NUMMER 1 Oktober 2021, 25e JAARGANG
d MAANDBLAD VOOR STUDENTEN (KUNST)GESCHIEDENIS AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM d
EINDELOOS
Componist 666
Het ongewone orkest van Edgar Degas • Het muziek geheim van Leonardo da Vinci • Het beruchte leven van Carlo Gesualdo • Vrouwelijke componist Alma Schindler • Kandinsky en zijn canvas als muziekpapier
2 - INHOUDSOPGAVE
EINDELOOS
Inhoudsopgave
COLOFON Hoofdredactie
Alma Schindler 3
Componeren met hindernissen
Iris Jocker Lauren Hermans
Het ongewone orkest van Edgar Degas
Eindredactie
5
Haye Heida Silvio Algra Suzanne Nellestijn Sophie Zwaal
Waarom koos Degas voor een orkest als onderwerp in zijn werk? Centerfold 8
10
De componist van kleur en lijn
12
Het muziek gehiem van Leonardo Da Vinci
Opmaak
Lauren Hermans
Drukwerk
Speed-o-Print, Amsterdam
Kandinsky en zijn canvas als muziekpapier
Redactie
“Gij Zult Niet Doden” 14
Het beruchte leven van Carlo Gesualdo Conservator aan het woord
16
Giovanni Paolo Di Stefano - Conservator historische instrumenten Rijksmuseum
HOOFDREDACTIONEEL
Lieve lezers,
beuren. En wie wist dat Leonardo Da Vinci naast kunstenaar, ingenieur, filosoof en natuurkundige ook componist was en muziekinstrumenten ontwierp? Anna van Schouten legt het je allemaal uit. Tentslotte hebben wij de centerfold gewijd aan de instrumenten waarop componisten uit de geschiedenis zich konden uitleven. Over de waarde, het behoud en het tentoonstellen van deze historische instrumenten vertelt onze conservator van de maand, Giovanni Paolo Di Stefano, in een interview meer. Kortom een vol oktobernummer dat je als muziek in de oren moet klinken!
Het heeft even geduurd, maar de theaters en concertzalen mogen sinds vorige maand hun deuren weer wagenwijd openzetten. Niet alleen om goed te ventileren tegen aerosolen, maar ook om al het mooie, grappige en ontroerende wat cultuur ons te bieden heeft ten tonele te brengen. Om dit te vieren brengt Eindeloos deze maand het nummer Componist uit. Muziek heeft immers door de eeuwen heen alle kunstvormen geïnspireerd, zoals schilderijen. Zo schrijft Sara Kers dat Wassily Kandinsky zich liet inspireren door muziekcomposities en schrijft Emma van Benthem over de invloed van het orkest van de Opéra Garnier op het Veel leesplezier! schilderij van Edgar Degas. Velen zullen van deze namen Iris Jocker & Lauren Hermans weleens gehoord hebben, maar in dit nummer passeren ook minder bekende historische figuren de revue. Wie kent bijvoorbeeld de componist Carlo Gesualdo? Lauren Hermans vertelt in haar stuk meer over zijn spannende leven. Ook Alma Schindler is een onbekende in de canon van de componistengeschiedenis. Iris Jocker schrijft hoe dit heeft kunnen geEINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
Anna van Schouten Emma van Benthem Iris Jocker Isabel Linnartz Julia Kloppenborg Lauren Hermans Sara Kers
Redactieraad
Dr. Jouke Turpijn Dr. Willem Melching Prof. dr. Wyger Velema Dr. Wendelien van Welie
Uitgever: Stichting Eindeloos
Eindeloos is een onafhankelijk periodiek van en voor de studierichtingen Geschiedenis en Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Het blad wordt uitgegeven door de Stichting Eindeloos. Eindeloos ligt iedere maand in de bladenbakken van het P. C. Hoofthuis, het Bushuis en Oudemanhuispoort. Reacties, ingezonden stukken, liefdesverklaringen en hatemail kunt u sturen naar eindeloosamsterdam@gmail.com. Deze uitgave kwam tot stand met subsidie van de Universiteit van Amsterdam. Stichting Eindeloos Postbus 1626 1000 BP Amsterdam www.eindeloosweblog.wordpress.com
SCHINDLER - 3
Alma Schindler Componeren met hindernissen
Iris Jocker -”Ik zou een grote daad willen stellen. Ik zou een werkelijk goede opera willen componeren,” droomde de 21-jarige Alma Schindler rond 1900 in haar dagboek. Ze ging echter na haar dood in 1964 de boeken in als de femme fatale van de Weense kunstenaarskringen. Je hoeft Alma Schindler, beter bekend als Alma Mahler-Werfel, maar te googelen en je leest dat zij de ene na de andere kunstenaar om haar vinger wond. Je zou bijna vergeten dat zij tijdens haar leven zo’n honderd liederen én een begin van een opera maakte. Hoe kan haar werk zo ondergesneeuwd zijn?
