Bertsolari 126

Zuazubiskar,

Ainhoa Agirreazaldegi, Jon Martin, Oihana Iguaran, Antxoka Agirre, Unai Gaztelumendi eta Beñat Hach Embarek.

KUDEAKETA: Antxoka Agirre Maiora

ADMINISTRAZIOA: Beñat Hach Embarek Irizar WEBGUNEA: Beñat Hach Embarek Irizar

ARGAZKIAK: Conny Beyreuther Crezburg

DISEINU ETA MAKETAZIOA: Unai Gaztelumendi Arandia

MARRAZKIAK: Patxi Gallego Palacios

EUSKARA ZUZENTZAILEA: Txiliku Aranguren

INPRIMATZAILEA: Leitzaran grafikak D. L. : SS 482/91

ONGI ETORRI, BERTSOZALE! JOAN DA UDABERRIA ETA UDA BERRIA HELDU, ORAINGOAN ERE KONTU MORDO BATEKIN.

Zaldieroaren umorearekin egingo duzu topo lehendabizi, jarraian Ana Galarraga zientzia-komunikatzaileak bertsolaritzarekin daukan harremanaren berri izateko.

Xakea eta bertsolaritzaren artean ez baduzu loturarik ikusten, irakurri Jon Altuna “Oxan”-en erreportajea.

Saioa Alkaiza eta Nerea Ibarzabal elkartzeko gogo bizia geneukan, eta asebeteta geratu gara. Ane Zuazubiskarren galderei erantzun diete Nafarroa Eta Bizkaiko egungo txapeldunek.

Bederatzikoa. Beethovenek bederatzi sinfonia osatu zituen, eta “bederatzikoa” bertso neurria ere bada. Konpositorearen obra eta bizitza errepasatzen dabiltza Andoni Egaña bertsolaria eta Xabier Lizaso piano-jotzailea. Andonik kontatu dizkigu nondik-norakoak.

Haritz Mujika eta Ane Zuazubiskarrek ttakun eta herren jarraitzen dute bertso kalakan.

Koldo Izagirrek erreportaje mamitsua idatzi du hiru pertsonen bueltan: Balentin Larrea konpositorea, Mateo Mujika apezpikua eta Piarres Ibarrart ikazkina. Pello Esnal bat-batekotasunaren jolasaz mintzo zaigu, “Txirrita txapeldun” izenburua daraman artikuluan.

Bertsolari aldizkariaren II. Bertsopaper lehiaketa antolatu dugu. Informatu parte hartzeko baldintzez, banatuko diren sariez… eta hasi arkatza zorrozten! Bertsoa eta krimena uztartzen jarraitzen du Beñat Hach Embarekek, eta Jaungoikotxiki errenteriarraren berri emango digu, Pello Zabaleta Lekuonaren bertso sorta hizpide. Herrialdeetako txapeldun gehienak kazetariak dira. Kasualitatea? Antxoka Agirre kazetaritza irakaslea fenomeno hau aztertzen jarri da. Idazmakinaz atalean Juan Mari Areitioren berri jasoko dugu lehen eskutik. Hil berri den Haizea Beruete bertsolaria gogoan bertso sorta bat bidali digute hainbat lagunek.

Nazioarteko atalean Alpujarretako (Granada, Espainia) trovo-aren inguruan hitz egin digu Alberto del Campo Tejedor antropologia sozialeko irakasleak. Finitzeko, Aissa Intxausti Lekeitioko bertsolariak bere herritik eramango gaitu bertso ibilbide bat egitera. Gozatu!

ODEI

BARROSO

GOMILA: “BARNE

MUNDUA

ANITZ

ASKATU

DUT DISKO HONETAN, BAINA ORAINDIK EZ NAUZUE EZAGUTZEN”

Terapia diskoan, Ødeiren biluztasuna da mintzo; frankok bere burua ezagutzeko gisan. Lan korporal honetan bere burua erabat aske sentitu du, eta periferiak aldarrikatzen ditu.

HEMEROTEKA

Odei Barroso Gomila Ødei-k lehen bakarkako lana karrikaratu du:  Terapia. Bere burua biluztu du, barne eta kanpoko munduak hobetzeko aldarrikapenez josia,  ni-a eta  gu-a kateatuz. Bi urteko lan «nekezaren» fruitua da diskoa.

2020an atera zenituen  Terapia kantua eta bideoklipa. Bazenuena ideia diskoa ere ateratzeko?

Hastapenean nahi nuen gauza ttipia plazaratu, errateko: «Bon, hasiko dut ene ibilbidea bakarrik», jakinez 2zio bukatu zela. Dena fite kontsumitzeko garai honetan baluke zentzurik bost kantu ateratzeak, baina enetzat ez: zuzeneko kontzertu bat ezin eman. Hala, Jo kideari erran nion nahiago nuela lan luzeagoa eta borobilagoa atera. Data oso seinalatua da niretzat abenduaren 22a: amaren heriotzarena. Egun egokia zen frogatzeko ene buruari: «Bakarrik ahal duzu». Ene beldurrak baititut, barnera begira, eta ene burua ez bainuen gai ikusten taldetik at bakarrik aritzeko. Hola atera zen Terapia abestia.

Amari begira.

Omenaldia bada nonbait amari, beti sinetsarazi didana egin ditzakedala gauzak, beti erraten zidan: «Zuk egin, egin!». Gazte ginen partitu zelarik.

Barkamenak ere eskatzen dizkiezu etxekoei, amari barne.

Lan honetako berritasuna da ez dudala gai bat aurrez pentsatua eta erabakia. Utzi diot ene buruari ura errekatik bezala joaten; libre sentitu naiz.  Barkatu kantua da sortutakoetan azkena, eta idazten fiteena, erraza eta instintiboa izan da. Familia guziari barkamena eskatzen diot, rapean erraten baitut aurrez aurre errateko gai ez naizena. Nahi nuen hustu eta bakoitzari erran zertaz dolu naizen. Amari eskatzen diot barkatzeko, gaztea bainintzen oso, eta, zoritxarrez, helduaroan daukagun baloratze hori ez neukalako momentu horretan, beraz, hori: «Heriotzak itzuliko al digu bizitzak kendu digun denbora», erraten diot.

Raparen definizioan dea egin duzun biluzte ariketa hori? Bai, entzuten ditudan artista anitz biluzten dira. Beti bada pertsonaren eta pertsonaiaren arteko borroka hori. Baina maiz kexatzen naiz hartzen delarik pertsonaia, defendatzeko erraten diren astakeriak. Baina pertsonaia pertsonak du sortzen, orduan, pertsonaia horretan egiazko Odei ere badago. Biluzte hau aski inkontzientea izan da. Idazten duzularik barnean zara, eta bi hilabete geroago zeure burua kanpotik ikusten duzu: eta ni ere harritu naiz zein barna joan naizen. Baina hau dena ere ni naiz, eta beharra nuen, on egiten baitit barne lanketa hau egiteak. Ez diot mugarik jarri neure buruari. Aldarrikapen anitz egin ditzakegu nitik arituz, filosofia bat da.

Ni hori, zu ni senti zaitezen da. Uste dut indar handiagoa duela ni batekin identifikatzen garelarik, gu batekin baino.

Gizartea ere indibidualistagoa den horretan, ongi heldu da ni hori, ez dea hala?

Bai, baina kasu emanez egozentrikoa ez bilakatzea. Kasurako, ni hori beste gu aktualizatu bat da.

Bortz kantuetatik hamabortzerat salto egin duzu. Betea sentitu naizelarik lanarekin eman dut lana bukatutzat; errateko nuena sartu zelarik diskoan, nire terapiaren parte hori bururatutzat eman nuelarik.

Egin duzua noizbait gibelerat?

Ez. Zalantza ukan dut, hori bai: anitz kontatzen ari naizen sentipena ukan baitut. Zerbaitegatik atera da hola. Anitz sinesten dut kasualitaterik ezan; zentzua ematen saiatzen naiz gertatzen den guziari, dramarik handienari ere; amarena, kasurako.

Entzuleria psikologo masa da. Bai [kur-kur-kur]. Niretzat ederra da jakitea nik bezala bakoitzak bere moduan ere sentitzen dituela gauzak. Interpretazioa ere bada, eta hori zabalik utzi behar da. Jendeak egiten didan harrera ere bada niretzat rol aldaketa, feedbacka, ematen diet agian, baina haiek niri ere bai. Kantu bateko letrak dio: «Gorroto nautenek ez naute ezagutzen, maite nauzuenek ere ez». Barne mundua anitz askatu dut disko honetan, baina oraindik ez nauzue ezagutzen.

Feedback hori bilatze aldera, lehen emanaldiak gaztetxeetan ematea hautatu duzu. Bai, apustu artistiko eta ekonomikoa izan da. Bilatzen dut niretzat eta publikoarentzat hurbiltasuna: zor nion diskoari. Ezingo dut beti hola jo, biziraun behar baitut. Autoekoizpena da; dena gure sakelatik jarri dugu Jok eta biok, eta diru anitz da. Beraz, nolazpait berreskuratu beharko dugu, eta hori ez dugu gaztetxeetan lortuko. Gainera, lehen data hauetara etorriko dena hurbilekoa da, sinesten duena. Hari zor diot hurbiltasun hori. Jo Olaskoaga, Unai Arkauz, Itzaletan sua, BHO Oihan eta bortzok iganen gara oholtza handietara. Ttipietan, berriz, denok Oihan salbu.

Hegozentrismoari bizkar, periferia aldarri.

Aspalditik dudan aldarria da, baina nehoiz ez nuen esplizitatu diskoan bezain. Hegozentrismoaren haserrea aspaldikoa dut: nekatua naiz; min ematen dit ikusteak; komunikabideetan kasik ukazioa bizi baitugu Ipar Euskal Herri gisa. Ghettotan kantuan ere aipatzen dut Euskal Herrian periferia joria dagoela. Ohartu naiz, Frantzian, adibidez, rapa bilakatu bada masa kontsumorako musika, zenbat musika sortzaile periferiko baztertu dagoen, eta, zorionez, askok bidea hor aurkitzen dute.

Uste dut garaia dela hitza ematekoa periferia horiei: Nafarroa, Araba, Nafarroa Behere edota Zuberoakoei. Berrikuntzak eta aldaketak periferietatik baitatoz. Ez dut uste on zaigunik, herri eta pertsona gisa, beti erdira so egotea. Rapa gehienbat bazterretan ekoitzi eta ekoizten da: Barakaldon, hemen M.A.K.... Arreta emanen bagenie periferiei, aise gehiago mugituko lirateke gauzak.

Trap, drill... Nola kantatzen du Terapia-k?

Ez da rap kulturarik euskal kulturan. Lehen 2ziorekin, boom bap egiten genuen; rap estilo klasikoa. Trapa 2010ean lehertu zen mundu osoan: soinuak elektronikoagoak ditu. Azken aldaera da drilla, beste erritmika eta tenpo batzuk dauzka, bereziki baterian. Estetikan, nirean gelditzen naiz. Erritmoetan bereizten dira estiloak. Hau kontatzen dut gure herrian nahi baitut rap kontzeptuak sar daitezen, eta lehen egiten genuenarengandik nahi baitut bereizi.

Justuki, baduzu rapa euskal kulturan txertatzeko proiektua.

Estudio bat muntatzen ari naiz nihaur, Hendaian [Lapurdi], nire laguntza eskaintzeko nahi duenari. Bereziki Ipar Euskal Herriko rapa bultzatu nahi dut, baliabideak emanez modu duin batean lan egin ahal izateko, munduko diru guzia horretan utzi gabe.

Bertsolaritzatik raperat, bata bertzea bezain arautua dea? Bertsoak on egin didan bezainbat kalte egin dit niri, pertsona gisa. Rapa egiten duen bertsolaria bainintzen. Ez da hala: ni rap kantaria naiz. Nekatu nau hainbeste elkartu nahi izateak rapa eta bertsoa: Odei bertsolaria rapean ari da. Ez,

rapak bere kodeak ditu, bere egiteko modua. Baditu loturak, baina ez du zerikusirik, bestela bertsolari guziak rap kantariak izanen bailirateke. Bi arte mota dira, baina oso ezberdinak. Odei Barroso Gomila bertsotarako, baina Ødei rapean. Ezagutzen dugunetik definitzen baitugu ezagutzen ez duguna.

Hitzak bai, baina musika ere bai

Badut bertze proiektu bat: Auhen. Musikarien zuzeneko musikaren gainean rapeatuko dut. Diskoko musika estudioan ordenagailuekin ikaragarri landutakoa da. Nire datu baseetatik makinekin egina den diskoa da.

Kantuetan ideia, hitz joko eta musika kateatze lan handia sumatzen da, naturala kasik. Hamabi urte dira rapean ari naizela. Batzuetan idazten dut intuitiboki heldu zaidan moduan; beste batzuetan, ordea, egiten dut  flow-a: musikan sartzeko errimak bilatuz.

Gaitegia joria da. Nitaz mintzo da, etxebizitzaz, periferiez, ghettoez ari den bitartean. Disko sozial eta politikoa da; engaiatua. Ez da moralista eta panfletismorik ez du. Arrunta eta sinplea naiz: nitik kontatzen dut, nire bizia, iritzia eta sentimenduak emanez. Ez naiz adibide bat, bat gehiago baizik ez naiz. •

MIREN

ELORZA ARG: GUILLAUME FAUVEAU MAXIXATZEN 2022/04/16

ENERITZ ARTETXE: “BARRA ERTZEKO BERTSOLARITIK BETI IZAN

DUT GEHIAGO”

Txikitatik izan du Eneritz Artetxek hizkuntzarekiko atxikimendua eta horrekin jolasteko zaletasuna. 10 urte zituela hasi zen bertso eskolan, eta oraindik gogoan du umea zela ikasi zuen lehen bertsoa. Ordutik makina bat plaza eta antzokitatik igaro da bertsolaria. Gaur, Gipuzkoako Bertsozale Elkarteko koordinatzailea da.

Ustez, Loidisaletxeri jarritako puntu bat eta hark emandako erantzuna izan ziren Eneritz Artetxek (Azkoitia, 1990) lehenbizikoz ikasi zituen ber tsoak. Gogoan du osabak nola kantatzen zion, eta umetan ikasitako bertso haiek ahaztezinak zaizkio Artetxeri, oraindik “hasi eta bukatu” abesten baititu. Ordutik bertso asko ikasi ez dituela dioen arren, hainbat ekarpen egin dizkio bertsolaritzari; bertso eskolako ikasle izatetik, 15 urterekin irakasle izatera pasatu zen.

Erniarraitz Bertsozale Elkarteko kidea da azkoitiarra, eta azken lau urteotan Gipuzkoako Bertsozale Elkarteko koordinatzailea ere bada. Elkarte horren proiektuaren egitekoaz arduratzen da Artetxe, eta, besteak beste, Gu ere bertsotan hizkuntza arautuko egitasmoa –eskola orduetan bertsotan egiteko proiektua–koordinatzen du. Bestalde, lau urtean behin txapelketak antolatzeaz ere arduratzen da.

Azken urteotan oholtzaren beste aldean dabilen arren, Artetxek ondo gogoan du plaza batean bertsotan egin zuen lehenengo aldi hura: 13 urte zituela, bertso eskolako beste bi kiderekin batera, Arrasaten (Gipuzkoa) kantatu zituen aurreneko doinuak. Lehenbizikoz oholtzara igo aurreko urduritasunaz ere oroitzen da, baita hara igo nahi ez zuela-eta irakaslearekin izan zuen liskar txikiaz ere. Egun hartan nola jantzita zegoen ere “ondotxo” gogoratzen dela dio bertsolariak.

Grina, umetatik Bertso mugimenduan hasi zenetik gaur arte, oroitzapen eta bizipen mordoa ditu gordeta Artetxek. Batzuk hobeak, eta besteak, ez horrenbeste; baina denak kutunak. Adierazi duenez, irakasle lanetan aritu zenean saiatu zen aurretik bertso eskolan ikasi zuen guztia ume eta ez hain umeei irakasten, eta ez bertsoaren osaketari zegokionez soilik: “Bertso eskolan bertsotan ikasi dugu, noski, baina horretaz aparte, beste hainbat kontu ere bai, hala nola bizimodu bat edukitzen, herri mugimenduko kide izaten, talde baten parte hartzen eta harreman sarea mantentzen”. Bertso eskolan irakasle aritu den urteetan gustokoena izan duena berak bertan jaso zituen balioak transmititzea izan

dela adierazten du Artetxek. Gutxien, aldiz, publikoaren aurrean kantatzearekin zerikusia duten gatazkak gustatzen zaizkiola dio: “Ikusten duzunean pertsona bat bertsotan ondo ari dela, baina ez duenean jendaurrean atera nahi, kostatu egiten da. Eta alderantziz ere bai: ikasle bat jendaurrera ateratzera animatu duzunean, ikaragarrizko tratua pasatzen ari dela ikustea ere ez da samurra izaten”.

Azkoitiarrak etxetik jaso du hizkuntzarekiko eta euskal kulturarekiko zaletasuna. “Gurasoek beti esaten didate ostiral gauetan aita Setimonean egoten zela, eta gu Loiolatik bueltan hura agurtzera sartzen ginenean, bere magalean eseri, telebistako mandoa hartu eta  Hitzetik Hortzera saioari begira egoten nintzela, begiak zabalzabalik”. Hizkuntzarekiko eta kulturarekiko zaletasuna lanbide bilakatu du Artetxek. Gainera, ia hamabost urtez bertso eskolako irakasle izateaz gain, Euskal Filologia ikasketak egin zituen Gasteizen, eta Euskal Kulturgintzaren Transmisioan graduondoa egina du.

Bertsolarien artean filologo mordoxka egon ohi den arren, profil hori izateak bertsotarako sorkuntzan eraginik ez duela iritzi dio Artetxek. Are gehiago: bertso eskolan ibili izanak hizkuntzarekiko interesa eman diola, eta horren eraginez, filologia ikasketak egin dituela adierazi du. “Matematika ikasi duen batek hizkuntza ni bezain ondo edo hobeto menpera dezakeela iruiditzen zait. Gaur egungo txapeldunak begiratzea besterik ez dago: Maddalen Arzallusek, esaterako, Arte Ederrak ikasi zituen, eta Amets Arzallusek, kazetaritza”.

Bertsolaritza “etengabeko mugimenduan” dagoen zerbait dela definitzen du Artetxek: “Belaunaldi berriak datozen heinean, gauzak mugitzen doaz, eta mugimendua dagoen bitartean, gizartea aldatu ahala, bertsolaritza ere aldatu egiten da”. Era berean, azken urteetako iraultzarik handiena feminismoaren eskutik etorri dela uste du azkoitiarrak. Zentzu horretan, ordea, zenbakietara mugatzea ez du gogoko. “Amorrua ematen dit zera esaten dutenean: ‘Finalean ez da bigarren emakumerik sartu’. Ez gaitezen soilik zenbakietan geratu. Edo alderantziz, ez dugu esango final bat parekidea dela lau neska eta lau mutil daudelako soilik”. Diskurtso osoan aldaketa handia egon dela uste du bertsolariak, baita gaiak jartzeko orduan ere, baina ez soilik emakumeak ahaldundu direlako, baita gai-jartzaileak “etengabeko prestakuntzan” dabiltzalako ere, izan feminismoan edo beste alorretan.

ENERITZ ARTETXE EIZAGIRRE

Adina: 31 urte.

Ikasketak:  Euskal Filologian gradua eta Euskal Kulturgintzaren Transmisioan graduondoa.

Lanbidea:  Gipuzkoako Bertsozale Elkarteko koordinatzailea. Bertsolaria ez banintz…  Andaluzian jaioko banintz, flamenka jantzi eta kopla kantari ibiliko nintzen.

Lanetik ateratzean gogoko dut…  ingurukoekin denbora pasatzea.

Plazatik urrunduz Azken urteotan bertsolaritza profesionalizatu den heinean, bertsoa kaleko inprobisazio eremuetatik desagertzen ari den sentipena du Artetxek. Bertsolaritzak “prestigioa” irabazi duela uste du, eta Euskal Herriko Bertsolari Txapelketaren finalean BEC beteta ikusteak kultur mugimenduari ospea ematen diola adierazi du. Bertsoa jende gehiagorengana heldu den heinean, ordea, betiko bertsozale batzuk urrundu egin direla uste du. “Jaialdietan gazte asko ikusten da. Bertsoa beste modu batera iritsiko ez litzatekeen eremuetara iritsi da; teknologiak ere eragingo zuen hor”.

Sare sozialetako bertsoa indartu, baina “tabernako barra ertzean ordu txikitan” entzuten zena murriztu egin dela dio azkoitiarrak, eta ondorioz, “kaleko bertsolariak” galtzen ari direla sumatzen du. Pandemiaren eraginez, gainera, jaialdien eredua ere aldatu egin da, eta ez da bertso-afaririk, bertsopoteorik nahiz antzeko ekitaldirik egin. Jaialdi mota bakarra egin da, baina Artetxeren ustez, ber tsoa ez da hori bakarrik. “Bertsoa kaleko jardun bat izan da beti, eta hori galdu egin dugula iruditzen zait”.

Haren ustez, izugarria da azken bi urteetan bertsolaritzak jasan duen bilakaera. “Barra ertzeko bertsolaritik beti izan dut gehiago, eta azken urteetan, barra ertzeko jarduna izatetik bakoitza bere etxean kantuan jardutera iritsi gara. Ikaragarria iruditzen zait ehunka lagun pantailaz bestalde etxeko paretari kantatzen ari ziren bertsolariak entzuten aritzea”. Egoera horrek herriko bertsolariak ezkutatzea ekarri du. “Non geratu dira kaleko bertsolariak? Horiek ere bertsolariak dira”. Jendea berriro ere bertso ekitaldiekin hasteko gogoz dagoela adierazi du azkoitiarrak; “otordu gogoa” dagoela, eta bertsoa betiko eremuetara iristeko itxaropentsu da Artetxe. •

LARRUTIK ETA BARRUTIK

AMAREN BASERRIAN EGITEN GENITUEN BAZKARIETAN, AITONAREN BERTSOAK ENTZUTEKO EGITEN ZEN ISILTASUNA. AITAREKIN BATERA JOATEA AIARA, AZKEN PORTURA, ITZIARRERA, SAN PELAIORA, ORIORA, DONOSTIARA, OIARTZUNERA, TXAPELKETETAKO KANPORAKETETARA, TXAPELKETETAKO FINALETARA. AITAREKIN ETA SEMEAREKIN ITZULTZEA LEKU ETA JAIALDI HORIETARA, URTE BATEZ ETA HURRENGOAN ERE BAI. KATEA EZ DELA ETEN SENTITZEA. Lagunekin egun osoko plana egitea, bi orduko saio baten aitzakiarekin. Aldez aurretik erabakitzea noren alde egongo garen, eta, azkenean, beste batekin maitemindu eta hura txalotu, lehen aukeratutakoa baino beroago. Errepikak egitea, ahotsa

urratu arte. Ahotsa urratuta izanda ere, errepikak egitea. Gaupasa eginda joan arren, lo hartzeko arriskurik ez izatea.

Hizkuntzak elkartzen gaituela sinestea. Ez: hizkuntzak elkartzen gaituela baieztatzea. Entzundako bertsoekin sorginduta etxeratzea. Ordura arte ikusi, usaindu, pentsatu, sentitu gabekoak bertsolari baten ahotan entzun, eta nigan zegoela deskubritu. Edo neure egin. Eta negar, hunkituta negar egin. Eta barre; apenas nabaritzen den irribarretik hasi eta algara ozeneneraino. Amorratu eta penatu, huts egiten dutenean; eta poztu eta harrotu, asmatzen dutenean.

Jakitea, bertsoen bidez ez balitz, zenbait ideia eta gai ez liratekeela nire aita eta haren garaiko gizonengana iritsiko. Susmatzea, bertsoen bidez ez balitz, zenbait ideia eta gai ez liratekeela nire adin bereko gizonengana iritsiko. Emakume bertsolariak txalotzea, aupatzea, animatzea. Eta eskertzea, larrutik eta barrutik, bide berriak ireki izana; ahizpatasuna zer den galdetzen dionari, erantzun bat begien aurrean jartzeko aukera eman izana.

Bezperan entzundako doinu berezi hori itsatsita dudala esnatzea, eta liluratu ninduen beste bertso haren hitzak buruz ikastea. Aurreko astean harritu ninduen saio esperimentala oraindik erraietan atximurka sentitzea. Azken Txapelketa Nagusira norekin joan nintzen, zer nuen jantzita, eta norekin egin nuen topo gogoratzea. Datorren Txapelketa Nagusirako irrikan egotea, eta dagoeneko lagunekin adostuta izatea zenbatgarren ilaran eseriko garen, keinu bat bera ere ez galtzeko, baina, era berean, kameren pare-parean ez jartzeko.

Emozionatzea, eztabaidatzea, gozatzea, iritzia ematea, iritzia eskatzea, xaxatzea, jolastea, kontra egitea, alde egotea, babestea… Eta beti norbaitekin: etxekoekin, lagunekin, ezezagunekin, maitaleekin, etsaiekin, bertsolariekin, bertsozaleekin eta bertsoak maite ez dituztenekin. Eta beti euskaraz. Hori dena da niretzat bertsolaritza; hori dena eta askoz gehiago, baita oraindik suma ezin dezakedana ere. Larrutik, eta barrutik. •

TESTUA: ANA GALARRAGA (ZIENTZIA DIBULGATZAILEA)

BURUARI ERAGITEN Xakean joka, bertsotan jardun…

TESTUA: JON ALTUNA OXAN

“B

ertsolari Txapelketa kirol lehiaren parekoa da; elementu gehiago nahasten baditu ere, xakearen antzekoa; bertsolarien burulana, jardun kognitiboa, ariketa konplexu eta integrala. Informazioaren bilaketarekin, kalkuluarekin eta, besteak beste, memoriarekin gertatzen den bezala, burmuineko bi hemisferioetako hainbat eremuren parte hartzea eskatzen du. Ariketa konplexua da bertsoen sormena; gaitasun asko lotu behar dira gainerakoak baino originalago edota erakargarriago jardun eta partida irabazteko”. Horixe esan zuen, gutxi gorabehera, Gemma Sangines hizkuntzalari eta Valentziako Unibertsitateko irakasleak 2009ko Txapelketa Nagusiko finala BECen ikusi eta gero. Antzekotasun asko dituzte xakeak eta bertsoak, baina berezitasun handiak ere bai. Horixe da, xakea eta bertsolaritza uztartuko dituen artikulu honen abiapuntua.

Xakea modan jarri da, berriro, azkenaldian. Jokoaren zabalkundean hiru mugarri aipatu izan dira: Spaskik eta Fischerrek 1972an jokatutako Munduko Txapelketa; Karpov eta Kasparoven arteko norgehiagokak 1984-85ean; eta Erreginaren Ganbitoa (The Queens Gambit) telesaila 2020an. Hirurek milioika lagunen arreta piztu zuten. Antzinatik datorren jokoak milioika zale ditu mundu guztian. Elkarren artean, oso erraz jokatzen dute, gainera, gaur egun, Internet bidez, on line. Duela urte batzuk presentzialki, edota postaz. Erreginaren Ganbitoa telesailak jaso duen garaian, XX. mendearen 2. partean, esaterako.

Arrakasta izugarria izan du ikus-entzunezkoak, zale berri ugari ditu munduan: 2020ko urriaren 23an estreinatu eta 5 egunera, hilaren 28an, eguneko telesailik ikusiena zen; hilabetera, azaroaren 23an, ordura arteko serierik arrakastatsuena zela aitortu zuen Netflixek; milioika ikusle zituen: lehen hilabetean, jada 62 milioi bazkidek ikusi zuen mundu osoan.

Aste batzuk lehenago aurkeztu zuen Woody Allenek, Donostian, 2020ko Zinemaldian, Riftin Festival filma. Bertan heriotzaren aurka xakean jokatzen jarri zuen Allen zuzendariak, Allen prota-

gonista, 1940an Ingrid Bergmanek, Zazpigarren Zigilua filmean egin zuen bezala. Dena den, xakeak gaur egun munduan duen eragina, presentzia eta garrantzia baino, bertsolaritzarekin duen lotura jorratuko dugu; bi zaletasunak dituztenek, oro har, lotura nabarmenak ikus -

Jon Mendiluze: “Askok uste baino erlazio handiagoa daukate, biak dira, nolabait esateko, estrategia jokoak”

ten dizkiete, bi jarduerek burmuinak lanean jartzeaz haratago. “Askok uste baino erlazio handiagoa daukate, biak dira, nolabait esateko, estrategia jokoak: xakea, argi eta garbi; eta bertsolaritza ere bai, azken finean, errimak ondo pentsatu, egoki josi, esaldiak zuzen bete… hor ere estrategia mordo bat dago”, adierazi digu Jon Mendiluze, xakea eta bertsolaritza “gertutik bizi” eta “asko maite” dituen Irurako gazteak.

Horretan bat egin du Asier Ibaibarriaga xake jokalari eta bertsozaleak: “Biek eskatzen dute aurrelana, nork bere jakintza dauka, xakean hasierak ezagutzen dira, bertsotan bakoitzak norberaren errimategia darama. Estrategia mailan antzekoa da, jokatzera edo saiora joaterako buruan daukate nola jokatu behar duten; bakoitzak egin behar du berea, batzuetan aurrera, bestetan atzera; kalkulu asko egoten dira hor, zenbateraino zabaldu bidea, edo, ondo zabiltzanean, erregulatu. Xakean piezak dauzkazu; bertsotan elementu askotarikoak; azken finean, eurekin jolasteko. Are gehiago, xakea buruz buruko kontua da, kolpe bat batek, erantzun

Asier Ibaibarriaga: “… xakea buruz buruko kontua da, kolpe bat batek, erantzun besteak; eraso eta kontraerasoa, bertsotan bezala. Edertasun bat ere sortu behar da bien artean”

besteak; eraso eta kontraerasoa, bertsotan bezala. Edertasun bat ere sortu behar da bien artean”.

Jon Mendiluzeri aberasgarria iruditzen zaio bakoitzak bere estrategia eta ikuspuntua izatea: “Bai xakean eta bai bertsotan, arau batzuen barruan, baina bakoitzak bere estilora eta bere modura jokatzeko aukera dauka; bertsokeran, doinuen eta errimen aukeraketan, paperak interpretatzeko moduan, bertsolariak; aperturak, jokatzeko modua… erabakitzerakoan xake jokalariak”.

Esanguratsua da Asier Ibaibarriagaren iritziz, saio osteko “posoa” edota ondorena ere, “jardun eta gero geratzen dena; bertsotan zenbat buelta ematen den, hemen ez dut asmatu, han gaia ez dut ulertu, errima hau hartu banuen… Xakean, antzera, jokaldiren batez damutzen zara… oso ariketa mentalak dira biak, buruari eragiten zaio bietan”.

Arrigorriagatik jaso zuen behin Ibaibarriagak bertsoa eta xakea uztartzeko proposamena: “Unai Iturriaga eta Jexux Mari Irazu

eraman genituen, herriko bik jokatu zuten partida komentatzera, pentsatzen zuten bitartean, tarteka, bakoitzaren estrategiez aritu ziren bertsotan”. Denetarik egin du Ibaibarriagak bertsoaren inguruan: elkartean lehendakari, antolatzaile, epaile, gai jartzaile… Aspalditik miresten du xakea ere, Euskal Ligan, Bizkaiko eta Gipuzkoako ohorezko mailetan jokatu du ermuarrak.

Erreginaren Ganbitoa telesaila ikusi ondoren berritu zitzaion Gari Berasaluze idazleari xakearekiko lilura eta 64 begirada, xake taularen zuri-beltzetan liburua idatzi du. Filmak XX. mendeko emakumezko xake jokalari baten historia eta istorioak kontatzen ditu. Idazleak, emakumezko bertsolari eta xake jokalariak parekatu ditu liburuaren pasarte batean. “Gurean bertsolaritza gizonen espazioa izan den bezala, munduan barrena xakea ere gizonen eremua izan da azken mendeetan. Beraz, Polgar ahizpek gizonezkoen nagusitasuna eta pribilegioak kolokan jartzeak lurrikara eragin zuen horretarako prestatuta ez zegoen lekuan. Judit, Sofia eta Susan ere  Kontrako eztarritik heldu eta sartu ziren xakearen mundura, eta azpiratze sistema guztietan errepikatzen den bezala, emakume bertsolariek plaza hartzean sentitu eta pairatu izan dituztenen antzekoak bizi behar izan zituzten, horiek biltzeko eta aztertzeko ahaleginik egin ez den arren”. Gari Berasaluzeren

Jolasa eta jokoa daude bien baitan. Xakea jolasa besterik ez da lehiaketarik ez badago. Berdina gertatzen da bertsolaritzarekin. Jolasa joko bihurtzen da txapelketan.

liburu mardulean, Markos Zapiain filosofo eta idazlearen iritzia ere jasotzen du, 1999an, Xabier Mendiguren Bereziartuk Stefan Zweigen Xake nobela itzuli zuenean egindako kritikatik ateratakoa: “Xakea ez da joko hutsa, gudua baizik, eta bakea, bizitza bera eta mundua, (…) 64 laukitxoek maitasuna, gorrotoa, (…) distira eta eromena ikusi izan dituzte sarritan. Zientzia da xakea, baina baita poesia ere, eta hiria, eta labirintoa”.

Xakea presente egon da hainbat bertso, poema eta literatur lanetan. Eta alderantziz, poesia hutsa dira xake partida batzuk. Omar Jayam (10481131) Persiako poetak, rubaiyat famatuen egileak, bizitza eta xakea batu zituen poema batean:

Kasparov VS Deep Blue

Xakean jada ez da konputagailu bati irabazteko gai den jokalaririk… Konputagailua bertsotan jartzeko ahaleginen bat egin da, baina oraingoz ez da pertsona batek bezain ondo bertsotan egingo duen programarik sortu. Lortuko al da?

Asier Ibaibarriaga. Arg: XDZ

Ondo begiratuta, mundua xake taula handi bat besterik ez da: lauki zuriak egunak dira, beltzak gauak. Destinoak pertsonekin jokatzen du xakeko piezak bailiran: Hona eta hara mugitzen gaitu eta partida amaitzean, heriotzak ezerezaren kutxara bota

Jolasa eta jokoa

Artetik eta zientziatik, bietatik dute biek. Bai xakean, bai bertsolaritzan badira maisulanak, partida edo bertso sorta gogoangarriak, jendeak asko miresten dituenak. Xakeak asko dauka zientziatik: arauak, kalkulua, probabilitateak eta abar. Bertsolaritzak ere bai, silaba kopuru jakin bat eta errima izan behar ditu bertsoak. Hori guztia kalkulatu egin behar du bertsolariak, xake jokalariak xake mugimendu bakoitzak dakartzan ondorioak edota xake matea emateko biderik dagoen kalkulatzen duen bezala. Jolasa eta jokoa daude bien baitan. Xakea jolasa besterik ez da lehiaketarik ez badago. Berdina gertatzen da bertsolaritzarekin. Jolasa joko bihurtzen da txapelketan. Lagunartean xakean edo bertsotan jarduteko ez dago aurrez prestatu behar handirik, ahalik eta ondoen egin, ondo pasa eta kitto. Aldiz, txapelketara etxean aurretik ondo prestatuta joango dira bai xake jokalaria bai bertso-

laria. Arratsalde batean erakutsi beharko dute aurrez prestatutako guztia eta norberaren talentua, daukaten onena eman garaipena lortzeko, ahal bada maisulanen bat sortzeko, jokaldi-bertsoaldi bikainen bat egiteko.

Bestalde, bi diziplinetan aurkaria kontuan edukitzekoa da. Baina, zer da? Adiskidea ala etsaia? Partida gogoangarria edo bertso saio eder bat osatzeko beharrezko kidea, ala gainditu beharreko aurkaria? Bietan da dilema hori ere. Denok daukagu aurkari kuttun eta sarri madarikaturen bat.

Norgehiagoka gogoangarriak

Aurreko Bertsolari aldizkarian (B125, 2022 Udaberria) bikain jaso ditu Kepa Matxainek historian zehar izan diren bertso-beefak, edota beste era batera esanda desafio handiak, Udarregi-Pello Errota edota Imaz-Txirrita artekoak, esaterako. Xakean ere asko egon dira; aipagarrienak, Spaski-Fischer edota Karpov-Kasparov artekoak. Xakea nazioartekoa da, bertsolaritza gure-gurea, munduan antzeko adierazpen ugari den arren.

Txapelketa Nagusiak

Egungo munduko txapeldunak, Magnus Carlsen norvegiarrak, 2023an jarriko du jokoan berriro bere nagusitasuna. Ekainaren 16tik uztailaren 5era, Madrilen, planetako beste 8 xakelari onenek jokatu zuten torneoaren irabazleak jokatuko du bere aurka, buruz buru. Radjabov, azerbaijandarra; Nepomniachtchi, errusiarra; Duda, poloniarra; Firouzja, indiarra; Caruana eta Nakamura, AEBtarrak; Rapport, hungariarra; Sergey Kariakin Ukrainan jaiotako jokalari errusiarrari sei hileko zigorra jarri dio Nazioarteko Xake Federazioak Ukrainako gerrari buruz egindako adierazpen batzuk direla eta. Erabakitzear dago jokatzen utziko dioten ala bere ordez beste jokalari bat aukeratuko duten. Denek denen aurka jokatuko dituzte bi partida, bat zuriekin, bestea beltzekin ekain-uztailetan.

