigenaars van de uitdaging. Onder het motto ‘meten is weten, maar er wordt wel de meeste tijd mee versleten’, en vervolgens het oriënteren bij mogelijke leveranciers, kwamen we terecht bij de firma Hocar in Lekkerkerk, een constructiebedrijf gespecialiseerd in de bouw van custom-made aanhangers. De creativiteit van de eigenaar Cor Hoogendoorn hielp ons op weg naar de huidige oplossing.

We moesten op zijn advies maar eens gaan kijken bij Geprobox in Gouderak, want dit bedrijf is gespecialiseerd in de bouw van aluminium kisten, in alle soorten en maten. Het bleek een prachtig bedrijf met een computergestuurde productlijn, waarbij de kisten door robots gebouwd worden. Daar vonden we inderdaad de juiste standaardoplossing voor de gereedschapskisten. Na de rapportage aan Hocar kon het denkwerk beginnen, en zo bleef de hele productie in de Krimpenerwaard.

L

astige lange roeiboot De boot kunnen vervoeren was nog het lastigst, die was veel te lang voor de aanhanger en er zijn nu eenmaal strenge veiligheidseisen en lengtebeperkingen voor het vervoer door middel van een aanhanger.

Uiteindelijk werd na gezamenlijk denkwerk de oplossing gevonden.

Het schutboord aan de voorzijde kreeg een V-vormige uitsparing

Aanhanger met V-vormige uitsparing aan de voorzijde 30

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

en de achterbumper werd uitschuifbaar gemaakt. Zo voldoet de zichtbaarheid van de lichten en nummerplaat aan de wettelijke eisen en kan er aan de boot zelfs nog een buitenboordmotor worden bevestigd...

S

limme gereedschapskisten Voor het gereedschap van de landschapswerkgroep werd een aparte unit gebouwd, waarop de twee gereedschapskisten een plek kregen. De complete uitrusting heeft een veilige en waterdichte plek gekregen. De unit kan door middel van stempels apart van de aanhanger worden geplaatst. Door de verhoogde plaatsing van de ladders kunnen de kisten open terwijl de ladders blijven liggen. À propos: schreef ik ‘open’? Zowel van boven als aan de korte kanten is er toegang naar het gereedschap! Want de kisten hebben een extra bodem, zodat al het lange gereedschap, zoals de takkenzagen, een plek hebben onderin en toch goed benaderbaar zijn. De zelfstandig staande unit maakt het tevens mogelijk om de aanhanger te gebruiken voor twee verschillende activiteiten op éénzelfde dag.

M

aaien en verantwoord ‘afvoeren’ Tenslotte: als er gemaaid moet worden, kan de aanhanger ‘kaal’ worden gebruikt om de maaibalktrekker te vervoeren. Hiermee is de flexibele inzet van dit nieuwe vervoermiddel compleet.

Ten overvloede melden we nog dat de oude kar ontleed is tot op het kale ijzer, zodat we dit geheel milieuverantwoord naar de sloper kunnen brengen voor recycling. Al het polyester gaat naar de milieustraat in Krimpen.

De achterzijde is hier uitgeschoven om de boot veilig te kunnen vervoeren.

O

ptimaal mobiel dankzij fondsen Dankzij de investering in de nieuwe functionaliteiten van de aanhanger is de NVWK weer jaren verzekerd van optimale mobiliteit voor het vervoer naar de verschillende locaties en kunnen we al ons

materiaal probleemloos en veilig inzetten. Met een ruime subsidie van zowel het Streekfonds Krimpenerwaard als De Groene Motor, én met de inzet van het legaat van knotter Jaap Jager kon een en ander financieel mogelijk gemaakt worden. D

Wie komt de landschapswerkgroep versterken?

Het is een stimulans voor de verschillende werkgroepen om te zien dat samen met het bestuur en de coördinatoren, ook subsidieverstrekkers uit de regio de noodzaak zien ervoor te zorgen dat we met nog meer inzet aan de slag kunnen gaan. Met name de landschapswerkgroep Krimpenerwaard-Oost kan heel goed extra mensen gebruiken. We vormen een enthousiaste en gezellige groep maar de afgelopen jaren nam het aantal leden door natuurlijk verloop af. We komen ondertussen echt handen te kort.

D

aarom, voor jong en oud: als je het leuk vindt om je een aantal zaterdagochtenden in het winterseizoen in te zetten om landschapselementen onder handen te nemen, en/of ’s zomers om te helpen bij het afruimen van het maaisel in de Idylle en van de veldjes: meld je aan bij Edwin Valentijn, de nieuwe contactpersoon voor de landschapswerkgroep: landschapswerkgroep@nvwk.nl of 06-48131144, ook voor informatie. Edwin is één van de coördinatoren binnen de landschapswerkgroep. De landschapswerkgroep organiseert 10-15 werkochtenden per jaar, meestal op zaterdag. De werkzaamheden bestaan vooral uit knotten en fruitbomen snoeien in de winter en hooien in de zomer.

De datums krijgt je via onze mailinglijst, en staan in de Waardvogel en in de agenda op de website. Zoals je kunt zien, staan er alweer data gepland in de Even Noteren op pagina 4. Je kunt per werkochtend beslissen of je deelneemt. Ervaring is niet nodig. D

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 31

Tel. 06-51809068 / www.hagendijkbouw.nl

Zuidbroek 149a 2861 LL Bergambacht 06-10301196.

Zuidbroek 149a 2861 LL Bergambacht info@bui-tegewoon.nl 06-10301196. www.bui-tegewoon.nl

info@bui-tegewoon.nl www.bui-tegewoon.nl

BREED INZETBAAR OP UW NATUURPROJECTEN.

BREED INZETBAAR OP UW NATUURPROJECTEN.