A
lma Schindlers jeugd zag er veelbelovend uit. Haar moeder was zangeres en haar vader landschapsschilder. Ze groeide op in Schloss Plankenberg, ten westen van Wenen. Haar vader, Emil Jakob Schindler, was destijds een geliefde kunstenaar in Oostenrijk. Zijn dochter plukte daar de vruchten van. Zij kwam niet alleen door haar vaders populariteit bekende Oostenrijkers tegen, zoals keizer Frans Jozef, maar ook kreeg zij de kans om zich op creatief vlak te ontplooien. Ze kreeg privé pianoles en leerde over literatuur en kunst. Haar vader zou haar interesse in muziek zeer gestimuleerd hebben.
In hun huwelijksvoorwaarde stond dat binnen hun relatie geen plek was voor twee componisten en Mahler geen “collega”, maar een huisvrouw wenste.
grenzen van haar kunnen op. Hierdoor heeft ze rond 1900 talloze liederen gecomponeerd. Totdat ze voor het blok werd gezet door de twintig jaar oudere Gustav Mahler, een getalenteerde Oostenrijkse componist met wie Schindler graag wilde trouwen. In een brief van twintig kantjes schreef Gustav Mahler de voorwaarde van hun huwelijk op. Zo stond erin dat binnen hun relatie geen plek was voor twee componisten en dat hij geen “collega”, maar een huisvrouw wenste. Alma Schindler koos ervoor om verder als Alma Mahler door het leven te gaan en haar carrière achter zich te laten. Haar volgende doel was het ondersteunen van Gustav Mahlers werk en zijn carrière tot grotere hoogte te brengen. Haar talent en scholing waren daarom niet weggegooid, maar toch zorgde de grote populariteit van haar man dat haar muziekstukken onder een dikke laag stof belandden.
Aan dit zorgeloze buitenleven, waarover zij later het lied In meines Vaters Garten componeerde, kwam abrupt een einde toen haar vader overleed. Alma Schindler was toen pas dertien jaar oud. Haar moeder, Anna Schindler, hertrouwde met een schildersleerling van haar man: Carl Moll. Het gezin verhuisde naar het centrum van Wenen, waar Carl Moll vicepresident werd van de Vereinigung bildender Künstler Österreichs Sezession. De jonge Schindler mocht in Wenen al snel bij kunstenaars, musici, schrijvers en andere kennissen van haar stiefvader aan tafel zitten. Ze bewees hiermee dat ze een belezen en getalenteerde vrouw was. Ze zou deel hebben genomen aan literaire discussies en ze zal ongetwijfeld voor gasten op de piano hebben gespeeld. Haar talent was opvallend. Schindler kon daarom lessen krijgen van bekende componisten, onder wie Jozef Labor en Alexander von Zemlinsky, die onder andere in de kringen van Arnold Schönberg verkeerden. Haar vaste pianodocent was Adele Radnitzky-Mandlick. Met haar oefende ze op de piano pittige stukken van bijvoorbeeld Beethoven of van haar favoriet: Richard Wagner. Door de lessen van Zemlinsky kon Schindler zich een professionele componist noemen. Ze werkte indertijd hard aan stukken en zocht samen met hem de muzikale EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
4 - SCHINDLER
Totdat haar eerstgeboren dochter Maria stierf. Alma Mahler was hiervan zo ontdaan dat ze naar een kuuroord vertrok om te herstellen. Haar geestelijke toestand en haar groeiende relatie met Bauhausarchitect Walter Gropius zorgden ervoor dat Gustav Mahler toch de muzikale uitlaatklep van zijn vrouw ging stimuleren. Hij spoorde haar aan om haar oude bladmuziek uit te brengen en nieuwe te maken. Hierop reageerde Alma Mahler dat het componeren moeilijker zou zijn na zoveel jaar uit het vak te zijn geweest. Desalniettemin publiceerde ze samen met Gustav vijf liederen uit haar jongere jaren.
Het is daarom niet gek dat de reputatie van Alma Mahler - Werfel als mannenverslinder haar muziekstukken overschaduwde. Haar enthousiasme voor haar bladmuziek viel even stil na het overlijden van Gustav in 1911. Alma Mahler besloot toen om naar Wenen te vertrekken en zich te richten op haar salons. In deze populaire soirées, waarin kunstenaars af en aan kwamen, ontmoette ze de expressionist Oskar Kokoschka. Een korte liefdesrelatie volgde, waardoor Alma Mahler nog immer vereeuwigd staat op veel van Kokoschka’s schilderijen.