Eta irabazleak, torneoan puntu gehien eskuratzen duenak, Carlsen txapeldunarekin buruz burukoa datorren urtean.

Egitura, beraz, desberdina da Bertso Txapelketa Nagusiarekin alderatuz. Bertsotan, zortzi jardungo dira finalean, denek dute buruz buruzkora iritsi eta txapela janzteko aukera. Maialen Lujanbio, aurreko txapelduna, zain dago, abenduaren 18an Iruñean, Navarra Arenan, jokatuko den finalerako sailkatuta. Beste zazpiek, irailaren 24an hasi eta abendura bitartean, 41 bertsolariren artean egindako kanporaketetan lehiatu eta lortuko dute finaleko txartela.

Pertsona eta makina

Aipagarria da, dena den, munduan badela txapeldunari irabazten dionik. Xakean jada ez da konputagailu bati irabazteko gai den jokalaririk. Kasparov izan zen azkena 1996an Deep Blue programa gaindituta. Konputagailua bertsotan jartzeko ahaleginen bat egin

EHUko aularioko oholtzan Galtzagorri, Ttartalo eta bertsolariak kantuan. Arg: XDZ

da, baina oraingoz ez da pertsona batek bezain ondo bertsotan egingo duen programarik sortu. Lortuko al da?

XIX. mende hasieran ikuskizun handia bihurtu zen xakean jokatzen zuen automata, Turkiarra izenekoa: pertsona maniki batek mugitzen zituen fitxak eta partida gehienak irabazi. Besteak beste, Frantzia, Ingalaterra eta AEBetan erakustaldiak egin zituen. XX mendean sortu ziren jada benetako konputagailuak, garapen handia izan dute eta, gaur egun, programa informatikoa gaindituko duen jokalaririk ez dago. Ezta munduko txapeldunak ere. 1977an Greenblatt izeneko konputagailuak Bobby Fischer, orduko txapeldunaren aurka hiru norgehiagoka jokatu eta hirurak galdu zituen, Cambridgen, AEBetan Massachusettsen. Bera da askorentzat historiako munduko jokalari onena. Pertsona eta “makinaren” arteko azken lehia, Gari Kasparov eta Deep Blue programaren artekoa izan zen 1997an. Azkena, ikusgarriena eta oihartzun handiena izan duena. Deep Blue IBMk sortutako super konputagailua zen; Kasparov, munduko txapelduna. Bien arteko lehen matcha 1996an jokatu zuten Penssylvaniako Filadelfian. 4-2 nagusitu zen Kasparov, hiru irabazi zituen, bi berdindu eta

Manex Agirrezabal: “Azken urteotan sistema konputazional oso onak atera dituzte hizkuntza arrunta sortzeko, adibidez, GPT3, baina bertso metriko eta esanahidunak sortzeko oraindik bide luzea dago”

bakarra galdu, +3 = 2 -1. Urtebetean hobetu egin zuten programa eta 1997ko bigarren norgehiagokan Deep Blue nagusitu zen: bi irabazi zituen, hiru berdindu eta bat galdu +2 =3 -1-. Jada ez da pertsonarik programei irabazteko gai.

Gaur egun xake programa edota motorren arteko txapelketak egiten dira. Stockfish modulua da gehienak irabazten dituena. Milioika xake partida, jokaldi eta jokori buruzko hainbat informazio sartu zioten. 2017ko abenduan AlphaZero adimen artifizialean oinarritutako moduluaren aurka jokatu zuen 100 partidako matcha eta galdu. AlphaZerori soilik jokoaren arauak txertatu zizkioten eta nahikoa izan zituen lau ordu, bere buruaren kontra jokatuz ikasitakoarekin Stockfish 28 aldiz garaitzeko. Beste 72 partidatan berdindu egin zuten.

Bertsolari artifiziala

Bertsotan egingo duen programa sortzeko ahaleginak ere egin dira, baina momentuz txapelketa batean bertsolariak baino hobeto egin eta gaindituko duenik ez da sortu. Manex Agirrezabal Zumarragako informatikari eta gaur egun Kopenhageko Uniber-

tsitateko irakaslea aritu zen horretan. Berak adierazi digunez, “lan hau 2010ean hasi genuela esan daiteke. Garai hartan bertsotarako arbel digitala proiektua garatzen genbiltzan eta, horren ondoren, bertsoak automatikoki sortuko zituen sistema garatzeari ekin genion. Hori izango zen aurrerago Bertsobot bezala ezagutuko zen sistemaren oinarria. Momentu berezi bat aipatzekotan, 2012an egin genuen bertso saio bat aipatuko nuke. Bertso saio horretan, EHUko hiru ikerketa talderen indarrak batuta, 2 robot (Tartalo eta Galtzagorri) oholtza gainean jarri genituen, Andoni Egaña, Felix Zubia, Oier Lakuntza eta Maialen Velarderekin batera. RSAIT (Robotika eta Sistema Autonomoen Ikerketa Taldea) taldeak robotari gorputza jarri zion, IXAk burmuina (nolabait), eta Aholab taldeak ahotsa. Esperientzia zoragarria izan zen niretzat”.  Manex Agirrezabalen iritziz, “posible da bertsotan egingo duen makina osatzea. Hori bai, pentsatu behar duguna da ea zer den bertsotan egitea. Nik bertsotan egitea eta Andoni Egañak egitea bertsotan egitea da, baina maila ezberdinean gaude. Bertsoak automatikoki sortzea posible da, baina zein da ordenagailuak eskain dezakeen maila? Une honetan ez oso altua. Azken urteotan sistema konputazional oso onak atera dituzte hizkuntza arrunta

Txuri eta beltz itxura Begiratuz ingurura Hasteko unea heldu da e4 ez egin duda Erregea dut helmuga  Bi burun arteko guda

Jon Mendiluze

sortzeko, adibidez, GPT3, baina bertso metriko eta esanahidunak sortzeko oraindik bide luzea dago”. Argi dauka hori, hizkuntzaren espazioa askoz ere zabalagoa delako. “Xakean 16 pieza ditu pertsona bakoitzak jokatzeko; bertsotan milaka hitz”.

Dena den, bere ustez, zientzia eta sormena lotuta daude: “Bertso bat sortzeak planifikazioa eskatzen du. Zientzialariok ere, ikerketa proiektu bat burutzerakoan, plangintza bat izan behar dugu. Horretaz gain, zientzia egitean oso garrantzitsua da sormena. Sormenak ematen baitizkigu ideia berriak, gure arazoari aurre egiteko soluzio posibleak eta abar. Askotan ematen du zientzialariak planifikatu besterik ez duela egin behar, eta bertsolariak sormena besterik ez duela behar, baina, berez, bai bertsolariek zein zientzialariek sormena eta plangintza behar dituzte”.

Liburu aitzindariak

Xakeari buruzko euskarazko lehen liburua Jon Esturo eta Maximo Aierbe euskal presoek idatzi zuten, Soriako kartzelan 1982an. Hiru urtera argitaratu zuten. Urte batzuk lehenago Zamorako kartzelan egon zen preso Xabier Amuriza bertsolaria. Ez zuen denbora galdu, euskara hobetzeko, bertsolaritzaren gorabeherak aztertu eta idazteko baliatu zuen. Orduko lana, Hitzaren kirol nazionala. Hiztegi Errimatua liburuan argitaratu zuen 1981ean Amurizak. Honek ere kirolarekin lotu zuen bertsolaritza, izenburuan bertan ageri denez. Bi kasu hauek ezagututa, esan daiteke, beraz, xakeari eta bertsolaritzari buruzko lehen argitalpen didaktikoak kartzelan ondu zirela.•

Maiatzeko larunbat eguerdia, Hendaiako Enbata gaztetxea. Agendak ondo arakatu ostean jarri diote hitzordua Nerea Ibarzabal Salegik eta Saioa Alkaiza Guallarrek Bertsolari aldizkariari. Lan kontuak eta bertsoa, bertso kontuak eta lana, eta biak nahasian. Bizkaiko eta Nafarroako azken txapeldunek boligrafo-marra askoko orriak dituzte agendetan, baina bazekiten II. Señora Sariketa hasi den egunean Hendaian topo egingo zutela. Aitzakiarik gabeko goiza egiten du, bero aukeran, eta egonean egoteko itzala aukeratu dute. Urte erdi inguru igaro da Alkaizak eta Ibarzabalek bakoitzak bere herrialdeko txapela lehenengoz jantzi zutenetik, eta aitzakia horrekin, ari dira lehen baino saio gehiago egiten elkarrekin, eta ari dira, txapela jantzi eta berehalako zurrunbiloa igarota ere, elkarrizketetarako proposamenak jasotzen. Bertsolari aldizkariarena ere burkoari birritan galdetu ostean onartu dute.

Zer moduzko digestioa izan da azken txapelketaren ostekoa? Digestioaren zein puntutan zaudete? Nerea Ibarzabal Salegi: Ni behintzat lasaitzen ari naiz, neurria hartzen, laino horretatik lur hartzen ari naiz. Olatu handi-handi bat izan da niretzat, batez ere jendearen eskaerei dagokienean: hilabeteotan jaso ditut bertsoaz haragoko hainbat esparrutako gonbidapen, eskaintza, omenaldi, dei eta eskaerak, eta nik behintzat denbora behar izan dut esateko: “Itxaron, zer nahi dut? Zer ez dut nahi?”. Baiezkoak eta ezezkoak kudeatzen aritu behar izan naiz, eta orain gehiago nago ezezkoaren fasean, nekea ere eragin baitit olatu horrek. Baina aldi berean izan dut buruan: “Bizitzan ez zait hau askotan pasako!”. Apur bat “mocatriz” sentitu naiz. (Barre txikia eginda heldu dio azalpenari). “Mocatriz: modelo, can-

tante y actriz”. Eskaera batzuen aurrean pentsatu baitut, “hau ez da bertsolaritzatik eskatzen didazun zerbait, hau nondik ari zara eskatzen?”. Horrez gain, udarako saio asko hartzen ari naiz, eta era berean, ate joka dugun beste txapelketa horri begira ere bai. Txapelketa Nagusiko zozketa egin genuenetik, beste presentzia bat hartu du horrek nire bizitzan. Berriro ere Txapelketarako indarrak pilatu beharrean sumatzen dut nire burua. Euforia handia eta neke handia, uste dut horrela laburtuko nukeela txapelketaostea. Saioa Alkaiza Guallar: Aurretik ez nekien egun batek zenbat alda dezakeen pertsona baten bizitza. Nire aurreikuspenetan ez zen sartzen txapela, ez nion nire buruari hori planteatu ere egin. Nire helburua zen kantatzea eta kitto. Eta, orduan, batetik, harridura handia sentitu dut, neure buruarekikoa, eta egunarekikoa. Unearen oroitzapen ona daukat, eta gero iritsi zitzaidan

olatu handi bat: asko harritzen naiz “ezagun” izatearekin, adibidez. Oso bitxia zait jendeak esatea: “A bai, zu bertsolaria zara!”. Kosta egiten zait hor kokatzea, ez dut jakiten zer esan. Eta bestetik, kontent nago saioak dauzkadalako, badudalako plazan bertsotan aritzeko aukera, nahiz eta batzuetan saturatuta ere banagoen. Oreka horretan ari naiz: kontent aukerarengatik, baina neurtzen. Inoiz esperoko ez nuen egoera baten aurrean nago. Poza dut alde batetik, nekea ere bai, ez delako erraza neurtzen egon nahi ote duzun, non egon nahi duzun, zein saiotan egon nahi duzun… eta ikasita gaudelako beti baietz esan behar dela. “Denari bai” hori garai bateko bertsolariek egin ahalko zuten, urtean ehun edo berrehun saio zituzten horiek… Hori posible da zaintza-lanak beste norbaitek hartzen badizkizu, etxean beste norbait badago bitartean… Ezinezkoa da erritmo horretan aritzea eta bizitza sostengatzea. Horri neurria hartu nahian ari naiz, asko ikasten, gozatzen eta oreka mantentzen.

Nafarroako eta Bizkaiko txapelketei begiratuta, zuei askotan entzun dizuegu sumatu duzuela publikoa desberdin. Entzuleen belarriak desberdin sumatu dituela ere esan du zenbaitek, entzuteko jarreran, bertsolariak “epaitzeko” moduan… plazatik gertuago, finaletan bereziki.

SAG: Entzuleria asko aldatu da bertsoa aldatu den neurrian. Asko gaztetu dela, genero aldetik zabaldu dela, hizkuntza profilak ere askotarikoagoak direla, toki gehiagotako jendea joaten dela… Gero eta zabalagoa da bertsoa eta bertsokerak ulertzeko forma, eta hori erantzunean nabaritzen dela. Igual garai batean aintzat hartuko ez ziren gorputz, ahots, egote eta diskurtso batzuek badutela tokia. Horrek ez du esan nahi beste batzuek ez dutenik tokirik, tokia zabaldu egin dela baizik. Badirudi bere garaian emakumeak sartzeagatik, ez dakit zer aldatu dela, eta batek ez du bestea kentzen, ekarpena egiten du. Entzulerian ere gauza bera gertatzen da. Agian lehen bertso batean epikak bazeukan halako efektu bat,

eta oso erraza zen bertso batean edo bertsoaldi batean publiko guztia kontent egotea; jende guztiarentzat hori zen saioko bertsoaldia. Gaur egun zalantzak ditut Miribillan egon zen publiko guztiari galdetuz gero zein izan zen bere bakarkako gustukoena jende guztiak berdina erantzungo lukeen. Horrek adierazten digu gustuak ere zabalagoak direla. Lehen uste dut uniformeagoa zela bertsolaritza.

Nafarroako finalean, adibidez, Saioaren lagun feminista ez hain bertsozaleek oso argi zuten Saioa buruz burukora pasatuko zela, eta Saioaren lagun bertsozaleenak besteak “baretu” nahian aritu ziren: “Guk argi ikusi arren posible da ez pasatzea”… Baina entzuleak eta epaileak ados zeuden.

NIS: Jendea leku gehiagotatik iritsi da bertsolaritzara, beste bide batzuk egin ditu jendeak, beste zerbaitekin identifikatuta, edo beste zera batek ukituta. Zentzu horretan, uste dut pisua duela mugimendu feministak eta bertsolaritzak bide bat egin izanak elkarrekin, edo gutako asko egoteak plaza batzuetan, plaza eder askotan gauza pila bat kantatzen (Txapelketan kasik lekurik ez duten gauzak izan daitezke, gero, plazan gertatzen denaren tanta bat heltzen delako Txapelketara). Baina gaur, adibidez, gaztetxe honetan arratsaldeko saioan entzungo denak, bigarren Señora sariketan, bide bat egiten du plazan.

SAG: Prozesu bat da bertsoa bera, bai kantatzea, bai entzutea. Hemen adibidez, Señora sariketako lehen kanporaketan kode bat sortzen baduzu publiko berri horrek ulertzen duena, gero errazagoa da hori beste saio batzuetara estrapolatzea. Gauza bera gerta liteke lortzen baduzu saio monografiko batean kode bat sortzea. Publiko hori gero Txapelketara joateak Txapelketa bera ere elikatzen du. Sortzen diren gainerako zirkuituetatik ere elikatzen da Txapelketa. Hori da, agian, gaur egun gertatzen dena, zirkuitu gehiagotatik datoz zaleak Txapelketara, eta ez dakit gaur egun bertsolari todoterrenoaren figurak balio duen.

Saioa Alkaiza: “ ‘Denari bai’ hori garai bateko bertsolariek egin ahalko zuten, urtean ehun edo berrehun saio zituzten horiek… Hori posible da zaintza-lanak beste norbaitek hartzen badizkizu, etxean beste norbait badago bitartean… Ezinezkoa da erritmo horretan aritzea eta bizitza sostengatzea”.

Nerea Ibarzabal: “Badakit egun bakarrak eman didala hau dena, eta hurrengo batean ere egun bakarrean egin dezakegula gora edo behera joko horretan. Baina sentitu dut orain arte egindako lanak balio izan duela egun batean ondo egiteko beste. Ez genbiltzan hain gaizki”.

NIS: Balioko du, baina ez denerako.

SAG: Eta aurrera begira ere ez du denerako balioko. Bertsoak dibertsifikatzera egingo du hurrengo urteetan, eta orojakile izate horrek ere ez dakit jarraituko duen.

Agian lehengoa ere ez zelako hain todoterrenoa?

SAG: Zein zen terrenoa? Hor dago aldea.

Bertso munduan bertan, sentitu duzue txapela eta gero aldatu dela zuekiko pertzepzioa? Sumatu duzue alderen bat bertsokideen edo antolatzaileen aldetik?

SAG: Txapelak autorizatu egiten zaitu, autoritatea ematen dizula, eta askotan aipatzen dizute bertso munduan egun horretan egindako lanak badaukala oihartzun bat, eta igual zutaz espero da lehenago espero ez zen zerbait, onerako eta txarrerako. Batetik, zure lanak baduelako legitimazio bat, eta bestetik, presioa ere badelako. Nik sumatzen dut aldatzen dela nor zaren, bertso munduarekiko.

NIS: Eta, aldi berean, jende baten aldetik sumatzen duzun poz handia, autorizazioa ere bai, baina lehenago ere zure ondoan zegoen jendearen poz handi hori… Nik sumatu dut agian elkarrekin kantatu dugunetan zuk eta biok, ez da izan bakarrik autorizazioa, ospakizunetik bizi izan ditudan momentuak dira. Beste saio batzuetan, banaka, senti dezakezu leku batzuetan beste gauza batzuk defendatu beharra, beste leku batetik aritu beharra. Eta, aldi berean, konturatzen zara halako txapel batek ematen dizula urte horretako jaialdi handietako aulki bat. Hor neurtu behar dituzu “nekea”, “zein leku den hau…”, “zein aulki gutxi dagoen hemen”, “zer egin nahi dut nik aulki honekin?”…

SAG: Badago halako zera bat: “Hau biziko dut orain, eta igual ez dut berriz ere biziko”, “orain topera nabil!”… Eta gurpil horretan oreka bila ari gara…

Nerea Ibarzabal: “Aktore batek esaten omen zuen: ‘Hollywooden balio duzu zure azken pelikulak balio duena’, eta momentu batean hori bertsotan ere pasa liteke. Txapelketa batek gora zein behera eraman zaitzake, eta nik nahi dut hortik ahalik eta gehien urrundu”.

Autopertzepzioan, gai zarete hitzetara ekartzeko zertan aldatu den bertsolari moduan zuen burua irakurtzeko modua? Izan duzue horretarako tarterik?

NIS: Aurretik beste batzuetan ere esan izan dut, ni lasaitu egin nau txapelak. Ez diot nire buruari lehen eskatzen niona baino gehiago eskatzen, ez behintzat kontzienteki. Badakit egun bakarrak eman didala hau dena, eta hurrengo batean ere egun bakarrean egin dezakegula gora edo behera joko horretan. Baina sentitu dut orain arte egindako lanak balio izan duela egun batean ondo egiteko beste. Ez genbiltzan hain gaizki. Bestela beti pentsatzen dugu “ondo ote nabil?”, edo “hau al da esan nahi dudana? Hau al da nire bertsolaritza?”. Eta egun batean izan da funtzionatu duen zerbait, beraz, presiotik baino gehiago motibaziotik bizitzea erabaki dut.

SAG: Niri lagundu dit nire buruarengan sinesten, bide bat egin duzu, gustura zaude egin duzun bide horrekin, baina ez dakizu

Nerea Ibarzabal: “Nik ere landu nuen errimategia, teknikari begiratuta. Baina txapelketa honetarako gehien kosta zitzaidana izan zen motibazioa aurkitzea. COVIDa heldu zenetik ez nuen kokatzen asmatzen, ez nuen jende aurrean egon nahi”.

kanpora begira baloratua ote den, jendeari iristen ote zaion… Eta zoritxarrez, kanpo-erantzunak ere laguntzen dizu horretan. Hori da alde ona. Eta, gero, ni saiatzen naiz txapelaren identitate horretatik urruntzen, abstraitzen, zeren bestela pisu bat ere izan daiteke, eta ardura handia: “Ea orain Euskal Herrikoan zer egiten duzun!”. Nire planetan bazegoen behintzat saiatzea, ahalegintzea, ea sailkatzen ote nintzen Txapelketa Nagusira, baina “ea sailkatzen naizen” pentsatzetik “ea orain zer egiten duzun” entzutera aldea dago. Hor lana da ez hartzea besteek zugan proiektatzen dutena, presio edo zama hori ez hartzea. Posible baita saio ona egitea, kaka egitea edo besterik gabeko saio bat egitea, baina ez dio inporta, nire kontua da. Ona hartu dut niretzat, eta zama hori alboratzen saiatzen ari naiz.

NIS: Aktore batek esaten omen zuen: “Hollywooden balio duzu zure azken pelikulak balio duena”, eta momentu batean hori bertsotan ere pasa liteke. Txapelketa batek gora zein behera eraman zaitzake, eta nik nahi dut hortik ahalik eta gehien urrundu, ez baitut uste horrek definitzen gaituenik, nahiz eta gero plazarakoan

alde nabarmena egon zure Hollywoodeko azken pelikula horren arabera. Barrutik kontra egin nahi diot horri, gure Hollywoodeko azken pelikulari. Noski, eraman gaitzake “izarretara”, baina ez dut nahi hori izan dadin gure bertsolari izaera definituko duena. SAG: Finalaren aurretik ginen edo finala baino bi hilabete lehenago ginen bertsolari berdinak gara, gutxi gorabehera. Igual txapelketarako teknikoki finduko genituen zenbait gauza, baina bertsolari bezala ez dago halako aldea. Bertsolari bezala ez, baina gure bizitzetan bai. Horri aurre egitea arraroa da, baina presente izan behar dugu maila eman dugula txapelketa batean, baina lehen egiten genituen akats igualak egin ditzakegula hemendik aurrera ere. Niri hori asko kosta zait. Lehen baimentzen nion neure buruari zenbait akats egitea, eta orain sumatu dut aritu naizela neure burua estuago hartzen: “Zorrotz egin, errimatu ez dakit nola…”. Eta orain ere errimatu dezaket gaizki, egin dezaket poto… Gauza horietan lasaitu nahi dut, ez itotzeko. Bertsolaritza niretzat oraindik dibertigarria da, eta nire erronka da gozagarria izan dadila hemendik aurrera ere. Batzuetan estresa sor dezake, baina plazerarekin lotuta egon dadila bertsoa hemendik aurrera ere. Zerbait mekanikoki egiten hasten banaiz, eta jolas hori galtzen badut, ez dakit segitu nahi dudan.

Aldi berean, eta adibidez Txapelketa Nagusira begira, lehen “ea zer egiten duzun” esaten ez zizuen jendeak orain esatea ez al da aitortza moduko bat?

SAG: Ez dakit. Bertsoa sorkuntzaren parte den heinean, momentuko zerbait den neurrian, eta originaltasunarekin eta unean uneko errealitatearekin lotutakoa, ez dut horrela ikusi nahi. Ez dut bertsoa ulertu nahi “ea pasatzen zaren edo ez” logika horretan, horrek asko zurruntzen zaituelako. Nik Txapelketan, normalean, ez dut irabazteko grinarik izan. Bai neuk ahalik eta hobekien egiteko gogoa, baina “pasa egin nahi dut” edo “hau egin nahi dut” esanez banoa, badakit egin nahi dudanetik urruntzen naizela. Gero, lor nezake, baina funtsean bi pentsamolde ezberdin dira.

Saioa Alkaiza: “Orain dudan helburuetako bat da bertso eskolari eustea, hori delako poza ematen didana”.

Nik nahi dut Txapelketan ahalik eta ongien aritu, eta entrenatuko naiz horretarako, baina urrundu egin nahi dut “pasa, ez pasa” horretatik.

NIS: Ez dut uste utzi behar dugunik horrek defini gaitzan. Bai, izan liteke aitortza bat: “Langa hau behin pasatu zenuen, pasa dezakezu besten behin hanka berriz ere horraino luzatzen baduzu”. Baina pasatzen ez badut, zer? Kale egiten badut, zer? Lehengoa gezurra izan da? Badirudi batek aurrekoa estali dezakeela. Eta egia da, bertsolari izaera ezberdinak daude, eta batzuei seguru lehiakortasunak on egiten diela lan kreatiboan, baina bakoitzak neurtu behar du bere neurria zein den eta noiz bihurtzen zaion burua zementuzko. Niri tentsioak asko egiten dit hori, edo espektatibek.

Eta, zentzu horretan, nola ari zarete Txapelketa Nagusiari begira?

NIS: Ni bigarrenez joango naiz Txapelketa Nagusira. Eta ohartzen naiz, gaur naiz kontziente, lehen aldiz joan nintzenean ez nekiela zer zen Txapelketa Nagusi bat, eta oso aurrera heldu nintzela. Bere momentuan ez dakit behar zuen balioa eman nion, baina hain aurrera heldu banintzen agian izan zen nahiko lasai joan nintzelako, jolasteko marjinarekin. Badakit lehen aldia inoiz ez dela errepikatzen, bigarrena beste gauza bat izango dela, baina nahiko nuke konektatu malgutasun horrekin behintzat, dibertitzeko gaitasun horrekin. Nik sumatzen dut aldatzen ari direla belaunaldiak, eta zerrendari begiratuta ikusten da hori. Atzo bertso saio batera bidean aipatzen genuen, zozketa ikusita sentitzen genuela saio denetan dugula aliaturen bat, edo saio denetan egon gaitezkeela eroso. Hori ere bada aldaketa bat.

SAG: Sentitzen duzunean ez dakizula zertara zoazen toki batera, jolaserako gaitasun handiagoa duzula eta, ez jolaserakoa bakarrik, espektatibarik ez daukazunean, oso aske zoaz. Nafarroako finalean beste pentsamendu batekin joan izan banintz ez dakit txapela jantziko ote nuen. Igual ez. Zure helburua denean bertso bakoitza ahalik eta ongien egitea, “lehenengo hau, gero hori, gero hurren-

goa…”, beste leku batetik abiatzen zara. Inportantea da halako espektatibetatik urruntzea eta praktikara hurbiltzea, baina ez da erraza. Niretzat lehen Txapelketa Nagusia da, baina badakit Nafarroakoan bosgarren egin izan banu lasaiago joango nintzatekeela.

Nafarroakora eta Bizkaikora itzulita, irabazi osteko une hori, txapeldun izendatu berritako une hori nola bizi izan zenuten?

SAG: Niri momentuak berak, eta hau igual arraroa da esatea, baina lotsa eman zidan. Ikusi duzu aurretik nola ospatu duen jendeak, bi besoak altxata eta oihu eginda, eta nik momentu horretan ez nekien zer egin. Ez nekien aurrera joan behar ote nuen, bertan gelditu behar ote nintzen… Irudiak gerora ikusi ditut, elkarrizketetan eta jarri dizkidatelako, eta lotsatuta nengoen, erdi-erdian. Bertsotan aitortu nion nire buruari egoteko modu bat, baina geroko performance horretan, “bai hemen nago, bertsolaria naiz”, momentu horretako identitate edo autoritate hori kosta egiten zait hartzea. Lehen pentsatzen nuen zela ez nuela sinesten bertsolaria nintzela, eta ez da hori. Badago segurtasunaren performance

Nerea Ibarzabal: “Txapelketa bada gure izaerak kamustu eta mate bihurtzeko ariketa bat. Eta hor batzuk kabitzen dira errazago besteak baino”.

bat halako jendaurreko kontu batzuetan, eta nire oroitzapena da ez nekiela non kokatu protagonismo horretan.

NIS: Sinbolo pila bat daude momentu horretan. Ni akordatzen naiz izena entzun eta etorri zitzaidala burura aurreko txapeldunek egindakoa, eta bueltaka hasi nintzela “ea, honek zer egin zuen? Eta honek?”. Eta hor jartzen da dena martxan, gauza pila bat ematen dizkizute… Pentsa, Bizkaian aginte makila ematen zaio txapeldunari, eta niri asko lagundu zidan gogoratzeak Onintzak irabazi zuenean nola altxatu zuen makila. Onintzak aurretik irabazi ez balu, aurretik berak makila altxatu izan ez balu igual geldituko nintzatekeen makilarekin eskuan, zer egin jakin gabe. Baina Onintzarena etortzen zitzaidan burura, eta esaten nuen: “Momentu hau ere gustatu egin behar zait apur bat, bigarrena ere defendatu egin behar da, altxa makila eta…”. Egia da nik sentitzen nuela Bizkaiko finalera nahiko talde eginda joan ginela, eta poza oso denona zela sentitu nuela une horretan ere.

Eta lehen egunak? Finalaren osteko lehen egunak, nolakoak izan ziren?

SAG: Nik nabaritu nuen bertsozalea ez den jende pila batek jakin zuela txapelaren berri, hedabideetan. Batzuk etorri zitzaizkidan: “Zein ongi bertsotan! Nolako mejora egin duzun!”. Nabaritu

nuen bertso mundutik kanpoko aitortza bat ere, nola egiten duen txapelketak erakusleiho lana bertso munduan eta bertso mundutik kanpora ere. Eta gero horrek ekartzen dizkizu eskaintza arraroak… Badu nik espero ez nuen dimentsio bat.

NIS: Ikusi duzue Stranger Things? Badirudi badagoela bat-batean irekitzen den mundu paralelo bat, “famoseoarena”, eta horra salto egiten duzula. Finalaren osteko egunak zoramen hutsa izan ziren. Hurrengo egunetako elkarrizketetatik zein sentsazio gelditu zaizue? Zurrunbilo horretan zer moduz aritu zineten?

NIS: Nahiko gogorra egin zitzaidan. Hasteko, nik ez nuen irabaztea espero, eta hurrengo astea deskantsurako aste moduan neukan antolatuta, finalaren aurreko astean neke asko pilatu nuelako. Buruan neukana zen “gabonak eta lo”, eta zurrunbilo hori iristean, ez dakizu oso ondo zer esaten ari zaren, hausnarketa sakonetarako tarte handirik ez dago, eta zu ere ez zaude hausnarketa oso sakonetarako… Nekea sumatu nuen.

SAG: Nik ez nuen inondik inora espero. Gainera, hurrengo egunean da hori dena, biharamunean. Nik ez nuen hori espero. Lehen elkarrizketa irratirako egin nuen, telefonoz, eta ohartu nintzen ez nuela deus esaten. Ez nekien ia zein ariketari buruz ari ziren galdezka, eta pentsatu nuen: “Ezin dut elkarrizketa bat pasa esaten “ongi, kontent, ilusioa”. Ezin dut bost urteko haur baten titularra eman”. Eta orduan, sekulako biharamunarekin, hartu nuen koaderno bat, eta idatzi nituen aipatu nahi nituenak: autoritatea, entrenamendua, aldez aurretik egindako lana, lehia, sorkuntza… Kontzeptu batzuk argi izan nahi nituen, normalean ez baitugu mikrofonorik, eta egun horretan izango nituen. Gai batzuen inguruan, kazetariekin hitz eginda aldatu zen haien pentsatzeko modua ere, asko galdetzen baitzidaten ea nola sentitzen nintzen txapela jantzi zuen bigarren emakumea izanda… Gaia ikuspuntu feministatik edo generotik landu nahi baduzu, atera itzazu datuak, eman zenbakiak, kontatu zein faktore estruktural dauden eta, gero, galdera egin. Bestela, sinbolikotik harago, horrek ez du

zentzurik. Kazetari bati aipatu nion hori, eta gero zuri egin zizun elkarrizketan datuak aipatu zituen!

NIS: Bai, eta asko eskertzen da. Bestela zu behartzen zaitu esplikatzera genero sistemak nola zeharkatzen duen bertsolaritza eta datuak ematera, eta gero analisirako ez zaizu tarterik gelditzen. Kazetariak ematen badizu datua, zu beste leku batera iritsi zaitezke.

Txapelketok igarota, saio asko egin dituzue elkarrekin?

SAG: Batzuk bai. Oso ongi pasatu dut, denetan. Kantatu dugu pare bat bertso afaritan, Bilboko BIRAn elkarrizketa saio batean… Biok batera hiru saio-edo egin ditugu, eta asko dibertitu naiz. Oso ondo ulertzen dugu elkar eta saio oso onak egin ditugu, eta horretarako konplizitatea beharrezkoa dela, eta beharrezkoa dela lengoaia bera hitz egitea. Eta guk kode berean hitz egin dezakegu. Zuk Bizkaikoa irabazi zenuenean eta hasi zirenean deika elkarrekin kantatzeko asko poztu nintzen. Bestela, nahiz eta urte gutxiren aldea izan eta elkarrekin harremana izan, ez dugu plazan topo egin. Sariketaren batean igual bai, baina bestela, inoiz ez. Bi neska

garelako, adin bueltakoak… Igual zu plazan gehiago aritzen zinen ni baino, baina ia inoiz ez dugu elkarrekin kantatu. Txapeldun ez bagina ez genuke batera kantatuko.

NIS: Gainera, bi emakumeko otorduak egin ditugu dezente, eta ez dela askotan ematen den zerbait. Ez bada martxoak 8aren bueltan ez dakit zein herritako emakume taldeak antolatu duela. Bi txapelek ekarri dute hori. Ez bakarrik elkarrekin kantatzea, baizik eta elkarrekin kantatzea otordu bueltan, beste askatasun batekin, gaiei heltzeko beste tarte batekin…

Txapela jantzi ostean sumatu duzue bertsozale batzuengan sorpresa? Edo ez dutela asmatu kokatzen?

NIS: Ez esplizituki, iruditzen zaidalako gero eta gutxiago gurutzatzen garela bertsozale mota horrekin. Egon liteke hori pentsatzen duen jendea, baina sentsazioa dut gero eta eremu atseginagoetan ari garela bertsotan. Beharbada horrela pentsatzen duten lekuetatik ez gaituzte deitzen.

SAG: Nik gehiago nabaritu dut batzuen sorpresa: “Zer egin duzu duela bi urtetik hona?”. Nik uste dut hobeki egiten dudala bertsotan, eta gauza batzuk propio findu ditudala, baina esentzian bertsolari berdina naiz.

Prestatzerakoan, zertan tematu zineten? Zertan jarri zenuten indarra?

SAG: Nabaritzen nuen ideia aldetik ondo nenbilela, baina batzuetan baliabide aldetik hutsuneak neuzkala errimategian, edo doinu batzuetan ez nenbilela oso fin (eta ez dut bereziki belarri ona). Bereziki lana egin dut neukan ideia hori ahalik eta finen adierazten, eta errimategian. Nire buruari eskatu nion teknikoki hobetzea, argi neukalako zer esan nahi nuen, baina batzuetan arraro gelditzen zitzaidalako esateko modua.

NIS: Nik ere landu nuen errimategia, teknikari begiratuta. Baina txapelketa honetarako gehien kosta zitzaidana izan zen motibazioa aurkitzea. COVIDa heldu zenetik ez nuen kokatzen asmatzen,

bertsoa izan daitekeela zerbait bakartia ere. Lehen saio baterako deitzen bazidaten, seguruenik bertso eskolako beste norbaitekin kantatzeko izango zen, bati deitu eta besteak norbait lotuta… Orain dudan helburuetako bat da bertso eskolari eustea, hori delako poza ematen didana.

NIS: Gauza diferenteak erakusten dizkizu plazak eta bertso eskolak. Plazak erakusten dizu egoerak salbatzen, alertan egon eta nonbaitetik irteten ikasten duzu. Hori ere ona da ikastea, baina bertso eskolak erakusten dizu pentsatzen. Plazan ez duzu pentsatzen, pentsatzen duzu plazatik bueltan etxera bidean, berandu.

SAG: Ia-ia ez dute zerikusirik txapelketa batean egiten duzunak eta plazakoak. Txapelketan dauzkazu hiru bertso, hiru bertso

horiek izan behar dira ahalik eta zorrotzenak, eta gero bertso afari batean kanta ditzakezu ehun eta hogei bertso, eta inportantea da erritmo ona eramatea, kolpea; hiru poto egin arren bertsotan ondo egin dezakezu… Sorkuntza bera da, baina azpiatal oso ezberdinak dira. Plazan umorea adibidez asko balioesten da, baina txapelketan gutxitan jotzen dugu umorera, gaiek ere ez dute agian tarterik uzten…

NIS: Ematen du, gainera, bakarka umoretik egitea arriskutsua dela txapelketan, eta batzuetan kontentzio ariketa bat ere egin behar duzu. Txapelketa bada gure izaerak kamustu eta mate bihurtzeko ariketa bat. Eta hor batzuk kabitzen dira errazago besteak baino.

Nola ari zarete Txapelketa Nagusia prestatzen?

SAG: Nafarroakoan oso ongi pasatu nuen prestatzen, taldean entrenatzen, eta sentitu nuen txapelketara aillegatu nintzela taldean. Gorputzaldiz kontent iritsi nintzen, eta finalaurrekoetan adibidez saio ona egin nuen, momentuan apreziatu ez arren, eta ongi pasatu nuen. Nabaritu nuen aldaketa izan zen orain arte, aurreko txapelketetan egiten nuen kalkulua zela: “Hauek oso onak dira, ea laugarren egin eta pasatzen naizen”. Beti egin ditut kalkuluak ni bezalakotzat izan ditudan horien artean ongi egitea lortzeko, baina nire burua gutxietsita. Sustrai Colinarekin bildu izan gara aurreko txapelketa batzuetan, erdi irakasle hasi zen taldetxo batekin, eta handik hartu nuen pentsatzearena: “Zu zurera, pentsatu bertso bakoitzean eta ez egin sailkapenik zure buruan”. Eta lehen aldiz egin dut hori, eta gainera kontzentrazio maila oso altua eraman dut. Jendeak prestakuntzari buruz galdetu didanean “zer egin duzu?”, parte handi batean erantzuna da: “Sinetsi”. Ez baita askotan zuk zure burua nola ikusten duzun, da jendeak zer

esaten dizun, kinielak, zer espero den zutaz… Hortik askatzeak indar handia eman dit.