Onderzoek, advies & inventarisatie in

Onderzoek, advies & inventarisatie in natuur en en landschap, natuur landschap, WERKVELDEN: WERKVELDEN: agrarische inpassingsplannen - erfinrichtingen agrarische inpassingsplannen - erfinrichtingen - natuur- innatuur de stadin- de stad groenspaarplannen - landschappelijke inpassingen groenspaarplannen - landschappelijke inpassingen inventarisatie & onderzoek - Wet Natuurbescherming inventarisatie & onderzoek - Wet Natuurbescherming ecologische werkbegeleiding ecologische werkbegeleiding kleinschalige water maatregelen kleinschalige water maatregelen beheer & inrichtingsplannen - gebiedsontwikkeling beheer & agrarisch inrichtingsplannen - gebiedsontwikkeling & particulier natuurbeheer

SPECIALISATIES: agrarisch & particulier natuurbeheer SPECIALISATIES:inrichting en beheer van weidevogelgebieden, moeras- en waternatuur, rivierengebied, inrichting en beheer van weidevogelgebieden, beheerplanning en organisatie, moerasen waternatuur, rivierengebied, agrarische inpassing en verbreding

beheerplanning en organisatie, agrarische inpassing en verbreding

Maaiers in het zonnetje Certificaten behaald voor de maaibalktrekker Joke Colijn; foto’s: Max Ossevoort en Benjamin Hallie De NVWK heeft een afspraak met het Hoogheemraadschap voor Schieland en de Krimpenerwaard (HHSK) dat door de landschapswerkgroep een viertal botanisch zeer interessante veldjes gemaaid worden, aangezien het zware materieel van HHSK de bodem teveel zou verdichten. Dit kan de waardevolle vegetatie schaden, waardoor die zelfs kan verdwijnen.

Het lijkt goed om hier nog eens de historie van de gemaakte afspraken te memoreren. De afspraken met HHSK zijn lang geleden gemaakt door Anton van Jaarsveld, onze toenmalige coördinator planten en dateren van meer dan 20 jaar terug. Tot 2020 regelde Patrick Heuvelman het maaien van deze veldjes, maar dat viel stil nadat Patrick zijn taken had beëindigd.

Ook het maaien van de Idylle in het Loetbos op SBB-gebied stopte hierdoor, gelukkig heeft SBB dat tijdelijk opgepakt. D Het gaat om de volgende landjes: de veldjes bij de Loetweg, een veldje meer richting Hillekade, en veldjes aan weerszijden fietspad (bij de t-splitsing). De eerste veldjes werden al door de NVWK gemaaid en afgeruimd, HHSK voerde het maaisel af. De laatste veldjes werden oorspronkelijk nog gemaaid door HHSK, NVWK ruimde af, HHSK voerde af. De huidige afspraken zijn dat NVWK alle genoemde veldjes maait en afruimt, en dat HHSK zorgt voor de afvoer van het bijeengebrachte maaisel. Overige veldjes en bermen in de Krimpenerwaard worden geheel door HHSK onderhouden.

Sinds najaar 2020 zijn er vijf gecertificeerde mensen om onze maaibalktrekker te mogen bedienen, waardoor het onderhoud van Idylle en de veldjes - dat stilviel voorjaar 2020 - in dat najaar weer is opgepakt en sindsdien tweemaal per jaar kan worden voortgezet.

De cursussen zijn door Groene Motor gefaciliteerd.

De maaiers hebben tot nu nog geen pluim of waardering van het bestuur gehad; corona maakte het lastig om er fysiek een mooi ‘momentje’ van te maken zoals de bedoeling was. Dit kan natuurlijk zo niet duren, daarom schenken we er hierbij alsnog aandacht aan. D

Boven: contactpersoon voor de landschapswerkgroep Edwin Valentijn.

Midden: Max Ossevoort en Benjamin Hallie aan het werk met de maaier.

Onder: najaarsfoto uit 2020 op 1,5 m: van harte gefeliciteerd en bedankt mannen! V.l.n.r. Rob van Kruijsbergen, Edwin, Ber Verbeek en Benjamin.

Edwin was als enige al in het bezit van het maaicertificaat.

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 33

Gezond eten van de korte keten Groene voedselproducenten in beeld Joke Colijn CO2-uitstoot, stikstofoverschot, gif- en medicijngebruik in de reguliere land- en tuinbouw zijn grote problemen in het milieu en klimaat. Natuurinclusieve vormen van landbouw dragen structureel bij aan stikstofreductie en minder gebruik van bestrijdingsmiddelen en medicijnen. Bij extensieve landbouw zijn kosten soms hoger en opbrengsten lager; de producten van deze boeren moeten daarom vaak iets duurder zijn: een eerlijke prijs voor een eerlijk product. Door producten te kopen van een groene voedselproducent kan iedereen zelf bijdragen aan een gezonder milieu: gezond eten van de korte keten! Door dichtbij huis te kopen, zijn er minder vervoerskosten en minder CO2-productie. We belichten in elke Waardvogel een groene voedselproducent uit de Krimpenerwaard. Deze keer gaan we op bezoek bij Katrien Prak van Bessentuin De Rode Mus, Westeinde 47, 2825 AJ Berkenwoude.

D

I

n 2011 is de bessenkwekerij aangeplant op de zure veengrond. Op de website lezen we al: voor de hoofdteelt van blauwe bessen is deze zure grond onmisbaar. Verder worden kruisbessen, zwarte bessen en aalbessen geteeld; van alle soorten bessen diverse rassen, mede om het oogstseizoen te spreiden. Rode kruisbessen smaken anders dan groene kruisbessen, rosé aalbessen zijn zoeter dan de klassieke rode aalbes. Het brede assortiment biedt de klant keuze uit het rijke soortenspectrum van bessen. Zo zijn er wel 100 kruisbesrassen; bij de Rode Mus worden vijf soorten kruisbessen geteeld.

De intrigerende naam van de bessentuin – De Rode Mus – vraagt om een verklaring. Ik dacht eerlijk gezegd aan een directe verwijzing naar Katriens prachtige rode haar – maar het verhaal erachter is anders. Een goede kennis gaf haar het advies gaf om juist níet iets met ‘bessen’ in de naam te kiezen, maar iets persoonlijks, iets dat ze leuk vindt, waar ze van houdt. Katrien is dol op mussen; daarom heeft ze sinds ze kwam op Westeinde 47, haar best gedaan om het de aanwezige mussen (zowel huis- als ringmussen) naar de zin te maken met dicht struweel en broedmogelijkheden. Ook biedt de naam ‘De Rode Mus’ ruimte om meerdere productlijnen te onderzoeken, zoals noten, of zelfs iets heel anders zoals een snoeicursus. Bovendien wil je bij digitaal zoeken gelijk gevonden worden, wat bij ‘De Blauwe Bes’ zeker niet het geval zou zijn.

B

edrijfsvoering De Rode Mus is 100% Katriens bedrijf. Ze doet de hele teeltzorg, het snoeien e.d. en ’s zomers regelt ze de pluk, de afzet, de verkoop, de sociale media. Vooral in de zomer is het erg intensief. Hard werken vindt ze niet erg, maar een onderneming moet per saldo wel geld opbrengen. Dankzij de erg korte keten kan ze rendabel draaien. Ze gokt niet op één paard en doet aan risicospreiding voor haar afzet. Het grootste aandeel wordt lokaal afgezet.