Alma Schindler en haar dochters EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
Uiteindelijk koos Alma Mahler ervoor niet met Kokoschka, maar met haar oude vlam Walter Gropius in het huwelijksbootje te stappen. In hun tijd samen bracht ze vier andere liederen uit die zij rond 1900 en rond 1910 gecomponeerd had. Het huwelijk met Gropius duurde echter niet lang, in 1919 ging ze een relatie met schrijver Franz Werfel aan. Voordat ze met hem trouwde in 1929 bracht ze nog eens vijf liederen uit. Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog vluchtte het paar naar de VS. Alma Mahler-Werfel voelde zich opnieuw geroepen om daar haar man te stimuleren in zijn creatieve werk. Dankzij haar moeite won Franz Werfel aan grote faam in de VS. Hij werd echter niet oud. In 1945 stierf Werfel op 55-jarige leeftijd aan de gevolgen van een slecht hart. Met haar reputatie als muze en weduwe van de beroemde Gustav Mahler en Frans Werfel liep ze graag te koop in het naoorlogse Amerika. Van hun succes maakte ze haar succes. Na haar dood in 1964 werd er voortgeborduurd op deze reputatie. De satiricus Tom Lehrer maakte in 1965 een lied over Alma Mahler-Werfel waarin hij haar neerzette als de femme fatale die verschillende Europese intellectuelen had versleten. Dit lied was, en is nog steeds, een bekend lied van Tom Lehrer. Het is daarom niet gek dat de reputatie van Alma Mahler-Werfel als mannenverslinder haar muziekstukken overschaduwde. Natuurlijk koos Mahler-Werfel er deels zelf voor om haar werk neer te leggen en zich op het welzijn van haar mannen te focussen, maar het was ook een resultaat van de tijd. Een tijd waarin je als vrouw geacht werd je man door dik en dun te steunen en je eigen werk daarvoor (soms gedeeltelijk) stil te leggen. d
Het ongewone orkest van Edgar Degas
DEGAS - 5
Waarom koos Degas voor een orkest als onderwerp in zijn werk Het orkest van de opera?
Emma van Benthem - De Franse schilder Edgar Degas (1834 - 1917) verbeelde vaker voorstellingen in het theater, maar doorgaans concentreerde hij zich op de ballerina’s op het toneel of de bezoekers. Tijdens zijn leven stond Degas al bekend als ‘de schilder van de danseressen’, maar in het schilderij Het orkest van de opera (ca. 1870) zijn hun gezichten niet eens te zien. Met dit schilderij lijkt Degas af te wijken van zijn normale werkwijze door de focus op het orkest te leggen. Maar is dat ook zo?
Edgar Degas, Het orkest van de opera, ca. 1870, olieverf op doek, 56 x 45 cm EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
6 - DEGAS
D
egas’ opleiding was in de eerste instantie classicistisch, gericht op het eeuwige en onveranderlijke. In 1854 kwam hij in de studio terecht van Louis Lamothe (1822 – 1869), een leerling van Jean-Auguste-Dominique Ingres (1780 – 1867). Een jaar later ging hij naar de École des Beaux-Arts in Parijs. De kunstenaar stopte echter snel met deze opleiding en vertrok in 1856 op een driejarige reis naar Italië. Hier liet Degas zich onderdompelen in de klassieke kunst van het Trecento en de Renaissance. Na terugkeer brak de kunstenaar voor het eerst met de klassieke traditie in zijn werk Paardenrennen, voor de start (1862), doordat hij hier een eigentijds, vluchtig en triviaal onderwerp verbeeldde.
streeks 1865 terecht bij Café Guérbois, waar Charles Baudelaire (1821 - 1867) en jonge Impressionisten zoals Pierre-Auguste Renoir (1841 - 1919), Camille Pissarro (1830 - 1903) en Claude Monet (1840 - 1926) elkaar ontmoetten. Degas deelde hun visie in het verbeelden van het moderne Parijs en scènes van stedelijke vrije tijd, zoals het theaterbezoek. Hierop kwam de nadruk in zijn werk te liggen. In zijn leven heeft Degas een breed oeuvre opgebouwd, van landschappen tot portretten, van paardenrennen tot het (vrouwelijk) naakt en zeer veel danseressen en ballerina’s (hij heeft meer dan zeshonderd ballerina’s gecreëerd, vandaar zijn bijnaam). Degas kon dit onderwerp zo vaak verbeelden doordat hij het voorrecht had verworven om in de Opéra
Degas kon dit onderwerp zo vaak verbeelden doordat hij het voorrecht had verworven om in de Opéra Garnier danslessen en repetities bij te wonen en de theatervleugels te bezoeken. Degas wordt vaak tot de Impressionisten gerekend maar hield zelf niet van die term en zag zichzelf als een realistische of naturalistische schilder. In 1862 leerde hij Edouard Manet (1832 - 1883) kennen. Via Manet kwam Degas om-
EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
Garnier danslessen en repetities bij te wonen en de theatervleugels te bezoeken. Er zijn enkele werken van danseressen ten tijde van Het orkest van de opera bekend, maar later ontwikkelde hij een overheersende voorkeur voor dit thema. Het onderwerp ‘orkest’ komt in het oeuvre van de kunstenaars verschillende malen voor, maar uit deze periode zijn slechts twee werken bekend: Het Ballet “Robert de Duivel” (1871) en Musici in het orkest (1872). Degas werkte bij Het orkest van de opera het orkest en zijn leden gedetailleerd uit. Bij Het Ballet “Robert de Duivel” is het orkest, op de fagottist na, nauwelijks te zien. Bovendien trekt hier de man met de verrekijker, centraal in de compositie, alle aandacht. Het onderwerp van dit schilderij lijkt eerder het theater zelf te zijn. Bij Musici in het orkest lijkt het centrale thema zoals de titel suggereert wel het orkest te zijn. Toch krijgt hun ogenschijnlijke hoofdrol een terloopse karakter doordat de muzikanten met hun rug naar de toeschouwer zitten en de ballerina’s wél wel frontaal gevangen zijn. Bovendien zijn de ballerina’s in zeer contrasterend en helder licht afgebeeld ten opzichte van het orkest. Alhoewel in deze en latere schilderijen het orkest niet zo centraal staat als bij Het orkest van de opera, geven deze werken wel aan dat Degas niet onbekend was met het theater en het theaterorkest in het bijzonder als onderwerp.