Eta horrek ekartzen du hausnarketa… Ez ote dugu batzuetan geure burua nahita gelditzen?

SAG: Ez baldin bazara asko saiatzen eta kale egiten baduzu, porrota ez da halako porrota. Saiatzen zarenean eta kale egiten duzunean… Autoprotekziotik ere badu horrek: “Ez banaiz gehiegi ahalegintzen eta ez badut ongi egin, horregatik da. Dena ematen badut eta ez banaiz iristen…”. Autotranpa bat ere badago hor.

NIS: Horretan bertso eskolek edo entrenatzeko ditugun taldeek sekulako papera dute. Erritual soziala ere bada kasik. Bakoitzaren pozak eta penak kudeatzen ikastea betiko lagunekin, ariketa moduan ere potentea da. Ni pozik sentiarazten nau horrek, hurrengo urtean ere hor egongo garela jakiteak, bokadilloa jaten eta bataren poza eta bestearen kezka kudeatzen. Txapelketa Nagusira begira ere horretan saiatuko naiz, hor bilatzen motibazioa. Autotranpak hor egon arren, sekula ez dugu Txapelketa bromatan hartzen.

SAG: Hor, hala ere, badago inertzia bat, iraganetik dakarrena bertsoak. Zuk galdetzen diezu garai bateko bertsolariei, eta inork ez du entrenatzen, inork ez du errima lantzen, baina guztiek dakizkite milaka errima, milaka doinu, baina inork ez du deus egin. Izan liteke naturaltasunaren mitoari jaten eman zaiolako, baina idazle batek esango dizu asko irakurtzen duela edo hiztegia erabiltzen duela, baina bertsolari batek ez dizu deus esango. Lana egiten da bertsotan egiteko, eta iruditzen zait hor badela tranpa bat. Denok ez dugu berdin prestatuko jendaurrekoa, eta egongo da koadernorik ukitzen ez duen jendea, baina igual lanera bidean oinak pentsatzen joango da. Koadernoa izatea kritikatzen da, baina koadernorik izan gabe astean ehunka bertso entzuten badituzu kotxean, hori ere bada prestatzea, hori ere bada entrenatzea.

NIS: Aurrekoan aritu nintzen horri buruz hitz egiten. “Nola entrenatzen da?”. Bertsolarion mamurik handienetako bat da ondo ote gabiltzan entrenatzen, eta pedagogia hori ez da publiko egiten. Bertso eskoletan edo hezkuntza arautuan haurrei begira lantzen

Saioa Alkaiza: “Koadernoa izatea kritikatzen da, baina koadernorik izan gabe astean ehunka bertso entzuten badituzu kotxean, hori ere bada prestatzea, hori ere bada entrenatzea”.

dugu, baina gero nola entrenatzen da Txapelketa Nagusirako? Koadernoa nahikoa da? Elkarren sekretuak asmatu nahian ari garela dirudi.

Batzuetan badirudi badagoela jendea badakiena nola entrenatu, badakiena zer egin koadernoan, baina gero inork ez duela kontatzen.

NIS: Andoni Egañak kontatu du petaloena, eta hori bakarrik ezagutzen dugu. Niri petaloenak ez dit balio, probatu dut, baina beste denok zer egiten dugu? Nik marrazkiak egiten ditut errimen alboan, ikusita errazago egiten zaidalako gogoratzea. Bakoitzari bereak balioko dio. Egin dezagun datu base bat, ez? Igual naturaltasunaren mitoarekin lotuta dago…

SAG: Guretzat misterio bat izatea bertsotan nola entrenatzen den, edo nola entrenatu beharko litzatekeen… Horrek asko esaten du transmisioaz ere. Ez dakigu zer egiten duten gainerako bertsolariek.

Prestaketan pertsona ordenatuak zarete? Diziplinatuak?

SAG: Ni ez. Oso kaotikoa naiz. Gauzak idazten ditut koaderno batean, gero beste batean… Ez dakit non dauden errimak, gero aurkitzen dut papera… Aurten saiatu naiz txapelketarako koaderno bakarra hartzen, baina nire buruak kaosean funtzionatzen du. Desordenatua naiz, eta bertsoa ere horrela etortzen zait.

NIS: Ni ere ez naiz ordenatu-ordenatua, baina aktiboki bai bilatzen dut bakea txapelketa garaian. Ez da hainbeste koadernoa alfabetikoki ordenatzea, baina “gaurko bi orduko paseoa ez dit inork izorratuko” esatea bai. Badakit blindatzen niretzako denbora hori, horretan banaiz diziplinatua.

Propio bertsoa lantzeaz aparte, zeri jartzen diozue arreta txapelketa aurretik edo txapelketa garaian?

Nerea Ibarzabal: “Gure inguruak ulertu du nola babestu eta nola kudeatu gure ‘D egun’ horiek”

NIS: Irakurtzeko denbora gordetzen dut, albisteei kasu ere egiten diet, nahiz eta azkenaldian propio horri ihes egiten ere banabilen… Hori ere izan da mito moduko bat, gaurkotasuna segitzearena. Eta gaurkotasuna jarraitzen dugu, baina gaurkotasunetik interesatzen zaizkigu sakon lantzeko hiruzpalau gai. Patxada luzeko irakurketei heltzen diet gehiago. Eta kontzentrazio gaitasuna lantzeari ere ematen diot garrantzia.

SAG: Saioen aurreko egunetan saiatzen naiz gauza fisikoak egiten: mendira joan, edo bizikletan ibili… Sentitzen dut behar dudala tentsioa askatzeko zerbait. Eta aipatzen zenuen lasaitasunari lotuta, iruditzen zait dela garai bat ezin diozuna zure buruari baimendu beste inorekin gaizki sentitzea edo haserretzea. Bestela ere nahikoa kezkatuta zaude txapelketarekin, orduan behar duzu bizitza ez-gatazkatsu bat. Noizbait haserretzen banaiz, pentsatzen dut: “Orain ezin dut”.

NIS: Gure inguruak ere zaintzen du hori, hori ulertzen duen inguru bat dugu. Gure inguruak ulertu du nola babestu eta nola kudeatu gure “D egun” horiek.

SAG: Iruditzen zait bertsolari baten zaintza dela zerbait ez dena inoiz mahai gainean jartzen, eta ez dela erraza. Zu zure munduan zaude, zure barne lanketan, eta hori ondokoak ulertu egin behar du, eta ez da “gu” batekin elkartzen erraza. Jendeak hori ez du ikusten, baina janaria, loa… zaintzen ditugu. Kirolariei onartzen zaien bezala, orain arte bertsolaritzan ez da aipatu. •

Bertsolari &Kazetari

TESTUA: ANTXOKA AGIRRE ARGAZKIAK: XDZ

Bertsolari Kazetari

“Zorionak Nerea Ibarzabali. Datu bat: Nerea, Bizkaian; Amets Arzallus, Iparraldean; Saioa Alkaiza, Nafarroan; Beñat Gaztelumendi, Gipuzkoan. Denak txapeldunak. Denek Kazetaritza egin dute. Hainbat kasu gehiago ere badaude. Kasualitatea ote? Bertsolariak kronikari sozial apartak dira!”. Ibarzabalek Bizkaikoa irabazi berritan, iazko abenduaren 19an, txio hori zabaldu zuen @txeramirez-ek. Txioari jarraiki, hari horretatik tiraka jarri gara, bi ofizioen, kazetaritzaren eta bertsolaritzaren arteko loturak topatu nahian.

@txeramirez Txema Ramirez de la Piscina da, urte luzez EHUn Kazetaritza Graduan lan egin ondoren jubilatu berri den irakaslea. Nerea, Amets, Saioa eta Beñat ikasle izango zituen, eta pozez hartu zituen haien garaipenak. Ikasketak eurak ez dira asko famatu azken urteetan, herritarrek gutxien baloratzen duten profesioetakoa omen da kazetaritza zenbait inkestatan ikus daitekeenez, eta nolabaiteko harrotasun korporatibo moduko bat ere senti zezakeen irakasleak panorama honekin. Halaxe gertatu zaigu alorrekoak garen batzuei behintzat.

Garai batean euskal filologia egiten zuten bertsolari gazte gehienek eta erreportajea ere argitaratu genuen Bertsolari aldizkarian gai honi buruz1. Badirudi, ordea, azken urteetan ikasketak aukeratzerakoan lehentasunak aldatu egin direla bertso munduan, eta, herrialdeetako txapeldunei erreparatuz gero behintzat, kazetaritzara jotzen dela gehiago. Kasualitatea ote den galdetzen du Ramirez de la Piscinak eta beste hainbat galdera planteatu nahi izan ditugu guk: Zein izan da historian zehar bi ofizioen arteko harremana? Zein dira lehen bertsolari kazetariak? Noiz hasi da lotura hau indartzen? Zein dira lotura honen oinarriak?

Urte luzez kultur gizonak, filologo, folklorista eta idazleak, jite guztietako adituak nahiz sasi jakintsuak aritu ziren bertsolaritzaz; kasik edozein bat-bateko bertsolariak izan ezik.

1 Agirre, A. (2003). ‘Euskal Filologian lizentzia eta bertsolaritzan masterra’. Bertsolari, 51. zkia. 4-38 or.

Ofizio arrotzak luzaz

XIX. mende hasieran eman zituen bere lehen pausoak kazetaritza modernoak Euskal Herrian. Napoleon Bonaparteren aginduz 1805ean ireki zen Gazeta de Comercio, Literatura y Política de Bayona de Francia delakoa jotzen dute adituek bertako prentsa modernoaren lehen adierazletzat. Baionan eta gaztelaniaz argitaratua, lehen aurrekari horrek irekitako bideari jarraituz, bertako kazetaritza modernoaren lehen pausoak erdaraz emango dira ezinbestean. Agosti Xahok 1848an Uskal-Herriko Gazeta sortu arte ez zen euskara hutsezko agerkaririk argitaratuko, eta Resurreccion Maria Azkuek 1897an Euskalzale eta 1902an Ibaizabal aldizkariak abiarazi arte, ezin daiteke esan euskarazko kazetaritzak gutxieneko jarraitasun bat izan zuenik.

Euskaraz argitaratzen ez bazen ere, prentsak oso modu goiztiarrean erreparatu zion bertsolaritzari. Izatez, prentsan egundaino bertsolaritzaz topatu den testurik zaharrena, M. Boucherrek 1823an Parisgo Journal des Voyages aldizkarian sinaturiko Souvenirs euskaraz prentsan argitaratutako testurik zaharrena baino (El Correo del Norte, 1834ko otsaila, Erritar maiteac) lehenagokoa da. Eta hasiera batean espero zitekeena baino askoz ere bertsolaritzari buruzko testu gehiago topa daitezke XIX. horretan.

Lore Jokoen aldian, 1845etik 1917ra, gisako 1.092 testu bildu ahal izan dira. Testu horien sinaduretan, ordea, apenas ageri da bertsolaririk. Urte luzez kultura gizonak, filologo, folklorista eta idazleak, jite guztietako adituak nahiz sasi jakintsuak aritu ziren bertsolaritzaz; kasik edozein, bat-bateko bertsolariak izan ezik. Sinatzaileetako batzuk, esaterako Duvoisin, Otaegi, Arzak edo López Alen, bai aritzen ziren bertsoak jartzen, baina ez kantu inprobisatuan. Garaiko inprobisatzaile handienei, Etxahuni, Xenpelarri, Pello Errotari, Txirritari eta abarri ez zaio hitzik emango egunkari eta aldizkarietan, ez bazen euren bertso jarriren bat argitaratzeko.

(Kazetaritza)

Lan horietan aritu zen lehen bertsolaria Indalezio

Bizkarrondo Bilintx izan daiteke. Bilintx (1831-1876)

Lehen bertsolari kazetaria: Bilintx?

Bertsolariaren errealitate ertzekotuak zerikusi zuzena du bi ofizioen arteko urruntasun honetan. Bat-bateko bertsolari asko analfabetoak ziren, eta, beraz, nekez aritu zitezkeen kazetaritza testuak sinatzen. Bestalde, garaian nagusitu zen irudikapenak ertzekotasun hori azpimarratu egiten zuen bertsolariak baserritar parrandero tunante gisa aurkeztuz. Prentsan idazten zuen jendeak jantzia eta serioa behar zuenez, inori ez zitzaion burutik pasa ere egiten bertsolariei artikulu bat idazteko eskatzea. Garai hartako bi figura mediatikoenak, Jose Mari Iparragirre eta Pedro Mari Otaño, hibrido samarrak dira. Biei ere apenas ezagutzen zaie bat-bateko jardunik, baina, neurri batean edo bestean, bertsolaritzat hartu izan dira gerora. Bertsolari baserritar analfabetoaren irudikapenari ihes egiten dioten bi figura dira, biek ikasketak izan baitzituzten, eta biek baitzuten idatziz aritzeko gaitasun nabarmena. Izatez, Otañok sinatutako pare bat testu

topa daitezke garaiko prentsan: fikzio labur bat eta Fernando Amezketarraren pasadizo bat. Eta Iparragirrek bederatzi testu ditu, bere itzuleraren inguruko gorabeherak edo Gernikako Arbolaren inguruko eztabaidak argitu nahian eskutitz gisa egunkarietan argitaratuak. Agerikoa da biek prentsa garai hartan hartzen ari zen garrantziaren jakitun zirela, eta euren lanaren zabalkunderako baliatu zutela hori. Biek izan zituzten harreman estuak garaiko kazetariekin, eta egunkarien erredakzioetara egindako bisiten berri ere topatu da2, baina ez dago ez bata eta ez bestea kazetari lanetan inoiz ibili izanaren arrastorik.

Lan horietan aritu zen lehen bertsolaria Indalezio Bizkarrondo Bilintx izan daiteke. Honela idazten du Francisco Peris Menchetak La Correspondencia de Españan, 1876ko urtarrilaren 24an: “(…) Queriendo, sin duda, los artilleros carlistas de Arratsain dejar triste memoria de este día, han disparado más cañonazos que otros dias contra la plaza (…) Uno de ellos ha estallado en la habitación del poeta vascongado y corresponsal de La Correspondencia en está Sr. Vilinch (…)”. Prestigio handiko kazetaria zen Peris Mencheta, eta arraroa dirudi horrelako datu bat oker ematea. La Correspondencia, berriz, Espainian garaian tiradarik handiena zuen egunkaria zen; ez zen edozein hedabide bertsolaria korrespontsal gisa hartu omen zuena. Ez da Bilintxen sinadurarik daraman prentsako testurik topatu, ordea, baina izan daiteke testuak izenordearekin edo sinadurarik gabe argitaratu izana. 3

2 Iparragirrek Argentinako El Correo Español egunkarira egindako bisitari buruzko testua (El Correo Español, 1877ko abuztuak 21) eta Otañok herrialde berdineko La Baskoniako erredakziora egindakoari buruzkoa (La Baskonia (La Baskonia, 1909ko martxoak 30).

3 Diario de San Sebastianen urte artako uztailaren 26an argitaratutako testu hau ere zantzutzat har daiteke nahi izanez gero: “(…) el Director-propietario de La Correspondencia de España, D. Manuel María de Santana (…) en cuanto tuvo noticia de la muerte de Vilinch, se ha prestado generosa y espontáneamente ha publicar la coleccion de sus poesías vascongadas (…)”. Izan ere zergatik horrelako eskuzabaltasuna ez bazen Bilintx bere egunkariko korrespontsala zela?

Basarri eta Amuriza

Iñaki Eizmendi Basarri eta Xabier Amuriza izango dira Bilintxen balizko aurrekari horren ondotik lehen bertsolari kazetariak, eta Basarri eta Amuriza ez dira edozein izan bertsolaritzaren historian.

Basarrik 1935eko eta 1960ko Euskal Herriko txapelketak irabazteaz gain, sekulako itzala izan zuen bertsolaritzak gerraostetik 1980ko hamarkadaraino izandako bilakaeran. Itzal hori bertsolari bezala eginiko lanari zor zion, noski, baina baita kazetari bezala egindakoari ere. Gerra aurretik hasi zen kazetari lanetan, bai prentsan eta bai irratian, eta 64 urteko ibilbidean milaka testu eta ziento bat irratsaio eskaini zituen. Euzkadi, Argia, El Día, Euzko-Deya, La Voz de España, Aranzazu, Vida Vasca, Mundo hispánico, El Diario Vasco, Zeruko Argia, Principe de Viana, Goiz-Argi eta Hoja del Lunes de San Sebastiánen argitaratu zuen, eta Radio San Sebastian, La Voz de Guipuzcoa eta Euskadi Irratiko irratsaioetan hartu zuen

parte. Bere ekarpenik ezagunena euskal gaiak, herri kirolak eta nagusiki bertsolaritza jorratzen zituen Mi Atalaya Montañera eta Nere Bordatxotik zutabea izan zen. Frankismoaren hamarkadarik ilunenetan erabat erreferentziala bihurtu zen Basarrik hedabideetatik bertsolaritzari buruz esaten zuena. Bera izango da historian zehar bertsolaritzaz prentsan gehien argitaratu duen sinadura. Basarri oso gazte batek 1935eko txapela irabazita bertsogintzara eta bertsolaritzara ekarritako astinduari ez dio inolako inbidiarik Amurizak 1980ko txapela irabazitakoan ekarri zuenak. Errezildarrak bezala, Euskal Herriko bigarren txapel bat irabazi zuen Etxanokoak, eta, esan bezala, haren ondoren bera izan zen zutabegile bezala funtzionatu zuen bigarren bertsolari handia. Eginen hasi zen kazetari lanetan, 1978an, egunkaria ireki berritan: “Ni kazetari moduan hasi nintzen Bilboko egoitzan egun osoko lanean; titulurik gabe, baina kazetari lana egiten nuen. Herrietako orrialdeak zeuden nire kargu”4. Eta zutabegile izatera pasako

Xabier Amuriza. Arg: Baleike

Frankismoaren hamarkadarik ilunenetan erabat erreferentziala bihurtu zen Basarrik hedabideetatik bertsolaritzari buruz esaten zuena. Bera izango da historian zehar bertsolaritzaz prentsan gehien argitaratu duen sinadura.

4 ‘Bertsolaritzaren historia soziala’ (2021) lanerako egindako elkarrizketa pertsonaletatik atera dira hitzok, baita aurrerago azalduko diren Amets Arzallusenak ere.

zen gero: “(…) ekonomia aldetik oso larri zebilen proiektua eta nik egunkaritik kanpo ere bizimodua atera nezakeela esan nien arduradunei, neure burua ateratzeko boluntario gisa aurkeztuz. Orduan proposatu zidaten astean hirutan edo Semaforo gorria idazteko eta, gerora, eguneroko zutabe bihurtu zen”. Gerora Arrano Beltza zutabea ere eskaini zioten, hedaduraz zerbait luzeagoa, eta biak tartekatuz hogeita bost urte egin zituen jarraian egunkari berean zutabegintzan. Amurizak zutabegile gisa ere oihartzun polita izan zuen urte luzez, eta gaitegia zabaldu egin zuen Baserrirekin alderatuz: normalean gai sozialak eta politikoak lantzen zituen, bertsolaritzari buruzkoak gutxixeago.

Amurizak ere zutabegile gisa oihartzun polita izan zuen urte luzez, eta gaitegia zabaldu egin zuen Basarrirekin alderatuz: normalean gai sozialak eta politikoak lantzen zituen, bertsolaritzari buruzkoak gutxixeago.

Bertsolari zutabegileen booma

Antonio Zavalak El Diario Vascon 1983tik aurrera bertsolari klasikoenekin osatutako sareak ekarri zuen fenomenoaren lehen orokortze bat. Tolosarrak Txomin Garmendia, Mariano Ostolaitz, Martzelino Manterola, Manuel Lasarte, Joxe Mari Lertxundi, Teodoro Mujika, Bixente Barandiaran eta beste hainbat bertsolari jarri zituen zutabegintzan, gutxiago edo gehiago Baserriren bideari jarraipena ematen ziotenak bai tonuan, bai estiloan eta baita posizionamenduetan

1990eko hamarralditik aurrera, Euskaldunon Egunkariaren sorrerarekin ate garrantzitsu bat ireki zitzaion bertsolarien zutabegintzari…

ere. Haietako asko ordura arte apenas ezer idatzi gabeak izan arren, bertso munduaren baitako publiko kontserbadoreenak oso gustura irakurtzen zituen euren kontuak, eta arrakasta izan zuen formulak.

1990eko hamarralditik aurrera, Euskaldunon Egunkaria ren sorrerarekin, ate garrantzitsua ireki zitzaion bertsolarien zutabegintzari, eta pixkanaka, bertsolaritzaren prestigioak eta bertsolarien kultura mailak gora egin ahala, biderkatuz joan dira euskal egunkari edo irratietan diharduten bertsolari zutabegileak. Kazetaritza ikasketak burutu eta ofizio horretan aritu

den Amets Arzallusen hitzek erakusten dute fenomeno honek azken urteetan hartutako dimentsioa: “Agian errazagoa da ibili ez direnen zerrenda bat egitea, ibili direnena egitea baino. Nik Peña ere irakurri dut, derby batean iritzi emaile… Egongo dira bakar batzuk salbatu direnak, baina esango nuke ia denok egin izan dugula noizbait”. Zerbait motelago, baina zutabegintzaz harago kazetari lanetan sartu den bertsolarien kopuruak ere gora egin du etengabe. Asko oso maila onean dabiltza gainera. Honen erakusgarri, lortutako sariak: Jexux Mari Irazuk 2001. urtean Hernaniko Kronikako kide bezala irabazi zuen Argia Saria; Amets Arzallusi 2003an Rikardo Arregi Sariketako Kazetari Berria saria eman zioten Euskadi Irratiko Goizean Behin programako kolaborazioengatik; 2007an Rikardo Arregi sariketako Sari Berezia Josu Martinezi eman zioten Euskadi Irratiko Uhinetan Kantari programagatik; Agin Labururi Info7 irratian eskaintzen zuen Bostetako Diligentzia magazinagatik eman zioten Argia Saria 2010ean, bertatik 2009ko Txapelketa Nagusiari egindako jarraipena espresuki aipatuz; 2017an Rikardo Arregi Sari Nagusia Sustrai Colinak irabazi zuen Argiako elkarrizketengatik; Uxue Alberdik eta Aitzol Barandiaranek 2018ko ikus-entzunezko saria eskuratu zuten 2017ko Txapelketa Nagusiari ETBn eginiko jarraipenagatik; edota Felix Zubiari 2020ko Rikardo Arregi Saria eman zioten Euskadi Irratiko Osasun Etxea irratsaioko kolaboratzaile bezala, eta bereziki pandemiaren inguruan eginiko dibulgazio lanagatik.

Bi ofizioen ahaidetasunak

Ez da Txema Ramirezen txioa bertsolari eta kronista hitzak elkarren ondoan jarri dituen lehena. Duela ia 180 urte bertsoak ‘menditarren gazeta’ zirela aipatu zuen Xahok (1844/08/11, Trilby, ‘Chants Basques’), eta geroztik makina bat aldiz esana da bertsolaria herriaren kronista dela. Gerraurreko pizkundean, esaterako, honela zioen Jose Ariztimuño Aitzolek: “Ha sido el improvisador-poeta, el analista, el cronista, el pregonero, el periodista y noticiero de los mil sucesos variadísimos” (1935/01/12, Euzkadi, ‘Una nueva institución. Los

Euskal Herriko kazetaritzaren historiaren inguruko aditu ezagunenak, Javier Diaz Nocik, bertsolaritza euskarazko protokazetaritza gisa seinalatzen badu, zilegia dirudi, bi ofizioen artean egiten den lotura honek.

Iparragirre

cantores del pueblo’). Eta honela berresten zuen Esteban Urkiaga Lauaxetak: “Son los cronistas no únicamente de las grandes hazañas, sino de los pequeños sucesos de nuestras aldeas, que a la postre deben de constituir nuestra historia interna y verdadera” (1935/01/20. Euzkadi. ‘Ante la fiesta de hoy. ‘Maestro de bertsolaris’). Euskal Herriko kazetaritzaren historiaren inguruko aditu ezagunenak, Javier Diaz Nocik, bertsolaritza euskarazko protokazetaritza gisa seinalatzen badu, zilegi dirudi bi ofizioen artean egiten den loturak. Andoni Egañak bere Hogeitabina laneko hainbat orrialde eskaintzen dizkio zutabegintza eta bertsogintzaren arteko parekotasunak topatzeari. Badu horretarako zilegitasunik, zutabegile gisa ibilbide oparoa izateaz gain, Rikardo Arregi Sarien lehen edizioan, 1989an, Sekziorik Onena saria eman baitzioten El Diario Vascoren Zabalik gehigarriko Zimurdurak zutabeagatik. Honela, bateko nahiz besteko testuaren laburtasuna aipatzen du, zutabeak ere nahikoa presakako lana izan ohi direla, bigarren ahozkotasunak ahozkoa eta idatziaren arteko mugak lausotu dituela, hartzaileak antzeko denbora eskaintzen diola zutabe bati eta bertsoaldi bati, antzeko eskemak jarraitzen direla bien

Nerea Iparzabal. Arg: aikor.eus

sorkuntzan eta bateko entrenamenduak besterako ere balio izaten duela. Parekotasun horiek direla medio bertsolari zailduari erraza suertatuko litzaioke zutabe txukunak sortzea, eta emaitza txukun horrek esplikatuko luke bertsolari zutabegileen booma. Arzallus bat dator Egañaren planteamenduarekin, eta gehiago ere badio: “(…) polita da bakoitzaren zutabegintza eta bertsogintzaren artean antzekotasunak atzematea. Unairen bertsoak beti bere firma darama eta bere zutabeetan ere ikus daiteke. Maialenen bertsorako pintzela ere nabari da bere zutabeetan. Edo Egañaren bertsogintzaren estrategiak hartu eta bere zutabegintzan ere erabiltzen dituela ikusten da”.

Ahalduntzeak ekarritako aukerak

Garai batean beste batzuk ziren bertso mundua antolatzen zutenak, eta, egun, Bertsozale Elkartean antolaturik, bertsolariak dira mugimendu gisa egin nahi duten bidearen gidari. Ahalduntze hori euskararen eta euskal kulturgintzaren ahalduntze prozesuaren eskutik eman da, eta hainbat adiera ditu, tartean, kazetaritzaren eta bertsolaritzaren arteko harremanari eragiten diona. Garai batean beste batzuk ziren bertsolaritzari buruz kontatzen zutenak, eta egun bertsolariak eurak dira kontakizun horren zatirik handiena ebazten dutenak. Euskarazko hedabideen garapenak erraztu die sarbide hori, baita bertsolaritzaren prestigiatzeak ere, edo bertsolariek kolektibo gisa maila soziokulturalean izandako garapenak.

Bertsolariek egindako kazetaritzaren loraldiak aukera berriak irekitzen ditu. Honela, bertsolaritzari buruzko kazetaritzan, bestelako formatuetan (liburuak, hitzaldiak eta abar) garatu ahal izan den barne begirada sendotzeko aukera, esaterako. Edo sorkuntza partekatzeak dakartzan ezagutza, konplizitate eta enpatia berezitik kontatu ahal izatea. Ez dira alferrik galtzen uzteko moduko kontuak. •

BED ERA TZI KOA

TESTUA: ANDONI EGAÑA ARGAZKIAK: J.M. BIELSA

Bederatzigarren sinfonia da Beethovenen lan ezagunenetarikoa. Hamar urte igaro ziren zortzigarrena egin zuenetik bederatzigarrenera bitartean. Tarte horren luzeak zerbait adierazten du berez. Gainera, bederatzigarrena amaitu eta hamargarrena egiterako hil zen. Eta hor sortu zen mitoa. Bederatzigarren sinfonia konposatu eta hamargarrena egiterako hil zen musikari bakarra ez baitzen bera izan. Beldurtu ere egin ziren bere ondorengo musikariak. Gustav Mahlerrek, esaterako, bere emaztearekin adosturik, tranpatxo bat egin zuen. Hamargarren sinfonia egin zuen, baina ez zion sinfonia deitu, heriotzaren beldurrez. Hamargarrena konposatzearen arriskua gainditu zuela uste zuen, baina hamaikagarrena egiten hasita hil zen hura ere… Bederatzi puntuko bertsoak ere badu mitotik zerbait. Neurri zaila da. Errima pilaketak bertsolaria alanbrean jartzen du, funanbulista lana eginez, bestelako neurrietan baino nabarmenago. Gainera, bertsolarien aldetik ezagutu izan dugun “matxinada” txiki horietako baten protagonista izan zen bederatzi puntuko bertsoa. Hala kontatu zuen Eibarren, 1960an jokatu zen Gipuzkoako Bertso Txapelketan parte hartu zuen Txomin Garmendiak: “Mogel zenaren omenez antolatu zuten txapelketa. Zazpi bertsolari ginen gonbita jaso genuenak: Uztapide, Lasarte, Zepai, Mitxelena, Joxe Lizaso, Joxe Agirre eta ni, gazteena. Lehenengo agurra bota ondoren, ‘orain bertsolariek bederatzi puntuko bertsoa botako dute Mogelen gorantzan’ esan zuen Alfontso Irigoien gai jartzaileak. Uztapidek eta Lasartek esan zuten ez zela hori bat-batean bertsoak kantatzeko neurria. Orduan Irigoienek nahi genuen neurri eta bozean kantatzeko baimena eman zigun. Ni ez nintzen haserre! Halere, Mitxelenak, bere txanda iritsi zenean, bederatzi puntuko bertsoa bota zuen. Gero, Basarrik idatzi zuen bederatzi puntukoa bai, bota zuela, baina ez ziola ezarritako gaiari behar bezala heldu. Txirrita ez zuela berak ezagutu bat-batean bederatzi puntuko bertsorik botatzen…”. Kontuak kontu, Beethoven eta bederatzi puntukoa lotuz, ikuskizun bat osatu genuen Xabier Lizasok eta biok. Emanaldian zehar, Xabierrek Beethovenen lan ezagun batzuk eskaintzen ditu: Claro de luna,

Andoni Egaña

(Zarautz, 1961)

Bertsolari eta idazlea. Kultur-teknikari lanetan aritu zen Gasteizko Udalean 1985etik 1992ra. Sormen lanari emana bizi da orduz geroztik. Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusian txapeldun izan zen 1993, 1997, 2001 eta 2005eko edizioetan. Finalista izan da beste hiru aldiz: 1986, 1989 eta 2009an. Bertsotan ez ezik, literaturgintzan ere aritu izan da, eta egun, Berria egunkarian zutabea idazten du egunero.

Xabier Lizaso

(Orio, 1965)

Musikaria. Pianoko Goi Mailako Ikasketak burutu zituen Sevillako eta Donostiako goi mailako musika kontserbatorioetan. Ondoren, ikasketekin jarraitu zuen Vartsoviako Chopin Unibertsitatean eta Londresko Royal College of Music entzutetsuan. Bestelako piano emanaldiez gain, milaka saio didaktiko eskaini izan ditu, bai haurrentzat, bai helduentzat, Euskal Herrian eta Espainiako estatu osoan zehar.

Waldstein sonataren lehen, bigarren eta hirugarren mugimenduak, Elisarentzat, Ekaitza… pieza bakoitzaren nondik norakoak azalduz. Esate baterako, oso esanguratsua da Elisarentzat piezarekin gertatu dena. Piano ikasle askok eta askok jo izan duen pieza honen izenburuak sortzen du ezustea eta jakin-mina. Beethoven hil eta gero, bere lagunak etxea txukuntzen hasi zirenean aurkituriko maisulana da Elisarentzat. Harriturik geratu ziren lagunak. Ez zen ohikoa Beethovenek zerbait egin eta argitaratu gabe uztea. Ez zen diruz gainezka ibiltzen zen horietakoa, egin ahala saltzen zuena baizik. Nolanahi ere, adiskideei esker argitaratu zen Elisarentzat Beethoven hil ondoren. Inork ez zekien nor zen Elisa hura. Inguruan ez zuen Elisarik musikagileak. Gerora, oso gerora, kaligrafoek eman dute epaia. Beethovenek musika idazten oso gazterik ikasi zuen, baina idazten oso berandu. Umetan eskolara gutxi joandakoa zen. Horregatik oso letra txarra zuen. Eta Elisarentzat irakurri uste izan zuten lagunek ez zuten ongi ulertu bere letra. Dirudienez, Teresarentzat zen partituraren gainean zirriborratu zuena. Eta horrek logika gehiago

zuen. Izan baitzituen Beethovenek hainbat Teresa bere jiran… Beraz, munduko Elisa guztien disgusturako eta Teresa guztien pozerako, hori da azkenaldian zuzentzat jotzen den bertsioa… Waldstein sonatan, Beethovenek bere musikaren ezaugarri behinena erakutsiko digu. Ez zen txantxetan hartu zuen lana. Waldstein bere mezenasa zen. Haren dirulaguntzei esker egiten zuen aurrera musikagileak, eta ongileari obra on bat uztea erabaki zuen. Xabier Lizasori Beethovenen musika hitz bakarrean definitzeko eskatu ziotenean, beretzat “brraumm!” bat zela erantzun zuen. Barealdiaren ondoko ekaitza zen bere musika. Eta hori ongi islatzen da obra honetan. Beethoven ez baitzen izaera errazekoa. Arbasoak bodega jabeak zituen. Aitona alkoholaren menpe erori zen. Eta gurasoak ere ez ziren hortik urruti ibili. Bera, umetan, Mozart ibili zuten gisara, herriz herri eta hiriz hiri ibili zuten bere doaiak azal zitzan. Eskolara joan ordez, aitak etxean edukitzen zuen, giltzapean, agindutako musikalanak ongi jotzen ikasten zuen arte. Horregatik, izaera gogorrekoa hazi zen

Ludwig. Helduaroan, harreman zaila izan zuen inguruko gizon eta emakumezkoekin. Zerbitzariak berriz, beldur ziren musikagilearen jenio biziaz… Bere lanik entzutetsuenetakoaren izenburua Ekaitza izatea ez da hain harrigarri. Neronek, berriz, bat-batean bota izan diren bederatzi puntuko ezagun eta esanguratsu batzuk kantatzen ditut, Pernando Amezketarra, Xabier Amuriza, Jon Lopategi, Aitor Mendiluze, Maialen Lujanbio, Amets Arzallusenak…

Xabier Lizasorentzat Beethoven “braaummm!” bat bada, nik kontatzen dut bederatzi puntuko bertsoa ere antzeko zerbait dela. Batik bat bederatziko laburra. Lau puntu motzak, bosgarrenetik bederatzigarrenera bitartekoak, eskaileratzat jotzen ditut. Hankaleku estuko eskaileratzat. Oinak juxtu-juxtu kabitzen dira han. Eta deskuidorik txikienean, “brauum!” bat gerta daiteke. Erorketa bat. Bertsozaleak ongi daki hori. Badaki bertsolaria inoiz baino alanbre finagoaren gainean ari dela dantzan. Badaki zenbaterainoko zailtasuna duen bukaeraraino zutik irauteak. Eta hala eskertzen du. Beethovenen garaikide zen Pernando Amezketarraren bederatziko batzuk sartzen ditut emanaldian, hasieran. Gerora, bada garai luze bat, non bederatziko gutxiago sumatzen den. Idatzizkoak dira gehienak. Baina 1960ko “matxinada” haren ondotik, bederatzikoarekiko harremana ere eboluzionatuz joan da. 1980ko Txapelketa Nagusiko buruz burukoan derrigorrezkoa izan zen. Xabier Amurizak “Euskal Herria” gaia jarrita botatakoari heltzen diot nik, nire bertsomina

Xabier Lizasori Beethovenen musika hitz bakarrean definitzeko eskatu ziotenean, beretzat “brraumm!” bat zela erantzun zuen. Barealdiaren ondoko ekaitza zen bere musika. Eta hori ongi islatzen da obra honetan.

egun hartan piztu zela kontatzeko. Eta bederatzi puntuko propio egindako bertso batzuetan kontatzen dut Amurizak egun hartan sortu zidan lilura.

Gerora, bederatziko bakar bat ez ezik, bertsoaldi osoa, hiru bertso, bota izan dituzte bertsolariek txapelketan. Eta norberak hala nahita, ez derrigorrez. Emanaldian zehar, esaterako, Jon Lopategik bere

arropak zaborretara bota eta haiek jasotzen ari zen eskaleari bota zizkionak ekartzen ditut nik.

Bakarretik hirura. Derrigorrezkotik hautatura. Eta txapelketatik jaialdira. Bederatzikoak ibilbide hori ere egin du. Ez askotan, baina tarteka, jaialdi batean —non epailerik eta puntuaziorik ez den—, bertsolaria emandako gaiari bederatzi puntuan erantzuten hasiko da. Inork agindu gabe arriskua hartzen. Eta horrelakoetan, ez da pipa-hots edo eztul zarata handirik entzungo… Aitor Mendiluzek jaialdi batean botatako hiru bederatziko ere kantatzen ditut. Baita oso ezagun bihurtu diren Maialen Lujanbio edo Amets Arzallusen Txapelketako bederatziko batzuk ere.