Verder worden de bessen verkocht via Rechtstreex en aan verschillende

34

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

restaurants, maar de directe afzet ‘aan huis’ is vanwege de natte zomer minder dan andere jaren: minder passanten betekende dat ze een tandje moest bijzetten om de verse bessen aan de man te brengen. Het bessenassortiment van De Rode Mus bestaat uit bessen die iets langer houdbaar zijn, en niet zo kwetsbaar als bijvoorbeeld frambozen. Ze blijven een paar dagen prima in de koeling, maar haar handel is nu eenmaal verse bessen: hoe verser hoe lekkerder natuurlijk.

Verse bessen uit de Krimpenerwaard zijn een erg leuk, specialistisch product. Katrien: “Het heeft natuurlijk een nadeel voor de bekendheid van het product dat er niet meer kleinfruittelers in de buurt zijn. Maar het vóórdeel van verkoop aan huis is, dat er niet nóg zes telers langs de weg zijn, zoals in het oosten van het land. Ik hoef me op dat punt niet enorm te onderscheiden.

Teelt in het oosten geschiedt vooral op hoogveen, ook zuur. Hoe duurzaam de teelt hier op het zakkende laagveen is, moet nog blijken. Ik ben de bessentuin begonnen op mijn 50e en ga er nog wel een aantal jaren mee door, maar als ik flink jonger was geweest, had ik er waarschijnlijk anders over nagedacht. Het risico van opzetten en investeren in iets dat nog niemand eerder heeft gedaan, is dan onbekend.”

O

orspronkelijk was het niet Katriens bedoeling om jams en andere producten te maken van haar bessen. “Voordat ik eraan begon ben ik een zomer het land door gecrost om te kijken hoe andere bessentelers dit doen.

Veel hebben een winkeltje zoals ik, en daarbij een koffie- en theeschenkerij waar uiteraard bessentaart wordt verkocht en men verjaardagen e.d. kan vieren. Dit soort horeca is vooral interessant als je zelfpluk hebt omdat mensen dan langer blijven – maar dat zag ik toch niet zitten.”

Voor verse verkoop is de A-keuze geschikt; gekneusde, licht aangevreten of onrijpe bessen zijn B-keuze; Katrien sorteert zelf elke oogst hierop. “Toen ik in de beginjaren voor het eerst een grote oogst had, heb ik de B-keuze aangeboden aan de Fenix Food Factory in Rotterdam, een versmarkt voor ambachtelijke producten. Mijn telefoon ontplofte daarna bijna, omdat iedereen mijn product wilde: voor blueberry-bier en allerlei andere doelen.

Toen dacht ik: wacht eens even, zij gaan met mijn mooie bessen - ook al is het B-categorie - een bijzonder product maken en verkopen dat als A-product!” Alle andere bessen dan A-keuze worden daarom nu óf direct tot iets anders verwerkt en verkocht in de winkel, óf ze gaan de vriezer in voor later als ze meer tijd heeft, omdat ze ook jams en sappen verkoopt voor kerstpakketten e.d. Die B-categorie bessen heeft ze toch, en daarmee

ze gaan de vriezer in voor later in het seizoen als ze meer tijd heeft, omdat ze ook jams en sappen verkoopt voor kerstpakketten e.d. Die B-categorie bessen heeft ze toch, en daarmee rekt ze tevens haar seizoen op.

Vóór De Rode Mus werkte Katrien bij Villa Augustus, in een hele grote moestuin bij een café-restaurant in Dordrecht. De chefkok daar heeft haar geholpen om een professionele jam te maken. Ze koopt geen geleisuiker in de supermarkt, maar gebruikt een plantaardig geleermiddel (agar agar), De enorme rode bessenoogst van dit jaar is gedeeltelijk ingevroren om daarvan later rode bessensaus te maken, waar vraag naar is.

In pre-corona tijd verkocht ze mondjesmaat potjes uit het kastje aan de weg, maar nu heeft ze vanwege de coronamaatregelen een toonbank en een pinapparaat aangeschaft. Sindsdien worden massaal de vruchtenconserven gekocht, met dozen en tassen tegelijk. Ze vertelt dat ze het verwerken van de vruchten helemaal zelf doet en het proces inmiddels goed gestroomlijnd heeft. Daarvan is de hele marge voor De Rode Mus, een reden waarom Katrien overweegt om in 2022 eens twee zaterdagen al in mei of juni open te gaan. Er zijn dan nog geen verse bessen, maar met de jams en sappen kan ze wellicht ook nieuwe klanten trekken.

Het plukken doet ze niet meer helemaal zelf, het gaat inmiddels over honderden kilo’s. Plaatselijke jeugd helpt haar daarbij als zomerbaantje in de vakantie. En in de winkel heeft ze drie dagen in de week een student staan, zodat ze haar handen vrij heeft voor maaien, sorteren, verwerken en andere noodzakelijke dingen.

M

otivatie Katrien is in het verleden opgeleid tot hovenier en begon - na een avondstudie–methetontwerpenvantuinen.Hetzelfstandigondernemerschap gaf veel voldoening. Later bij Villa Augustus had Katrien de leiding over het omvormen van een heel groot terrein van een waterleidingbedrijf, naar een grote moestuin met een deel boomgaard. De opbrengsten van groenten en fruit komen geheel ten goede aan het restaurant. Het pionieren, het uitdenken en uitvoeren van iets totaal nieuws vanuit een nul-situatie, was wat haar daaraan trok. In de voormalige bedrijfsgebouwen kwamen respectievelijk een hotel en een restaurant. Katrien was ‘tuinbaas’ en had de leiding over inrichting én onderhoud. Daar heeft ze vooral het biologisch tuinieren geleerd, zowel in de moestuin als van het fruit: appels, peren, bessen, citroenen, vijgen – van alles. “De Fruitspecialist Jan Freriks die dat deel begeleidde, heeft me geïnspireerd om ook zelf fruit te gaan telen en me geholpen met de keuze van rassen in relatie tot de bodem. Het onderhoud en snoeien van fruit vond ik altijd al erg leuk om te doen. Het is een specifiek vak, zowel van bomen als struiken.” Want uiteindelijk wilde ze terug, van de tekentafel en bureau, weer naar de handen in de grond. Het relatief kleine stuk grond aan het Westeinde brengt niet genoeg op met de teelt van kropjes sla, of met een stuk of 10 schapen er op. Kleinfruit is een intensieve teelt en dat kan wel, én de bodem bleek er na onderzoek geschikt voor. Na een jaar proefteelt hakte ze de knoop door en begon opnieuw voor zichzelf. Blauwe bessenstruiken kunnen slecht tegen verplanten; je koopt ze dan ook klein en moet vervolgens enige jaren geduld hebben voor je een beetje oogst hebt. Een mooie bijkomstigheid was dat de klantenkring zo rustig mee kon groeien. Het hele proces van risico, vol er tegenaan en opbouw bevredigde haar ondernemershart toch meer, maar de opgedane kennis en ervaring bij Villa Augustus waren daarbij onontbeerlijk.