DEGAS - 7
De nadruk op het orkest in Het orkest van de opera kan nog om een andere reden verklaard worden. Of Degas het schilderij in opdracht maakte of uit eigen beweging kan niet worden achterhaald, maar het begon als een portret van Désiré Dihau (1833 - 1909) dat Degas uitbreidde tot de compositie zoals wij die nu kennen. Dihau was een vriend van Degas en een fagottist bij de Opéra Garnier. Dat het schilderij begon als een portret van hem zou kunnen verklaren waarom Dihau op de plaatst zit die normaal was bedoeld voor de eerste viool. Met de uitbreiding van de compositie voegde Degas andere vrienden en kennissen toe, al dan niet geassocieerd met het orkest: “Men herkent, van links naar rechts, [componist] Emmanuel Chabrier, Pagans, de cellist [Louis-Ma-
rie] Pillet, de regisseur Gard, de schilder Piot-Normand, de componist Souquet, Pillot, de fagottist Désiré Dihau, de fluitist Altès, de violist Lancien en de contra-bassist Gouffé”. Was het maken van een schilderij met een orkest als onderwerp een ongewone keuze voor Degas? Als er wordt gekeken naar de rest van zijn oeuvre misschien wel. Hij heeft in de loop van zijn leven meerdere werken gemaakt waarop een orkest te zien is, maar bij geen hiervan ligt de aandacht zo op het orkest zelf als bij dit schilderij. Toch blijkt de keuze niet zo ongewoon te zijn wanneer naar de context waarin Het orkest van de opera is gemaakt wordt gekeken: deze is het resultaat van tijdsgeest, de affiniteit voor het theater met al zijn figuranten en de vele vriendschappen die Degas hier heeft gesloten. d EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
Historische
8 - CENTERFOLD
Wie dacht dat we de lier aan de wilgen hadden gehangen kan met de stille trom vert centerfold die de boventoon voert. Wij willen alles op haren en snaren zetten om u concert niet uit de toon zult vallen. Onze redactie heeft veel noten op haar zang, du geen gebrek. Zing daarom het De luit Julia Kloppenborg - Bij vrijwel elke serie, film of documentaire die over de late Middeleeuwen gaat, wordt er op de achtergrond een volk achtig melodietje gespeeld door wat in eerste instantie op een gitaar lijkt. Dit geluid komt echter niet van zomaar dit bekende snaarinstrument, maar van de luit. Het eeuwenoude Perzische snaarinstrument maakte haar intrede in Europa in de late Middeleeuwen door de invloeden van de Islamitische gemeenschap in Spanje en de grootse kruistochten. De luit kent veel voorgangers, soortgelijke instrumenten die in het Oude Egypte al gebruikt werden. De luit zelf ontleent haar naam aan Al Ud, wat de Arabische vertaling van het hout is. Binnen de snaarinstrumenten valt de luit onder tokkelinstrumenten, aangezien de snaren met de vinger of een plectrum bespeeld worden. De hoeveelheid snaren varieert van zeven tot dertien snaren. Ook is de luit aangepast naar Europese muziekstandaarden. Waar eerder geen fretten aanwezig waren, waardoor er microtonaal gespeeld kon worden, werden deze fretten toegevoegd om het gemakkelijker te maken akkoorden te spelen.
Going out with a BANG Emma van Benthem - Meer dan eens wordt er een ongewoon instrument gebruikt in een orkest. Zo wordt er in Gustav Mahler’s Zesde Symfonie geslagen met een hamer. De Russische componist Pjotr Iljitsj Tsjaikovski, bekend om zijn partituren De notenkraker en Het zwanenmeer, pakte dit wat grootser aan. Hij gebruikte in zijn orkestwerk Ouverture 1812 kanonnen. Tsjaikovski componeerde de ouverture in 1880 ter herdenking aan de succesvolle Russische verdediging tegen de Grand Armée van Napoleon in 1812. Het stuk ging op 20 augustus 1882 in première in de Moskouse Christus Verlosserkathedraal, die ook was gebouwd ter herinnering aan de verdediging van Rusland in datzelfde jaar. De vijftien minuten durende ouverture, die de krijgsverwikkelingen van 1812 wil uitbeelden, begint met een kerkelijke hymne en eindigt in een samenkomst van de Marseillaise en het toenmalige Russische volkslied met een climax van een rinkelend klokkenspel, een koperen fanfare en kanonschoten.
EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
instrumenten
CENTERFOLD - 9
trekken, want ook dit nummer is het hetzelfde liedje: we hebben weer een luisterrijk als lezer te informeren over historische instrumenten, zodat u bij uw eerstvolgende us aan interessante feitjes over bijvoorbeeld de luit, de aulos, de pianola én het kanon hoogste lied! Tromgeroffel…
De pianola Isabel Linnartz - Het vastleggen van muziek is een techniek die we nu hebben verfijnd tot een stukje data, maar voor de cd, het cassettebandje, en de grammofoon hadden we de pianola. Deze zelfspelende piano’s waren een populair item tijdens the roaring twenties; alle prestige van livemuziek zonder de extra moeite! Via een vernuftig, pneumatisch mechanisme kan de muziek die vastgelegd is op een papieren rol eindeloos herhaald worden. De dansende toetsen geven het instrument een spookachtig uiterlijk, wat misschien ook wel gepast is; we zien immers een exacte recreatie van de bewegingen die een eeuw geleden zijn vastgelegd. Voor wie de pianola zelf in actie wil meemaken heeft Amsterdam zelfs een eigen Pianolamuseum aan de Westerstraat, zeker een bezoekje waard!
De aulos Sara Kers - De aulos, Oud Grieks voor buis, is een blaasinstrument die in de eerste eeuw voor Christus uitgevonden is. De Aulos was vooral populair in de Oud-Grieks en Oud-Egyptische muziek en legde de basis voor ‘typische’ Egyptische muziek. het instrument werd in twee varianten gemaakt; de meest voorkomende had twee speelbuizen, als een soort dubbele fluit, de andere meer zeldzame variant had slechts één buis en werd ook wel de monoaulos genoemd. In Griekse en Etruskische kunst kan je dit instrument herkennen aan de twee buizen die in elke hand genomen worden en samen komen in de mond van de muzikant om zo de aulos te bespelen. De wangen van de artiest zien er vaak opgeblazen uit omdat de twee fluiten continu in de mond trillen.
EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
10 - DA VINCI
Het muziek gehiem van Leonardo Da Vinci In het geheim was Da Vinci ook een componist die muziekinstrumenten verbeterde, de viola organista ontworpen heeft en componeerde.
Anna van Schouten - We kennen Leonardo da Vinci het best als schilder uit de Florentijnse Republiek, tijdens de Italiaanse Renaissance. Maar wist je dat Leonardo da Vinci naast kunstenaar ook architect, uitvinder, ingenieur, filosoof, natuurkundige, scheikundige, anatomist, beeldhouwer, schrijver en componist was? Hij was een echte homo universalis, een alleskunner. In het geheim was Da Vinci een componist die muziekinstrumenten verbeterde, de viola organista ontwierp en gecomponeerde.
W
ie was Leonarda Da Vinci eigenlijk? De meesten kennen Da Vinci van het beroemde schilderij Mona Lisa, te vinden in het Louvre in Parijs, en Het Laatste Avondmaal uit het Milanese klooster Santa Maria delle Grazie. Da Vinci was een Italiaanse alleskunner die uitblonk in de creatieve wereld tijdens de Renaissance. Hij onderscheidde zich vooral door zijn wetenschappelijke manier van schilderen: hij onderzocht het menselijk lichaam en de natuur, dat leidde tot een perfecte weergave van de anatomie van de mens. Daarnaast was hij een uitvinder, zo heeft hij prototypes van nieuwe apparaten en machines zoals helikopters en vliegtuigen ontworpen en werkte hij aan ontwerpen van muziekinstruEINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
menten. Hij overleed in de Franse stad Amboise en ligt begraven in de kapel van St. Hubertus in het kasteel van Amboise. Hier heeft hij zijn laatste drie jaar doorgebracht en de Mona Lisa geschilderd. Van Da Vinci’s muzikaliteit is weinig bekend. Een paar keer sprak Da Vinci over muziek: ‘Muziek is de zuster van de schilderkunst. Harmonie ontstaat door geproportioneerde stemmen die op hetzelfde moment klinken en die gedwongen worden op verschillende tijdstippen tot leven te komen en weg te sterven. De tijd is als het ware de omtrek van de stemmen die de harmonie vormen, op dezelfde manier als de lijnen die omtrek van ledematen vormen waaruit de menselijke schoonheid voortkomt.’ Giorgio Vasari benoemt in zijn boek Vite uit 1550 hoe Da Vinci zijn tijd investeerde in de
muziekindustrie en de studie daarvan: ‘Van nature met een hoogst verheven geest begiftigd en vol gratie kon Da Vinci zang en begeleiding op een goddelijke wijze improviseren.’ Naast zingen bespeelde Da Vinci ook de lira da braccio, een gitaarvormig instrument met zeven tot twaalf snaren dat een geliefd instrument was van dichtersmuzikanten in de Renaissance, en ook de lier. Maar de meeste invloed die hij op de muziekindustrie heeft gehad is toch het verbeteren van oude instrumenten en bedenken van nieuwe instrumenten. Hij bedacht een oplossing voor het verbeteren van een trommel waarmee je het vel van een trommel met een hand kan verstemmen. Daarnaast kwam Da Vinci in 1488 met de viola organista, ook wel vioolorgel of geigenwerk genoemd.