Eta aitortzen dut, nire bederatziko batekin gertatu zitzaidana. “Irribarrea” gaia jarri eta nola egon nintzen, luzaroan, bertso bat josi nahian. Eta nola ikaratu egin nintzen. Eta nola, azken orduan, bertso xinple bat botatzea beste biderik ez nuen sumatu. Eta nola, gerora, nik txartzat jota hasi nuen bertso hura bihurtu zen ospetsu. Bertsolaritzan ere nonbait “Elisa uste eta Teresa izan” gertatzen da. Emanaldiaren bukaeran bat egiten dugu biok, bederatzigarren sinfoniako melodia ezagunari —Europak ereserkitzat hartu zuen hari— bederatzi puntuko bertsoak jarri bainizkion. Pandemia betean jarritako hitzak dira. Eta antzematen zaie. Mezenas berriez ari naiz. Dirulaguntzez. Kulturaz. Mahats ale pottolo eta subsidiatu ala mahaspaxa izatearen hautuaz…

Honakoa da sortaren lehen bertsoa:

Egungo mezenasek daukaten birusa susmagarri denari ez dirurik luza sos funtsa doa beruntza: gobernu, bbk, kutxa… irtenbide bakarra, geurea geuk bultza maiz huntza, behetik goruntza, hasten da ta hazi untsa irtenbide bakarra geurea geuk bultza. •

HARITZ MUJIKA

TTAKUN

DOINUA: ”BEHIN ETA BERRIZ BERRI POZGARRIZ”

Birkenstock marroi, Altus gorrixka, eta Font Vella botila, bakarrik zoaz, kale bazterrei ateraz argazki pila. Erakusleiho baten aurrean ikusi arren bipila, ez al zara inoiz isladan hasi, ondoan, norbaiten bila?

Pausua sendo, pentsatuz “Ez dut beste inoren beharrik”, “Munduko punta honetan ez da beste arrasatearrik”. Zeure baitako galdera zein da ez duzunean indarrik? “Bakarrik nago bi aste luzez?” edo “Bi astez bakarrik?”

“Iritsi gara, giro ederra!”, etxera bi Whatsapp mezu. Gaur bisitatu nahi zenituzke mausoleo zein kongresu, auzo judutar, plaza nagusi, lau monumentu ospetsu... Begiek haiek ikusi arren, nora begira zaude zu?

Eta gosea sartutakoan -egunean bitan behintzatmila taberna dituzte aukeran, bai Bretañak, bai Probentzak... Zerbitzariak galde egitean: “- Ados, mahai bat. Zenbatentzat?” Lekurik ba al du jangela handiak lagun bakarti batentzat?

Eta hondartzara joandakoan, eranztean kamiseta, itsasertzera joateko goian estutu duzu koleta.

Baina han zabiltzan tartean zure arnas eta hausnarketa nork zaintzen ditu zure iPhonea, kartera eta txaketa?

Behin hondartzatik ateratzean, salbuespenak salbuespen, hondar alerik ez denik zugan, Ane ez dizut sinesten. Baina bakarrik nola zabiltzan ta ondoan inor ez den… Nork lagunduko dizu toaila astintzen eta tolesten?

“Bero honekin zuritotxo bat, -bi edo hiru, akaso...”

Gaur eseriko zaren kantinan pozik egon zinen atzo...

Topa egin nahi baina ez lagun, ez bikote, ez guraso... Zer da hobe; ura eskatu edo norberarentzat bi baso?

Bakarrik erdi mozkortu zara, sutan daukazu azala… Nola Arrasaten, hala Cancunen ostirala, ostirala.

Google Mapsari oinak zapalduz topatu duzu hostala. “Bihar goizean Euskal Herrira idatziko dut postala”.

“Lo? Oso ondo! - Nahiz koltxonetak bizkarra hirutan hautsi.”

Kaixo zer moduz, aita ta ama? Ondo al dabil Garazi? Gu kostaldean, de maravilla... Bada hemen zer ikasi! Etxean inor kezka ez dadin hobe zutaz ez idatzi.

Hamabost gauren ondotik heldu da azken opor eguna etxera bueltan zoaz pentsatuz “Jasoko al zuten gutuna?”. Nik neuk galderak egin ahala eman diet erantzuna, zure bidaiak irudikatuz, sortuz argazki albuma...

Orain zuk esan zer den motxilan ekarri izan duzuna.

ANE

ZUAZUBISKAR

HERREN

Hotel txikietako mahai handiegitan, kafe hutsa luzatu baitut gosaritan, dirdira sentitu dut besteen begitan, ez dakit errukitik edo inbiditan.

Turista-bidaiari duda dut erdizka Bidaiariak ustez urrun badu bista, nire maleta txiki, azal fin zurixka... Bakarrik nahiago dut sentitu turista.

Ez zatoz onenari gomendio eske, Haritz, iritzia dut merke bataz-beste, baina postalean har dezazun babespe... Igual erdi-ulertzen saiatu gaitezke.

Nahiz Instagramen hanka ilunduak jarri, nahiz barra bazterretik izotzak ekarri... Lasai, egon zintezke oporretan larri, opor delako ez da beti gustagarri.

Bakarkako bidaiak bihurtzea lorpen pentsatzeko “bakarrik badakit egoten”, egon naiz Portugalen, egon Lanzaroten... Pentsatuz “X-rekin zein ongi nengokeen”.

(Biko plana txarra da biko haserrean, nahiz guztiok nahi esku doi bat izterrean…) Ameskerian nabil, ez gorazarrean, baina ezin dut krema eman bizkarrean.

“Kaixo, ni hemen ongi” laukitxo ertzean, “zu zer moduz lanean?”, “zer moduz etxean?”... Baina postalak ere, zigilu hezean, ez dira idazten bueltan jaso nahi ezean.

Lo furgonetan edo ohe gogorretan, bankuko zenbakiak etziko zorretan... Dena ez baita eder laukitxo horretan... Hobe ez bizitzea beti oporretan.

Baina mendi punta zein irlako palmondo... Bakarrik gauden zenbat ukondoz ukondo... Igual ez ginateke hainbeste egongo, ez balitz egon ahalko bakarrik eta ondo.

DOINUA: ”LO HADI AINGURUA”

Balentin Larrea (1876-1970)

Udalak idazkari, maisu eta organista gisa kontratatuta egin zuen Zalduondotik Gabiriara Meliton Larrea Perez de Lazarragak. Idiazabaleko idazkaria ere, Domingo Mujika, Zalduondotik etorria zen, harritzekoa ez harremanak sortzea bi familien artean. Horrela ezagutu zuten elkar Domingoren semea zen Mateok eta Melitonena zen Balentinek. Gaztetxotan banandu ziren ikasketak egiteko. Bata Oñatin eta Gasteizko apaiztegian, bestea Madrilgo kontserbatorioan. Balentin Larrea gabiriarrak airez aire burutu zituen ikasketak eta Iruñeko Nuevo Casino Eslavan pianojole titularraren lanpostua hartu zuen, lehiaketako epaimahaiaren aho bateko oniritziarekin. Madrilen ezagututako Teresa Auzmendirekin ezkondu zen eta Iruñean bertan hartu zuen bizitokia. Txapitela karrikan bizi izan zen hirurogeita hamar urtez familia osatzen, klaseak ematen, piezak konposatzen, kontzertuak jotzen eta sariak irabazten.

Mateo Mujika (1870-1968)

Sermoilari gaitza, euskaltzale suharra, eta, Euskalerriaren Alde aldizkariak ohartarazi zuenez “musikari inteligentea”. Apezpiku maila hartu zuen Elizaren nomenklaturan: Burgo de Osman au-

Balentin Larrea

Mateo Mujika. Arg: Zopizarren (wikipedia)

rrena, Iruñean hurrena, Gasteizen azkenik, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak osatzen zuten probintzia eklesiastikoaren buruzagi. Gasteizko apaiztegiko irakasle zela hasi zen Mateo Mujika agertzen Gipuzkoan barrena egiten ziren Euskal Jaietako eratzaileen artean. Baita bestelako zirkulu batzuetan ere, Euskal Esnalean Y de la Academia qué? artikuluak jakinarazten duenez.

Akademiko Jaunak, D. Resurrección Mª de Azkue, D. Karmelo de Etxegarai, D. Arturo Campion, D. Mateo de Mujika, zergatik ez da sortu sorrarazteko agindua daukazuen erakundea?

Zein ote zen Mujikaren zeregina euskalarien artean? Azkueren laguntzaile, apika? Iduri luke, batera eta bestera zerabilen artzaintzan, Iruñean apezpiku eman zituen lau urteetan ardurago batuko zela Balentin Larrearekin Euskal Jaietan, hirian bertan baino.

Ibarrart (1839-1919) Bettiri esan ohi zioten ahaideek eta adiskideek, latinezko Petri euskaraz goxatua. Lapurdin munduratu zen, Jatsun. Ithurraldia etxea poxelu zen trenbidearen lanetarako, eta suntsitu egin zuten. Hurrengo mendean Udarregi jaio zen Artikula Aundi ederra suntsitu zuten bezala autobidearen probetxuz. Aitarik ez, amak eta aitona-amonek hazi zuten Bettiri, katixima eta eskola ez ezik kultura ere emanez: kantuak, ipuinak, ahozkotasuna. Ttipitatik erakutsi zuen kanturako eta zirtoetarako jaidura. Laster ezagutu omen zituen Etxahun zaharra eta Otxalde gaztea. Biekin jardun omen zuen ostatuetan. Ez ziren bakarrak bertsotan, Otxalde bera informatzaile.

Piarres

Saran egun badugu bertsulari hanitz Katxo ustariztarra, Beskoitzeko Felitz Bettiri jatsuarra hortik dago irriz Xetre Hazparnekoa, partida nik aldiz

Anibar arin hiz

Zeraidarrak berriz

Muske erakuts erhiz

Xara mintzo lodiz

Otxalde kantugile, zaharra ez balitz!

Zazpi urte eman zituen soldadu, herritik urrun. Halako ahots gozoa eta halako gustua kantatzeko, antzerkilari behar lukeela esan zioten, gerora Etxahun Iruriri Pariserakoa aholkatu zioten era berean. Eta honek bezala, irri egin eta ezetz, nahiago Jatsun munduan baino. Soldadugoan, elenga ditzakegun jakingarri baliosez beste, oinetakoak konpontzen ikasi. Lanbide horretan jarri zen Montelimar-etik etxeratutakoan zazpi urtez jantziago. Marianne lehengusinarekin esposatu zen sakramenturik gabe. Halako batean, herriko gazteek eskaturik, Baigorrin azaldu zen. Erretorearen etxetik hurbil antolatu zuten tobera muntra. Barnetxe erretorea eta J. B. Etxegarai bikarioa leihoan, Ibarrarten kantu maneraz liluraturik. Etxegarai ere Jatsukoa izaki, erraz egin zuten Ibarrartekilakoa. Xantre izatea proposatu zioten. Eta luze gabe hantxe berriz, Baigorrin, emaztearekin, zapetain tresnekin, elizako kantari nagusia izateko kasik hil arteraino. Eskualduna baionarrean bere sinadura bertso azpian “Baigorriko xantrea”, Euskal-Erria donostiarrean “Baigo-

Piarres Ibarrart

rriko eliza-kantaria”. Han ezkondu bide ziren elizaz. Baldintzaño profesional bat zeukan, hala ere, Barnetxek eta Etxegaraik eragin tratuak: bertsotan ez aritzea plazan. Konprenitzekoa da koruko liderrak ez lukeela ibili behar ahakar eta zurrut…

Aitak eman zerautan zerura joaitean enetzat mahastia, artzeko lanean arta nezala aitak bezala haintzur eta jorra laguntzat hor nuela… sotoko goporra.

Mahastian xoriek goiz dute kantatzen orduan bozkarioz lanari naiz lotzen gero zait hasten bihotza hozten agortzen zintzurra laster dut eskuratzen sotoko goporra.

Udarregi ondoezik

Nola edo hala heldu zen erretorea, aldatzean gora, Usurbilgo Artikula Aundira. Okerrago zegoen Udarregi ordea. “Nekatu al zera, nekatu?” arnasa ia ezin hartuan zegoen bertsolariari.

Bai jauna! Ezin ukatu talentuak berriz bajatu mundu hau ezin bukatu.

Hobera ez, herriko medikuak lankide bat ekarri zuen bien artean gaitzaren erroa hobeki atzemateko. Bat Usurbilgo semia, Aiakua bestia neri bisita egitera etorriak dia eztula txarra daukat, petxua tristia ni sendatz’ez banaute gizonak eztia

Udarregiren heriotza santua, 1895

Usurbilgo Urdaiaga Torreako semea zen Felix Zatarain apaizak Udarregiri buruzko lan eder bat argitaratu zen 1933an, Argia astekarian eta Ardunbe izengoitiz. Udarregiren hainbat lagun, pasarte eta bertsoren berri emanik, bertsolariak eredugarrizko heriotza izan zuela esplikatuz amaitzen du lana. Udarregiren heriotzaz jakin zuena —hala dio berak—, bertsolariari elizakoak eman zizkion apaizaren ahotik jaso zuen. Antza denez eta sinestekoa, Usurbilgo erretore zaharra ezinean zebilen aldatzean gora Artikula Aundira eta beste baserri askotara. Laguntzaile bat eskatu eta gazte apaiztu berri bat bidali zioten, Mateo Mujika. Honen besotan egin omen zuen azken hatsa Udarregik. Komunioa eman aurrekoak bete zituen, bekatu guztien barkazioa eskatu zion Jainkoari, eta Elizak erakusten dizkigun sinesgaiak egi-egiaz sinesten zituela aitortu zion Udarregik. Gero —Felix Zatarainen hitzak— “beregana zatorkion Jaunari harrera eginez” hitz hauek esan omen zituen:

Jesus jaun on-ona Trinidadedo bigarren pertsona Atoz, atoz nigana.

La muerte del bersolari, 1936

Orduan ere gaur egun bezain garestia zatekeen Arte Popular vasco liburua. Gure herriaren kultura, gure herriaren ondare bizia erdaldunei erakusteko opari dotorea eta hainbat adituren lanez osatua: Bernardo Estornes Lasa, Aita Donostia, Jose Agirre San Telmo Museoko zuzendaria, Joakin Irizar arkitektoa, Jesus Larrea Bilboko etnografia museoko zuzendaria, Enrike Jorda orkestra zuzendaria, Violet Alford nazioarteko Folk Dance Festivaleko partaide eta The tradicional dance eta English folk dances liburuen egilea.

Orduan ere gaur egun bezain garestia zatekeen Arte Popular vasco liburua. Gure herriaren kultura, gure herriaren ondare bizia erdaldunei erakusteko opari dotorea eta hainbat adituren lanez osatua…

Bertsolaritza esplikatzeko, Dunixi izengoitiaz sinatzen zuen Dionisio Azkue hautatu zuten. Pintorea zen. Euskaraz bazekien, artikulu bakan batzuk eginak zituen gure hizkuntzan. Bertsolariak

Gabiriko plaza, 1914ean. Arg Indalecio Ojanguren

Idiazabal, XX. mendearen erdi aldera ateratako argazkian Arg: Indalecio Ojanguren

ikusi eta entzun zituela, erran gabe doa. Gaztelaniaz egin zuen bere lana, gainerako gehienek bezala.

Uhinak hausten dituzten arrokak bezain gogorra, itsasaldeko pendizetako otea bezain latza, Igeldoko mendikateak arraza berezi bat elikatzen du: alkandora mahuketatik lepoan lotu eta harritzarren ertz gainetik saltoka ibiltzen diren zuntz tinkoz egindako gizonak. (…)

Udazkena, gaztaina arbolak urre eta iratzeak purpura? Udaberria, sagarrondoak zuriz jantziak? Ez dakit nola agurtu zuten Usurbilgo zelaiek beren Sortzailea, parrokiako koadjutore gazteak zeharkatzen zituela, bere baitan bildua eta begirunez, Viatiko Santuaren eramaile.

Udarregin sartu zen Jauna. Bertsolari zaharra hiltzen ari zen. Lasai ari zen hiltzen, bakean ari zen hiltzen, are gehiago, alai ari zen hiltzen, Kempisek dioen pozarekin, gizon onaren altxorra den kontzientzia onaren pozarekin. Izan ere, santuki alai ez dagoen inor, Esperantzaren alaitasun jainkotiarrak gainez egiten ez dion inor ez dugu

entzun izan abesten une bat geroago betiko epaitu behar duen Hura bera hartzean.

Eta hori bai dakigula, badakigu nola agurtu zuen Udarregik bere Sortzailea azken arratsalde hartan, hurbiltzen ikusi zuenean bere hil-ohetik:

Atoz Jesus Ona etorri nigana Trinidade Santuko Bigarren persona.

Bistan da Felix Zatarainen artikulua baliatu zuela Dunixik bere kolaborazioa egiteko. Udarregiren bizitzaz ere badihardu, baina heriotzarena nagusitzen da, tituluak agindu arau. Arbasoen fede sendoa, egia eternoak oroz gain. Horrela hiltzen omen da bertsolaria. Horrela, nola baina? Dunixiren kontakizunean ageri dena kontuan harturik, Udarregi bere garaiko beste edozein kristau bezala hil zen: nekatua, ahuldua, zintzo… Oker gaude ordea! Ez, ez beste edozein bezala, zeren Udarregik behar bezala hiltzeko

Txapitel kalea, Iruñea (1927). Arg. Rafael Bozano Gallego

laguntzaile ukan zuen apez hura —Dunixik antolatu amaieraren jukutria estilistikoa– “Gasteizko Apezpikua da egun”. Udarregiren heriotza santuak goratu ote apaiz gaztea Apezpikutzara? Apaiz gaztearen dohainek bideratu ote Udarregi santutasunera?

La muerte del bertsolari, 1937

Ez, bertsolariak ezin du hil beste edozein euskaldun arruntek bezala. Herriaren manuz kantatu ohi du eta Herriaren manuz da euskaltasunaren ordezkari, eredu. Gerrako literaturan badago lekukotzarik fusilatuez eta fusilatuak izatera kondenatuez. Fusilatuek berek esana edo idatzia eta lagunek, ziegakideek kontatua. Basilio Pujanak eta Balendin Enbeitak eman dizkigute Dueson ikusitakoak. Tomas Gerrikagoitiak, fusilatu behar zutelako susmoak hartuta, sakelan ibili zuen emaztegaiari idatzitako hunkigarria, emateko beldurrez. Tximela kapitainak Ramon Azkueren kuraia kantatu zuen.

Ez, bertsolariak ezin du hil beste edozein euskaldun arruntek bezala. Herriaren manuz kantatu ohi du eta Herriaren manuz da euskaltasunaren ordezkari, eredu.

Arantza eta larrosa liburua. Auspoa

Eguntxinta orduko giltzaren soinua, sarrailaren mingainak tristea doinua; gelako atetik bota Azkuek oihua: Agur, euskeran alde hiltzera nihua!

Lekukotza ongi dago, baina gerrak beste zerbait behar du, bertsolaria bera behar du... hilik.

Bertsolaria, euskal poeta popularra, euskaldunen arimaren ordezkaririk garbiena dugu.

Mendian jaio ohi da, eta bere nortasuna, nahiz eta nahikoa ikasi ez, jatorrizko euskaldunaren adierazgarririk gorenena da zalantzarik gabe, espiritu zorrotza, malgua, burutsua.

Gizarteko maila guztiek izan dituzte, gerra odoltsu honetan, beren martiriak, traidoreen tiropean erorita: apaizak, abokatuak, industrialak, emakumeak… Bertsolaririk ez martirietan.

Ondikotz, horretan ere, hartu du lekurik.

Iazko egun triste bat, euskal poeta gaixo bat pelotoiaren aurrean. Zein da zure bekatua? Nazionalista izatea, Euzkadi maitatzea.

Prestatu dira borreroak exekuziorako, jo dute deskarga lazgarria, lurrera zerraldo gure herriak hainbeste maite duen gizona, bertsolaria.

Une ikaragarri hura baino lehentxeago, gizon gazte eta osasuntsu hark, kontzientziaren lasaiak ematen duen patxadaz, eta pultsua galdu gabe, honako agur hau idatzi zien aitari, anai-arrebei eta lagunei:

Aita eta anai maiteak:

Gu hola hiltzea nahiko zuan gure Jaungoiko maiteak,

Usurbilgo Eliza. Arg: Fondo Marin (Kutxa Fototeka)

Gerraurrean Aitzolek eta bere akolitoek arbuiatzen zuten bertsolaritza libre lotsagabea kirastutako tabernetarik eta negargarrizko bertsoetarik betirako erredimiturik zintzotasunez, xumetasunez. Bertsolariak — noizbait!— odola eman dio aberriari.

zuei ere ditxa on bat eman dizutela Ama Birjina graziaz beteak gure odolarekin garbi ditzala gure munduko kalteak. Agur egiten dizuet nere aita eta munduko lagunak. Bukatu dira kontatutako egunak munduan ez dira danentzat holako portunak, hemengoak utzita zeruan eitera noa ezagunak.

Eta erantsi hauxe postdata gisa: Ondo bizi eta beti katoliko onak bezela, gure Ama Elizaren alde egin. Goraintziak. Zerura arte. Bertsoa eta postdata ez beste guztia gaztelaniaz emana dago Eusko Deya-n 1937.02.25, gaztelaniazko itzulpen bana dutela. Euskararen eskubidea eman zaio bertsolariari, edo ezinbestez txertatu da zinezkotasun indargarri? Egin litekeen zalantza da, bertsolariaren izenik, sorlekurik, arrastorik, ematen ez denez.

Horrela hiltzen dira gure gizonak, justuaren lasaitasunarekin.

Eta heriotza tristeak gogora ekartzen digu militar espainolek fusilatu zuten beste poeta batena, Jose Rizal

Filipinetako abertzale handiarena. Gizon bikain hark ere, hil baino lehentxeago, Adios a Filipinas poema eder hura idatzi zuen, guztiz hunkitu gabe inork irakur ez dezakeen benetako harribitxia.

Filipinetarainoko raida egin zuten espainiar hegazkinlari militarrak Manilara iritsi zirenean, eta atzerritar orok hiri horretara iritsitakoan ohi zuen bezala, abertzale handiaren monumentuaren oinean oroigarri bat eskaintzea izan zen beren aurreneko egitekoa.

Iritsiko da, bai, hainbeste zanpaketa basati burutzen dituztenek, Kristoren jarraitzaile onenak omen diren horiek, doilorki eraildako euskal poeta zintzo eta xumearen oroimena ere omendu beharra.

Gerraurrean Aitzolek eta bere akolitoek arbuiatzen zuten bertsolaritza libre lotsagabea kirastutako tabernetarik eta negargarrizko bertsoetarik betirako erredimiturik zintzotasunez, xumetasunez. Bertsolariak —noizbait!— odola eman dio aberriari. Azken finean, fusilaketa honek —benetakoa, asmatua?– bertsolaritza garbi eta abertzalearen garaipena antzezten digu: euskal arimak behar zuen martiria sortu da.

Organoaren laudorioz, 1923

Obra handiak egin zituzten Usurbilgo elizan, eta organo berria bedeinkatzeko, Udarregiri kristautasunez hiltzen lagundu zion apaizari deitu zioten, haren bedeinkazioa goi mailakoa bihurtua baitzen, Balentin Larrea 1900az geroztik bizi zen Iruñeko apezpiku izendatu berria zen Mateo Mujika. Eguna igande zela, azaroak 25 egun zituela, goizeko zazpietan hartu zuen Usurbilgo bidea apezpikuak, autoz. Balentin gidari? Lagun? Bi zaldizkok eta hamaika mutil gaztek bizikletan itxoin zioten herri-mugan, eta haiek zituela eskolta —zain-gudari dio kronikalariak— heldu zen hiribarnera eguerdian. Elizaurrean, agintariak eta jaun-andere

nagusiak buru zituztela, harrera sutsu eta zoragarria egin zioten usurbildarrek. Apezpikuak meza nagusia eman zuen, noski, eta berrogeita zortzi minutuz aritu omen zen komunioa ematen “eta emakumezko adina gizonezko Jauna hartzen”.

Apezpikuaren kalitateari dagokion gisan, Mateo Mujikak sermoi gogoangarria egin zuen.

Eliza hau beti izan da ederra; orain askoz ederragoa: lehen ez ziran gauza ikusgarri asko dituzute. Dirua ona da, gauza onetara zuzentzen bada. Aberats batzuek beren diruak buru gainean jartzen dituzte, eta diru hoien pisuak inpernura hondatzen ditu: beste batzuek beren diruak oinazpian jartzen dituzte, eta diru hoien bultzadak zerura jasotzen ditu. Herriko seme ezagun eta ospetsu baten oneginak ere gogorarazi omen zituen. Izan zitezkeen Joxeanton Artzek poema ironiko hura egin zion Etxebeste jaun indianoarenak edo Torreako beste Zataraindarren batenak, ez dakigu.

Gero, organoaren laudamena egin zuen Mateo Mujikak. Gauza guziak Jaunarengana kantari zuzentzen dira: ibai, itsaso, zuhaitz, haizeak; guziak dute beren soinua. Zilar, urre eta marmolak ere, Jauna omenaldu dezaten jartzen dira elizetan. Organoak, guzien izenean, guzien aldez, gauza guzien soinuerak beragan bildurik, Jaunari zuzentzen dizka bere soinu eta kanta ederrak.

Antza, ez zen Udarregiz oroitu.

Era guztietako festak egin ziren Elizaren berritua ospatzeko: organo kontzertua, dantzari txikien emanaldia, antzerkia, bazkaria... Kronikek ez dute bertso saiorik aipatzen. Aginagako Gaztelu bizi zen oraindik.

Gure ahozko zein paperezko literaturan, mendiaren maizterra artzaina izan ohi da, eta artzaintza —erromatarrentzat bezalaxe— bizitza idilikoaren eredua dugu, alegia, kolpe zorrik jo gabe libre bizi ahal izateko modua.

Mendiaren maizter

Gure ahozko zein paperezko literaturan, mendiaren maizterra artzaina izan ohi da, eta artzaintza —erromatarrentzat bezalaxe— bizitza idilikoaren eredua dugu, alegia, kolpe zorrik jo gabe libre bizi ahal izateko modua. Erran nahi baita, egunak bertsogintzan eta kantugintzan emateko aitzakia haritz eder baten itzalpean. Nondik zeukan Xalbadorrek horrelako talentua? Artzaina zen! Nahi bezainbat ordu ideiak eta koplak lantzeko!

Piarres Ibarrart eta Artzaintsa mendian

Zenbait katalogotan Artzaintza Mendian izenarekin ageri da, artzaintsa hitza oker delakoan. Ahaztu egin zaigu, nonbait, Maialen Lujanbio agertu izan zela bertsolarisa izendapenez hedabide batzuetan.

Ikazkintza (wikipedia)

Herriko ene gazte lagunak nitaz dira urrikaltzen heien josteta zoroetalat ez naizelakotz hurbiltzen bainan gaixoek erran bezate zer zorion dutan galtzen!

Bakea eta librotasuna osoki ditut gozatzen eta menditik ez ote dut nik gauza ederrik ikusten?

Ibarrarten artzaintsak eguzkiaren agertze miragarria eta elizako ezkilen oihartzuna dastatzen du, itsas aldera behatu eta arrantzaleen ontzi ttipiak ditu ikusten, beren bela zuriekin, kukuak kuku egiten dio pago gainetik, zozoek ziztu sasi barnetik, haritz baten azpian egiten du oturuntza, edateko ur garbia damaion xirripatik urrun gabe. Urrun, Ameriketan, hitza eman diona dago: hura han deino izanen da mutxurdin, baina helduko baita —zilar poltsa batekin, suposatzen dugu– ohore eginen diote emandako hitzari. Eta menditar biziko dira, jakina, zilarrak zilar. Mendia, larrea, ardiak, txoriak kantari… zoriontasuna.

Bake osoa, mendian ikazkin

Ramos Azkarate tolosarra eta Augustin Etxeberri saratarra ere zapatariak eta bertso jartzaileak ziren. Baina ez batak ez besteak kantatu zuten zapatariaren lana edo zapataren mesedea. Ibarrartek ere ez.

Zapetain, sastre, arotz, zurgin eta hargin, Hek, hirian lanean igandearekin astelehena besta, gero min burian!

Ni zuhur eta sano ikazkin mendian.

Gizon gazte, lorios merkatukaria jan-edan onen zale eta jokaria, ontasunak horrela goaten direnian erranen duk «Hobe zen ikazkin mendian!».

Lili-arrosa ainitz bada bazterretan, gaztien xoragarri herri guzietan, ez naute enganatu ni orai artian; lorerik gabe nago ikazkin mendian.

Igande bestetan dut garbitzen larrua plazara naiz agertzen ongi apaindua, arrai dut arpegia, hitz onak mihian. Nork ezagut nagola ikazkin mendian!

Ibarrarten ikazkina bakezko estatus baten bila dator mendira, lagun zoroengandik urrun. Hiria galgarrizko lekua da, salbu eta mezetarako edo familia bisitatzeko. Mendian lili engainagarririk ez, nahiago ikazkin zapetain baino! Lau haizetara agerian dagoen komentua dugu mendia.

Bertso saioetako ofizioetan ezin konta ahala bider erabili izan dira artzainak. Apenas baliatu izan den ikazkintza gai bezala. Alta bada, ikazkinak eman dio ederrik kantuari.

Ikazkin liluratua

Bertso saioetako ofizioetan ezin konta ahala bider erabili izan dira artzainak. Apenas baliatu izan den ikazkintza gai bezala. Alta bada, ikazkinak eman dio ederrik kantuari. Tene Mujikak, gizonezko lotsatiaren baitan ausartuta, poema labur bezain delikatu hauxe sortu zuen.

Neure txondorra utzita iturrira nintzan suila betetzen zegon neskatxa bat bertan. Hark eman zidan ura, ai zer gozoa zan! Geroztik hain gozorik ez dut berriz edan.

Ikazkina naizenez ta ikazkintzan beti hain ume ederrik inoiz ez nuan ikusi. Horrela bere itxurak eder, zoragarri gentza lapurtu zion nere bihotzari.

Arrasateko euskal jaiak (1896)

Lagundu nion suila burura jasotzen baina ezin ausartu etxera laguntzen. Nahiagatik lagundu ez dakit zer nuen inola asmatu ezin baimenik eskatzen.

Balentin Larreak hainbat sari jaso zituen. Eresiak lanarekin nagusitu zen Donostian. Lan hura derrigorrezko pieza ipini zuten abesbatzen lehiaketan Eibarren, 1901ean, Eduardo Mokoroaren Sentierak izenekoaren ondoan.

Ikazkin zuloan

Hezur gogorreko eta odol biziko ikazkin erreal batek erakutsi dizkigu, eta Kaliforniatik, erregaia ateratzearen nekea, gogorra. Mendian ardi artean edo iturriko bidean ez baina kantinan aurkitzen du, dirua dueino, pinterdika karesatzen dakien emaztekia.

Biba arrosa lilia haren gainean erlia arnoa edan eta joka dut ardur-ardura legia arros kolore nere sudurra, ikatz kolore begia.

Diote lehen gizona lurretik zela egina lurretik heldu, lurrak higatu eta iresten duena: jaun mineroa, zu bide zira bizirik tripan daukana.

Lanjer handian goatzi errekontruak ainitzi harri batek jo, bolborak erre edo bizirik ehortzi arno maitea, eman kuraie!, zuretako bainiz bizi.

Karta joko eta drago libertimendua frango arropa zikin, mutur zikina, sosa bota nahiago mina ziloan barnarik noa eta zorretan barnago.

Zerbitzaria karesaz Marka pinterdia beraz egarria naiz eta zainetan odol beltz hortarik eskas bihar ere ttut kargatu behar hemezortzi tona ikatz.

Akabatu da eguna maite zaitut arno una zuk ifernuan ezarri nauzu, halere zaitut laguna miserable bat bizi naizela ahantzarazten duzuna.

Horrela, hamabi ahapaldi gordin, eder. Iholditik Arizonara, 1952-1959. Les Chantes basques de Charles Uhalde. Maiatz, 2005. Baptiste Orpustanen sarrera eta Claude Mehatzek apailatu hogeita hamazazpi kantu.

Nolakoa den Ibarrarten koblagintza

Anitz jende plazan, leihoetan, zolako harresiaren gain eta gibelean, karriketan. Baionatik, Bordaletik, Parisetik, Espainiako eskualdun herrietarik ere etorriak Baigorrira 1905eko Euskal Bestara. Taula gainean zuberotarrek xoraturik atxiki zuten, betiko gisan, ikuslegoa. Zuberotarren ondotik lumazko koblakarien aldia, sari banaketa.

Hirugarren saria, Piarres Ibarrart. Makila zilarreztatu bat. “A! zer makila” dio Jean Etxepare medikuak, bekaitzez.

Ezagun da zer koblari den; erran nahi dut hoberenetarik dela, ez baita orobat Eskual Herrian nehor nausitzen zakonik, non ez diren Elizanburu zena eta Zaldubi. Gozoak dira haren bertsuak, asetzen daukute beharria, ez datxikite ele alferrik, baditeke ez duten bihotzari min egiten, atseginarekin edo beren argiaz liluraturik uzten izpiritua, bainan hunkitzen gituzte.

Ibarrart ikazkin, Larreak muzin

Gipuzkoan aski indartuak zeuden Euskal Jaiak XX. mende hasieran. Ganadu feria eta herri kirolez gain, dantzari, idazle, bertsolari eta musikari lehiaketek osatzen zuten programa. Balentin Larreak hainbat sari jaso zituen norgaiagoka hauetan. Eresiak lanarekin nagusitu zen Donostian. Lan hura derrigorrezko pieza ipini zuten abesbatzen lehiaketan Eibarren, 1901ean, Eduardo Mokoroaren Sentierak izenekoaren ondoan. Eta epaimahaikoen artean ipini zuten Balentin Larrea, Beltran Pagola eta Jesus Santestebanen pareko. Gizon eskolatu haien multzorako gure hizkuntzak garrantzia zeukan edo Lore Jokoen araudiak behartzen zituen hartara, ez da arinki trenka genezakeen zalantza. Iduri luke, hori bai, bertsolaritza musikarien artera hurbildu zitzaigula, zigutela.

Elkarrekin etorkizun seguruago eta iraunkorrago baten alde

Segurak 1911n antolatu zituen Euskal Jaiak.

Tema Primero. Melodía de carácter vasco, para canto y piano, adaptada a la poesía Ikhaskina (sic) Mendian, de Pierre Dibarrart.

Lehen saria eman gabe utzi zuten. Bigarren saria, Larreari. Konposizioa, menor tonuan, ongi sentitua da, gustu onekoa eta euskal kutsu nabarmenekoa. Piano zatia ongi ulertua dago. Epaimahaiak lehen saria emanen ziokeen lan honi, baldin eta aurkitu ez balu ‘biziago’ delakoak, temaren aurkeztean eta amaitze errepikatuaren artean kokaturik, ez daukala euskal nortasun berezirik, batez ere azken konpasetan. Bestalde, badauzka konposizio honek kolore tragiko edo dramatikoa duten konpas fortissimo batzuk letrarekin adoskaitzak, eta azkenik, pianoaren sarrera edo preludioa luzexkoa da. Egileak erraz konponduko ditu akats hauek, ez baitira oinarrizkoak, azalekoak baizik.

Epaimahaikoak Arturo Campion, Francisco Gaskue, Juan Montes, Jose Mª Agesta, Buenaventura Zapirain, Secundino Esnaola. Erdaraz publikatu zen akta.

Irailaren 25ean, plaza lepo, Sesé abeslariak Ibarrarten Ikazkin Mendian oinarri Larreak egindako kantua eskaini zien segurarrei pianoa lagun, eta publikoak sutsuki txalotu omen zituen konposizioa zein Sesé jaunaren lana. Akatsak barne? Epaileek aholkaturikoa eginda? Ez dakigu. Antzeko kronikak ageri direnez aldizkari bietan, oso litekeena da Segurakoaren berriemailea pertsona bera izatea, Euskal Esnalea-n euskaraz eta Euskalerriaren Alde-n erdaraz. Euskal Esnalea-k, hala ere, detaile interesgarri bat dakar sariketari buruz.

Eresi batzaldia. Lehendabiziko gaia: Pierre Dibarrart jaunak “Ikhaskina (sic) Mendian” irakurburu zutela egin zituan neurtitzai eratutako euskaldun eresia. Lehendabiziko

saria, ez da inorentzat izan. Bigarrena, Usandizaga jaunaren “Mendi-Mendiyan”, Balentin Larrea jaunari eman zitzaion, baina gauza gutxi dalako ez du hartu nahi izan. Bigarren saria, izan ere, Mendi-Mendiyan delakoa, izen horretako opera komikoaren pianorako partitura zen. “Gauza gutxi” hori, hein batez, irain handi samarra da konpositore batentzat.

Balentin Larrea eta bertsolaritza

Interesgarria izanen litzateke jakitea nolatan iritsi zen Ibarrart lapurtarraren Ikazkin Mendian bortxazko pieza izatera Seguran. Haren omenez, aurreko urtean hil zelako? Zergatik bertso sail hori preseski? Euskal Jaiaren eratzaileen artean ageri zenez –eta txistularien epaimahaiko–, Mateo Mujikak iradoki ote zuen? Edo Lekarozko musikari handi haietakoren batek gomendatu ote zuen Ibarrartena?

Dena den dela, Oiartzunen 1915ean antolatu ziren Euskal Jaietan, abesbatzen emanaldian, plaza lepo, Joakin de Errandonea tenoreak Ikazkin Mendian abestu zuen.