De Rode Mus heeft niet het biologisch keurmerk, ondanks het werken met respect voor de natuur. De kosten voor het certificaat zijn relatief hoog, terwijl het voor de afzetmarkt, het gros van de klanten van de Korte Keten,

niet steekhoudend blijkt. Bovendien deelt Katrien graag haar kennis en werkwijze met bezoekers, zodat die met eigen ogen kunnen zien hoe de bessen floreren onder haar goede zorgen.

Rondom om de bessenkwekerij zijn windsingels aangeplant met een verschillende soorten bloeiende heesters.

Het snoeihout van de vele knotwilgen worden verwerkt in takkenrillen.

Afgelopen jaren zijn lage gemengde hagen aangeplant. Er zijn wat ruigten en bosjes, plekken waar ze brandnetels laat staan, kruidenrijk gras, enz. Hiermee trekt ze insecten aan die weer haar bessen bevruchten en plagen helpen bestrijden. Zo heeft ze ook enorm veel hommels en wilde bijen, waarvoor ze o.a. zorgt door nestelplekken te creëren in losse aarde en zand. Zoals Katrien zegt: werken mét de natuur, niet ertegen.

Er komen immers altijd nieuwe plagen; een plaag bestrijden tot het laatste beestje weg is, is zinloos. De attitude zou moeten zijn: onder controle houden.

Verder kan een gezond gewas beter een plaag weerstaan dan een verzwakt gewas, dus stopt ze ook veel energie in het welzijn van struiken en bomen.

De naast de bessentuin gelegen en destijds verwaarloosde hoogstamfruitboomgaard heeft Katrien door deskundig snoeien opnieuw vitaal gekregen. De appels- en perenopbrengst wordt versapt door Schulp. Van de vele gaten in de oude bomen wordt dankbaar gebruik gemaakt door holtebroeders.

D

e producten -Verse bessen tijdens het bessenseizoen zijn hoofdproduct -Jams en vruchtensauzen zijn bijproducten -Appel-perensap van eigen hoogstamfruitboomgaard

A

fzetlijnen van De Rode Mus * Alle soorten verse bessen, jams, vruchtensauzen en appel-perensap in de winkel op de bessentuin; een kleine voorraad in het kastje bij het toegangshek * Bestellingen op afspraak via 06-53536227 of info@derodemus.nl * Verse bessen via Rechtstreex in het seizoen * Diverse restaurants in het seizoen, een beetje wisselend * Jams bij kaasboerderij Schep * Appel-perensap geschonken en verkocht bij Het Schapenschuurtje * Promotiekanalen: www.dekortsteweg.nl, www.indekrimpenerwaard. nl, www.rechtstreex.nl, www.fietsenvoormijneten.nl, www.foodwalks.nl, www.zuidhollandslandschap.nl/routes/. D

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 35

De zwarte stern in 2021 Max Ossevoort, coördinator zwarte stern Krimpenerwaard

Zoals in de vorige Waardvogel is beschreven willen we vanaf dit jaar een vollediger beeld krijgen van de broedgevallen van de zwarte stern in de Krimpenerwaard. Dat kan nu omdat zowel de gegevens van het ZHL, het ACK als van de NVWK centraal door mij zullen worden verzameld en samengevoegd. D

H

oe verliep dit seizoen?

Er zijn door de drie partijen 514 vlotjes uitgelegd verspreid over de Krimpenerwaard en drie locaties aan de Oost-Vlisterdijk (Lopikerwaard). Dat is al een hele klus waarin de nodige uren gaan zitten. Gelukkig kunnen we steunen op een aantal trouwe vrijwilligers die niet alleen de vlotjes uitleggen, maar ook de koloniën wekelijks monitoren. Op of omstreeks 5 juni, de landelijke datum voor het tellen van de broedparen zwarte stern, zijn alle zwarte sterns die op vlotjes broedden geteld. Daarnaast hebben 4 paartjes op natuurlijk materiaal gebroed in Polder de Nesse, maar die broedsels zijn helaas voortijdig verstoord. Met een totaal van 189 broedparen geeft dat al een veel beter beeld dan de 75-90 paartjes die jaarlijks in het SOVON Broedvogelverslag1) worden vermeld. Dat is al gelijk het eerste verbeterpunt dat we gezamenlijk in hebben kunnen vullen.

Overigens kon SOVON daar niets aan doen, want men ontving niet de volledige informatie uit het gebied. Vanaf dit jaar kunnen we de broedparentelling ook zelf in de SOVON database invoeren en ook dat is een verbeterpunt.

3

4

1

5

2

36

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

1. Aan het vlotje is een steen bevestigd, zodat het niet weg drijft.

2. Het vlotje wordt bekleed met modder en wat plantjes. 3. ‘Vlot’ (?) vervoer met de kruiwagen. 4. Met de telescoopstok wordt het vlotje op de plaats geduwd en de steen eraf geschoven. 5. Meerijden in de lege bak van de trekker is comfortabeler dan het hele eind terug lopen!

N

og meer cijfers2) Volgens de telgegevens verzameld tijdens de broedparentelling legden die 189 broedparen 344 eieren en konden we later in het seizoen 203 vliegvlugge jongen noteren. Bij die 344 eieren en de 203 vliegvlugge jongen zijn niet inbegrepen de eieren en de pullen die vliegvlug geworden zijn in polder De Nesse. Door beperkende regels in relatie tot de status ‘weidevogelgebied’ kon daar alleen maar op afstand en ook niet wekelijks gemonitoord worden. We weten zeker dat ook daar pullen vliegvlug geworden zijn, maar hoeveel is dus niet duidelijk. Overigens wil ik wel een tweetal opmerkingen maken over het aantal van 189 broedparen en de 203 vliegvlugge jongen: het aantal broedparen is op of omstreeks 5 juni gemeten. Na 5 juni zijn er op een aantal plaatsen nog broedparen

1

2

3 1. Een kleine pul verstopt zich onder een plompeblad. 2. ‘De jeugd klit wat bij elkaar’ in afwachting van voedsel. 3. Vliegvlugge jonge zwarte stern.