DA VINCI - 11
Dit was een dat de klank van de violen kan verenigen met het vermogen van toetsinstrumenten, om meerstemmig te kunnen spelen. Hij streefde eigenlijk naar een universeel instrument dat de ene keer naar een viool en de andere keer naar een klavierinstrument en dan weer naar een cello of houtblazer klonk. In de schetsen van Da Vinci en zijn tekeningen uit Codex Atlanticus, een gebundelde set van tekeningen en geschriften van Leonardo da Vinci dat 1119 pagina’s bevatten die tussen 1479 en 1519 zijn vervaardigd, was het de bedoeling om de wielen continu te laten draaien. Elk wiel zou dan een rondlopende strijkstok aandrijven en door een toets in te drukken wordt de snaar tegen de draaiende boog gedrukt. Hierdoor brengt de snaar trilling. Er bestonden meerdere ontwerpen in de schetsen van Da Vinci. De eerste schets toont dat de toonhoogte van een snaar wordt bepaald met tangenten die door de toets tegen de snaar wordt gedrukt. De snaar wordt dan verkort en geeft een hogere toon. In de tweede schets had iedere toets een eigen snaar. In 2013 wordt dit idee pas werkelijkheid door de Poolse pianist Slawomir Zubrzycki. De Duitse uitvinder Hans Haiden en Aiko Obuchi hadden daarvoor al een poging gedaan om het instrument te bouwen naar aanleiding van de schetsen van Da Vinci. waarmee een klank ontstaat van een Muziek gebruikte Da Vinci vaak voor Maar dit was helaas niet gelukt. Het roterende strijkrol die de snaren aan- zijn schilderijen. Er wordt beweerd dat instrument bestaat nu uit een toetstrijkt en in trilling brengt, net zoals bij de glimlach van het schilderij de Mona senklavier waarop gespeeld wordt en een viool gebeurt. Lisa is ontstaan door muziek. Giorgio Vasari beschrijft: ‘Leonardo maakte een schilderij voor Francesco del Giocondo van zijn echtgenote Mona Lisa en werkte er vier jaar aan. Hij liet het werk onafgewerkt en het is nu in het bezit van koning Frans van Frankrijk in Fontainebleau.’ Zoals de iconografie van het schilderij beschrijft is de vrouw op het schilderij in rouw. Ze kijkt droevig door het overlijden van een dierbare. Da Vinci besloot om instrumentalisten uit te nodigen om haar op te vrolijken. Op deze manier is deze glimlach van Mona Lisa ontstaan. Zo zou Da Vinci muziek hebben gebruikt voor zijn bekendste schilderij. d EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
12 - KANDINSKY
De componist van kleur en lijn Kandinsky en zijn canvas als muziekpapier
Wassily Kandinsky, Compositie VIII, 1923, olieverf op doek, 140 x 201 cm
Sara Kers - Abstract schilderen lijkt misschien heel makkelijk, maar is een kunstvorm die door oefening kan worden aangeleerd. Wassily Kandinsky (1866-1944) maakte een reeks schilderijen, zogenaamde Composities, waarin hij abstract leerde schilderen. Met de komst van deze reeks composities was Kandinsky één van de eerste kunstenaars die abstracte werken maakte. Hij noemde de schilderijen composities omdat kunst en muziek volgens hem verbonden waren. Het psychologisch effect dat kleur heeft op de mens vergelijkt hij met het soortgelijke effect dat klanken teweeg kunnen brengen. Kandinsky was componist van de kleuren.
K
andinsky, als pionier van de expressionisten, was geïnteresseerd in het weergeven van gevoel door middel van kleuren en vormen. Figuratief schilderen paste hier niet in, het was zelfs schadelijk voor zijn schilderijen, omdat het afbeeldbare niet de werkelijkheid hoeft te weerspiegelen. Het werk compositie III uit 1910 is het eerste schilderij waar het figuratieve uit is. In de twee composities die Kandinsky eerder dat jaar maakte, zijn nog wel figuratieve elementen te ontdekken. Zo is er in beide schilderijen een groep ruiters te zien. Ondanks de figuratieve elementen speelt EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
in deze twee schilderijen de symbolische boodschap niet een minder grote rol dan in de rest van de composities.