Balentin Larreak ez zuen bertsolaritza ezagutu Ibarrarti esker, lehenagotik zetorkiokeen interesa. Irunen 1902an eratu ziren Lore Jokoetan Seis preludios vascos aurkeztu zituen. Horietarik bat, laugarrena, Diálogo de los bersolaris . Eta ohar teknikoetan, Allegretto animato, Menos, A tempo. Lehen saria irabazi zuen.

Abertzaleek gogoan zeuzkaten (Mateo Mujika) Apezpikuak emandako laguntzak 1936ko altxamenduaren ostean. Berak bideratu zituen seguruenik hanhemengo gordegietara Manuel Lekuona bezalako asko, fusila ez zitzaten.

Zarautz, Francisco Franco karrika

Tarteka, udan bereziki, Zarautzera ezkondu zitzaion alabarenera azaltzen zen Balentin Larrea. Baina alabak etxean pianorik ez eta Balentinek “behatzak egin behar”, Elena Berazadi bilobak dioen bezala Berria-k 2021ean egindako elkarrizketan. Pianoa, Zarautzen, askok zeukaten. Hiru probintzietako apezpiku ohiak ere bai, Montemar etxera deserrefuxiatu zenetik 1947an. Balentin Larrea harengana. Behatzak egitera, doike, eta musika ez beste kontu batzuen inguruan eleketan aritzeko, aspertzeko, eztabaidatzeko menturaz, biak bakarrik gertatzen zirenetan: katoliko izatea zer den, komunismoa, Franco, molde berriko musika, Nafarroa, euskaltasuna… Mateo Mujikak hainbat bisita hartzen zituen, ez apaizenak bakarrik. Abertzaleek gogoan zeukaten Apezpikuak emandako laguntzak 1936ko altxamenduaren ostean. Berak bideratu zituen seguruenik han-hemengo gordegietara Manuel Lekuona bezalako asko, fusila ez zitzaten. Oraindik bizi da hark ezkondutakorik 1950-60 urteetan. Montemar txalet handia eraitsi egin zuten etxemulko baten goititzeko. Hantxe du hasmenta, egun Gipuzkoa Etorbidea izena duen kantoi batean, Mateo Mujika karrikak.

Mixelengo zubia

Badakigu haizea ate joka ibitzen dela, leihoak zabaltzen dituela baimenik eskatu gabe, teilak harrotzen dituela, idortzen geneukan arropa eraman dezakeela, egosten ari behar lukeen ikatz txondorra erre dezakeela... Bertso paperak ere milaka eraman omen ditu betirako, haizeak. Lapurrari zemai eginez, Piarres Ibarrartek galera horren zati on bat estali zuen.

Mixelengo zubia, zubi famatua arraintzariendako toki hautatua haize hegoak han du azkarra xixtua niri laster egin daut xapelaz tratua xapelaz tratua.

Hameka orenetan, oraino barurik Zubi hartan arraintzan ari nintzelarik arrain bat naukalarik amuan loturik haizeak ereman daut xapela burutik xapela burutik.

Hasarre heldu hintzen, hozturik mendian hiri mendekatu haiz, hobenik ez nian zer huen hartzekorik ene xapelian, gisa hortan sartzeko hartuta urian?

Valentin Larrea Zarauzko hondartzan bere bilobarekin 1955

Apezari burutik xapela kentzia barkatu erran gabe, hoi duk ausartzia! Hegoa ero zela nian aditzia noiz ikasi-gogo duk zer den zuhurtzia?

Hastiagarria haiz, egunaz bai gauaz, oro erokeria, ez dakik zer nahas… Ez duka urrikirik egin dukan lanaz, gisa huntan emanik apeza buru-has?

Nungo Satan gorriak igorria hintzen? Ez haut ikusi ere xapelaren hartzen!... Hartu dukan lekurat ez baduk bihurtzen, jakinen duk enekin zertarako haizen.

Haizea, izanen duk justiziaz gerla segur duk, preso ere harturen hutela Baionan galtzen badut, Pauberat apela ez badautak bihurtzen ebatsi xapela. ebatsi xapela!

Apezen xapelari aski aiher denik baduk bai mundu huntan haizeaz bertzerik. Kentzen ahal baluzte hik bezain isilik, ez ginezakek ibil buruan xapelik, buruan xapelik!

Baigorrin bertan bada zubi bat Errobi ibaiaren alderik alde Mitxelenia auzorako. Bai, irriño ironiko bat dario xantreari bertso hauek kantari. Doinu aparta asmatuko ziokeen Balentin Larreak, ez genuke zer harriturik. Ez ote luke barre eginen Mateo Mujikak berak? •

Iturriak

X.X. Las Fiestas de Eibar. Euskal-Erria, 1901.07

Etxepare, Jean. Baigorryko phestak. Eskualdun Ona, 1905.08.11

Un socio de Euskal Esnalea. Y de la la Academia, qué? Euskal Esnalea, 1908.03.15

X.X. Certamen Musical. Euskalerriaren Alde, 1911. 09.30

X.X. Segurako Euskal Jaiak. Euskal Esnalea, 1911.09.30

X.X. Gora Usurbil. Argia, 1923.12.02

Ardunbe. Udarregi. Argia, 1935.01.02

Dunixi. La muerte del bersolari. Arte popular vasco, 1936

Olerkizale. La muerte del bertsolari. Euzko Deya, 1937.02.25

Lafitte, Piarres, Ibarrarten koblak. Herria, 1948

Urkizu, Patri. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako kantak 2. Etor, 1991

Ugalde, Martin. Don Manuel Lekuona (Etxezarreta, J. M. Bertsolarien desafioak guduak eta txapelketak. Sendoa, 1993)

Telleria, Enekoitz. Aitona Valentinen doinuak. Berria, 2021.05.26

https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/fr/mugica-urrestarazu-mateo/ar-82637/

Eskerrik anitz Amagoia Gurrutxagari, Gorka Arreseri, Iñaki Muruari.

Itsasoan

Felix Zubia doinua: etaren su-etenetik

Gure etxeko leihotik, iparra dabilenean, gizakiak gaua uzten badu isiltasunean, Itsasoa entzuten da olatuen jardunean, korrontea nola doan mendeetako lanean. Ozeanoak indarra baitu bere sakonean, bertara hurbiltzen naiz ni, ahal bada, zuzenean, bizitzaren itsasoan denboralea denean (bis).

Hamar urte nituela, Amabirjinak aldera, bi arrebekin joan nintzen hondartzara bainatzera, Korronteak hartu eta ezin kanpora atera, ura zihoan goraka, nire gorputza behera. Bi sorosleren besotan atera nintzen aurrera, hauxe da nire buruan sarri sortzen den galdera, aprobetxatzen al dudan nire bigarren aukera (bis).

Ez nindu(e)n kokildu baina zurrunbiloen indarrak, olaturik baldin bazen atera txanpero zaharrak. Aletak jantziz oinetan atzean utzi aparrak, goitik behera, a zer txanpak, zuzenak eta azkarrak.

Surfaren modak gerora bete zituen baztarrak, Hawaien asmatu zela diote amerikarrak, taula han sortu zen baina ez ziren izan bakarrak (bis).

Arbaso zuzenak ditut Aita Mari, Pako Rata, liburuetan jasorik ez dauden hainbat pirata. Sare konpontzaile fina, arrain saltzaile aparta, Getariako portuan “Sheriff”a zen gure aita. Nahiz bizimoduak nauen itsasertzetik aparta, hura dut nire arnasa, insomnioan, lo kanta, kresalak suspertzen nau ni eta ez dadila falta (bis).

Txalupa txiki bat badut, ez nintzen asko nahasi, Aitarekin txikitatik nuen arrantzan ikasi. Estresak harrapatzean eroturik banaiz kasi, leman ipintzen naiz eta kanpora noa ihesi. Galdera bada “ontzian zergatik ibiltzen haiz hi?” bertan zer egiten dudan garbi nahi dut adierazi, diru pixka bat gastatu (e)ta bizitza irabazi (bis).

Berdin zait zein den aukera, arrain txikia, berdela, hondarrazpiko, txitxarro, edo muxarra bestela. Gustora prestatzen ditut, aparejoa, kordela, jakinda barratik kanpo mundua zabaltzen dela. Baga txikiak kulunkan daramanean batela, jakin ezazue guztiok hortxe sentitzen naizela, amak bere magalean hartu banindu bezela (bis).

·

Goilarakadak

Irati Alcantarilla

Kristal baten hatzean ta beti gertuan, noizbait irtetzekotan besteen tratuan.

Eskaparateetan modu beratuan, Gizarte baten barne traba metatuan. Gu ere bizi gara super merkatuan.

Ez ote da bizitza heriotz motela? Izan ikastegian, lanean bestela. Bizitza pasatu dut osatzen eskela, Behin ta berriz sentituz zulo bat badela, ta etengabe norbaitek irensten nauela.

Irizten dudana ez baduzu irizten, guregan badaukazu nahikoa sinispen. Hospitalera bueltak hastean iristen, yogurtaren etapan ez gara berpizten. Behin tapa irekita ez da berriz ixten.

doinua: hamalau heriotzena

Zer ote da bizitza? zein du arrakala? Ez da eternitate baten lehen atala. Izan zaporeduna edo naturala, aprobetsatu behar dugu nola hala. Kadukatzen delako yogurtak bezala.

Hospitale iluna genuen alaitu, erditze gela noizbait genuela blaitu. Patua patua da nahiz eta gogaitu. Heriotzak nahi badu gurekin amaitu, sortu garen lekura eramaten gaitu.

Bizitza ziklo bat da ta hara zergatik: Nahiz eta zaporea irten norberatik. Denok bukatzen dugu tamalez ahatik, paleatibotako gure logelatik, bizitza emateko prest yogurt batengatik. ·

Txaloak Manex

Agirre

Konexioa egon zen. Nietzche, Galipentzu eta Jarrai aipatu ziren. Entzuleek eta bertsolariek elkar elikatu genuen. Airean eraman genuen elkar. Gozamenak hausnarra dakar. Zein izan zen kontua oso ondo funtzionatzen ari zela ohartzeko unea? Niretzat behintzat, txaloak markatu zuen. Gaur egun, bertsotan, performantzearen parte da txaloa, ikuskizunaren atal bat da. Erritmoa markatzen du, txanda ematen du, lokarri lana egiten du. Baina ez da beti horrela izan. Hona Joxe Lizasoren esana, milurteko honen hasieran Estitxu Eizagirrek garai bateko entzuleei buruz galdetuta:

Lizaso zenak esandako zenbait kontu gaur egun ez dira baliozkoak. Bertsotan aritzeko ekintza bera aldatu egin da. Baina argi-izpi bat eman dit joan zen ostiraleko kodea hobeto ulertzeko. Momentu batetik aurrera, baleko bertsoari apenas jotzen genion txalorik. Ez, noski, bertsolaria tentsionatzeko, momentuak ez zuelako eskatzen baizik. Entzuleok eta bertsolariek elkarri ezer esan gabe adostutako zerbait inplizitua bihurtu zen. Hori bai: bertso onetan (gehienetan, esango nuke) lehertu egiten ginen. Liturgiari esanahi berria ematen zitzaion, aldiro. Zerbaitek funtzionatzeko, elementu guztiek izan behar baitute funtzio bat.

Ezetz ta ezetz

Oihana Iguraran

Korrikaren uberak 50 (!!) bertso-ekitalditik gora utzi dituela jakin dugun egun honetan bertan (astelehena, apirilak 11), horietako batek utzitako aho-zapore gozoa ezin kendurik nabil oraindik. Apirilak 8, ostirala, Zuiako Korrika kulturala, Murgiako administrazio batzarraren egoitza, Nerea Ibarzabal eta Saioa Alkaiza kantuan, Gorbeialdeko neska* gazteen taldea gai-jartzen, afalostea, 60 bat entzule.

Egarria usaintzen zen (elkartzekoa, saio bat lasai entzutekoa, ospatzekoa), baina ez zen gako bakarra izan. Saioaren hasierako izotz-hauste tartea laburra izan zen. Bi bertsolariek asmatu egin zuten. Sekulako saioa egin zuten, hasi eta buka. Baita gai-emaileek ere.

Entzule ona zen, baina orain adina txalo ez, e! Plazako saioa egin (ordu erdi edo hiru ordu laurdeneko hori) eta agurtzerakoan txalo jotzen bazuten, buenoo! Txaloa oso garestia zen orduan. Orain berriz txaloa kasi ez da jotzen bertsoa ona zelako, ixiltzen zarelako baizik. Niri amorraziorik gehiena ematen didana da zenbait lekutan bertso ona edo txarra kantatu txalo berdin berdina jotzen dutela. Hori seinale txarra da. Txistu jotzea ere ez da ederra izango, horixe ez zait tokatu, baina alferrikako txalo asko bai. Horiek ez dira sinistekoak

·

Badira gure memorian, gure subkontzientean iltzatuta geratu diren bertsoak. Kantu herrikoi gisa ezagutu ditugunak, buruz kantatzen lehenago ikasi genuen ziotena ulertzen baino. Eta urte batzuren buruan, gure burua horiek –demagun- festa batean, taldean eta ahoz gora kantatzen harrapatzen dugunean, lehenengoz hitz horiek garunera heltzen zaizkigu eta tarteka lotsatu egiten gara kantuaren aitzakian esaten ari garenaz. Bai, sortu ziren garaiaren argitan epaitu behar dira, baina gaur egun publikoki kantatzen baditugu, irratian entzuten badira, galbahe hori eraiki ez duenak guk aurrez bezalaxe barneratu eta naturalizatu litzake. Horra hor, ahozkoaren edota kantuaren arriskua: gure baitara duen sarbide erraza eta gogoan iltzatzeko duen gaitasuna.

Badira urte batzuk aldian-aldian abesten ditugun bertso ezagun horiek (ber)ulertzen ari naizela, eta zenbaitekin harritu ere egin naiz. Horixe da gaur izenburura ekarri dudana, aspaldiko “ez da ez” bat.

Izan daiteke azkenaldion berriz egin behar izan diren salaketa eta manifestazioetako aldarria. Izan lilteke, azken parrandan gogaikarri jarri den horri esan diozuna. Izan zitekeen gaur goizean erantzun duzun mezua. Gaurkotasunik ez baitu falta, izan zitekeen. Baina ez. Bilintxek XIX. mendean egindako sortatik ateratako hitzak dira (beste egun baterako utziko dugu, Bilintxengandik zergatik egin diren kantutegi herrikoiaren parte sorta “erromantikoenak” eta ahanzturan utzi diren sorta sozial eta politiko gehienak).

Juana Bixenta Olabe izenez ezagutzen dugu sorta, eta indarkeriak gurutzatzen du aldez alde*. Esaldi horrek, ordea, une batez egoera iraultzen du.

Elkarren arrazoi ez direnean elkarren ondorio diren botere harreman zerrenda luze baten gurutzaketaren erdian esaten dio “ezetz ta ezetz” Juana Bixenta nerabeak (ez hargatik herabea). Eta horregatik maite dut hainbeste izenburutzat hartu dudanaren aurretik doana: “esango diot ezetz ta ezetz”. Nik, berorri. Berori, baina nik “ezetz ta ezetz”.

Eta hor, oholtzan eta plazan mila bider sentitu dugun harreman bertikalaren aurrean ezezkoari eusteko adibide eder bat dagoela bururatzen zait.

·

Pirinioa, gure aukera

Eneko Fernandez

Abeltzaintzaren garai onenak joan ziren hilobira Eta basoen ustiapenak ezin mozkinik motiba Hutsikan dauden industriagune… lan gabeziak argira Egunez egun Pirinioa odolustutzen ari da

Asteburuak heldutakoan zenbat gora, zenbat biba! Bisitarien suzko erroberak Turismoaren dirdira Baina behin jaia pasatu eta argiak itzaltzen dira Egunez egun Pirinioa odolustutzen ari da

Anginak Joanes

Illarregi

Urtero legez, kunplitu nahian nire ikasleen desira giro goxoan eskiatzera heldu gara Erronkarira Eta jarririk bertako herri ta jendeari begira Egunez egun Pirinioa odolustutzen ari da

Mendi handien herri txikiak parajearen neurrira Kantitateak kualitatetan baloratu ahal balira… Baina ametsek tamalez dute txin txin hotsaren segida Egunez egun Pirinioa odolustutzen ari da

Hitzeman eta inoiz bete ez diren promesen harira senti daiteken ezinegona ezin bi hitzez deskriba Gurpilei trabak ipiniz gero nola heldu urrutira? Egunez egun Pirinioa odolustutzen ari da

Eta tamalez antzekoa da Ikasketen perspektiba 16 urte betetakoan herriari despedida Soilik hirira alde egitea denean alternatiba… Egunez egun Pirinioa odolustutzen ari da

Baina zauriak itxi daitezke ilusioen arabera Esku zabalik dagoen lurra, jende hurbila gainera Ea halako mezu gehiago zabaltzen den jendartera PIRINIOAk eduki dezan merezi duen AUKERA ·

Kantatuko dizue gaitzaren biktimak aste hontan pasatu baititut anginak nahiz ta hartu pastillak eta medizinak ez du nahi beste indar amoxizilinak.

Mina hasi zenean, eztarri lakarra ibuprofeno kaja erosi beharra automedikatzea beti ez da txarra baina aguantatu nun egun bat bakarra.

Egun bat igarota akabo jolasa eztarriko bideak etzebiltzan lasa juxtu juxtuan pasa zitzaidan arnasa nere babarik ere ezin nuen pasa.

Medikutara joan akojonaturik eta kontatu ezin zela pasa urik pastilla eman zidan hark, errukiturik nahi orduko ez zuen egin efekturik.

doinua: ilun ikarak azken argia

doinua: txuringaiko errotarena

Orduak pasatuta ze egonezina berriz urgentzitara, kotxean, jakina han ipurmasailean ziztada egina min harek kendu zidan eztarriko mina.

Behin hobetuta ere tristura nagusi larunbata heldu zen parranda ta guzi tragorik hartu gabe behar nion eutsi gibelak eskertu du, eta ez da gutxi.

Anti-inflamatorio omeoprazol lain antibiotikoa zortzi ordutan zain hainbeste droga mota hartuta nire gain desintoxikatzea tokatzen zait orain.

·

Kontuz

Enare Muniategi

nenean ikasitakoak. Baina, bizitzak aurrera egin du, denbora ez da alperrik pasa eta nahiz eta “oi kanta berri” ugari ezagutu orain, jakina da “nola kanta hala bizi” garela.

Pirritx eta Porrotxek ondo erakutsi digute “kantatzen ez duenak zorionik ez du”-ela, eta ume hori barrutik irteten zaigu, nahi baino maizago batzuei, eta nahi baino gutxiagotan besteei.

“Kantatzera noazu bertso edo bat edo bi, herenegun jarriak” bizitzarekin topo egin duen gazte arruntari.

“Gure txikitako kantak, kanta ederrenak gaur egun entzuten ez direnak” izaten dira askotan ezin izaten ditugunak burutik kendu, umezaroan “kantari eskolara” joaten gi-

Nerabezarora pasa, eta kaskoen barruan inork ez molestatzeko moduko bolumenean jarritako doinuak sartzen ditugu gure burmuineko discoduroan. Erromerietan borobilean egoten ginen kuadrillan,, oihu eta dantza, “kantatzen duen herria ez da inoiz hilko” eta goizaldeko hirurak momentu

aproposa da bizirik sentitzeko. “Kantuz daramazkit nik gauak, kantuarekin” horrela joaten ziren larunbat gauak, lehenengo tragoarekin eta azkenengoarekin, etxera orduz heltzearekin nahiko izaten genuen sasoian.

Eta esan bezala, denbora ez da alperrik pasa, eta konturatu orduko ez zahartzaro, ez helduaro, ez nerabezaro eta ez umezaro, hanka bat juergarako gogotsu eta bestea ostirala noiz iritsiko deskantsatu ahal izateko. Lanez gainezka egotearen gurpilean sartuta, nahiz eta pentsatu: “ezin nauzu hain errez bihurtu numero”, eta umoretsu “kantari esnatzen naiz goizero goizero”, nahikoa ete da ostiralera bizirik heltzeko?

Ostiralera ez dakit nola helduko naizen, baina, badakit gaurko egunera nola iritsi naizen. Bertsoan eta bizitzan dena ez da goxoa eta batzuetan “kanta garratz mikatza” tokatzen zaigu, baina, bizitzak estutu arren, edonoiz bueltatu gaitezke umetako kantuetara, “cantar, a la vida cantar” baino ez baitugu egin behar penak alegratzeko.  Eta hori egin beharko dugu, oholtzan zein dutxa azpian, kantatu, “porque cantando se alegran, cielito lindo, los corazones”, eta gogor eta osasuntsu beharko ditugu bihotzak, bizitzarekin topo egiteko beste aro baten ere.

“Kantuz sortu naiz eta kantuz nahi bizi” hemendik aurrera ere.

·

Arnasa hartzea ere ederra da Arkaitz

Estiballes

antzerako bizipenak. Arnasa hartu ezinik nabilen susmoa sarri izan dut, ez bakarrik asmatikoa naizelako, bestela ere, gaitzerdi gainera arnasa hartu ezinda nabilela ohartu naizenetan.

“Bajau” tribua Filipinak eta Malasia artean bizi den tribu nomada da, “Nomada urpekariak” goitizenaz ere ezagunak. Joloko artxipielagoko eta Zamboangako penintsulako nomada hauek urpean 70 metrora arte jaitsi daitezke eta hamahiru minutu egin urpean, arnasa hartu gabe. Berunezko pisu batzuen laguntza besterik ez dute horretarako. Beno, berunezko pisuena eta genetikarena. Azken ikerketen arabera, haien organoek aldaketa genetikoak pairatu dituzte urteetan zehar, hain zuzen ere, barea normala litzatekeena baino tamaina handiagokoa dute. Horrela, urpean daudenean oxigeno gehiago isuri dezakete odolera.

Bertsolaritzak nigan izan dituen aldaketa genetikoak zein ote diren galdetzen diot neure buruari. Susmoren bat badut, baina ez naiz esatera ausartzen. Arnasa hartzea omen da bizitzeko elikagai behinena. Esan bezala, badira ur azpian arnasa hartu gabe luzaro irauten duten urpekariak, ez naiz horietakoa ni, baina bizi izan ditut

Ardurek eta konpromisoek kendu izan didate arnasa niri, hara joan beharrak, handik bueltatzeak. Ez naiz bertso munduko lanei buruz soilik ari, baina egia da ber tsoek ere ito izan nautela behin baino gehiagotan. Zenbat asteburu egin ote ditut etxetik kanpo? Kuadrillako zenbat afari galdu ote ditut? Edo txarrago, zenbat bizipen konpartitu? Aitortu behar dut, artean gazte eta berde ginenean, ez nintzela larregi arduratzen: nondik deitu kanturako, hara nindoan. “Lagunak datorren astean ikusiko ditut” esaten nion neure buruari, hurrengo aste horretan ere konpromisoren bat aterako zitzaidala jakitun. Egia da gaztetan lagunak hor zeudela, Deustuko jaietan, adibidez, parrandan eta gustura, ni Barakaldon bertso afari batean nengoen bitartean. Zenbat aldiz ez ote naizen lagunengana agertu bertsotako lanak amaitu ostean. Ez ninduen larregi kezkatzen, gogoko tokian aldaparik ez! Baina joan nintzen ni ere zahartzen, eta ingurukoak zer esanik ez. Ez dakit mundua aldatu ote den edo gu garen aldatu garenak; edo mundua aldatu nahi genuenak ere munduak aldatu gaituen. Azken hamarkadan zein gaitza egin zaigun lagunartean elkartzea, horretarako inoizko gogotsuen nenbilenean etorri dira lagunen

haurrak mundura, lana edo oposizioak. Arnasa hartzeko parada neukan une haietan ikusi ditut ingurukoak arnas estu larrian. Munduko airea mugatua ote den ere ez dakit, baina arnasa hartzen dugun bakoitzean beste inori arnasa lapurtzen bageunde bezala sentitu izan naiz.

Egun lagunekin elkartzea Felipe Gonzalez berriz panazko prakak jantzita ikustea bezain zaila izan arren,  lehengo batean lortu genuen. Iruñea aldean geneukan egun pasa, Arturo Campion euskaltegiaren urteurreneko bertso poteoa, bazkaria, Labriten Oinatzen despedida, Leitzarako bidean musika topera jarri, Leitzako frontoian afaldu eta elkarren arnasa arnasten bukatu. Arnasgunea Leitza, arnasa leitzarrak.

Orain, beste behin ere, arnasa gabe nabil, ez ardura gutxirekin, eta denak aurrera eramateko larri. Egitekoen artean lehentasun zerrendak egiten hasia nago eta hori ez da seinale ona. Berriz ere, “Bajau” nomadak bezala nabil, urpean eta arnasa hartu ezinik, baina haiek baino bare txikiagoarekin. Zurekin ere, irakurle, baditut hitz emandako zenbait zor, txapelketako gaiei buruz eta epaileei buruz idaztea, besteak beste. Gaur ere ez da izango, ba! Ea arnasa hartu eta hurrengo zutabeetan zerbait okurritzen zaidan. “Pendiente neuzkanak” deitu beharko diot atal honi, bitartean izan ondo, irakurle, eta ito gabe!

Bat-bateko bertsoaren jolas-izaera du idazlan honek abiapuntu eta jomuga. Bere-berea du bat-bateko bertsoak izaera hori. Jolas egiteko erabili ohi da bertsoa lagunarte, bazkalondo, afalondo, taberna eta sagardotegietan. Baina badu beste erabilerarik ere, txapelketetan eta.

Bat-bateko bertsoa, oro har, galtzen joan da jolas-izaera azken mende eta erdian. Galera horren historia zirriborratu nahi nuke, zortzi flashetan, bi lanetan, galera eragin duten faktoreak atzeman eta gogoetarako gaia eskaini aldera. Geure esku dago –batez ere, bertsolarien esku–galdutakoa berreskuratzea, beranduegi izan aurretik.

Lehen lan honetan, 1936a arte iritsiko gara, bost flashetan. Datorren lanerako gelditzen dira beste hirurak.

Tarteka, Antonio Zavalaren pasarte batzuk aipatzen ditut. Neronek itzuliak dira.

1. Hasieran, jolasa izan zen

Antonio Zavalak 1968an idatzitako pasarte batekin has gaitezke:

Ez da erraza hitz gutxitan laburbiltzen zer izan den bertsolaritza Euskal Herriarentzat. Jolas xalo eta soil bat izan da, baina beste hainbat jolas konplexu, arranditsu eta garesti baino sakonagoa eta benetakoagoa.

Oroimina darie Zavalaren hitzei. Paradisu galduaren oroimina. Umetako argazkiek eragindakoaren antzekoa. Ezaguna dugu argazkia: bertsolariak kantuan lagunartean, bazkalondo, afalondo, sagardotegi edo tabernaren batean. Plazaren batekoa ere izan daiteke, edota bertso txapelketaren batekoa.

Oroiminarekin batera, galderak ere eragiten dizkigu argazkiak: noiz, nola, zergatik joan da galtzen jolas-giro hori?, zer egin berreskuratzeko?

2. XIX. mende-hasierako desafioak

Antonio Zavalak dioenez, «XIX. mendearen lehen bi herenetan, desafioraino eramaten zuten bertsolariek borroka gogoa». Eta ezaguna den desafiorik zaharrena gogoratzen du: Zabala amezketarrak eta Txabolategi hernaniarrak Villabonako plazan jokatu zutena 1801ean, bosna ontza urre jokoan, lau mila lagunen aurrean eta beraiek aukeratutako epaileak epaimahaiko. Ikustekoa, entzutekoa eta gozatzekoa izango zen desafio hura. Taberna handi baten antza izango zuen Villabonako plazak, festa eta jolas giroa gainezka. Azkenean, bertsolariek bi orduz jardunda gero, halakoa izan zen epaimahairen erabakia ere, aurretik jendetzak bere gisa, aho batez eta aho betean emandakoa berretsiz: zoragarri aritu zirela bi bertsolariak eta biek merezi zutela desafioa irabaztea. Berdinketa, beraz.

Zavalak eransten du:

Ez dakigu zer neurritan izango ziren ohikoak desafio horiek. Baina horiek izango ziren, noski, bertsolaritzaren garai hartako egun handiak. Desafioek desagertzean utzitako hutsunea, norgehiagokek bete zuten lehenik, eta txapelketek gero.

Antonio Zavala, 1994. Arg: Aiurri

3. XIX. mendearen azken urteetan

Berriro ere Antonio Zavalari hartuko diogu hitza:

Bigarren Gerra Karlista bukatu zenean, euskararen aldeko mugimendu bat sortu zen Euskal Herrian. Ordu arte foruen defentsan saiatu zen herria. Baina, bataila hura galduta, ematen du bere funtsaren beste osagai hori –euskara– zaintzera jo zuela herriak. Eta orduan, bertsolaritzan jarri zituen begiak. Herri-arimaren osagai garrantzitsu eta barne-barnekotzat juzgatu zuen bertsolaritza, osagaietan lehenengoetakoa.

Lore Jokoen giroa iritsi zen plazetako bat-bateko bertso saioetara ere. Tabernetako giroa baino jasoagoa zen, serioagoa.

Orduan, norgehiagokak etorri ziren. Ez ditu herriak berak sortzen, desafioak bezala; klase kultuak sustatzen ditu.

Norgehiagoka horietako baten berri ematen du ondoren Zavalak, Jose Manterolaren eskutik. Hau, norgehiagoken antolatzaile ez ezik, horien kronista ere izan zen eta.

Irunen 1881eko irailaren 9an izan zen norgehiagoka. Bederatzi bertsolari aurkeztu ziren. Besteak beste, Pello Errota eta Udarregi. Epaimahaikoen artean, Arturo Campión eta Jose Manterola bera zeuden. Hasi, Pello eta Udarregiri hasi ziren kantatzen. Zer gai jarriko eta «Baldin elkartzen bagera euskaldunak, izango ditugu oraindik zoriontasunak». Ez zen bukatu zaharra Bigarren Gerra Karlista.

Erraz irudika ditzakegu bertsolariak elkarrekin kantuan, elkarri txanda emanez, batak bestearen arrazoiak indartuz. Halako gaia jarri zieten: egokiagoa bakarka jarduteko, elkarrekin mokoka jarduteko baino. Tabernako jolas girotik eta desafioetatik urrun xamar gaude.

Gaiak ez zituen ezustean harrapatuko bertsolariak. Aurretik ere jorratuak izango zituzten antzekoak. Dena ez zen txantxa eta umorea izango, bertsopaperetan ere ez zen bezala. Lore Jokoek ere urratua zuten bidea; are gehiago, urratzen ari ziren orduantxe ere.

Lore Jokoak 1851n antolatu ziren lehen aldiz Euskal Herrian, Iparraldean, Anton Abadiaren babespean –klase kultua eragile–. Gero hasi ziren Hegoaldean, 1879an. Joko horietan, besteak beste, bertso idatzien lehiaketak antolatzen ziren. Adibidez, gai hauek jarri zituzten lehiaketa horietako bitan: Iparraldeko euskaldunen emigrazioa Ameriketara (Iparraldean) eta foruen galera (Hegoaldean). Bertso-jartzaile ezagunak ageri dira irabazleen artean: J. B. Otxalde eta J. B. Elizanburu (Iparraldean), F. Arrese Beitia eta P. M. Otaño (Hegoaldean).

Beraz, Lore Jokoen giroa iritsi zen plazetako bat-bateko bertso saioetara ere. Tabernetako giroa baino jasoagoa zen, serioagoa. Herria jasotzeko aproposagoa. Giro berri horretan, bertso jostalariak ere badu tokirik, baina honek ez bezalako itzala du bertso jasoak eta honek ez bezalako egitekoa. Horra hor, bat-bateko bertsoaren jolas izaerari mugak jartzen zenbait faktore.

Lehenengoa, zerbait lortzeko bitartekotzat erabili nahi izatea bat-bateko bertsoa. Izan ere, jolasa beste helbururik ez du bertso jostalariak. Jolas egitea da kontua; dibertitzea, ondo pasatzea. Jolasean agortzen da bertso jostalariaren egitekoa. Baina jolasetik harago doa bertso jasoa: entzulearengan eragin nahi du; jolasa ez beste zerbaitetarako erabiltzen da. Tresna eta bitarteko bihurtu da, ia ustekabean, hasieran jolas hutsa zen bertsoa. Eszenatokiak ere zerikusi handia izan lezake bat-bateko bertsolariaren jardunean. Tabernak ez bezalako errespetua sortzen du plazak. Bestelakoa da plazako entzulearen jarrera ere. Taberna handi baten itxura izango zuen Villabonako plazak, baina jendearen aurrean kantatzea –jendetzaren aurrean jardutea– ez da tabernako lagunartean jolas egitea. Tabernan, bertso-lagunarekin ari da batik bat bertsolaria; plazan, batik bat entzulearentzat.

Epaimahaiaren itzala ere faktore baldintzatzailea du bat-bateko bertsolariak. Izan ere, norentzat kantatu: entzulearentzat ala epaimahaikoentzat?

Villabonako plazan, agian, ez zitzaien galdera hori sortuko. Irungoan bai, noski. Nire aldetik, galdera bihurri bat egingo nuke, Arturo Campión handiaren euskaltzaletasunari ezer kendu gabe: zer neurritan ulertuko ote zuen bat-bateko bertsolari haien euskara?

Irungo norgehiagoka izan eta handik bi urtera, 1883ko irailean, Azpeitiko Lore Jokoetan, bat-bateko bertso sariketa bat jokatu zen. Zavalaren esanetan, bertsolarien artean sekulan sortu den sesiorik gogorrena piztu zuen

Donostiko Bertsolari Txapelketa Nagusia, 1936. Arg: Ricardo Martin (Kutxa_Fototeka)

…jolasa beste helbururik ez du bertso jostalariak. Jolas egitea da kontua; dibertitzea, ondo pasatzea. Jolasean agortzen da bertso jostalariaren egitekoa.

sariketa hark. Ordu arte elkarrekin ondo konpondutako hiru bertsolari –alde batetik Udarregi, eta bestetik, Pello Errota eta Joxe Bernardo Otaño– erabat haserretu ziren, sariketa hura izan zela medio. Ordu arte, jolasean ibili ziren bertsotan, nahiz eta handi samarrak esan elkarri. Orduan, jolasa joko bihurtuta –dirua ez ezik, izena ere jokoan–, betiko haserretu ziren. Horra hor jokoa –euskal lurraldean hainbat haserre, xextra, sesio eta liskar eragin duen jokoa– barru-barruan sartuta bertsolaritzaren eremuan. Bertsoak lehendik ere eragingo zuen sesiorik, baina beste dimentsio bateko eragina izan zuen Azpeitiko bertso saioak. Jolasetik gutxi dute, oso gutxi, ondoren bertsolariek elkarri jarritako bertso mingarriek.

4. XX. mende-hasiera: garbizaletasuna

Berriro ere Antonio Zavalarena da hitza:

Urte haietan [XIX. mendearen azken aldean] asko ugaldu ziren norgehiagoka horiek. Baina XX. mendearen hasieran euskararen garbizaletasuna jarri zen modan. Ustelduta zegoen hitz egiten zen euskara; garbitu beharra zegoen. Ondorioz, bertsolariarekiko mespretxua etorri zen.

Aitzolek olerkigintza kultua jo zuen begiz euskal sentimendua pizteko…

Baina ez zuen lortu amestutako arrakasta… estrategia aldatzea erabaki zuen…: bertsolaritzak hartuko zuen olerkigintza kultuaren lekua.

Txomin Agirreren Garoa eleberriko pasarte bat datorkigu gogora. Merezi du osorik aldatzea hona. Bide batez, ezin hobeto ematen duelako tabernako jolas giroaren berri. Jatorrizkoak dira letra etzanak, euskara mordoiloa salatuz Txomin Agirrek halaxe idatziak, bertsoa bera lehenengoa dela:

Illunabarrean, nere eginkizunak amaituta erri alderuntz nentorrela, baserritar asko billatu nituan bideko ostatuetan, oiturazko atsedenak egiten, premia gabeko jan-edanetan, beste dema batzuetarako azia botatzen ta ardoak ematen duan indarraz bertsoak eresitzen.

Ara nik zalpurdirako [zaldi-gurdirako] argi billa sartu nintzan ostatu batean entzun nituanak:

Bertso berri batzuek Nai ditut paratu, Pulamentuz esanaz

Gaur zer dan pasatu. Bizkai guztia emen

Guk degu ondatu

Ezta Ixio [Inaxio] Mari Ain gaizki portatu.

Basarri eta Uztapide

Gaurko apostu orrek Badu inportantzia

Itz bitan esango det Bere sustantzia; Bizkaitarren diruak Bete dit poltsia, Ara zergatik detan Nere alegrantzia.

Etziran neri batere alegrantzirik eman aien aoetan euskereak zeukan gorniak [elgorriak].

Eta aien aoetan bakarrik balitz!

Zavalak, ordea, honela biribiltzen du goiko bere pasartea: Bost axola bertsolariari. Honek kantari jarraitu zuen herrixketako plazetan, taberna eta sagardotegietan.

Eta ondoren: Baina ez zen norgehiagoka gehiagorik izan.