4. Vleugels van zwarte sterns afkomstig uit nestkasten van torenvalken.

bijgekomen en een enkel geteld broedpaar is voortijdig vertrokken. We weten ook dat ondanks de frequentie van monitoring (variërend van 1 tot 2 keer per week per kolonie) er zeker (bijna) vliegvlugge jongen gemist zijn met tellen. Soms komt dat, bijvoorbeeld bij een dreiging van predatie, doordat sommige oudervogels de jongen meelokken naar een aantal sloten verderop. Als we ze dan niet meer kunnen vinden, tellen ze helaas niet mee.

We weten inmiddels dat wanneer een paartje zwarte stern 0,78

vliegvlugge jongen produceert, de zwarte stern als soort in stand blijft. Zonder de gemeten resultaten in polder De Nesse komen we toch uit op een gemiddelde van 1,07 vliegvlug jong per broedpaar. Dit betekent dat de soort toeneemt en dat we dus iets goed doen.

T

orenvalken versus zwarte sterns Nu is het niet allemaal rozengeur en maneschijn. Ik weet als deelnemer aan het torenvalkonderzoek van de NVWK dat er in een torenvalknest, in een oude steenuilenkast aan de Oost-Vlisterdijk, naast vijf jonge torenvalken ook meer dan 20!! setjes vleugels van vliegvlugge zwarte sterns zijn aangetroffen. Op zich is dit heel bijzonder, want muizen zijn het stapelvoedsel van torenvalken, niet vogels. Het kan er op duiden dat er zo weinig muizen zijn dit jaar dat deze valken uit noodzaak deze switch maakten, maar vrolijk worden we er als zwarte stern-vrijwilligers natuurlijk niet van. Overigens zijn ook elders in de Krimpenerwaard veren van prooidieren in torenvalkkasten aangetroffen, dat ondersteunt de gedachte dat er dit jaar erg weinig muizen voorhanden zijn. Van alle veren wordt door de roofvogelwerkgroep onderzocht en vastgelegd welke vogels dit geweest zijn. Wij hopen wel dat de muizenstand snel escaleert!

Inmiddels zijn de vlotjes weer uit het water gehaald, gedroogd en opgeborgen. Deze winter zal er weer een dag worden georganiseerd om vlotjes te repareren, maar ook om nieuwe vlotjes te maken. Marleen van der Lee, ons aanspreekpunt bij de Groene Motor, is er in geslaagd om een

4 budget vrij te maken voor de aankoop van de benodigde materialen voor 300 vlotjes, waar we natuurlijk erg blij mee zijn.

Als laatste wil ik alle vrijwilligers, en van het ACK en het ZHL de vaste staf die heeft meegeholpen om van dit seizoen een succes te maken, van harte danken voor hun inzet en samenwerking, want zonder hen was dat natuurlijk niet gelukt.

Natuurlijk blijven er nog een aantal punten ter verbetering, maar die pakken we ook deze winter op zodat we het volgende seizoen nog betere cijfers kunnen verkrijgen. Dat wil zeggen: als de muizen een beetje mee- = doorwerken.

1) Bijvoorbeeld in het SOVON broedvogelverslag 2018 staat op blz. 87: ”In de Krimpenerwaard werd, na de ruime halvering in 2017 (door predatie, opm.

Max Ossevoort), een voorzichtig herstel vastgesteld (81 naar 94). Buiten de Krimpenerwaard viel vooral het aangrenzende, Zuid-Hollandse deel, van de Lopikerwaard op (3 naar 15).” Overigens is die ontwikkeling in het ZuidHollandse deel ontstaan doordat de zwarte sterngroep van de NVWK daar in 2018 en de volgende jaren met succes meer kolonies heeft uitgelegd.

2) In het NVWK Weidevogelverslag 2021 zullen de cijfers van het afgelopen seizoen tot op kolonie-niveau worden weergegeven. D

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 37

Kinderopvangboerderij 'Achter 't Potdeksel'

Website Anna van Velden Anna van Velden heeft, geïnspireerd door haar tuin in de Krimpenerwaard, een verhaal geschreven. Het gaat over natuur en vogels, stilte en lawaai.

Anna van Velden is geboren in 1965. Door de ziekte ME/CVS is zij al tientallen jaren grotendeels aan huis gebonden. Zij heeft diverse hobby’s en interesses, waaronder (kleine stukjes) wandelen, natuur, vogels, mensen, talen, fotografie. Sinds 2020 schrijft zij korte verhalen.

Haar website is; https://annavanvelden.com/blog/

Landschap Cultuurhistorie––Ecologie Ecologie Landschap –– Cultuurhistorie Advies – Realisatie – Educatie

Advies – Realisatie – Educatie

“Wij willen doorpakken, zeggen wat wij doen en doen wat wij zeggen”.

Wij kunnen u helpen door middel van:

Wij kunnen u helpen door middel van:

• Advies, ontwerp en directievoering bij inrichting van

• Advies, inrichting en beheer (boeren) erf, natuurterreinen, groen, landgoederen en landgoederen enopenbaar natuurterreinen. (boeren)erf.maken van bestekken en directievoering • Adviseren, bij (her)inrichting van grote en • Opstellen van beheerplannen enkleine gebiedsvisies. (natuur)terreinen.

Ecologische landschappelijke inventarisaties.

•• Aanplant enen onderhoud (hoogstam)fruitbomen.

•• Monitoren van natuurwaarden.

Lezingen, excursies en cursussen m.b.t. Natuur en • Leveren van streekeigen plantmateriaal en oude Landschap. rassen fruitbomen.