“Kleur is het toetsenbord, de ogen zijn de hamers, de ziel is de piano met veel snaren. De artiest is de hand die speelt, de ene of de andere toets aanraakt, om trillingen in de ziel te veroorzaken.” Met de komst van Compositie IV in 1911 was de weg naar het abstracte vrij gemaakt. Hoewel er nog vormen in zitten die doen denken aan een object,
KANDINSKY - 13
zoals een boom of een berg, draait het vanaf dan om de kleuren en de lijnen. Kleurenmassa’s en contrasterende lijnen wist hij in evenwicht te brengen en liet hiermee zijn stempel in de kunstgeschiedenis achter. Hij wist een schilderij te laten bewegen. De kleuren en de lijnen die er doorheen lopen zorgen voor dynamiek en explosiviteit. In plaats van dat het een verhaal verbeeld, is het een reflectie van Kandinskys verbeeldingswereld. Naast Kandinskys verbeeldingswereld als onderwerp van zijn schilderijen, liet hij zich inspireren door muziek. Dit kwam niet alleen tot uiting in de titels van de reeks schilderijen, maar ook in zijn overtuigingen. Hij zag overeenkomsten tussen beeldelementen in de schilderkunst zoals lijnen, kleuren en vormen met klanken, akkoorden en ritme. Zijn canvas was als een leeg muziekpapier voor een componist. Kandinsky liet zich inspireren door de muziek van Arnold Schönberg (1874-1951). Schönberg componeerde atonale muziek en werd meteen door Kandinsky gewaardeerd. Atonale muziek is muziek zonder vaste toonsoort; begrippen als consonant en dissonant zijn dan niet meer relevant. Kandinsky beschouwde muziek als meest voortreffelijke vorm van niet-objectieve kunst. Zijn schilderijen dienen als
eindproduct van hoe muzikanten beelden, kleuren en
Wassily Kandinsky aan het werk in zijn studio
vormen in het hoofd van de luisteraar kan oproepen met geluid. Een van zijn beroemde citaten hierover is: “Kleur is het toetsenbord, de ogen zijn de hamers, de ziel is de piano met veel snaren. De artiest is de hand die speelt, de ene of de andere toets aanraakt, om trillingen in de ziel te veroorzaken.” Zoals veel klassieke muziek componisten een voorbeeld voor elkaar waren, was Kandinsky een voorbeeld voor veel abstracte kunstenaars die hem volgden. d
Wassily Kandinsky, Compositie IV, 1911, olieverf op doek, 159,5 x 250,5 cm EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
14 - GESUALDO
“Gij Zult Niet Doden” Het beruchte leven van Carlo Gesualdo
Lauren Hermans - De 16e-eeuwse Italiaanse componist Carlo Gesualdo staat bekend om zijn prachtige muziekstukken, hij was berucht als muzikale vernieuwer vanwege de nieuwe muzikale taal die hij uitvond. Hij kon toveren met akkoorden waarin zoveel mogelijk mollen en kruisen verwerkt waren. Maar berucht om enkel zijn muziek was hij niet. De Italiaanse componist had een kleurrijk leven, waarbij toverkunst niet alleen in zijn composities, maar ook in zijn liefdesleven voorkwam.
C
arlo Gesualdo werd in 1566 in Napels geboren als edelman en prins van Venosa. Hij groeide op in een muzikaal en adellijk gezin, kreeg van jongs af aan al les in EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
theorie en zang en was een bijzonder getalenteerde luitspeler. Op jonge leeftijd trouwde hij met zijn eerste vrouw, en tevens nicht, Maria d’Avalos, waarmee hij ging samenwonen in een van zijn paleizen in Napels, Palazzo San
Severe. Zowel op muzikaal als romantisch vlak leek Gesualdo het de eerste jaren van zijn huwelijk goed getroffen te hebben, totdat alles binnen één dag veranderde: op 16 oktober 1590 ontdekte hij dat zijn vrouw al twee jaar
GESUALDO - 15
lang een verhouding had met Fabrice Gesualdo in madrigalen, korte meer- naamde toverdranken, oftewel giftige Carafa, de hertog van Andria. En alsof stemmige liederen die vaak geba- dranken, die ze verwerkte in Gesualdo’s haar bedrog nog niet erg genoeg was, seerd waren op een gedicht. Gesualdo eten met als doel hem terug te winwas de hele stad al geruime tijd op de genoot groot succes met zijn madri- nen. Ze vertelde hem dat het brouwsel hoogte van het overspel, behalve Ge- galen en bleef twee jaar hangen in goed was tegen zijn astma, maar de sualdo zelf. Toen de gerechtsdienaren Ferrara, waar hij de smaak van het so- gezondheid van de componist ging op de ochtend van 17 oktober Gesual- ciale leven wederom te pakken kreeg. alleen maar achteruit – hoogstwaardo’s vrouw en haar minnaar dood aanVier woorden blijven echter con- schijnlijk doordat het brouwsel allerlei troffen in het slaapvertrek van Palazzo stant door het hoofd van Gesualdo onsmakelijke elementen als menseSan Severe, was de conclusie snel ge- dwalen: “Gij Zult Niet Doden”. Hij kreeg lijke sappen bevatte. Leonora werd trokken dat Gesualdo hier achter zat. zelfs visioenen waarin de woorden op wantrouwig van de brouwsels die haar De componist had de avond daar- zijn netvlies verschenen, tot wel vier man zogenaamd zouden moeten helvoor luidkeels aangekondigd dat hij keer per dag toe. Alsof er een duiveltje pen en ze stelde een onderzoek in, de hele nacht in de bossen op jacht op zijn schouder zat die hem constant waarbij Aurelia gemarteld werd tot ze zou gaan. In plaats daarvan kwam hij aan zijn misdaden bleef herinneren. bekende en werd veroordeeld als heks. expres een paar uur eerder