5. Lehen bertsolari txapelketak: 1935-1936

Baina desafioak, sariketak eta norgehiagokak amaitu eta urte batzuk geroago, bertsolari txapelketak etorri ziren. Nahiz eta geroagokoa izan txapelketa izena, 1935 eta 1936koak jo ohi dira Euskal Herriko lehen bertsolari txapelketatzat. Mugarri dira bi lehen txapelketak bertsolaritzaren historian. Batetik, aurreko norgehiagokek urratutako bidea sendotu zutelako; bestetik, gaurko egunetaraino iristen delako beren eragina.

Aurreko norgehiagoketen ezaugarriak dituzte txapelketa hauek. Hauek ere klase kultuak sustatuak dira; Aitzol izan zuten eragile nagusi, Euskal Pizkundea izeneko mugimenduaren baitan. Hauek ere euskal sentimendua piztea zuten helburu; eta bertsolaritzari prestigioa ematea, tabernatik antzeztokira eramanez. Baina norgehiagoketetan azaldu gabeko faktore bat azalduko da hauetan: euskararen garbizaletasunari eragin nahia.

Jakina denez, urte batzuk lehenago, Aitzolek olerkigintza kultua jo zuen begiz euskal sentimendua pizteko. Palanka hura baliatuko zuen euskal gizartea jasotzeko. Baina ez zuen lortu amestutako arrakasta. Gutxiren kontua izan,

Aitzolentzat, gizarte funtzioa du literaturak lehenengoa, beste funtzio guztien aurretik; Lizardik, ordea, literaturaren gizarte funtzioa ukatu gabe, literatura ez du gizarte funtzioaren zerbitzuan jartzen.

nonbait, olerkigintza kultua. Orduan, estrategia aldatzea erabaki zuen, Manuel Lekuonaren gomendioari kasu eginez: bertsolaritzak hartuko zuen olerkigintza kultuaren lekua. Horrela sortu ziren 1935eko eta 1936ko txapelketak.

Hori ezaguna bada, ez da horren ezaguna Aitzolen eta Lizardiren arteko eztabaida, literaturaren gizarte funtzioaz. Aitzolentzat, gizarte funtzioa du literaturak lehenengoa, beste funtzio guztien aurretik; Lizardik, ordea, literaturaren gizarte funtzioa ukatu gabe, literatura ez du gizarte funtzioaren zerbitzuan jartzen.

Lizardi 1933an hil zen. Berehala etorri ziren lehen bi bertsolari txapelketak. Berriro ere, tresna eta bitarteko bihurtu nahi izango du klase kultuak bat-bateko bertsoa. Oraingoan, gainera, ordu arte eskura izan ez zuen faktore berri bat baliatuko du klase kultuak: bertsolaria bera, Basarri.

Basarrik hogeita bat urte bete berriak zituen 1935eko Bertsolari Txapelketan kantatu zuenean, Donostian, Kursaalen. Hiru urte lehenago kantatu zuen lehenbizikoz plazan, Zestoan. Hiru urte horietan urratua zuen bere bidea. Ez zuen inola ere tabernako bertsolaria izan nahi. Nahiago zuen Kepa Enbeita Urretxindorraren bertso-jarduera.

Basarrik landua zuen bertso jarduera hori –poesia kutsukoa, hizkera jasokoa–, eta ezaguna zuen Euskal Pizkundea mugimendua. Ezin hobeto islatzen ditu bata eta bestea bere bertso batek: 1935eko Txapelketan, agurrean, kantatu zuen bigarrenak:

Bertsolariak eman diote Txeko erriari gorantza. Mireio batek edergailutan josia zuan Provenza. Ene Jainkoa, egin zaiguzu guri bear dan laguntza, aal dan azkarren sendatu zagun gaixo dan euskel izkuntza.

Bertso batean ez dago hobeto islatzerik Euskal Pizkundearen espiritua. Horra hor, esanahiz bete-beteak, Txeko erria –Txekoslovakia–, independentzia politikoa 1918an lortu zuena; Mireio, Frédéric Mistralek –Literatur Nobel saria, 1904an– proventzeraz idatzitako obra, Orixek euskaratu eta 1930ean argitaratua; gaixo dagoen euskara… Horra hor, azken batean, bat-bateko bertsoa Euskal Pizkundearen zerbitzura.

Taxu bera dute Basarrik ondoren kantatutako beste hiru bertsok. Gai bera jarri zieten bertsolari guztiei, Limosnatxo bat doinuan kantatzeko: «Euskel izkuntza galtzen ari da ta galtzen ba’da euskera, Euskalerriko seme guziak betiko galduak gera». Nori ez datorkio gogora Irungo norgehiagoka hartako gaia?

Ondo baliatu zuen Txirritak aukera, jolas eginez barruko egonezina kanporatzeko:

Larogei urte gaiñean ditut, nago anketako miñez. Donostiara etorria naiz erren aundia egiñez. Bi bastoirekin txit larri nabil pausorik eman eziñez. Euskera ia aztu zait eta erderarikan jakin ez, maixu batekin eskolan laster asi bear det latiñez.

Jendearen algarak! Izan ere, bertsoaren bukaeran buru-eskuekin Aitzol apaiza erakutsiz, maisutzat hura zuela adierazi zuen Txirritak.

Umoreak egiten du bertsoa gozagarri. Honelatsu ulertuko genuke, umorerik gabe: «Nik ez dakidala euskaraz? Zuek irakatsiko didazue!». Edota gaia zabalduz: «Nik ez dakidala bertsotan? Zuekin ikasiko dut!».

Txirrita, funtsean, bat-bateko bertsoaren jolas izaera oztopatzen duten faktoreak ari zen salatzen.

Txirrita, funtsean, bat-bateko bertsoaren jolas izaera oztopatzen duten faktoreak ari zen salatzen. “Latiñez” hartan zeuden, graziaz laburbilduta, faktore guztiak: bai ordukoak, bai ondorengoak ere.

Goizean jokatu zen txapelketa. Ondoren, agintari, antolatzaile, epaimahaiko eta bertsolariak bazkaltzera joan ziren elkarrekin, ostatu eder batera. Bazkalondoan, hitzaldi eder bat egin ondoren, eman zuen Aitzolek epaimahaiaren erabakiaren berri: Basarri lehenengo, Matxin bigarren, Zepai hirugarren eta Alkain laugarren.

Hala bukatu zen festa. Baina ez denentzat. Bazkari hartan izana zen Sebastian Salaberria bertsolari gaztea ere; hamazazpi urte zituen artean. Honi zor diogu urrea balio duen testigantza:

Egun zoragarri bat pasatu ondoren, eman zitzaion bukaera egun hartako bertsolari festari. […]

Garai hartako bertsolari zaharrek bazuten Donostian txoko polit bat, oso maite izaten zutena: kale Eason, Bar Manolo. Donostia aldera etortzen ziren bertsolariak ostatu honetara biltzen ziren; Txirrita baitzen hona maiz samar etortzen zena,

Txirrita

eta nik uste dut denak haren arrastoan ibiltzen zirela. Gainera, bertako nagusia Manuel ere bertsozale porrokatua baitzen.

Bada, egun hartan ere taberna hartara bildua izango zela Txirrita, eta hara joan zen Sebastian, bere lagun Patxirekin; hau ere bertsolaria, Sebastian baino gaztexeagoa. Eta Txirrita hantxe, baina ez bakarrik.

Han zeuden bertsolari gehienak, Txirrita beren maisu handiarekin, batzuk mahaian eserita eta beste batzuk zutik. Gu sartu ginenean, ez zen inor ari bertsotan; denak isilik zeuden.

Txirrita, berriz, bakar-bakarrik mahai txiki batean meriendatzen ari zen, kaxuelkada bat tripaki eta botila bat ardo bere aurrean zituela. Eta nola hortzik ez zeukan eta tripakiak ere zail samarrak zeuden, ahoan ibili eta mahaipera botatzen zituen. Han bazebilen txakur txuri txiki bat eta harentzat ez zetozen gaizki.

Honetan nire lagun Patxik esan zidan:

–Bertso bat botako niokek bai oraintxe Txirritari!

–Bota iezaiok ba, motel!

–Lotsatu egiten nauk!

–Lotsatu egiten baldin bahaiz, neronek botako zioat ba!

Halaxe, aulki bat hartuta, jarri nintzen Txirritaren mahai hartan, eta esan nion:

–Jainkoak gabon dizula, Txirrita. On egin dizula!

–Igualmente, gazte; eskerrik asko.

Eta honetan kantatu nion nik bertso bat; ez naiz hartaz ondo oroitzen, baina honelako zerbait zen:

Ederki kosta zaizu, Txirrita, kaxuelka ori jatia, tripaki-puxka pranko badezu mai-pe ontara botia.

Txakur onek gaur zure kontura egin duan banketia! Onentzat ez da gaizki etorri zuk ortzik ez izatia.

Hori aditu zuenean, bultza zion Txirritak kaxuelari –ordurako gehiena hustuta zeukan–, trago bat edan eta berehala bertsotan hasi zen, honelako zerbait kantatuz:

Txakur txar onek antzematen dit nik ortzik ez daukatena, berialaxen billatutzen du neri sobratzen zaitena; kaxuelka bat tripaki banun ta berak jan dit geiena, gero kontua pagatzeko ni, orrek ematen dit pena.

Orduan ekin zion beste bertsolari batek, esanez parrandan gastatzen zituen diruekin ez zeukala hortz berriak jarri ezinik, eta orduan errazago jango zituela tripakiak, txakurrari eman gabe.

Kursaalean ederrak kantatu ziren, baina han kantatu zirenak ez ziren batere txarragoak. Gu gauean, hamarrak aldean, atera ginen etxe aldera, eta artean ere han gelditu ziren denak, zeinek baino zeinek ederragoak kantatuz. Zeru txiki baten antza ematen nion nik Manuelen ostatuari egun hartan.

Bertsolari eta bertsozale haiek, jolas-giro hartan, erremate ezin bikainagoa jarri zioten lehen Bertsolari Txapelketari, Txirrita maisua erdi-erdian zutela. Honi lehen saria hurrengo Txapelketan emango zioten, 1936an. Aspaldi zeraman buruan bertsolari handiaren txapela. •

IAZ ANTOLATU GENUEN ALDIZKARI HONETAKO

LEHEN BERTSO IDATZI LEHIAKETA, gure 30. urtebetetzearen harira. Aurtengoan ere 31 eskutik hartu eta bigarren edizioarekin gatoz. Honakoak izango dira ezaugarriak:

− Hiru bertso, librean. − Zehaztu doinua.

− Abuztuaren 31ko goizeko 08:00ak baino lehen bidali beharko dira administrazioa@bertsolari.eus helbidera

− Bertsoak bidaltzerakoan zehaztu izen-abizenak, herria eta adina.

− Bi adin kategori ezberdinduko dira: bata hamalau urte arte (hamalau barne), eta bestea hamalautik aurrerakoak

Epaimahaia

Mikel Mendizabal Ekaitz Goikoetxea Eli Pagola

Sariak

GAZTETXOAK

Lehen saria: Gela Urdina scaperoom-erako lau sarrera (Zarautz) Bigarren saria: bertsolari ezberdinei buruzko liburuko sorta

HELDUAK

Lehen saria: Asteasuko Otabardi landetxean bi pertsonentzako afaria, ostatua eta gosaria. Bigarren saria: Elkano scaperoom-erako bi sarrera eta bi lagunentzako bazkaria Itziarko Hostalean.

Partehartzaile guztiei kamisetak oparituko dizkizuegu!

Irabazleen bertsoak udazkeneko alean argitaratuko dira. Eta ez hori bakarrik! Unai Gaztelumendi marrazkilariak ilustrazioak sortuko ditu bertso irabazleekin, eta sarituek zuen etxean jasoko duzue formatu fisikoan.

ZORTE ON! •

JAUNGOIKO TXIKI MAIRU GIPUZKOARRA

JAUNGOIKO TXIKI

Euskal Gaizkileak podcasta egiteak esperientzia aberasgarri asko ekarri dizkit, tartean zenbait pertsonaia xelebre edo ankerren berri izateko parada. Jaungoiko Txiki izengoitia entzun nuen lehen aldian ez nuen arrastorik ere nor zen, baina halako ezizena duen batek jakin-mina pizten duenik ezin uka.

Jaungoiko Txikiren pasadizo eta abenturen inguruan irakurri ahala, orduan eta bereziagoa iruditzen zitzaidan XIX. mende amaiera aldeko errenteriarra. Harrigarria da izan zuen bizitza, txundigarriak bere peripeziak. Beharbada, osagai errealez kozinatutako historia irudimen apur batez gatzozpindua egon daitekeelako. Edo agian ez. Ruperrek abesten du: “Imajina ezina

dun beste Lope Agirre bat…” eta, menturaz, sinestezina egiten zaigu Jaungoiko Txikiren existentzia bera.

Evaristo Bozas Urrutia errenteriarrak Argentinara emigratu zuen, eta han kazetari ogibidean jardun. Berak idatzitako liburu bat izan da informazio iturri nagusia erreportaje hau idazteko: Andanzas y mudanzas de mi pueblo. Errenteria, kondaira eta ipuin zaharretan. Bertan Jaungoiko Txikiren inguruan mintzo da, eta amaierarako gordetzen du izengoitiaren azpian dagoen izenari buruz esateko daukana.

Jarraitzeko, hizpide dugun errenteriarrari bertsoak jarri zizkion herrikidea izango dugu mintzagai: Pello Zabaleta bertsolaria. Eta jakina, amaitzeko, bertsoak.

JAUNGOIKO TXIKI Bakarra

munduan

Ez dakigu Jaungoiko Txiki zehazki noiz jaio zen, baina bere espetxeratzearen data ikusita (1893) 1870 bueltan jaio zela esatera ausartu gaitezke. Jaiotze data doi-doi jakin ez arren, badira haren munduratzearen bueltako datu argi bi: lehena, Errenterian sortu zela, gaileteroen herrian; eta bigarrena, familia behartsu batean izan zela.

Luis Jauregi Jautarkol apaizak haren inguruan idatzi zuen Oarso aldizkarian 1962an: “Aurrekoengandik zetorkion izengoitia. Eztakit nondik eta nolaz asmatua ta ipiñia, baña, itxurazko arrazoien bat gabe etzan izango. Orain irurogei ta bost urte Errenteri’n, pamili geienak bazuten beren izengoitia. Oien artean Jaungoiko-txiki oso ezaguna gendun, eta garai batean, ezaguna bezin bildurgarri”.

Larre motzekoa izatea egokitu baitzitzaion orri hauetako protagonistari, bere sendikoek ez zuten kukurik entzun poltsikoan txanponak zituztela, eta hori gutxi ez eta, gainera, kukuak makur jo zien. Aitak, Jaungoiko Txiki originalak, bere buruaz beste egin zuen, eta herentzian izengoitia besterik ez zion utzi semeari. Seme bakarra zen orduan, eta amak eskean hasi behar izan zuen Oreretako kaleetan, jatekoa ahoratuko bazuten.

Ez dira adiskide onak tripazorriak, eta horiei isekak eta bazterketa gehitzen badizkiegu, nekez sortuko da pertsona gaiz totzeko nahasketa aproposagorik. Gizarte katolikoak

Luis Jauregi Jaurtakol

ez du sekula begi onez ikusi suizidioa, eta Lazkao Txikik bertso koxkor batean laburbildu zuen apaizek mezetako erretolika amaigabeetan zabaltzen zuten mezua: “Gainera ez du bera hiltzeko eskubiderik gizonak, bere garaian kenduko dio lehenago eman zionak” (Eibar, 1962. Irriz eta malkoz, Antonio Zavala). Epelak entzungo zituen koitaduak, eta Jautarkolek honako gogoeta utzi zuen idatzia Jaungoiko Txikiren haurtzaroari buruz: “Etzuan laguntza aundirik arkitu, irri ta burla pranko, bai. Arritzekoa al-da, era orretan azitako mutilla, gerora, gaizkille ospetsu izateraño eldutzea?”.

Urteekin, labana bere gorputz atal bilakatu zen, eta ez preziso ezkutuan eramaten den atala. Ez omen zuen aparteko motiborik behar izaten aiztoa gaizto erabiltzeko.

Lehen krimena

Evaristo Bozas Urrutia (Errenteria, 1886 – Tres Arroyos, Argentina, 1929) gazterik joan zen itsasoz bestaldera, eta han kazetari lanetan aritu. Bere ogibideak heriotza eragin zion. La Region izeneko egunkariaren zuzendari izendatu zuten, eta bertatik fermuki salatu zituen instituzioetako ustelkeria eta azpijokoak. Atentatu batean hil zuten.

1921ean bere herrira itzuli, eta, lekukotza andana jaso eta idatzi franko bildu eta gero, Andanzas y mudanzas de mi pueblo. Errenteria, kondairan eta ipuin-zaharretan liburua idatzi zuen. Bertan Jaungoiko Txikiren historiari buruzko pasarte bat jaso zuen (hortik atera dugu informazio gehiena) eta, besteak beste, umetan zuen itxura deskribatu: “Mutil azkarra. Begi distiratsuak, sakonak, begirada gogorrekoak. Hitz errazekoa eta trebea. Batzuetan lagunkoia, mespretxatzailea gehienetan, liskartia, isekei ostikoka erantzutearen zale” (gaztelaniatik itzulia).

Bizitzak ez zion irribarre egin Jaungoiko Txikiri, eta bi esaldi ekar ditzakegu gogora: “Ni naiz ni eta nire testuingurua”, eta “sabel hutsa, kontseilari txarra”. Bozas eta Jautarkol ados zeuden, Jaungoiko Txiki bere inguruabarraren ondorio zuzena zen. Honela deskribatzen du Bozasek umezurtzak jasan behar izan zuena: “Umetan Jaungoiko Txiki galdurik zebilen kaletik, bakarrik, gosetuta, zarpail eta errukarri… Ama eskean zebilen, eta, horregatik, beste umeek trufa egiten zioten Jaungoiko Txikiri. Denek erdeinatzen zituzten, mespretxatu eta errefusatu. Hotz eta izuz begiratzen zituzten. Jaungoiko Txiki kalean hazi zen, dena aurka zuela, inoren laguntzarik jaso gabe. Eta kaletik, gizartetik, gosetik eta hotzetik sekulako energia kriminala jaso zuen, gorrotoa, erailtzeko gogoa. Betiko kontua errepikatzen zen: testuinguru soziala modu morbosoan eragiten ume transhumante batengan, etxegabea, eguzki gabea, ogi gabea, bera zaintzen duen Jainkorik gabea”.

Ebasten hasi zen Jaungoiko Txiki lehenbizi. Jasota dagoen lehen lapurreta “Polikarpo Arozenarenean” da, nahiz eta ez den zehazten Arozenaren negozioa zertan zetzan: taberna, fabrika, burdindegia…

Jaungoiko Txikik gazterik jaso zuen odol jaunartzea, Errenteriako Kaputxinoak auzoan beste langile bat labanaz erailtzean. Felix Istillart zen gizajoaren izena, eta Bozasen arabera, “tripak atera zizkion”. Zein izan ote zen krimenaren zioa? Istillarti sosak ostea? Erdeinu bati erantzutea? Ez dago jasota Jaungoiko Txiki krimen horrengatik epaitu zutenik.

Evaristo Bozas Urrutia

Sagardo mikatza eta sakabanaketa politika

Kentzen du egarriya, alaitzen du oso, jartzen daki kantari, dantzan ta garboso, urrezko edariya, edaten da gozo, bañan ukalondorik ez gehiegi jaso.

Bertso hori abestu zuen Ramon Artola bertsolari tolosarrak 1894an. Pasarte honetako protagonista mingainluzeak 1893an entzun behar zuen ukalondoa gehiegi ez jasotzearen aholkua, Artolak kantatu zuenerako beranduegi baitzen berarentzat.

Jaungoiko Txiki beti izan zen pobrea, baita janzteko ere, noski. Donostiako sagardotegi batera hurbildu zen arestian aipatutako urtean, zalantzarik gabe narrats itxuraz, ziurrenik zarpail tankeraz, eta arlote piurarekin ere bai, seguraski… Eta muturra majo berotuta zuen pinpirin bati Jaungoiko Txikiri trufa egitea otu ez zitzaion ba. Nor zen ez bazekien, kaiku galanta, eta baldin bazekien, egundoko axolagabea. Praka zaharretako poltsikoan labana zorrotza zeraman gaileteroak, eta bestea ohartu orduko aiztoaren heldulekua bere azala ukitzen ari zen.

Jende mordo baten aurrean erail zuen gizon bat Jaungoiko Txikik, eta orduan ez, orduan ez zen libratu. Errenteriako mikeleteek atxilotu zuten, eta preso nola zeramaten ikusi zuten herriko hiru gizonek honakoa oihukatu zioten Jaungoiko Txikiri: “Bidaia ona izan!”. Mespretxuz, bistan dena. Jaungoiko Txikiren erantzuna: “Itzultzen naizenean hilko zaituztet”. Errenteriar horiek ez zuten pentsatuko presoa itzuliko zenik. Nola baina, Ceutako kartzelara zeramaten eta?

80ko hamarkadan, estatu espainiarra sakabanaketa politika ezartzen hasi zitzaien euskal presoei eta haien familiei, baina asmakizuna ez zen, bere horretan, haiena izan; aspaldiko kontua baita gatibua hurkoarengandik aldentzen saiatzea. Ceutako kartzela armadarekin lotua zegoen, eta gatibuak askotariko lanak egitera behartzeaz gain, eginkizun militarretan parte hartzera derrigortzen zituzten. Preso kantitate izugarria lekualdatu zuten bertara XIX. mende amaieran.

Concepcion Arenal Ponte (1820-1893) idazle galiziarrak zuzenbide eta kazetaritza ikasketak egin zituen, emakumeen eskubideen alde borrokatu zen eta honako iritzia zuen (Ceutako) kartzela ereduaz:

“Gaizkileak moldatzeko eta zuzentzeko metodoen inguruan erabateko ezezagutza izanda, indar basatia erabili da hauek kontrolatzeko erregimen militarra hauspotuz. Espetxeari kuartela deitzen zaio, presoei indarra, kaboak eta eskuadrak daude, laguntzaileak eta maiorrak, komandanteak eta buruzagitza; ohikoa da militarrak hautatzea langile gisa, gertatu beharko zenaren guztiz kontrakoa. Kartzela bat heziketa etxe bat izan behar da, heziketa geldo eta zail batena, militarrek ez dauzkaten ezagutzak eskatzen dituena, eta izan ohi ez duten pazientzia eta patxada”.

Kartzelazainek presoak torturatzen zituzten, eta Jaungoiko Txiki ez zen erasoen aurrean zozoei begira begiratzen zen horietakoa. Bere zeldakidea jipoitu zuten egunean, labana funtzioak betetzen zituen eztenen bat lortu zuen, handik edo hemendik, eta aukera izan zuen momentuan, bere laguna egurtu zuen espetxezaina garbitu zuen. Ez zuten jakin bera izan zenik militarra hil zuena, bizirik atera baitzen kartzela hartatik… ez berak nahi izango zuen moduan, ordea.

Sagardotegi-zaharra.

Arg: Hikateneo

Mairua behelaino artean

1893an Rifeko lehen guda lehertu zen, Margalloren Gerra izenez ere ezaguna, Espainiaren eta Melilla inguruko tribu edo kabilen artekoa. Juan Garcia y Margallo zen garaiko gobernadorea hirian, eta bertako biztanleekiko harremanak zeharo ozpindu zituen fortifikazio bat eraikitzearen harira. Izan ere, gotorlekua bertakoentzako sakratua zen pertsona baten (Sidi Guariach) hilobiaren gainean egin zuten, eta horrek sutu egin zituen riftarrak. Berehala 6.000 gerlari jaitsi ziren inguruko mendietatik Melilla setiatu eta bertan zeuden 400 “soldaduei” erasotzera.

Kakotx artean jarri dut “soldadu”, horietako bat Jaungoiko Txiki baitzen. Ceutako preso asko Melillara eraman zituzten, mairuen aurka borrokatzera. Gerra krimen antolatua da, eta horrek ez zuen Jaungoiko Txiki kitzikatzen. Testuinguru hartan, hizpide dugun pertsonaiak are bereziago bihurtzen duen erabakia hartu zuen: desertatzea. Eta ez, gainera, desertatu eta nola edo ahala ospa egiteko. Ez. Rifekoen aldera pasatu zen.

Evaristo Bozasek bere liburuan gaztelaniaz idatzi zuena Joseba Sarrionandiak euskaraz jarri zuen bere Moroak gara behelaino artean saiakeran: “Prestu eta ernea zelako, lege aundia artu zion Muley-Haffid buruzagiak eta bere laguntzaile egin zuen. Moroen gisara janzten zen eta espainol

gatibuei mesede aundiak egiten zizkien. Maiz askoan euskaldunak ere topatzen zituen; beren artean euskaraz ari oi ziren, moroak konpreni ez zezaten; Jaungoiko-txiki euskaraz mintzatzen zitzaien… haugatik laster zabaldu zen moro giputz haren entzutea”.

Guda geroz eta dimentsio handiagoa hartzen joan zen. Espainiarren artilleriak mezkita bat txikitu zuen, eta horrek matxinada yihad bilakatu zuen. Laster ziren 20.000 gizon Melilla erasotzen, eta espainiarrek tropak bidali zituzten penintsulatik. Urtebete iraun zuen gerrak, eta bakea 1894an sinatu zuten.

Desertatzeagatik ezartzen zen zigorra heriotza zen, eta beraz, Jaungoiko Txikik ez zeukan, printzipioz, estatu espainiarrera itzultzeko aukerarik. Baina Muley Haffid sultanak bere bizitza errespetatzeko exijitu zien agintari espainiarrei, eta hauek eskakizuna onartu. Horrela iritsi zen errenteriarra Cartagenako kartzelara.

Andanzas y mudanzas

Martxa handia eta martxa handiagoa

Ez dago jasota nola, baina handik gutxira Jaungoiko Txikik kartzelatik ospa egitea lortu zuen. Dena den, etxerako itzulera epikoa izan zen berea. Cartagenatik Errenteriara 700 kilometro baino gehiago daude, eta bide luze hori oinez egin zuen Jaungoiko Txikik. Bozasek liburuan dioenaren arabera, hamasei egunean. Hots, maratoi bat eguneko. Oinazpietan jesusen baba soroa zeukala ailegatuko zen sorterrira, baina iritsi, iritsi zen; eta Errenterian ziztu bizian zabaldu zen haren itzuleraren berria, alafede. Berehala zeuzkan ate joka Errenteriatik atxilotuta atera zutenean isekaz hitz egin zioten hiru gizon haiek, jakin bai baitzekiten Jaungoiko Txiki ez zela emandako hitzaz ahazten. Txundigarria izan zen proposatu ziotena. Herriko jende dirudun ugarik sosak bildu eta Jaungoiko Txikiri eskaini zizkioten, baldintza bakarrarekin: Ameriketara joan zedila. Honek onartu egin zuen, eta Errenteriatik alde egin, berriz ez itzultzeko. Evaristos Bozasek Txilen kokatu zuen Jaungoiko Txiki, lanean eta inori kalterik egin gabe bizi zela adieraziz. Horrek frogatzen zuen, bere aburuz, testuinguruak bilakatu zuela errenteriarra kriminal, eta zerotik hasteko abagunea izan zuenean, gizon ondradu eta abegikorra zela erakutsi zuela (aurretik riftarrekin eta haiek eginako gatibuekin frogatu zuen bezala). Honela amaitzen du Bozasek Jaungoiko Txikiri eskainitako pasartea, bere ezizenaren atzean ezkutatzen den izena hizpide:

“Herriko zaharrek izututa gogoratzen dute haren izena. Nik penaz oroitzen dut, eta bere krimenak barkatzen dizkiot. Ez dut bere izena emango, kriminal ohiak giroz aldatzean jarrera ere aldatu zuelako, damuarekin eta lanarekin purifikatuz. Kazetaritza, gainera, mingaina bezalakoa da, mesede adina kalte sor bailezake. Gaur bizitza zintzoa daraman Jaungoiko Txikiren izena ematea egun bizi den gizartearen aurrean berari kalte egitea izango litzateke… Jaungoiko Txiki, jarraitu ongiaren bidea eta inor ez da zure iraganaz izutuko”.

Euskal Gaizkileak podcasta

Hasier Etxeberria idazlea gaizkileen inguruko artikulu laburrak argitaratzen hasi zen ZuZeun, krimen horien bueltan sortutako kantuak ekarriz. Hura hil zenean, lan berean segitu nuen, eta horren ondotik etorri zen Euskal Gaizkileak podcasta. Hiru zutabe dauzka proiektu honek: batetik, ZuZeu hedabidea bera, proiektua koordinatu eta gidoiak idazteaz arduratzen dena; bestetik, BIEUSE taldea, bikoiztaile euskaldunen elkartea, ahotsak jartzen dituena Xabier Alkizaren gidaritzapean; eta, amaitzeko, IN estudioa, grabaketak egin, audioak editatu eta musika konposatzeko eginkizuna daukana, Iñigo Etxarriren eskutik.

Hamabi atal publikatu ditugu orain arte, tartean Jaungoiko Txikirena. Podcasta orri hauetan agertzen den historian oinarritzen da, nahiz eta fikzioa sortzeko lizentzia ere hartu genuen. Aktore ugarik hartu zuten parte bikoizketan: Ramon Zalakain, Nagore Irizar, Xabier Arruti, Margari Altolagirre, Mikel Mendizabal, Xabier Alkiza, Joseba Sacristan eta Kiko Jauregi.

Soldaduak Melillan, 1893. Arg. Manuel Company

Pello Zabaleta bertsolari oreretarrak Jaungoiko Txikiren inguruko bertso sorta bat idatzi zuen 1963an, eta Arkaitz Miner musikari errenteriarra arduratu da berau musikatzeaz. Oso produktu gaileteroa, bistan dena. Etzan patxadaz, igo bolumena eta murgildu istorioan. https://podcast.eus/jaungoikotxiki-mairu-gipuzkoarra-euskal-gaizkileak-seriea/

PELLO ZABALETA

Pello Zabaleta Lekuona 1896an jaio zen Errenterian, nahiz eta artean bera ume zela familia Oiartzunera lekutu. Bertsolariya aldizkarian bertso ugari jarri zituen Bertsolari aldizkariaren orrialde hauetako protagonistak. Haren sorta ezagunenen artean daude: Europako Gerrari (1917), Sesiyo bat (1923), Langillien alde (1934), Katu baten istoriya (1942), Oraingo Errenteriari (1946)… eta noski, Errenteriko Jangoiko-Txiki zanaren bizitza (1963).

Gizon bat eta ume bat egun Pablo Iglesias kalea den inguruan, 1897a baino lehen. Eskubian Morrontxo dorretxea (Graficas Diana)

Pello Zabaleta

Bere bizitzaren nondik norako nagusiak jaso zituen Antonio Zavalak Juan eta Pello Zabaleta bertsolariak liburuan, anaiaren bizipenekin batera. Iragarritako heriotza baten kronikaren antzera, liburu hau protagonistaren heriotzaren berri ematen hasten da. Liburua 1967an argitaratu zuten, justu Zabaleta zendu zen urtean, eta ez zen lan hau ikustera iritsi.

Urte hartako otsailaren 26an bertsolari txapelketa ospatu zen Errenterian, eta biharamunean Pello paseatzera atera zen. Baina iluntzean ez zen etxera itzuli. Ingurukoak hasi ziren bere bila, baina gauean zehar batere arrastorik aurkitu gabe, hurrengo goizean aurkitu zuten, pinudi batean, bizirik eta kordearekin. Buruko atake bat izan zuen Zabaletak, eta gau osoa igaro zuen mugitu ezinda, bere gorputzak garunaren aginduak obeditzen ez zituela.

Erreskatatu eta, aulki batean eserita etxera sartu behar zutenean, honakoa bota zuen: “Pizkorrak zaudete lauak, ni bezelako Olentzaro bat ezin eramanik!”. Bere koinatak galdetu zion ea hiltzeko beldurrik izan ote zuen, eta Pellok erantzun ez zuela halakorik sentitu, bere beldur bakarra euria egitea zela.

Hasieran bazirudien hobetzen ari zela, baina bigarren atake bat izan zuen hamar egunera, eta martxoaren 12an hil zen.

Bizitza

Aita, Manuel Zabaleta Etxeberria oiartzuarra, bertsolaria zen, eta hark hauspotu zuen bi semeen bertsotarako garra. Maiz askoan abesten zuten elkarrekin aita-semeek, sagardotegian, eguberrietan edota etxeko ospakizunetan.

Hara eta hona makina bat buelta egin behar izan zituen familiak, eta urte batzuen ondoren, Pello Errenterian errotu zen berriz.

Plazetan eta tabernetan gutxi jardun ziren bat-batekoan Zabaleta anaiak, eta biek ala biek hamaika bertsopaper idatzi zituzten. 1931n Juan Jose Makazagak Bertsolariya aldizkaria sortu zuen Errenterian, eta berehala jo zuen Juan eta Pellorengana. Gogotsu lagundu zioten bi anaiek. Antonio Zavalaren arabera, orduan bizi ziren bertsolarien artean ez zen haiek bezainbeste bertso argitaratu zuenik, Txirrita eta Lexo kenduta.

Urte bakarrean 54 ale kaleratu zituen Bertsolariyak, besteak beste, Zabaleta anaiek egindako lanari esker.

Bertso berriyak

1927an hogeita bi duro eskatu zizkion Pellori Errenterian bizi zen bertsolari itziartar batek, aste pare baten bueltan itzuliko zizkiola. Urtebete pasa ondoren agindutakoa bete gabe jarraitzen zuenez, Pellok bertsoak jarri zizkion, eta Makazagaren inprentan inprimitu. Makazagari bertsopaperak ondo gordetzeko aginduta eta sorta horretako bi ale hartuta itziartarrarengana joan zen Pello, taberna batera.

Pellok bertsoak erakutsi zizkion, eta besteak isil-isilik irakurri. Amaitzerakoan, honakoa galdetu zion zorretan zenak: —(bertsopaper) Honek lagunak izango ditu!

Eta Pellok: —Ez du lagunik, hauxe bakarra!

Orduan, itziartarrak zor ziona ordaindu, eta Pellok bi bertsopaperak txikitu zituen, honakoa esanda: “Orain kitto gaittuk”. Makazagarengana itzuli eta bertsopaperak suntsitzeko eskatu zion. Baina badirudi Makazagak ez zuela agindua erabat bete, kopia bat gorde baitzuen, eta bertsopaper hori eskuratu zuen Zavalak. Liburua kaleratzera zihoazenean, itziartarrak urte asko omen zeramatzan hila, eta, haren izenik aipatzen ez denez, sorta argitaratzea erabaki zuten.

Mutill gazte bat dala mediyo jartzera nua bertsuak, zer klasetako arropa zauden jakiñ dezaten batzuak; mundu onetan edozer gauza egiten daki gaiztuak, ari zerade erakutsitzen eskola kuriosuak.

Egiñ diazun aziyo txarra idukiko det goguan, zeren lagun bat engañatzeko zer kapritxua zenduan? orrelakua ziñanikan zu asko pentsatzen ez nuan, oitura txarrak artu dituzu luzitutzeko munduan.

Egun batian etorri ziñan beartsu baten antzian, premi aundi bat zenukala ta duro batzuen eskian; borondatian eman nizkitzun lendabiziko itzian, andik amabost egun baño len kobratutzeko ustian.

Amabost egun oiek pasata andikan urtebetera, galdetu niyou umiltasunez: “Aztuta bizi al zera?” Aitzakiya ta gezurrarekiñ utzí nau lengo antzera: “Alper-alperrik juatia da ez daukanari kentzera.”

Nik bezeIaxe jakingo dezu zenbat zenidan eskatu, sobrante asko ez nuen baño egiñ nizkatzun prestatu; aiek artuta nere kontura etzera gaizki jostatu, nik irabazi bañan aixago egiñ dituzu gastatu.

Kantidadia bastante da ta burla berriz geiagua, uste al dezu jaio nitzala sentidurik gabekua? besterenetik txurrupatzeko badadukazu gogua, iduritzen zait ote daukazun kontzientziya galdua.

Txit serbitzala izandua naiz premiyan dagonentzako, eskarmentua sartu dirazu nere denbora guztiko; egiñ dirazun aziyo ori ez det burutik utziko, modu orretan baldiñ bazabiltz etzera lasai biziko.

Errenteriyan fama ederra zabaldua da zuretzat, mesede asko egintakua etzera izango beintzat; mingaña legun, biyotzatza falso. ibilli dezu neretzat, Jaungoikuaren mandamentuak Ez dira lege orrentzat.

Bere burua famatzen zuen kontzientziya orrekiñ asko-askorik ez daukazula lengo batian det jakiñ; Errenterira etorri zaitez zaku koskor bat dirukiñ, edo bestela aitortutzera ez daukazula zerekiñ.

Donostiyara nik egin nizun azkenerako bisita, Errenteriyan etzaitudala berriz ekusko etsita; zuregatikan notizi onik batere ez det ikasita, esan diate nola juan zeran propina onak utzita.

Donostiya ortan topatu eta agindu ziran itzetik, Errenterira etorko zala urrengo egun beretik; orduan ere gezurra esanta farra egin dit atzetik, bertso berriyak jartzen dizkitzut sentitzen deran tokitik.

Garai batian lagunak ginan, gaur ura akordatzen zat, sentimentuak gorde naita’re geiegi dira batentzat; zer esanikan ez da faltako gaizki dabillenarentzat, besteri egiñ diyona ori naiko ote luke beretzat?