• Lezingen, excursies en cursussen m.b.t. Natuur en Landschap.info@bureau-schildwacht.nl

www.bureau-schildwacht.nl info@bureau-schildwacht.nl Beukendaal 3, 2831 VA Gouderak www.bureau-schildwacht.nl Beukendaal 3, 2831 VA Gouderak 06-22978424 06-22978424

Uw duurzame drukker in de Krimpenerwaard FSC® gecertificeerd en premium partner

       

opvang van 07.00 tot 19.00 uur verticale groep van 0 tot 4 jaar (max. 16) optimale zorg en aandacht ervaren en gediplomeerde leiding in landelijke en agrarische omgeving unieke accommodatie in voormalige koeienstal buitenspeelruimte in openlucht en overdekt natuur-educatieve visie en uitgangspunten

www.kinderopvangboerderij.nl potdeksel.kinderopvangboerderij@kpnmail.nl Aad van der Meijden & Netty Brussee Benedenberg 66 - 2861 LH Bergambacht

 0182-353183

Guterres: IPCC-rapport is code rood voor mensheid Bron: https://news.un.org/en/story/2021/08/1098772, maandag 30 augustus 2021

PERSBERICHT

Secretaris-Generaal roept op tot stoutmoedige actie om biodiversiteitscrisis te stoppen Nu inmiddels één miljoen soorten dreigen uit te sterven, riep Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties António Guterres op tot groots leiderschap en politieke wil om de biodiversiteitscrisis te beëindigen. Refererend aan een virtuele top-bijeenkomst met als doel een nieuw wereldwijd kader te ontwikkelen gericht op stoppen van de achteruitgang van de biodiversiteit, onderstreepte hij de noodzaak voor inzet, betrokkenheid, ambitie en geloofwaardigheid.

“De toekomst van de mensheid hangt af van onze gezamenlijke inspanningen”, zei hij. “Laten we samen werken om al het leven op aarde te behouden, zodat mens en natuur daarvan profiteren.”

Een cruciaal moment Het nieuwe kader zal worden aangenomen op de Biodiversiteits Conferentie van de VN, de COP-15, die voorjaar 2022 gehouden zal worden in Kunming, China.

Op de voorbereidende Pre-COP bijeenkomst van maandag 30 augustus, georganiseerd door Columbia, hebben landen en andere belanghebbenden naast hun betrokkenheid, hun acties en initiatieven gedeeld, voor de realisering van dit kader. Deelnemers aan de bijeenkomst waren wereldleiders, ministers, voorzitters van internationale organisaties en banken, vrouwen, jeugd en inheemse volken. De Secretaris-Generaal zei dat men bijeenkwam op een cruciaal moment, nu “de biodiversiteit instort – en wij zijn de verliezers”, verwijzend naar degraderende ecosystemen overal ter wereld. “Zolang mensen en vee verder inbreuk blijven maken op de natuurlijke leefomgevingen, lopen we het risico dat we afschuwelijke nieuwe pandemieën oproepen.”

en komende generaties. “En van inheemse volken en lokale gemeenschappen wiens leefgebieden veel van de nog bestaande biodiversiteit omvatten, moeten we het leiderschap veilig stellen en hen daartoe machtigen.

Maar allermeest heeft de wereld betrokkenheid, inzet, ambitie en geloofwaardigheid nodig, zei hij, daarmee benadrukkend dat íedereen zich tot actie moet verplichten en moet begrijpen dat het beschermen van natuur een eerlijke, gezondere en meer duurzame wereld zal teweegbrengen. “Ik ben optimistisch en geloof dat dit kan gebeuren, vooral als ik zie hoe jonge mensen over de hele wereld zich hiervan bewust zijn en zich hiervoor inzetten. En ik juich de reeds gemaakte verplichtingen toe.” Hij bleef echter benadrukken dat alleen grootscheepse acties de biodiversiteitscrisis op aarde kunnen stoppen.

Herstel en her-vorm de relatie met natuur Guterres zei dat de wereld rekent op een ambitieuze nieuwe overeenkomst die de relatie tussen de mensheid en de natuur zal transformeren, die de waarde van biodiversiteit en gezonde ecosystemen volledig zal respecteren, en die ook geldt voor de wereldeconomie.

Het nieuwe plan moet ecosystemen ondersteunen die de mensheid helpen aanpassen aan en veerkracht inbouwen tegen de klimaatverandering. Het plan moet ook inheemse volken hiertoe in staat stellen.

Hij drong erop aan dat regeringen de “verdorven subsidies die gezonde bodems vernietigen, wateren vervuilen en de oceanen leegvissen, verschuiven naar een beloning voor degenen die acties ondernemen voor natuurbehoud.” Regeringen moeten ook grotere en beter beheerde natuurgebieden instellen, voor het behoud van soorten, functionerende ecosystemen én CO2 opslag voor huidige

[IPCC=Intergovernmental Panel on Climate Change, een mondiaal adviesorgaan. Voor het alarmerende IPCC-rapport van de Verenigde Naties dat verscheen op 9 augustus jl.: zie ook de Nieuwsberichten op www.nvwk.nl van 18 en 21 augustus 2021, red.]

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 39

Broedkastenproject Koolmezen ingezet tegen overlast eikenprocessierups Na het verslag in de juni-Waardvogel werden geen nieuwe legsels meer geconstateerd ondanks trouwe bezoeken, alleen op de locatie Ingang Zuidbroek had Ewoud nog een nest met bijna vliegvlugge koolmeesjes. Wel een beetje bijzonder, want de eikenprocessierupsen (EPR’s), toch een grote voedselbron, begonnen zich juist te manifesteren - maar we hadden al geconstateerd dat de piek van de rupsen dit jaar flink uit de pas loopt met de meeste broedsels. Via druk mail- en app-verkeer gaven we elkaar interessante sites door over wijzen van monitoring en verloop van het rupsenseizoen elders. We kozen uiteindelijk voor een gangbare methode die ons goed te doen leek: per projectgebied zijn samen met boswachter Pieter Bieren vijf of zes eikenbomen in de buurt van een nestkast gekozen, om te monitoren op rupsen. Die markeerden we met SBB-linten en Dirk-Jan heeft ze met coördinaten op kaart gezet; het werd een soort sport om ze allemaal te vinden! Al was die ene eik waar nog een nestkastje aan hangt een eitje, eh, makkie. Henk heeft een ordelijke geest en nummerde ‘zijn’ bomen met watervaste stift op het lint. Slim!

Bij monitoren van een boom moet je wel op een veilig afstandje kunnen blijven, het best lukt het met een verrekijker en vanaf steeds ongeveer hetzelfde plek. De ‘projectbomen’ staan een flink aantal meters van een pad af, want van eiken langs een pad worden de nesten weggezogen door de aannemer. We noteren datum bezoek en aantal nesten per boom, nul is ook een meting. Voor de omvang van rupsennesten gebruiken we drie termen: tennisbal=klein, deken=plat tegen stam of tak, voetbal=groot. Het was best wennen; ook zitten nesten soms hoog in de takken en tegen het licht in kijken is lastig. We spraken af dat het niet erg is als de één een EPR-nest een deken en de ander een voetbal vindt, als je maar consequent blijft in je notities in je eigen gebied.