Errenteriko naturala naiz, bertan bizitzen naizena, ez nuen asko pensatzen baño sutu diazu barrena; pikaru ori Itziarkua, ez det esan nai izena, ni naiz orreri mesede eginta gaizki gelditu naizena.

Zure izenik ez det esaten nola ez baiten prezisu, kristau leialak engañatutzen nonbait e ikasi dezu; bertsu oieri bueltak jartzia iñoiz pentsatzen badezu, kontzientziyak zer lege ditun kontu atera beazu.

Amabost bertso jarri dizkitzut ernatu dediñ jendia, bi urte ontan pazientziyan ez naz egondu gabia; neri kentzia akordatu zan bañan aztu ematia, orra, kristabak, zertaratu dan gure lagun izatia.

ERRENTERIAKO “JANGOIKOTXIKI” ZANAREN BIZITZA

*Euskal Gaizkileak podcastean “Amigo batek hor topatu nau” doinuarekin musikatu ziren.

1/ “Jaungoiko-txiki” izengoitiya eldu zitzaion aurretik, ez-izen onek segitzen ziyon biurriya izanagatik; gizarajua aitaren faltan gelditua zan gaztetik, lurraldi ontan egun bat onik etzuan izan geroztik.

2/ Aitak urkatu bere burua, ama alargun gelditu, familiyako etorkizunak ezin litezke kontatu, ume txikiya azi bear ta zer egin eziñ pensatu, ama gaixoa azkenerako ara zerta zan beartu.

3/ Ama eskian asi zitzaion biziyari kontutzeko,  zer edo arta mugitu bear izango bazan jateko; laguntzallerik etzedukaten, asko burla egiteko, ori bakarra naikua ez al da ijeniyua txartzeko?

4/ Mutil-kozkortu zan garayian kalera ateratzen asi,  arlote xamar jazten zalako danak ondotik igesi;  farra ta burla beste gauzikan etzun egiten ikusi,  gizarajua orra nondikan nora zuten gaiztorazi.

5/ Amak eskian biltzen zuena ezer askorikan etzen, mutil kozkor oi erdi gosian etzan gustora ibiltzen; ikusten zuen gauzetatikan litxerkeriyan asi zen… orduan ura zuzendutzeko askoren bearrik etzen.

6/ Litxerkeriyan oitu zanian lapurrerira jo zuan,  ajolik gabe bildur gutxikin zernai gauz egiten zuan, len burla egiten ziyoten danak beldurraz jarri zituan,  labaña luze zorrotz-zorrotz bat berekin ibiltzen zuan.

7/ Batzuen farrak, bestien burlak ezin zituen sufritu,  ijeniyua txartu zitzaion, biyotza berriz gogortu;  andik aurrera arekin broman eziñ ziteken jostatu, edozeiñ moduz itz egitera ez argana iñguratu.

8/ Lan-tokiyan e etzun izaten jostatzeko gogorikan, miseriyakin gizatxartua, etzedukan besterikan;  an e batekin aserretu zan ezer gutxirengatikan,  ez bat eta ez bi or sartu diyo labaña sabeletikan.

9/ Orduan preso eraman zuten beldurtutziagatikan,  bear ainbeste zigortutzeko ezteukan edaderikan; nonbait e orrek anparatuta askatzen zuten andikan, bañan alare etzuen uzten lengo oitura txarrikan.

10/ Beste txasko bat izandu zuten Donostiyako partian:  arlote xamar jantzita zegon sagardoteri batian,  zerbait laguntza egin bear ta burlaka aldamenian, agindu ziyon ixildutzeko jarri baño len txarrian.

11/ “Nerekin daukat lanikan asko, utzi zaidazu pakian, edo bestela bertan ilko at lendabiziko kolpian”.  Orduan eta burla geiago erronka egin nayian,  or sartu diyo labain zorrotz bat bularraren erdiyian.

12/ An ziran danak zutitu ziran, danak beldurrak aidian, Jaungoiko-txikik an utzi zuen gizarajua lurrian; Donostiyatik abiyatu zan San Fernandoren kotxian, iñork etziyon kasorik egin Errenterira artian.

13/ Miseriya ta burla ta farrak zeuzkan burura iyuak, txikitan ortik txartu zan eta gero ziraden kontuak; arri re azkar eragin zizkau ixildutzeko moduak, gizarajuai kendu zizkiyon berriketako goguak.

14/ Errenteriyan eldu ziyoten okerrak aitortutzeko, Jangoiko-txikik egin zuena etzedukan ukatzeko: “Nola ez dedan beste erropik nik soñian jantzitzeko,  arrek etzeukan arrazoirikan neri burla egiteko”.

15/ Donostiyara zamatelarik mikeletiak aurrian,  iru jauntxo burla ta farrez zeuden bide-baztarrian; Jangoiko-txikik gelditu eta begiratu zorrotzian: “Desaidi oiek aztuko dira urrena natorrenian”.

16/ Iru jauntxuak bildurtu ziran aren begiratuakin:  “Gaur edo biyar etortzen bada ez dek izango atsegin,  gaur egin digun desafiyu oi ibilliko dik berekin, bada-ezpada pensa dezagun aldez aurretik zer egin”.

17/ Presondegira eraman zuten Donostiyatikan Ceuta,  an ere joka asi zaizkiyon argala idurituta:  artutzen zitun ziorkadakin zeukan burua lotuta, kartzelerua or garbitu du puñal luze bat sartuta.

18/ Garai arretan Españiyakin gerran asi zan morua,  an ilko zuten asmuarekin aurrera zan bialdua; Jangoiko-txiki pobria bañan etzan burutik tontua,  azkar egin du beste aldera igarotzeko modua.

19/ Moruetara igaro zan da  an etzuten gaizki artu,  azkarra eta listua zala  nonbait zuten ezagutu:  umil da leial jokatzen zuen, asko zitzaien gustatu,  ango jauntxuak morrontzarako bera zuten izendatu.

20/ Ango jantziya eman ziyoten emengua kendurikan,  oien morrontza egiten zuen gustora eta pozikan; pake santuan an bizitu zan, arentzat etzan gerrikan, Jangokiko-txikik etsiko zuan etorri gabe andikan.

21/ Emengo mutil asko zeukaten moruak preso artua, Jangoiko-txikik oik ikusteko izaten zuen gogua; mesede asko egiten ziyen, etzeukan biyotz galdua, beragatikan deitzen ziyoten moro gipuzkuanua.

22/ Gerra bukatu zan garayian zan presuaren trukera, Jangoiko-txikik etorri bear ostera bere lurrera;  Ango jauntxuak emenguari egiñ ziyoten galdera: Onuntz ekarko zutela bañon arri bizirik uztera.

23/ Or ezagun da Jangoiko-txiki etzala gaizki portatu,  ango jauntxuak mutil oberik ez omen zuten topatu;  aik bazakiten bazedukala iltzeko aña pekatu, beragatikan nai izan zuten eriyotzatik libratu.

24/ Eriyotzatik libratu zuten Españira etortzeko, mesede ori egiñ ziyoten ondo portatu zalako; Cartagena’ra ekarri zuten presondegiyan sartzeko, etzuen pasa denbora asko andikan ateratzeko.

25/ Cartagena’tik Errenterira amasei egun birian,  or ezagun da Jangoiko-txiki etzala sartu trenian: pauso geienak eskian eta lotan bide-baztarrian, gizarajua etzan aserre onuntz etorri zanian.

26/ Bere txokora allegatu zan andikan abiyatuta, Jangoiko-txiki etzan gelditu bide oietan galduta; Errenteriyan iru jauntxo zauden beldurrak artuta, Ameriketa biali zuten  diru puska bat bilduta.

27/ Ameriketa juan zitzaigun Jaun Zerukuen graziyan, zer lasaitasun ark utzi zuen Errenteriko erriyan!  Danak beldurrez egoten ziran ura zebillen tokiyan,  jeniyo onik ez du izaten  bizi danak miseriyan.

28/ Jangoiko-txikik Ameriketan topatu zuen zerua,  lana egiñez umildadian irabazten zun dirua; lur-aldi aitan izandu zuen

29/ Infernutikan zerura joan zen gure Jangoiko-txikiya, tormentu asko igaro ondoren zerbait zeukan mereziya; beti-betiko aldegin zigun utzirik Errenteriya,  urte batzuek gozatutzeko izandu zuen graziya.

30/ Jangoiko-txiki izengoitiya, ez det esan nai izenik, aren razikan bizi balitza eniyoke eman nai penik; gonmertituta Ameriketa juan ziñaden emendik, Chile aldian bukatu ziñan azken arnasak emanik”.

Bertsolari aldizkaritik deitu zidaten

batean

esanez ea zeozer idatziko buruz, beste batzuek bere egin dutela buruari esan nion: “Beste

NIRE BIZITZA

xuek ta nik be egin biko xuat”.

BERTSOLARI ALDIZKARITIK DEITU ZIDATEN LEHENGO BATEAN ESANEZ EA ZEOZER IDATZIKO NUEN NEURI BURUZ, BESTE BATZUEK BEREA EGIN DUTELA ETA. NEURE BURUARI ESAN NION: “BESTE BATZUEK BE EGIN XUEK TA NIK BE EGIN BIKO XUAT”.

Onena izango da umearotik hastea, ze ja ez naiz gaztea. Ni 1945ean jaio nintzen Aba -

diñoko Gaztelu auzoan, Burgizar baserrian, maiatzaren 6an. Beraz, oraintxe egin berri ditut 77 urte. Ni amak solteratan izan ninduen eta aita ez neban ezagutu. Han, Burgizarren, egon nintzen urtebetean, ama auzoko alargun bategaz ezkondu zen arte. Alargun hau Goxazko Bernardo zen. Honek bazituen lau seme, gazteena ni baino hamar urte zaharragoa, baina denok ondo konpontzen ginen. Nire

TESTUA: JUAN MARI AREITIO ARGAZKIAK: XDZ

zidaten lehengo nuen neuri dutela eta. batzuek be xuat”.

jaiotetxea, Burgizar, Goxazkotik hurbil dago, eta han osaba eta izekorekin asko egoten nintzen. Umearo normal-normala pasatu neban. Eskolara hasteko sasoia etorri zenean, eskolara hasi behar Abadiñora eta orduan komeriak. Nik erdara, beste askoren antzera, bape ez nekien. Maisua arratiarra zen, artaburua baino baserritarragoa, baina erdara besterik ez zeban egiten. Ea, nik zer ikasiko neban, eta nire moduan beste askok? Nahitaez sartzen ziguten espainolaren kultura. Ez neban negar

gitxi egin eskola zela eta. Beraz, eskolara sarri ez nintzen joaten. Abarka pare bi eduki nituen: batzuk zaharrak eta besteak berriak. Berriak jantziz gero eskolara joaten nintzen, baina askotan zaharrak jantzi, hartu kortako behiak eta astoa eta basora joaten nintzen. Han pasatzen neban pozik eguna kantuan. Ez da milagro nik orain mendia eta basoa hainbeste maitte izatea. Ama ahalegintzen zen eskolara bidaltzen, baina nik, negar eta negar, ez neban joan gura izaten. Horrela joan zen nire eskola denbora.

Famatxue hartu nebanean, orduan kontuak! Tabernara sartuz gero laster hasten zen jendea

“benga botaik bertso bat”, eta tabernara sartu baino gurago izaten neban sartu ez.

Hamalau urtera heldu nintzen eta beharrera hasteko sasoia. Zeozer, ofizioa ikasteko gogoa eta hasi nintzen Abadiñoko tailer batean tornero ikasten. Horretan ibili naiz fabrika batzuk pasatuz. Baina berrogeita zortzi urtegaz, torneroak denok sobran eta, bidali gintuzten denok etxera. Orduan eraikuntzan hasi nintzen lagun batzuekaz, gehiena baserri-konpontzen, teilatuak eta horrela, 65 urtegaz jubilatu arte. Bertso munduan sartu orduko aipatu gura dut nire beste zaletasuna izan dela ehiza eta perretxikoak. Ume-ume nintzela lau-bost urtegaz hasi nintzen perretxiko topetan, han etxe inguruko basoetan. Ehizean berdin, hamaika tiragoma egin eta apurtu dugu, 18 urtegaz es-

kopeta erosi neban arte. Nire ehiza beti izan da oilagorretara, txakurrekin basorik baso ibili. Txakurra basoan oilagorretan beharrean ikustea baino ederragorik ez dago, txakur ona bada, jakina.

Orain hau itxi eta geure arlora sartuko naiz, hau da, arlo seriora: bertso mundua. Galdetzen dute: “Hi zelan hasi hintzen bertsotan?”. Bada, beste askoren antzera, han gure Gaztelu inguruan ez zegoen bertsolaririk, baina umetan entzuten nituen han bertso zaharrak kantetan. Gure amak bere kantetan zituen Markesaren alabarenak, Bilintxenak, Behin batean Loiolan eta holako batzuk. Gainera, umetan entzuten nien nagusiei euskara galtzen doala, Duran-

Hasteko gaudela non datorren aguazilla bere txapel gorriagaz ezin dugula ezer egin esaten:

gon eta herri handietan. Eta ni umea, baina pentsetan neban: “Joino, gu euskaldunak eta euskara galtzea eztok ondo egongo”. Gero, 13-14 urtegaz, han Gazteluko jaietan ikusten nituen mutilak eta gizonak bertso zaharrak eta

kantetan. Hasi nintzen pentsetan: “Joino, euskerieri laguntzeko kanta ta bertso zaharrak eta kantetie ona ixengo dala, eta barrixek bere bai, ahal ixenez gero”, baina hori gaitzago ikusten neban. Horrela, hamalau bat urtegaz lagunar-

“Orden del alcalde”. Eta denok etxera, isilik. Horra zelako hasiera eman genion gure karrerari.

tean hasi ginen, hiru-lau trago eginda, geure artean kantetan. Baita neure artean bertsoak egiten bere: lehenengo errima bat, gero bi eta holan, baina lau errima ezin osatu. Baina ekin eta ekin neure artean. Gero, erromeria ostean trago batzuk eginda, ba zeozer… Han kuadrillan, besteak ezer ez eta neu onena. Laster hartu neban fama Gaztelu eta Abaiño inguruan. Guk Abadiño ez gendun esaten, beti Abaiño. Famatxue hartu nebanean, orduan kontuak! Tabernara sartuz gero laster hasten zen jendea “benga botaik bertso bat”, eta tabernara sartu baino gurago izaten neban sartu ez.

Han Abadiñon bazegoen honako gixon txoriburu antzeko bat trago batzuk egiten zituenean beti bertsotan ibiltzen zena. Bueno bertsotan esan dut, baina zeozertan. Aldrebesagorik ez zegoen hura baino. Hark ez zeukan ez errima, ez doinu, ez neurri… baina ekin eta ekin, eta nik bere berarekin ekin, eta jendea pozik. Hori izaten zen nire entrenamendua. Haren antzeko bat bazen Errigoitin bere, baina Errigoitikoa gizon formala zen. Hori bai, hark bere ez zeukan ez errimarik, ez neurririk, ez doinurik, baina ekin. Txiplas eta ni, eta bera bere bai. Behin Txiplasi honela kantau nion:

“Honen moduko bertsolaririk ez dot ikusi ondiño hau ordaindute asko hoba da zu ta ni debalde baino”

Bueno, joan naiz Errigoitira, baina etor nadin berriro Abadiño ingurura. Abadiñon baziren bertsozale zintzoak eta laguntzen ahalegintzen zirenak. Laguntzeko onena plazara ateratzea zela pentsatzen zuten. Nik orduan ez neukan plazara urteteko fundamanturik, baina ezetz esateko balorerik bere ez, eta joan egin behar.

Hara zelan izan zen: Abadiñon etxe batzuk egin zituzten. Etxegintzan ibiltzen zen bat: Zoloa Txiki, Anjel. Bera asko ibili zen Gipuzkoan, Zumarraga aldean etxegintzan. Laguna zen

Ondo kobratuta (saio) asko egin ditut, eta debalde egindakoen damurik ez daukat, eginaren poza bai.

Luzio Gabiriarekin eta, jakina, Luzio zen bertsozale handia, bertsolarien laguna, gai jartzen eta epaile ibiltzen zen. Bertsotan bere hark egiten zuen nik baino hobeto, zaila bere ez zen eta. Zoloa Txikik (bera Abadiñoko semea zen eta Abadiñon etxe batzuk egin zituen) eta Luziok eta biek zeozer egin gura zuten. Orduan ez zen erraza ezer egitea. Asmatu zuten haiek etxe haiek bedeinkatu eta aitzakia horregaz bertsolariak ipintzea, eta Abadiñoko batzuen laguntzarekin ipini zuten jaia. Goizean lehenengo bedeinkazioa eta, gero, pintxoak. Gogoan daukat zelan egon ziren txorizo egosiak, gazta eta ardau zuria eta beltza, eta mosto. Ez

zen gutxi sasoi hartarako, eta jende mordoa batu zen etxeen azpian atoan. Bertsolariak ez edozelakoak: Zepai eta Igarzabal ekarri zituzten, eta ni. Nik ez nekien non nengoen ere. Zepai sasoiko gizona, Igarzabal ni baino urtebete zaharragoa (hark 19 eta nik 18). Gogoan daukat Zepaik lehenengo agurrean zelan kantatu eban:

Hemen lenago egon nintzala badira hogei bat urte Abadiñoko anai-arrebak ondo bizi al zarete?

Igarzabal ordurako pixka bat ibilia zen eta hark bertsoak ondo kantatzen zituen. Nik harrezkero daukadan poza da Zepai eta Igarzabalekin kantatu nebala. Bueno, goizean zer labur bat egin genuen, bazkaldu genuen eta arratsaldean, Luzio Gabiriak-eta antzerkia egiteko asmoa, eta guk, bertso saioa. Joan ginen eta jende mordoa zegoen itxaroten. Hasteko gaudela non datorren aguazilla bere txapel gorriagaz ezin dugula ezer egin esaten: “Orden del alcalde”. Eta denok etxera, isilik. Horra zelako hasiera eman genion gure karrerari.

Handik laster Luziok eta Igarzabalek eraman ninduten Gabirira, Gabiriko Osiñalde sariketara. Gabiriko hori hasi berria zen orduan. Ez dakit nortzuk egon ginen kantatzen, badakit bat Eusebio Igarzabal zela. Zeozer egin genuen. Gauean lo egitera Eusebioren etxera joan nintzen, eta hurrengo goizean gogoratzen naiz kortan zelako idi pare ederra egon zen. Eguerdirako han Goierrin bertan bertsolari gazteen bilera bat egon zen eta han hitzaldi bat eman zigun Juan Mari Lekuonak. Horrekin gogoratzen naiz. Handik aurrera zeozer kantatzen neban, baina gutxi, tabernan eta lagunartean. Hemen Iurreta inguruan baziren bertsotan ibiltzen ziren batzuk: Txo Alberdi, Goiuriko Rubixue, haren lagun bat Iñazio, eta Mañarian bizi zena Julian Martitegi. Hau izatez txantxikuarra zen, Oñatikoa. Honek eta Alber-

dik bertsotan politto egiten zuten eta horiekin danokin elkartzen nintzen noizbehinka tabernetan. Beste gazte bat ere bazen: Garaiko Kapela, Juan. Honekin ere ibiltzen nintzen. Gero etorri zen soldautzara joateko ordua eta joan egin behar, ez zegoen beste aukerarik. Nora eta Afrikako bazterrera, Sidi Ifnira. Han egin genituen 14 hilabete etorri barik. Orduantxik eman zion Espainiak Marokori Sidi Ifni, lehenago ostutakoa. Sidi Ifni paraje pobrea zen. Han euskaldun mordoa egon ginen, geu izan ginen azkenengo soldaduak. Eta han ere euskaldun artean egiten genuen inoiz bertsotan. Hantxe aurkitu neban Enbeita, Joseba Andoni, Onintzaren aita. Inoiz kantatzen gendun zeozer elkartzen ginenean. Gero, soldadutzatik etorri eta hemen lehengo martxan, baina bertsotan oso gutxi, lagunartean egiten genuena. Holan hiru-lau urte pasata, egun batean, Alfontso Irigoienek deitu zidan, bertso saio bat ipini ebala Deustuko Unibertsitatean eta ea joango nintzen. Nik baietz. Joan nintzen eta han aurkitu

nituen Enbeitatarrak, Ion eta ez dakit Abel egon zen, eta Zeberioko Intxaurraga ere bai. Honekin Intxaurragarekin ibili nintzen bastante, hiru-lau urtean plaza mordoa egin genuen Bizkai aldean, eta Gipuzkoara ere egin genituen buelta batzuk: gazteen txapelketak, Idiazabalen Zepai sariketa, Artzenberri sariketa bere bai, Añorgan bere bai Orixe sariketa eta horrela. Hemen Bizkaian bere hasi nintzen: Lopategi, Azpillaga, Mugartegi, Arregi, Muniategi… Amuriza ondino kartzelan zegoen eta Mañukorta Ameriketan. Enbeitatarrekin, Ajuria eta han-hemengo denekin. Orduan ipini eben Mallabian gazteen txapelketa bat bizkaitarrontzat. Lehenengo urtean Ion Enbeitak irabazi eban, hurrengo urtean neuri eman eustien eta hurrengoan Elgetzuri. Hortxe sasoi inguruan hemen Durangon, Marisa Barrenak ipini eban bertso eskola moduko bat. Kuadrilla elkartzen ginen zapatu arratsaldeetan. Orduan ez zen ezagutzen bertso eskolarik eta guk egiten genuena zen elkartu eta ekin. Mallabitik

…Marisa Barrenak ipini eban bertso eskola moduko bat. Kuadrilla elkartzen ginen zapatu arratsaldeetan. Orduan ez zen ezagutzen bertso eskolarik eta guk egiten genuena zen elkartu eta ekin.

mutil mordoa etortzen zen Elgetzurekin batera, Ion Aurre eta beste batzuk. Holan ibili ginen urte bat edo bi, baina itxi genuen, eta gero hasi ziren bertso eskolak. Beharrezkoak gainera, guk bere, jarraitu izan bagenu hobe, premia bagenuen eta. Hortik aurrera, nik hemen, Bizkaiko bertsolari denekin eta Gipuzkoako batzuekin ere bai, urtean plaza mordoa egiten nituen urte mordoan.

Nik ez daukat esaterik bertsolaria ez naizela aukerarik izan ez dudalako. Nik aukerak izan ditut eta herriaren laguntasuna bere bai. Ez banaiz, zeozer falta izen dudalako izango da, baina ibili gara eta zeozer egin dugu. Behin Amurizak esan zidan: “Lehengoan han ulixen lekuen egon hintzen” eta “bai”, “eta han bestien be bai, jode mutil hi beste lekutara debalde juaten danik eztok egongo”. Ba badagoz eta bera bere bai makina bat egindakoa. Ondo kobratuta bere asko egin ditut, eta debalde egindakoen damurik ez daukat, eginaren poza bai.

Txapelketetan bere bastante ibilia naiz, Bizkaikoetan eta Euskal Herrikoan bere bai. Sekula ez dut inon ezer iribazi, hor ikusten da nire bertso maila zelakoa den, ez da nire burua gutxitzearren, baina holan da.

Urte askoan, hogei urte baino gahiagoan, Elgoibarrera joan izan naiz Santa eskean, kopla mordo batzuk bota doguz han baserririk baserri. Han lau koplari izaten gara Zierda eta German Meabe bertakoak eta kanpotik Nar-

baiza zena. Gero, Narbaiza ez zenean Azpillaga edo Mañukorta. Baina Narbaiza joan zen, Azpillaga bere bai, Mañukorta kili-kolo dabil eta aspaldian Mikel Mendizabal etortzen da. Holakoan normala den moduan, makina bat kopla bota ditugu han hala-holakoak, beste batzuk dexente samarrak. Arratsalde dena ibili eta gero afaria egoten da San Migelgo txokoan, eta afalostean, jakina, koplatan egin behar. Ni hara joaten hasi nintzenean, neska-mutil bik trikitia jotzen zuten. Gazteak ziren, 14 urte ingurukoak. Haiek biak eta beste bi, Baltzola anaixak. Askotan talde bi ibiltzen gara, batzuk alde batera eta besteak bestera. Horrek bertako gazte biak, ni hara joaten hasi nintzenean nobixa-nobixo zebiltzan (neska panderojolea Arantza). Holan pasatu ziren urteak eta, egun batean, afalondoren, lagunak hasi ziren esaten udaberrian ezkondu egiten zirela. Jakina, Narbaiza eta Zierda hasi ziren kantuan zorionak, urte on askotarako eta abar. Eta nire txanda etorri zenean honela bota neban:

Trikitixa ta pandero joten gazte-gaztetan hasita, orain ezkondu egiten dira joten ondo ikasita

Jendeak barre galantak egin zituen eta Arantxak berak handienak. Elgoibarren santa eskea bertako Izarra kultur elkarteak antolatzen du eta, hainbeste urtean hara joanda, ia luzaro ez naizela joango eta orain hiru-lau urte honako omenaldi bat egin

zidaten. Opari batzuk eta abar, eta Germanek eta Zierdak bertso batzuk kantatu zizkidaten, dozena erdi bana bertso. Bertso ikaragarriak iruditu jatazen eta pentsatu neban jarritakoak izango zirela. Esan nien harexek bertsoak gura nituela neuk gordetako, baina ez ziren jarriak, bat-batekoak ziren eta akabo. Baina itzelak, ez zarete makalak. Eskerrik asko German eta Zierda eta Izarra elkarteari. Hori izan zen luzaro ez nintzela joango-eta, baina ondino jarraitzen dugu, Santa Agedak gura daben arte. Bueno orain goazen berriz oilagorretara. Hemen Oiz, Urkiola eta Gorbeia inguruko basoei eman dizkiegu astindu ederrak. Urtero oilagor sasoia amaitzen denean jende askoren galdera: “Zer Areitio, aurten zelan oilagorrak?”. Beti. Urteroko galdera berdina eta bertso hauek egin nituen behin:

Oraintxe egin deustazu galdera zorrotza ukitu egin dauztazu gainera bihotza nahiz dala hegohaizea nahiz dala izotza ikaragarria da haegin hego hotsa

Domusantu aldera datoz ollogorrak akabo ehiztarien deskantsu ta_oporrak mendian hartu arren nekaldi gogorrak haien hegoak dira luze ta bizkorrak

Txakur bata pointerra bestie setterra ollogorretarako arraza ederra kartutxo txarrak edo kañoia okerra aitzaki asko daukan ehiztari alperra

Oillogorra golpean altxatutzen da brau batzutan tiro batez bestatan hiru-lau parera tira ezian hark aurrera dirau maldeziño galantak inoz botata nau

Aurtengo ehiz garaia doa aurrerantza zapaldu dogu nahiko sasi ta arantza luma askorik eztut atara nik antza hurrengo urterako badut esperantza

Nik ez dut bertso asko jarri, baina banaka batzuk bai. Orain ehizaren kontra jende asko dago eta, agian, arrazoia izango dute. Norbere plazeragatik jo ta hiltzea… Inoiz Amurizak egin deust haserrealdi ederra ea zertan ibiltzen naizen kulpabako txori koittaduak hiltzen. Bai, holan da, baina betikoa, oilaskoak eta arkumeak, legatzak eta makallauak bere errugabeak dira, baina hil egiten ditugu. Lazkanok bere baditu bertso ederrak jarriak, pasean datorren usoak hiltzearen kontra eginak. Nik ehiza bihar bertan utziko nuke denek uzteko izanez gero. Baina zer egiten dugu nik utzi eta beste denek jarraituz gero?

Bueno lehen esan dut bertso asko ez dudala jarri, baina banaka gutxi batzuk bai, adibidez beste hauek:

Martuteneko notizi hura nahi nuke adierazi bertso batzuek kantatutzeko badu honek nahiko grazi kaiolan zeuden txori polit bi joan dira ihesi geroztik bila dabiltza baina inork ez ditu ikusi

Ezta erreza kartzela baten holan ihes egitea kanpo ta barru egoten baita aingeru guardaz beteta baina nolabait aurkitu dute zorioneko atea ondo pentsetan jarri ezkero hori dok adarjotea

Ustekabean askatu dira arerioaren katetik nik etzekiat nola irten diran ta inork ere etzakik direktoreak esan omen du “ez dira joan atetik” Joseba txikik urtengo eban sator-zuloren batetik

Noizean behinka izaten doguz zenbait notizia eder ta berri hura entzutean guk ez genduan egin negar Pikabea ta Joseba orain dabiltza munduan zehar askatasuna maite duenak eztabe katerik behar •

HAIZEA BERUETERI

Doinua: Nere gorputza dardarka daukat

MADDI ANE TXOPERENA IRIBARREN Begiak itxi ta nago nola bandera bat apalean; zure frexkura munduratuko al dudan, eginahalean... Firfira batez usaindu zaitut Askizuko kresalean, sumatu zaitut garagardotan Kutxilleria kalean, txorakeritaz ta maite kontuz bete gutunazalean, burupeko oihalean, ahots gozo apalean... Hutsera jauzi eginagatik argi baita itzalean ihesi doan izar bat zara maskor baten magalean

IRATI MAJUELO ITOIZ Tximeletaren hegalak bezain ahaltsu ta sentibera ilargi erdi irribarrean neurri librez kantaera behin izan nuen haize goxo bat ezagutzeko aukera bertso eskolan ahizpatasunak egin baitzigun harrera orduz geroztik gure bidea marraztu dugu batera bizitzaren arauera iraultzearen plazera hegal berdeko tximeleta bat ikusi dut orain hega nire sorbaldan pausaleku bat duzu hemendik aurrera

AMAIA ELIZAGOIEN VARELA Zu zinenari kantatzea da sentsazio bat gazia sinets gaitza den, egia baten lur hartuz doan hazia laguna zinen, ahizpa bat zinen bide lagun berezia baina badago ikusezina izan ahal den gabezia ideiak ere gaixotzen dira zurekin dut ikasia negarra da, garraxia bihotzaren aharrausia nahizta barrena sentitzen dugun betea bezain hautsia zaren oroitzapenen lekua Izanen da oasia

SAIOA ALKAIZA GUALLAR Arrano batek malkoz busti du Aralar mendi-gailurra; Txantrean, berriz, mina hazi da, nola haritzan ezkurra; Errekaleor auzo askean aldaretxo bat, zuhurra; Ilunabarrak Alde Zaharra ez zezakeen gehio urra... Negar egiten dugu taldean, emanez azken agurra, herio, bidelapurra, bizia, galde-ikurra, Eskatu gisan, epairik gabe, besarkada bat, xamurra. Atseden hartu ezazu eta arina bekizu lurra.

Alpujarrako

Gerald Brenan idazle ingelesa urtetan bizi izan zen Alpujarran, 1920 eta 1934 artean, eta Al sur de Granada (Granadaren hegoaldera) liburua idatzi zuen. Lan horrek irakurle asko erakarri ditu, bereziki atzerritarrak, Sierra Nevadatik Mediterraneora zabaltzen den lurralde honetara. Garai hartan trobero (inprobisatzaile poetikoei bertan ematen zaien izena) edo trobadoreak Behe Alpujarran sakabanatutako kortijadetan (soroz inguratutako etxebizitza nukleo txikiak) bizi ziren. Zereal, piku, arbendola eta mahatsondoen laborantzan oinarritutako biziraupen ekonomia batean, kortijeroentzat (kortijoa zaindu eta bertan bizi dena) trobo festak dibertimendu giroa baino gehiago ziren.

Instrumentuak fintzen. Arg: Isabel Munuera

Lur

hauetan egun osoan soroan lanean aritzeari echar un revezo esaten zaio, eta ohikoa zen tornapeon bidez egitea, hau da, norbera beste familia baten zerbitzura jartzea nekazaritza lanetan laguntzeko, egoerak horrela eskatzen zuenean bueltan faborea jasotzeko promesa inplizituarekin. Auzolan horietan sortzen zen elkarrekiko loturak, trobo jaietan zeukan bere jai giroko adierazpidea. Lanetik itzultzean, tornapeona jaso zuen anfitrioiak ardoa eta janaria falta ez ziren festa antolatzen zien laguntzaileei. Berdinen arteko truke sistema honetan (nekazari kultura tradizional ugariren zigilua) bakoitzak zeukana eskaini behar zuen. Beraz, bat-batekotasunerako dohainak zeuzkan zorionekoak gaualdia alaitzea onartu behar zuen bat-bateko eztabaidetan katramilatuz. Horietan, bi troberok edo gehiagok quintilla (bosteko txikia) oktosilaboak inprobisatzen zituzten fandango kortijeroen erritmoan, biolin, gitarra, laute eta bandurriekin lagunduta.

Eremu menditsuan gauzatzen zen nekazaritza minifundista mekanizatzeko zailtasunak azpiak jan zizkion kultura kortijeroari, eta, iragan mendearen 60ko eta 70eko hamarkadetan, alpujarratar askok beren kortijoak atzean utzi eta Campo de Dalias ingurura emigratu zuten, non urte batzuk geroago berotegi nekazaritza loratuko zen. Han nagusiki dezimetan inprobisatzen zuten trobalari almeriarrekin egingo zuten topo. Alpujarretako trobalari asko El Ejidon eta beste herri almeriar batzuetan bizi dira oraindik, eta berdin-berdin inprobisatzen dute bosteko txikian zein deziman, musika tresnekin edo gabe, hau da, bertsoak fandangoaren erritmoan abestuz (trovo cantao) edo errezitatzen (trovo hablao).

2000. urtean iritsi nintzen Alpujarrara, eta bertan bizi izan nintzen tarteka, hainbat urtean, nire Doktoretza Tesia egiteko. Artean geratzen ziren beren kortijoei atxikitako zenbait trobero, hala nola Manuel el de la Magaña edo Juan Alpujarrak

Alpujarretako troboa

mehatxatzen duen arazorik handiena belaunaldi erreleborik eza da.

Moron, biak ala biak 1944an jaioak. Baina gehiengoa herrietan errotua zen. Murtasen Andres Linares zegoen, aldi berean bertsoak inprobisatu eta biolina jotzeko gai zen trobalari bakarra. Las Noriasen, El Ejidoko auzo batean, bizi zen haien arteko handiena: Miguel Garcia, el niño de Candiota, trobalari goiztiarra. Parrandazaleek zazpi urte zeuzkala aulki batera igotzen zuten inprobisatzaile famatuenekin lehia zedin.

Andres Linares, Miguel Candiota, Ramon Antequera, Fernando Gonzalez eta beste zenbait trobalari azken bi hamarkadetan hil dira. Baita Antonio el de Maria Martin, Cecilio de Mecinilla, Miguel Manrique edo Jose Romera bezalako musikariak ere. Umetatik festa giroan ikasi zuten gazte belaunaldi baten lekuko bakarra da Jose Antonio Barranco (1977), Barranquito. Bere aita, izen berekoa, Almeriak inoiz ezagutu duen inprobisatzaile azkarrena izango zen menturaz, eta hura ere iaz hil zen. Gelditzen den trobalari gazteena (Jose Sanchez, el Panadero) 64 urterekin erretiroaren atarian egoteak era aski esanguratsuan adierazten digu zein den Alpujarretako troboa mehatxatzen duen arazorik handiena: belaunaldi erreleborik eza.

Gainbehera hori azaltzeko hainbat arrazoi daude. Garrantzitsuena, kultura kortijero tradizionalaren zatikatzea. Gazteak helduekin lan egin eta dibertitzen ziren garaia igaro da. Uzta jasotzean edo mahats biltzean, baina, bereziki, upategi eta kortijoetako trobo gauetan, belaunaldien arteko eragin truke giroa sortzen zen. Artisauak aprendizari irakasten dion gisan, bat-batekotasunaren artea pixkanaka ikasten zen, uztarriarekin beltz lan egin eta gero ardo batzuk hartuz.

Troboak askotarako balio zuen orduan. Adibidez, bakoitza bere tokian jartzeko, izan ere, trufazko koplez baliatuz, arauak beren mesederako urratzen zituztenak satirizatu egiten ziren. Bat-bateko beste

tradizio batzuekin alderatuta trobo picailla-k egiazko norgehiagokak ziren, eta horietan, burla kolpeka, komunitatea arduratzen zuen edozein gai arantzatsuren inguruan eztabaidatzen zen. Epaiketa bat izango balitz bezala, trobalari bakoitzak zegokion ikuspuntua defendatzen zuen, aurkariarena barregarri uzten saiatuz eta bere perspektiba goretsiz. Eztabaidatzen zen gaia konpontzen ez bazen, gutxienez tentsioak baretzen ziren maila sinbolikoan. Troboak eraso kaltegarriagoak saihesteko balio zuen. “Bertsoak zorrozten dituenak labanak zorrozten lanik ez”, esaten da. Eta baita “más vale entenderse a coplas, que llegar a las manoplas” (hobe koplaka konpontzea eta ukabiletara ez heltzea).

Kontrol sozialerako funtzio horrekin batera (zigor satirikoen bidez), troboak, esparru zabalago batean, Alpujarrako kulturaren balioak eta antibalioak agertzeko balio zuen. Bereziki argiak ziren eta zenbait axioma barnebil-

Gazteak helduekin lan egin eta dibertitzen ziren garaia igaro da. Uzta jasotzean edo mahats biltzean, baina, bereziki, upategi eta kortijoetako trobo gauetan, belaunaldien arteko eragin truke giroa sortzen zen.

Trovo gaualdia upategian

tzen zituzten trobo batzuk buruz ikasten zituzten “kopla zahar” gisa, eta segidan abestu zitzakeen bat-batekotasunerako bertuterik ez zuen jendek ere. Baina trobalariek ziuten pretigio handiena. Haiek gabeko festa ezin esan festa zenik.