Hoe zou u deze nesten benoemen? Omdat de rupsen bij warm weer soms ‘in processie’ de grond in kruipen, of omdat in oude nesten die uit de boom gewaaid zijn nog brandharen aanwezig zijn, kun je zonder dat je er erg in hebt toch met haren in aanraking komen. In De Kwakels zaten vorig jaar veel grote nesten en ondanks dat het dit jaar overal een stuk minder was, kregen twee personen toch flink last. Het is echt geen pretje: het jeukt enorm, soms voelt het branderig en je kunt je dagen ellendig voelen! De één is er veel gevoeliger voor dan de ander: zo hebben de boswachter en ik de eiken ‘geknuffeld’ om de linten er omheen te kunnen aanbrengen en niets gemerkt. Overigens zag Pieter toen wel een koolmees foerageren op een EPR-nest - een mooie waarneming!

Voor volgend jaar wordt dan ook de uitdaging: een foto van een mees met een rups in de snavel! EPR’s hebben een voorkeur voor oudere eiken. Niet al onze gemarkeerde eiken hebben dit jaar EPR-nesten, maar dat kan volgend jaar best heel anders zijn.

40

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

Dit soort heftige jeukbulten laat zien dat het echt geen overbodige luxe is om serieus werk te maken van EPR-bestrijding - maar dan wel op de goede manier. In veel gemeenten wordt met gif, bacteriepreparaten, lijm of nematoden gewerkt, maar daarmee worden ook alle nuttige insecten gedood, inclusief de natuurlijke bestrijders. Er zijn al resultaten in het land gemeld van een flinke teruggang door ecologisch bestrijden: met natuurlijke predatoren als mezen, maar ook met op de rupsen parasiterende insecten zoals sluipwespen en -vliegen, en met vleermuizen die prederen op de motten als die massaal gaan vliegen in juli en augustus. Op 29 september evalueren wij dit projectjaar, en bespreken dan ook mogelijke uitbreiding van de ecologische maatregelen met boswachter Pieter. Het is niet de bedoeling om álle EPR’s uit te roeien maar om ze te beheren, want anders verleren natuurlijke vijanden om op ze te jagen. Bij hervestiging van een populatie EPR’s is het probleem dan nog veel groter. Het geheim is zoals altijd om het evenwicht tussen eten en gegeten worden in een ecosysteem niet te verstoren, en bij verstoring te streven naar herstel door goed beheer. De Vlinderstichting heeft hierover recent een oproep aan de minister gedaan om regie te voeren op de bestrijding van de EPR’s vanwege de huidige wildgroei aan zéér schadelijke methoden, lees ook het Nieuwsbericht op onze site van 11 augustus jl. D

Aandacht voor stoepplantjes Bron: www.hortusleiden.nl/onderwijs/stoepplantjes-1

PERSBERICHT

In Frankrijk en Engeland is het al een rage: met stoepkrijt de namen bij onkruid op de stoep schrijven. Deze ‘stoepplantjes’ zijn van belang voor de biodiversiteit in de stad en helpen mee de verstedelijkte omgeving te koelen. Door ze van een naam te voorzien helpen plantenliefhebbers anderen om de wilde planten gemakkelijker te herkennen en er meer plezier aan te beleven.

Sinds een aantal jaar spuiten gemeenten geen gif meer. Onkruid wordt weggeborsteld of met heet water weggespoten waar het in de weg staat. Er blijft daardoor meer onkruid staan op plekken waar het niet in de weg staat. Mensen zijn gewend dat onkruid slordig is en storen zich eraan. Het project Stoepplantjes, dat gestart is in de Hortus botanicus Leiden, wil meer waardering kweken voor de wilde planten op de stoep. Die zijn nuttig: ze helpen de stad te verkoelen, ze bieden voedsel voor bestuivers en vogels en dragen bij aan de biodiversiteit. Je ziet andere soorten dan een aantal jaar geleden: de nieuwe stoepplantjes zijn goed bestand tegen klimaatsveranderingen. Je mag ze plukken en er van alles mee doen; dat maakt de planten ook voor kinderen interessant.

Het botanisch stoepkrijten, met stoepkrijt de naam bij plantjes schrijven, is een geweldige manier om passanten op de planten te wijzen en om wandelaars op een leuke manier plantennamen te leren kennen. Nu iedereen nog veel rond het eigen huis actief is vanwege Corona, biedt het plantenkenners de mogelijkheid anderen te helpen, het geeft passanten een interessante nieuwe kijk op hun eigen omgeving en het helpt kinderen om plezier te krijgen in planten.

Plantenkenners, ga met stoepkrijt aan de slag, schrijf met stoepkrijt de naam bij stoepplantjes - de Nederlandse of wetenschappelijke. Voeg waar mogelijk #stoepplantjes toe zodat mensen weten waar ze meer kunnen vinden. Een regenbui is voldoende om alles weer uit te wissen.

Allen die meedoen, kijkers en schrijvers, deel foto’s met de plant, naam en hashtag op de sociale media om meer mensen te stimuleren mee te doen.

Op www.stoepplantjes.nl is informatie te vinden en zijn activiteiten voor kinderen te downlaoden.‘Stoepplantjes’ zijn te vinden op instagram, facebook en twitter (@stoepplantjes) en instagram. #stoepplantjes #groenomtedoen.

Foto: Maria Kuijf WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021 41

Inzaaien bloemen dooddoener voor wilde planten www.naturetoday.com, Sascha van der Meer, Leonie Tijsma & Edwin Dijkhuis, FLORON

PERSBERICHT

Steeds vaker worden bloemen ingezaaid om bijen, vlinders en andere insecten van voedsel te voorzien. Bermen, dijken, akkerranden, zelfs natuurgebieden worden ‘opgevrolijkt’ met allerlei bloemmengsels; goed voor de insecten. Inzaaien kan echter bijdragen aan verlies van inheemse wilde planten en bijbehorende insecten. FLORON raadt aan goed te kijken naar streekeigen planten en beheer aan te passen.