Borroka haietan trobalarien ausardia eta etorria probatzen ziren, egun zaharkitua irudituko litzaiguken gizontasun testuinguru batean. Alpujarran, soilik gizonei baimentzen zitzaien borroka haietan lehiatzea, non hitzezko biolentzia maila handia ez ezik hizkera lizuna ere baimentzen zen, are gehiago, baita eskatologikoa ere; eta hori emakumeentzat desegokia zela pentsatzen zen, haiei zuhurtasuna eta kooperazioa eskatzen zitzaielako. Zalantzarik gabe hori da Alpujarran emakume trobalaririk ez egotearen arrazoia, nahiz eta batzuek gaztetan urrats batzuk egin. Izatez, troboa ligatzeko tresna ere bazen. Ez soilik gaualdi kortijeroetan, baita serenatetan ere; haietan, asmoak poetikoki adierazten abilenei aldeko jotzen baitzien kukuak, kopla zaharretara jo behar izaten zuten lehiakideei ez bezala.

Paco Megías

Mintzaira bereziki eskandalagarria izaten zen urteko momentu jakin batzuetan, eguberrietan kasu, zeinetan trobalariak kortijoetako parrandetan biltzen ziren lagunak, senideak eta urte oparoa izan zuten guztiak bisitatzeko. Izan ere, troboak aberastasun banaketa akuilatzen zuen. Bisitarien anfitrioiak ez bazuen eskarnioa pairatu nahi, hobe zuen trobalariekin eta haien musikariekin eskuzabal jokatzea, eta nahi adina ardo, likore eta txerriki eskaintzea. Kortijero dirudunenek, baita botere esanguratsu bat izan ohi zutenek ere (botikaritik alkateraino), jasan behar izaten zuten, ordena azpikoz gora jartzen zen egun jakinetan, trobalarien hitz garratzek dantzan jar zitzaten. Señorico batek kopla “erdi on, erdi txar” bat konposatzeko eskatu zion Candiotari, eta trobalari miragarriak honakoa bota zion bat-batean:

Dios te dé muchos cortijos, y salud pa disfrutarlos. Y en tu mejor regocijo, te muerda un perro rabiando y tú muerdas a tu hijo.

soilik gizonei baimentzen zitzaien borroka haietan lehiatzea, non hitzezko biolentzia maila handia ez ezik hizkera lizuna ere baimentzen zen, are gehiago, baita eskatologikoa ere.

Alpujarran,

(Jainkoak kortijo asko eman diezazkizula, eta haietaz gozatzeko osasuna. Eta zure bozkarioaren onenean, txakur batek amorruz hozka egin diezazula, eta zuk zure semeari hozka egin)

Zalantzarik gabe, egungo troboak duela zenbait hamarkadakoen ezaugarrietako asko mantentzen ditu. Atzo bezala gaur, troboa da aldiko lehiakidea gainditzeko adimen jolas bat, zailari zailagoa erantsiz, besteak baino grazia eta sorkuntza gaitasun handiagoa erakusteko, txaloez jabetzeko aukeraren lainotan. Baina neurri handi batean, desagertu egin dira troboa tentsioak baretzeko mekanismo gisa goratu zuten arrazoietako batzuk. Trobalariek beren jaiak upategi eta etxe partikularretan ospatzen jarraitzen dute, baina hein handi batean gaualdi horiek bereizi egin dira duela zenbait urte aparteko zentzua ematen zien elkarrekikotasun, birbanaketa eta gaztazken konponbide sistematik.

Trovo jaia iragan mendeko 50. hamarkadan. Arg: Christian Spanhi

Herrietan, udalek ez dute ahazten troboa herriko jaien egitarauan txertatzea. Eta Festival de Musica Tradicional de la Alpujarra eta erakundeek sustatutako beste jaialdi batzuetan ere ez da falta. Horrelakoetan, trobalariek oholtza gainean erakusten dituzte beren gaitasunak. Alpujarratik kanpo ospatzen diren ekintza kulturaletara ere gonbidatzen dituzte, unibertsitateetara edo ahozkotasunaren inguruko kultura topaketetara. Trukean sari ekonomiko txikiak jasotzen dituzte, gastuak kitatu eta apenas beste ezertarako.

Paco Megias, Juan Moron, Jose Sevilla edo Constante Berenguer bezalako trobalariek deitzen dieten tokira joateko ardura sentitzen dute, arte hau gal ez dadin lortzeko saiakera desesperatuan. Baina gertatzen dena da, babes instituzional zabala duen Euskal Herrikoa ez bezala, Alpujarretako troboa ahanzturan erori dela, agian flamenkoa, sevillanak edo karnabalak bezalako jai giroko adierazpenekin alderatuta oihartzun apalagoa duelako.

Trobalariak elkarte batean antolatu dira. Eta saiatzen dira, ahal duten neurrian, jai giroko ohitura hau zabaltzen. Horretarako, ez dute zalantzarik egiten ahozko beste inprobisazio tradizio batzuekin harremantzeko orduan. Prestutasunez hartzen dute parte rapero urbano eta ahozkotasunaren beste artista batzuekin egiten diren topaketetan ere. Dena den, bultzada falta da. Administrazioko eragileen esku hartze ezari trobalarien zahartzea gehitzen zaio, eta baita ezezagutza ere gazteak arte honekin txunditzea ahalbidetuko luketen egoerak sortzeko, behar den denboraz eta pasioz, eurak ere trobalari bilaka daitezen. Orokorrean, ezkortasun giroa hedatu da. Hala eta guztiz ere, ukaezina da Alpujarretako troboa kuantitatiboki hazi ez bada ere (ordutan luza daitekeen trobo lehia bat aguanta dezaketen norbanakoen kantitateari dagokionez), kualitatiboki hazi dela. Azken hamarkadetan zenbait trobalari beste inprobisazio tradizio batzuetako ordezkariekin aritu dira elkartrukean, eta euren ondare tradizionala aberastu dute. Jose Sevillak bere maisu Candiotarekin bidaiatu zuen Latinoamerikan zehar, eta ez da atzerrira joan den bakarra kongresu, mintegi eta jaialdietan bere artearen erakustera. Candiotak esan ohi zuen 60 eta 70eko hamarkadetan zalantzari gabe trobalari askoz gehiago zeuden arren, sorkuntzak maiz “taberna

Herrian ez bezala, Alpujarretako troboa ahanzturan erori da, agian flamenkoa, sevillanak edo karnabalak bezalako jai giroko adierazpenekin alderatuta oihartzun apalagoa duelako.

…Euskal

Trobo irrigarriena eta finena elkar elikatu dira, eta gaur egun trobalariek unean uneko baldintzen araberako tonua aukeratzeko moldakortasun maila daukate.

girokoak” zirela, eta ez zitzaiola sobera arreta eskaintzen errimak kontsonante perfektuan josteari edo sobera erabilitako betegarriak saihesteari. Candiota laboraria zen, baina troboarekiko zeukan obsesioak idatzizko olerkigintzaz janztera eraman zuen, eta hala irakurri zituen Gongora eta Lorca. Urte askoan, alboratu bigarren planora nekazaritzan zeuzkan ardurak eta troboan murgildu zen, eta horrela Alpujarretako troboaren historiako pertsona gailenena bilakatu zen. Bere alboan hazi zen Jose Sevilla, bera baino gazteagoa eta bere ezkutari leiala.

Paco Megias bezalako trobalariek aurreko trobalari histrioniko eta lotsagabeenak ohoratzen segi zuten, hala nola Antonio Bat-bateko bertsoa, jolas galduaren bila bezalakoak. Haiek zutik jartzen zuten publikoa dezentziaren kodeak propio azpikoz gora jartzeko xedea zuten koplekin, eta harridura sortzen zuten hizkuntzarekin egiten zituzten joko berritzaile eta lotsagabeekin. Candiota eta Megias lehiatzen zirenean, lehena bertso kultuekin estutzen saiatzen zen, eta bigarrenak larrain eta pendizetako troboa baliatzen zuen, barregarri azalduz aurkariak gainontzeko kortijeroen kultura agrafoaren gainetik zeukan nabarmentzeko nahia.

Trobo irrigarriena eta finena elkar elikatu dira, eta gaur egun trobalariek unean uneko baldintzen araberako tonua aukeratzeko moldakortasun maila daukate. Ezbairik gabe, Candiotaren lidertzak eta bere dedikazio gogotsu eta obsesiboak igo egin zuten troboaren sorkuntza maila, behartu egin baitzituen gainontzekoak ohiko ika-mika apur bat testosteronikoetatik (lehiakidearen kalterako norberak soinean zituen prakekiko erreferentziaz josiak, hura oilo gisa irainduz) harago joatera.

Testuinguru ohikoena etxe partikularretako trobo festak dira oraino, non trobalariek batzuetan zozkatu egiten dituzten bikote lehiakideak, guztiek gozatzeko inprobisatzen eta besteei entzuten. Troboak, zalantzarik gabe, irabazi egin du konplexutasun poetikoan, lirismoan eta moldakortasunean. Trobalariek hil den lagun bati trobo goibel batzuk eskaini diezazkiokete, edota Whatsapp taldea balia dezakete gobernuaren azken erabakiari buruzko eztabaida sortzeko. Duela zenbait hamarkada baino askoz erregistro gehiago dominatzen dituzte, hamaika ingurutan inprobisatzen ohituta daude (upategian, jaiotza batean,

baina baita unibertsitateko mintegi batean edo Parisko antzoki bateko emanaldian). Gehienek nekazaritzari lotuta jarraitu eta ikasketa arauturik ez duten arren, bada goi-mailako titulu duenik ere, edota bere formakuntza ziurtatzen duen diplomarik ez izanagatik poesia, historia monografikoak edo repentismoaren inguruko irakurketan sakontzen duenik.

Duela hamarkada batzuk, trobalari batek modu honetan laidotu zezakeen bere lehiakidearen harropuzkeria:

Ha nacido hoy un pez, desde el fondo del mar. No es sardina, ni jurel, ni tampoco calamar, no sabemos lo que es.

(Gaur arrain bat jaio da, itsasoaren hondotik. Ez da sardina, ez txitxarroa, ezta txipiroia ere, ez dakigu zer den)

Kopla arruntak ziren, batzuk sekulako originaltasuna izanagatik, eta horrek azaltzen du zergatik iltzatu diren oroimenean, sobera edanda zegoen lehiakide bati Candiotak bota ziona bezala:

Trovo hablao: Andrés Linares, Gabriel Galdeano eta Rafael Valdivia Arg: Isabel Munuera

Oso litekeena da hamarkada pare batean Alpujarretako troboaz iraganean hitz egitea, desagertu diren beste zenbait adierazpide folklorikoren gisan.

Por la calle abajo viene, un hombre con desatino. No viene como conviene, viene como con vino. Desmasiá desgracia tiene!

(Kalean behera dator gizon bat asmatu ezinda. Ez dator komeni bezala, dator ardoa edan antzera. Zorigaitz gehiegi dauka!)

Baina soilik oraindik orain antzeman daiteke beste tradizio poetiko batzuen arrastoa, Urrezko Mendeko olerkarienak barne, bosteko txiki honetan bezala. Bertan Jose el Panadero-k Lope de Vegaren hitzak oroitzen ditu (ezkontzaren onura eta arazoen inguruko eztabaida batean):

Hay un hecho comprobado que hasta el alma me penetra: que de casado a cansado tan solo existe una letra que los ha diferenciado.

(Frogatutako egitate bat bada arimaraino sartzen zaidana: casadotik cansadora letra bakarra dagoela ezberdintzen dituena)

Egun, trobalariak eztabaida oso batean zehar pie forzao (ezarritako errima) baten gainean inprobisatzeko kapaz dira, edo trovo cortao (moztua) egiteko, hots, askoren artean dezimak edo bosteko txikiak konposatzeko. Asmamenari, azkartasunari, sorpresari eta freskurari arnasa ematen dioten jolasak dira, baina baita sorkuntza poetikorako talentuari ere. Ez dira ohitura berriak, baina duela zenbait urtetako koplek baino kalitate eta eragin handiagoa erakusten dute, egunaren zati handiena euren familiak elikatzeko lan nekagarrietan igarotzen zuten sasoikoak baino maila altuagoa. Paradoxikoa da troboaren sorkuntza eta kalitate literarioa igo diren garai berean, hau inoiz baino mehatxatuago egotea. Inork ez badio konponbiderik jartzen, oso litekeena da hamarkada pare batean Alpujarretako troboaz iraganean hitz egitea, desagertu diren beste zenbait adierazpide folklorikoren gisan. Orduan etorriko dira aiene eta ekintza desesperatuak ondare tradizionala “berreskuratzeko”. •

Manuel el de la Magaña

BERTSO IBILBIDEA LEKEITIO

Postaletako herria da Lekeitio: irla, itsasoa, hondartza, portua… Donostia txikia ere deitzen diote batzuek. Milaka pertsona etortzen dira herria bisitatzera, baina inor gutxik ezagutzen du beste Lekeitio. Hasi aurretik, gomendio bat: KONTUZ, ez etorri kotxez udan, ezin izango duzu aparkatu. Leku bat ezagutzeko ezinbestekoa da jendea ezagutzea; izan ere, berezi xamarrak omen dira herri honetakoak: Kanpora doazenean beti esan behar dute nongoak diren eta herri-harrotasun larregi dutela ere esan daiteke “benetako” lekeitiarrek (zergatik ari ote naiz hirugarren pertsonan hitz egiten?); hala ere, jende jatorra, langilea eta kantaria da hemengoa. Gure hobe beharrez, gaur ez gara sartuko beraneanteen gaian.

“

Paparduak esan eutzan/ kolaijo kumiari/ gaur daukagula Lekitton/ bisigua ugari” kantatzen dute herritarrek. Egia esan, bisigu asko dago Lekeition, baita bi hankadunak ere, eta bisigu itzela harrapatzen dute askok bertako jaietan; beraz, bisigua ugari Lekitton. Beste kantu bat ere famatua da lekeitiarren artean, eta herria zein herritarrak nahiko ongi deskribatzen dituela esango nuke:

Arg: Pepito (Wikipedia)

“Hasi talatik eta portaleraino ez dago besterikan tabernia baino nor ez da mozkortuko hainbat tabernakin baita islako akerra edaten baleki”.

Orain bai, prest gaude Lekeitiotik ohikoa ez den ibilbidea egiteko, eta postaletako herria beste tour baten bidez ezagutzeko. Bihurgunez beteriko errepideetatik iritsiko gara, bestelako biderik egon ere ez dago eta. Arropaineko biribilgunea pasa, zaharren egoitza, ikastetxeak eta anbulategia atzean utzi eta herriaren erraietan sartuko gara. Behin hona helduta, non aparkatu? Bidaian baino denbora gehiago kotxea uzteko lekua bilatzeko egon ostean, lortu dugu. Kotxetik irten, eta goazen lehen geltokira.

1. GD / PORTUA

PORTURA JAITSIKO GARA LEHENENGO: AZKEN MENDEETAN ARRANTZALEEN TOPAGUNE IZAN DEN LEKURA, GAUR EGUN ASTEBURUETAKO MARIANITOZALE ETA RABAJALEEN BILGUNE

BILAKATUA. Lehen zeuden hainbat baporetatik gutxi batzuk ikus daitezke: baxurakoa bakarra, Kalamua, eta lauzpabost legatzontzi. Hala ere, tradizio batzuk mantentze dira: kanaberarekin arrantzan gazte pila dabil eta baita abadeen moilatik zein tinglatutik saltoka ere.

Neguko aste barruan arimarik ez da ikusten hemen, ez bada jubilatu kuadrilla bat txikiteoan edo betiko tabernan betiko gazte batzuk. Udaberriko asteburuetan, eguzkiarekin batera hasten da jendea pilatzen, eta udan gainez egiten du portuak.

Guk 1999ko udaberrira egingo dugu salto. Susmoa dut garai hartan bisitari gutxiago pasatzen zirela hemendik, azken hamarkadetan turismoa hauspotzeko hamaika politika egin direla ikusita. Gitarra eskuan iritsi ziren Unai Iturriaga eta Jon Sarasua Lekeitioko kaira, eta urte luzez gogoratu den saio musikatua eskaini zuten bertako Willows irlandar tabernan.

J. SARASUA

Oihaneko pagoak blai aideratuz hiru elai Unai ez al duk Lekeition koplarik kantatu nahi?

U.ITURRIAGA

Oi Lekitto lekitto behin etorri eta kitto 15 urte bakarrik eta hemen zerbezatan itto.

J. SARASUA

Ai Unai lagun hori ez zabiltz zuzen kantari Lekeitiora etortzekotan kresaletan ito adi.

U. ITURRIAGA

Nik berba eitten dot benetan minik ez dot bihotzetan garagardotan itto ta gero itto nintzen kresaletan.

J.SARASUA

Gaua daukagu epela eta hustu zen kupela iruditzen zait Euskal Herriak nora joan ez dakiela.

U. ITURRIAGA

Ez zabiltza zuzen oso zabiz nahiko kurioso isla batean bakarrik al zauz ai gure Robinson Crusoe.

J. SARASUA

Armarik ez zaigu falta hori da egi galanta baina pirata bihurtu zaigu Europako demokrata.

U. ITURRIAGA

Hori betiko mitina baina erantzuna gordina korsarioa eta pirata ez dira gauza berdina.

J. SARASUA Ze Euskal Herri txepela europearren hotela eskerrak laster afrikakoek abordatuko dutela.

U. ITURRIAGA

Sarasuan hainbat hautu guk ezin doguz ulertu naci en el mediterraneo kantatuz joango jaku.

J. SARASUA

Mediterraneo edarra urak badauka aparra lurrak ez dira gehiegi baina itsasoa da bakarra.

U. ITURRIAGA

Berba horrek dira jakinak aspalditxotik eginak itsasoan be marraztu dabez lurreko muga berdinak.

J. SARASUA Arimak badu gloria ardoa ezta ogia haizea dabil epela eta bukatu da istoria.

U. ITURRIAGA Pazifikoan Mururoa Kuba be beherantza doa Lea ibaiko ur freskotan galdu da gure gogoa.

Jon Sarasua eta Unai Iturriaga Lekeition (HITZETIK HORTZERA, 1999) https://www.youtube.com/ watch?v=KWqQQYeALYU

2. GD / GALARRENA KULTUR ELKARTEA

PORTUTIK GORANTZ EGITEN DUTEN KALE PARALELO HORIETAKO BATEAN DAGO GALARRENA KULTUR ELKARTEA, ETA BERAU DA POTO BERTSO ESKOLAREN ELKARGUNEA. BER TSO ESKOLA 70EKO HAMARKADA BUKAERAN SORTU ZUTEN, BAINA URTE LUZEZ GELDIRIK EGON OSTEAN, 2014AN BERRIRO HASI ZEN MARTXAN. Galarrenako goiko pisuan hasi ziren lagunarteko bertso afarietatik sortu zen Galarrena Kopla Txapelketa. Lekeitiar bat baino gehiagok kantatu du bertan, eta plazan ibili ohi ez den jendeak kantatzeko aukera bikaina bilakatu da.

2016an antolatu zuten lehen edizioa eta herritarrak zein kanpotarrak batu izan ditu kopla txapelketak ordutik. Lehenengo txapelduna Lander Ibarluzea Aitxulua izan zen, eta geroztik Asier Galarza Muxi, Oihana Bartra, Xabat Galletebeitia eta Koldo Muñizek izan dute txapel hau janzteko ohorea.

Ariketa mota anitz eta giro apartagatik nabarmentzen da ekitaldi hau; izan ere, ikusleak hondartzako motxilarekin egon ohi dira garagardo fresko bat hartzen, eta, horrela, ezinezkoa da saio paregabea ez izatea. Umorea gailentzen den arren, denetik egon ohi da, eta nabarmentzekoa da buruz burukoan izaten den zailtasun handiko ariketa bat: bakarka hitz bati bi minutuz kantatzea, ahal beste kopla sartuz denbora barruan.

Horrez gain, 2021ean lehenengoz bertso saio literarioa egin zen Galarrenan; bertan, Miren Agur Meabek, Miren Amurizak eta Uxue Alberdik hartu zuten parte. Aurreko urteko arrakastaren ostean, aurten ere egingo da saio literarioa. Nortzuk izango ote dira protagonistak?

Ariketa horri honela erantzun zion Oihana Bartrak 2018ko udan, “justizia” berba gaitzat hartuta:

Justizia berba zintzilik ai zenbat pertsona hilik agian egon beharko nuke bi minutuak isilik.

Justiziak zenbat bide zenbat jende ez da libre hemengoek be badakizue Galarrena adibide.

Ta herriko zenbat bazter ta borrokalari eder Lekitxon ere adibideak dira Pototo ta Liher.

Ta emakumeak erduz gabaz beti gure kabuz eta bueno zer esango nuke orain manadari buruz.

Epaia irten da ta klaro ez da bortxaketa, raro lehen gutxi-gutxi sinesten nuen eta orain gutxiago.

Justizi hortan apurka non hasi eta non buka zoritxarrean ohituta gaude injustizietan sartuta.

3. GD / MALEKOIA, K13 ETA SAN JUANEKO TXIRINGITOAK

BI GELTOKI PASATU DITUGU, ETA GALARRENAKO KANTOIA IGO OSTEAN, EGARRIA NABARITZEN HASI GARA; beraz, behin Lekeitiora etorrita, nola ez dugu zerbait hartuko txiringito batean? Bakarraren faltan, hiru ditugu aukeran.

Egun euritsuetan itxita egon ohi diren hauek ezinbesteko bilakatzen dira eguzkia atera bezain pronto. Kontzertuak, antzer-

kiak… eta nola ez, bertso saioak ere egin izan dira azken urteetan. Gaur, hiru txiringito bisitatuko ditugu, nahiz eta denak ez dauden zabalik. Txankletekin zein oinutsik, gona batekin zein bainujantzitan; hemen ez dago araurik: sartu eta gozatu.

Txiringitoa eta bertsoak, beste zerbait behar al da zoriontsu izateko?

K13

Aste Santuetan hasten da Lekeition bisitarien denboraldia, eta, ondo hasteko, ezin da bertso saio bat falta herriko plazan dagoen txiringito honetan. Sustrai Colina etortzen zen urtero, beste bertsolari batekin normalean.

Antolatzaileen azken urtea izan zen aurreko denboraldia, eta agur on bat egiteko Azken Guda Dantza izeneko ekitaldia antolatu zuten. Bertan Josune Aramendi eta Sustrai Colina aritu ziren txiringitoa agurtzen:

S. COLINA

Egon litezke mila despedida klase, baina nire partetik azkena da hauxe: adio txiringito ta Xabi belaxe segi zazu ba libre umore ta haize Sutagarren kantako Mari bezalaxe.

J. ARAMENDI

Nahiz eta egoerak sarritan gogaitu zuek esperantzaren bueltan hor jarraitu bizitzak alde eder pila bat hor baitu nahiz azken guda dantza gaurkoan amaitu lasai musikak berriz elkartuko gaitu.

SAN JUAN

Ilunabarra kaipirinha batekin ikusteko leku bikaina da San Juan. Ermita zaharra almazen bezala erabilita, Atabaka kultur elkartekoek kudeatzen dute txiringitoa. Herriko ondare historiko eta kulturalaren babestea eta hedatzea oinarri duen elkartea da hau, eta sarri antolatzen dituzte arratsaldeak alaitzeko ekitaldiak. Bi bertso saio antolatu dituzte gaur arte, eta arrakasta itzela izan dute. Jarraian, Garazi Navarrok kantatutako agurra dugu. Gainera, Garazi ez da bertsolaria bakarrik, txiringitoko barra atzean ere ibili izan da lanean uda bat baino gehiagotan!

Iluntzetako lagunarteak begi ondoko kresala badakigu hau postal bat baino zeozer gehiago dala zapore on bat utzi nahi dugu azken agurrek bezala ta udazkenak doinu ta neurri berriak ekar ditzala.

MALEKOIA

Eraitsitako eraikin bat besterik ez da gelditzen, duela ez hilabete asko malekoian txiringitoa zegoen lekuan. Udako iluntzeetan sortzen zen giroaren usain nostalgikoa nabari daiteke oraindik. Egitarau oparoa zegoen lekuan, hutsune nabarmena.

Bertan ospatzen zen 2017tik “Beach bertso party” ekimena. Hemen duzue Xabat Galletebeitia lekeitiarra gai jartzaile ibili ostean, Onintza Enbeitak eta Sustrai Colinak egin zuten libreko saio baten aletxoa:

S. COLINA

Ta nun ibili zara aurten oporretan O. ENBEITA

Uda dana daroat nik herrian bertan S. COLINA Tekilak ba al daude ai Muxikan bertan O. ENBEITA

Egon badaude baina eskasak benetan

S. COLINA

Askoz hobeto zaude zu hemen gurekin O. ENBEITA

Etorriko naz bueltan eta lehengo berdin S. COLINA

Holako bistarik ez al duzu atsegin O. ENBEITA Baina bat nekatzen da postal berdinekin

S. COLINA

Ta ze iruditzen zaizu gaurko panorama O. ENBEITA Etxera eroateko modukoa dana S. COLINA

Ba hau dugu jende bat e txerik ez daukana O. ENBEITA Ta arratsaldea hementxe darama

S. COLINA Hotza ez da existitzen bilbainoentzat O. ENBEITA Hemen bilbainoak gitxi dagoz behintzat S. COLINA

Batzuk ikusten ditut aztertuta ertzak O. ENBEITA Nik be jertse bat daukat poltsoan neuretzat

S. COLINA

Ondarrutar bazina ez zenuke hotzik O. ENBEITA Enaz ondarrutarra eta nago pozik S. COLINA Hori esaten baduzu ez duzu bihotzik O. ENBEITA Ni hotzez nago eta jendea ortozik

O. ENBEITA

Ondarrutarren kontra berez eztot ezer S. COLINA Baina mintzatu zara euren kontra laster O. ENBEITA Rima ona zalako eskuin eta ezker S. COLINA Kontra egonda ere ez da pasatzen ezer

S. COLINA

Ta jaietara arte geratu behar zara O. ENBEITA Bota dut begirada lehen ere islara S. COLINA Libre daukazu eta joan zaite lotara O. ENBEITA Jaietan berriz ere bikotea gara

O. ENBEITA Hilaren bian berriz o men gatoz hona S. COLINA Esan nahi du garela oso tandem ona O. ENBEITA Bastante pekuliarrak andra ta gizona S. COLINA Bilboko turista ta Muxikako amona

S. COLINA

Señora esan nahi nuen b aina etzun rimatzen O. ENBEITA Ta nik aguantau behar dana ondo hartzen S. COLINA Klaro nahi dan guztia ez zait ta rimatzen O. ENBEITA Kostako zaizu amona hori orekatzen

S. COLINA

Bueno ederra izan da hemen egotea O. ENBEITA Ba bai ederra izan da rimak emotea S. COLINA Nahiz eta paisajeak jo duen topea O. ENBEITA Hau aurrean daukanak zertako dotea

O. ENBEITA

Marea bajatu da astiro-astiro S. COLINA Honi esaten zaio t odo inkluido O. ENBEITA

Oraintxe bajatu ta gero berriz igo S. COLINA

Ta gu hemen topatu behar gaitu berriro

S. COLINA

Gustora gaudelako joan gabe aparte O. ENBEITA

Zabaldu dira hemen leiho eta ate S. COLINA Beraz agur entzule jator eta maite O. ENBEITA Mosu bana danori ta irailerarte.

Iraila aipatu dute Sustraik eta Onintzak baina, zer dago irailean? Lekeition, behintzat, festa: San Antolinak. Eta, noski, festa dagoen lekuan, bertsoak daude. Zer egiten den jaietan ezagutzeko, joan gaitezen udaletxeko plazara.

4. GD / UDALETXEKO PLAZA

BALKOIAK ETA BALKOIAK DAUDE: TXIKIAK, HUTSAK, ESTALIAK, KOLORETSUAK, TERRAZAK, ALTUAK, SEGURTASUN HANDIRIK EMATEN EZ DUTEN HORIETAKOAK… BAITA LORE EDERRAK DITUZTENAK ERE: GERANIOAK, PETUNIAK, HUNTZA… Herri gehienetan bezala, gurean ere etxe adina balkoi mota daude, baina, 1995etik, herriko jaietan, Lekeitioko balkoietan bertsolariak ere azaltzen dira noizean behin.

Lehenengoz, Peru Aranburuk eta Xabier Amurizak kantatu zuten, Lekeitioko bertso eskolak antolatuta. Gaur egun, urtero, hiru bertsolarik zapaltzen dituzte plaza honetako balkoiak. Udaletxeko eskailerak jendez gainezka egoten dira eta plaza beteta: batzuk lurrean eserita eta asko zutik. Bertako hiru balkoi izaten dira irailak bateko biharamuna kentzeko erremedioa: Enrike pasteleroarena, Udaletxekoa eta Recreativa elkartekoa.

Duela 20 bat urte, Oier Azula lekeitiarra izan zen protagonistetako bat, eta gaur egun ere ez du ahazteko gazteagoa zenean egin zuen saio hura. Andoni Egañarekin eta Unai Iturriagarekin kantatu zuen, eta honela oroitzen du saioa Azulak:

Kantatu behar nuen izen handiekin aurreko asteetan prestaketa ekin baina nola ez irten kuadrillakoekin irailak 1 “bajada” eta noski ezin galdu herriko jaiak hogei urterekin.

Jaietako kontua ez da nobedade hurrengo eguna ez da sekula debalde nork ez du izan inoiz eztarria grabe? Iturriaga ta Egaña biak parez pare eta kantatu nuen ia ahots gabe.

Garai batetik saio asko egin dira ta lekeitiar asko ez da igo, tira plaza ederra dugu balkoitik balkoira bertsolariak gora jendea azpira orain nahiago egon behetik begira

GD / ABAROA PARKEA

Zineman, Konpainiako elizan eta beste zenbait lekutan ospatu ostean, azken urteetan Abaroan egin da Iparraldeko Haizeetako bertso saioa.

2021ean Xabat Galletebeitia, Sustrai Colina, Onintza Enbeita eta Amets Arzallusek kantatu zuten, eta Ametsen bakarkakoa dugu jarraian datorrena, gai honi erantzunez: Zuk Kutxa Bira ekimenaren harira idatzi zenuen: “Hizkuntza da oraingoz munduak eskaini digun bizileku bakarra”. Zuk kutxa horretan mezu bat sartu zenuen. Zer mezu espero duzu kutxa horretatik ateratzea?

ITSASOA ATZEAN UTZI ETA BARRURA EGINGO DUGU IBILALDITXOA. Herri erdian dago Abaroa jauregia, 1891n eraikia, Parisen bizi zen lekeitiar batentzat. Eraikin erraldoia da, eta, garaiko handikien artean ohikoa zen modura, eraikina bi zatitan banatu zuten: zati nagusia eta zerbitzariena. Kanpoko aldean lorategi zoragarri bat dauka, eta lehen lorezainaren etxea zena, gaur egun gaztetxea da.

Herritarrentzako parkea da orain lehen jauregiko lorategia zena: zuhaitzak, esertzeko bankuak eta katuak dira bertako protagonistak. Nahiz eta lehendik ere ekimenak egiten ziren, pandemia garaian areagotu egin dira, eta lehen beste leku batzuetan egiten ziren saioak Abaroan egin dira.

Horietako bat Iparraldeko Haizeak egitasmoaren barruan egiten den bertso saioa da. Aittitta Txiki elkarteak antolatzen duen ekimena da hori, eta iparraldeko jendearekin harremana estutzea da helburu nagusia. Iparraldetik Baigorriko dantza taldea, Larzabaleko ikastolako gazteak, herri-kirolari taldeak eta beste hainbeste etorri izan dira Lekeitiora hainbat urtetan. Bertso saioari dagokionez, 2000. urtean ospatu zen lehenengoz, eta Amets Arzallusek eta Sustrai Colinak hartu zuten parte Beitia hotelean egin zen bertso afarian. Ordutik, formatu eta leku desberdinak probatu dira, baina beti etorri izan dira Amets eta Sustrai. Konturatuko zineten, dagoeneko, Sustraik asko kantatzen duela gure herrian, batzuek erdi lekeitiarra dela diote eta!

Pentsatzen dugu: herri aske bat ez al da inoiz posible? Herri aske bat munduan zutik zapalduekin sensible ta hizkuntza da oinarri orotan egin gaituna haurride ideia horiek nahiz eta kutxa barrenean egin bide nahiago ditut handik aurrera kutxatik kanpora libre. Abiapuntu baino ez da kutxa ez helmuga, ez gailurra handik aurrera haizean gisan dezala bidea urra politikakin azken urteetan daukat sinesmen apurra baina hala ere landu dezagun hasitako bidetxurra ta ametsak ez betetzeari gal diezaiogun beldurra.

Epe motzean nahiz libre bide ez egin Euskal Herriak oraindik ere iraun dezake jarritako oinarriak hizkuntzak ere segitu dezan hautsi gabe lokarriak belaunaldiei lekuko hori pasaz eskura harriak geure amets zahar urratuetan txerta ditzaten berriak.

6. GD / MENDEXAKO FRONTOIA

ERE BISITATZEN

DUTE. Zubiaren erdian dago muga: erdia Lekeitio da eta erdia Mendexa. “Lekeitioko hondartza” entzuterakoan askoren iruditegian Karraspio hondartza dago, baina mendexarrek behin eta berriro errepikatzen dute: Karraspio Mendexa da!!

Nahiz eta herrixka honetan famatuena hondartza izan daitekeen, herrira igoko gara gu azken geldialdia egiteko. Izenak berak adierazten duen bezala, mendixka baten tontorrean dago herria, Lekeitiotik hiru bat minutura kotxez. Mendexako frontoia esanguratsua da eskualdeko bertsogintzan, hainbat jaialdi, txapelketako saio zein sariketa egin izan baitira han.

Bertan antolatu zuten, 1987ko irailaren 19an, Lea-Artibai eskualdeko lehen bertso ligako finala, eta eskualdeko bertsozale nagusi guztiek gogoratzen dute egun hura. Markinako taldeak eta Lekeitiokoak kantatu zuten, eta saioa ongi joan omen zen: Sei bertsolari kantuan, hiru gai jartzaile, aurkezle bat eta lau epaile, denak gizonak. Sari banaketa iritsi zenean, aipatutakoak eta oroigarriak ematen igo ziren beste zenbait

gelditu ziren oholtzan, eta bat-batean… danba! Oholtza eta gainean zeuden hamalau gizonak lurrera erori ziren. Ez dakit nolakoak izango ziren garai hartako oholtzak, baina espero dut egun hartatik apur bat ikasi izana! Gutxik daukate ahazteko egun hartako gertakaria. Baina tira, istorio zaharretatik bertso berriagoetara etor gaitezen, geu ere oholtzatik jausi barik!

Jo dezagun 2007ko martxora. Iratxe Ibarrak ondorengo gaia jarri zien Sustrai Colina eta Aitor Mendiluzeri: “Aitona-bilobak zarete. Lekeitioko eskolapean jolasean ari zaretela KORRIKA pasatu da. Sustrai bilobak aitonari hau galdetu dio: ‘Nora doaz hain azkar?’”.

A. MENDILUZE

Ene iloba galdezka zatoz bertatik aldamenetik: nora dihoaz hauek guztiak nora doaz ta zergatik? Nik zergatia eta norantza zein den ederki badakit urruti doaz oso urruti bertako izateagatik.

LEKEITIO BISITATZEN DUTEN GUZTIEK, NORMALEAN, ONDOAN DAGOEN MENDEXA

S. COLINA

Beraz helmuga omen daukate Nueva York edo Parisen urruti nun den nik ez dut eta oso ondo entenditzen.

Begira nola denak grinatsu eta sasoian doazen benga aittitta utzi bastoia ta eurekin joan gaitezen.

A. MENDILUZE

Nola diozu bastoia utzi ta abia gaitezela?

Ondo dakizu ezin naiz jardun korrika hoiek bezela. Lehen ez det esan beren helmuga hizkuntza indartzea zela beraz beraien pausoak nere hitzak izan daitezela.

S. COLINA

Begira nola korrika baten dihoan herri osoa hemen aitona zaharrena ere hain dago animosoa baina zuk beti esan didazu eta hau ez da kasoa: poliki egin behar direla bai hitza ta bai pausoa.

A. MENDILUZE

Bai baina mantso abiatzeak denetan ez du balio hau da Korrika miragarria aidea dela medio ez da korrika denak bezela alderantziz da propio: honek arnasa estutu ordez arnasa ematen dio.

S. COLINA

Zertan aipatu baina arnasa hauspoa ta pausokera?

Nik zazpi urte ditut bakarrik eta ez dira sobera. Benga aitona joan gaitezen korri pixkat egitera eta korrika ezin baduzu txutxeriak erostera.

Izaskun Urkijo Zinemako arte-zuzendaria.

Xabier Madariaga

Kazetaria.

Irantzu Lekue Artista eta kultura-aktibista.

Javier López

Greentech SEko sortzailekidea. Nekazaritzako elikagaien industriarako jasangarritasuna.

Mugiarazten gaituena gara.

Denok mugiarazten gaitu zerbaitek. Elkartasunak, jasangarritasunak, gure jatorriak, berdintasunak, laguntzeko beharrak, ekitekoak… Barrutik ateratzen zaigun zerbaitek. Bereizten gaituen zerbaitek. Helburu batek. Gurea, zure ondoan egotea, inguruari ekarpen baliagarria egiteko.