Inzaaien is momenteel een hype. Sinds duidelijk is geworden dat de hoeveelheid vliegende insecten met 75 procent is afgenomen over een periode van 27 jaar, lijkt iedereen te willen helpen om meer voedselaanbod voor bijen, vlinders en andere insecten te creëren. Een zeer nobel streven. Er worden idylles aangelegd, nectarsnelwegen ingezaaid en er is zelfs een landelijke zaaidag. Kortom, er is veel aandacht voor insecten. Wat men zich echter niet realiseert, is dat inzaaien ook een effect heeft op de wilde flora. FLORON, de organisatie die zich inzet voor het behoud van de wilde planten, maakt zich daar ernstig zorgen over.

Welke planten waar van nature voorkomen hangt af van de bodem (zand, klei of veen), de beschikbaarheid van water en voedingstoffen, het klimaat en het beheer ter plekke. In Nederland zien we dat veel bodems verstoord zijn door onder andere een overschot aan voedingsstoffen (zoals stikstof) of een voor planten ongunstig maaibeheer, zoals klepelen. Het gevolg hiervan is dat veel vegetaties zijn verarmd. Bloemrijke kruiden, onmisbaar voor veel insecten als voedsel- en waardplant, verdwijnen en meer concurrentiekrachtige grassen floreren als nooit tevoren.

Het is verleidelijk om in dergelijke gevallen de natuur een handje te helpen en bloemenmengsels in te zaaien. Maar als de oorzaak van de verarming niet is weggenomen is de kans dat deze soorten zich kunnen handhaven zeer klein. Bovendien kunnen er in die verarmde vegetaties nog relictpopulaties van zeldzame en landelijk bedreigde plantensoorten voorkomen. Het zou toch jammer zijn als we met een inzaaiactie ook deze laatste overgebleven inheemse soorten kwijtraken.

Onderzoek ook wat voor beheer er wordt uitgevoerd. Een bloemrijke vegetatie kan bijvoorbeeld worden hersteld via ecologisch maaibeheer.

Meerdere keren per jaar maaien (bij voorkeur gefaseerd ten behoeve van insecten) en het maaisel afvoeren kan de dominantie van grassen terugdringen zodat meer kruiden zich kunnen vestigen en tot bloei kunnen komen. Met het afvoeren van het maaisel wordt de voedselrijkdom van de bodem langzaam maar zeker verminderd. Praat eens met de bermbeheerder, vaak staan ze open voor nieuwe ideeën!

FLORON pleit er daarom voor om eerst goed te kijken welke planten (en insecten) nog aanwezig zijn, voordat je besluit zaden in te zaaien. Het is leerzaam om je te verdiepen in planten en te ontdekken welke soorten er van nature voorkomen in je directe omgeving! Het palet aan soorten wat je te zien krijgt is namelijk niet overal in Nederland gelijk. Dit streekeigen karakter gaat verloren als we gaan inzaaien, ook als het mengsel met zorg is samengesteld.

Zeldzame relictpopulatie van echte guldenroede, foto: Petra van der Wiel Tevens zitten in veel bloemenmengsels soorten die van nature niet in Nederland voorkomen, zogenaamde exoten. Het gaat dan om soorten als Inkarnaatklaver, Boekweit, Bladrammenas, Cosmea en Phacelia. Ook het inzaaien van inheemse soorten die het overal goed lijken te doen als Knoopkruid, Gewone margriet, Peen en Gewone pastinaak, zorgt ervoor dat het streekeigen karakter van regio’s in Nederland verloren gaat. Nog niet zolang geleden kon je aan de soorten in de berm aflezen waar in Nederland je je ongeveer bevond, maar dankzij het massale inzaaien van algemene bloemenmengsels lijken deze tijden voorbij. En dat terwijl lokale insectengemeenschappen juist zijn aangepast aan de streekeigen flora! Door nieuwe soorten te introduceren kun je zelfs essentiële voedsel- en waardplanten voor bijen, vlinders en andere insecten verliezen.

Ten slotte zien we in de praktijk vaak dat er bij het uitkiezen van zaadmengsels onvoldoende rekening wordt gehouden met de natuurlijke groeiplaatsen van de planten. Zo zullen planten die van nature op vochtige kleigronden groeien geen schijn van kans hebben op droge zandgrond. Deze planten zullen niet, of slechts enkele jaren, gedijen en dat is natuurlijk zonde van de investering en goede bedoelingen van iedereen! Hetzelfde geldt als het maaibeheer niet wordt aangepast; concurrentiekrachtige grassen op voedselrijke bodems zullen binnen enkele jaren de meeste ingezaaide planten weggeconcurreerd hebben. Hoe goed bedoeld ook, de winst voor insecten zit echt meer in aanpassing van het beheer dan in inzaaien.

Inzaai van gewone margriet, foto: Mark Zekhuis 42

WAARDVOGEL | SEPTEMBER 2021

FLORON raadt iedereen dan ook aan om, voordat wordt overgegaan tot inzaaien, eerst goed te kijken welke wilde planten er in hun omgeving staan en deze soorten meer ruimte te geven door goed ecologisch beheer. Dat is niet alleen goed voor wilde plantensoorten, maar ook voor bijen, vlinders en alle andere insecten die afhankelijk zijn van onze inheemse wilde flora.

Voor al uw boekhoudzaken, belastingadviezen, belastingaangiften en loonadministraties Ook over uw privé-aangiften geven wij u graag advies.

Meidoornstraat 3-F 2861 VH BERGAMBACHT

Telefoon : 0182 - 351240 E-mail

: info@verwaaladministratie.nl

Benedenkerkse weg 41a 2821LA Stolwijk www.groenehart-tuinenparktechniek.nl

Uw Stiga dealer voor de krimpenerwaard

Reisgids 2016

jde bestemmingen Vogel- en natuurreizen naar wereldwi

reisprogramma ww Vraag de gratis reisgids aan!

E inf

www.birdingbreaks.nl • T ( 020) 779 20 30 • E info@

woude ligt in het hart van de feervolle zalen zijn zeer geschikt e of feestelijke bijeenkomst. etverbinding zijn aanwezig. t complete maaltijden of buffetten. eid in eigen keuken. Bel ons voor:

De Wielewaal

Natuurmuseum & klompenwinkel v.o.f.

“Bewonder de natuur van Het Groene Hart in een schilderachtige omgeving tussen Lek en IJssel”

Fam. Rijneveld | Tiendweg 26 | 3411 NB Willige Langerak (Lopik) | 0182-384454 Al vanaf 1998 actief in natuureducatie Voor actuele openingstijden en overige informatie zie

www.museumdewielewaal.nl

“De Zwaan” biedt ook een p afhaalmaaltijden en een sna Keuken geopend van 17.00 t woensdag, vrijdag en zaterd