terug om Werken aan zijn madrigalen was het Ondanks de opsluiting van zijn Maria met haar minnaar in bed te kun- enige dat Gesualdo op de been hield vergiftiger, werd Gesualdo nooit meer nen betrappen, en dat lukte. En de oude. Hij overleed in 1613 op alsof het nog niet duidelijk genoeg 47-jarige leeftijd. Of dit te maken was dat Gesualdo achter deze En alsof het nog niet duidelijk genoeg had met de giftige brouwsels, of wraakmoord zat, liet hij de lichamisschien met zijn ongelukkige was dat Gesualdo achter deze wraakmen van Maria en Fabrice een dag echtgenote, zullen we nooit weten. nadat ze dood aangetroffen waren moord zat, liet hij de lichamen van Maria Tegenwoordig kennen we hem als buiten ophangen, zodat de hele en Fabrice een dag nadat ze dood aange- beruchte moordenaar, maar ook stad het kon zien. De boodschap troffen waren buiten ophangen, zodat de als een componist van prachtige hele stad het kon zien. was duidelijk: “niets of niemand stukken die zijn tijd ver vooruit bedriegt mij, dan is dit jullie lot”. waren. Dit lijken twee uiterste weOndanks de vele getuigen relden, zijn handelen enerzijds en werd Gesualdo niet vervolgd voor zijn muzikale talenten anderzijds, zijn daden, dankzij zijn adellijke bloed en voorkwam dat hij gek werd van spijt. maar zoals gebleken is raakte zijn creging hij vrijuit. Hij bleef echter niet in Hij bracht vier nieuwe bundels uit in de atieve werk steeds meer verweeft met Napels wonen, waar iedereen van zijn twee jaren dat hij in Ferrara woonde, de vreemde gebeurtenissen die Gesudaden wist, maar trok in op zijn fami- die in tegenstelling tot de stukken na aldo mee maakte. Zijn muziek echolielandgoed in Venosa, waar hij in to- zijn periode van isolement heel lieflijk de zijn gemoedstoestand. Wat helaas tale isolatie leefde voor vier jaar. Nie- en zoetsappig waren. Mogelijkerwijs slecht was voor zijn mentale staat, was mand hoorde al die tijd iets van hem. beïnvloed door zijn nieuwe geliefde dan tenminste goed voor zijn muziek. Hoewel deze jaren zeker niet goed en echtgenote: Leonora d’Este. De witd waren voor Gesualdo’s sociale leven, tebroodsweken waren echter van kordeed het wonderen voor zijn muzika- te duur; het werd een ongelukkig hule carrière. Vier jaar lang was hij enkel welijk met huiselijk geweld. Gesualdo’s bezig met nieuwe muziek maken, en gezondheid ging vlug achteruit en hij deze zat dan ook vol expressie, span- raakte depressief. Dit was te merken ning en gevoel. Het was nieuw en in de teksten van zijn madrigalen die gewaagd voor die tijd en zeer melan- steeds vreemder werden. Een van zijn cholisch. Waarschijnlijk heeft zijn ge- bekendste werken uit die tijd, Moro lasweten opgespeeld en zijn zwarte ziel so, gaat enkel over dood en donkerte. als inspiratie gediend voor zijn muziek. Achter Gesualdo’s slechte gezondNa vier jaar in afzondering geleefd heid schuilt ook nog een spannender te hebben was hij eindelijk weer wel- verhaal dan enkel depressiviteit en kom in de sociale, adellijke kringen. schuldgevoelens. Voordat hij in 1594 Gesualdo duikt op in Ferrara, een stad met Leonora trouwde, had Gesualdo die diende als bolwerk voor creatieve al een affaire met een andere vrouw, inspiratie, de muziekdrukkunst was Aurelia. Zij was ontzettend verliefd op daar in grote opkomst en er werd ge- hem, maar hij liet haar voor zijn nieuwe ëxperimenteerd met nieuwe muziek- huwelijk in de steek. Als wraak stortte genres. In Ferrara resulteerde dat voor Aurelia zich op het brouwen van zogeEINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
16 - CONSERVATOR AAN HET WOORD
Conservator aan het woord Giovanni Paolo Di Stefano Conservator historische instrumenten in het Rijksmuseum
Lauren Hermans en Iris Jocker - Aangezien ons centerfold in het teken staat van historische instrumenten, leek het ons niet meer dan logisch om de conservator historische instrumenten van het Rijksmuseum te vragen voor een interview. Want waarom horen instrumenten eigenlijk in een museum thuis en hoe staat het met de conservatie van deze objecten? We besproken het allemaal met Giovanni Paolo Di Stefano, conservator historische instrumenten in het Rijksmuseum sinds 2014. Het gesprek voerden we in het Engels, daarom lees je hieronder de vertaalde samenvatting. Waarom is het belangrijk dat het Rijksmuseum vandaag de dag gaande in de wereld van de muziek. Er zijn steeds meer musici historische instrumenten bewaart en tentoonstelt? die graag helemaal of gedeeltelijk muziekstukken willen spelen op historische instrumenten, of in ieder geval op replica’s. Bij ons “Instrumenten zijn een belangrijk deel van de menselijke cul- komen veel aanvragen binnen van instrumentmakers die graag tuur. Ze zijn een essentieel element.” Begint Giovanni Paolo Di de originele instrumenten willen bestuderen.” Dit betekent volStefano enthousiast te vertellen. Later legt hij uit: “We kunnen gens hem niet dat ze de oude instrumenten hoeven te bespelen. nooit de muziekgeschiedenis helemaal begrijpen als we geen “De instrumentmakers proberen het materiaal en de vorm zo weet hebben van de instrumenten die men in een bepaalde tijd goed mogelijk te imiteren, waardoor het geluid uit een replica gebruikte. Dit waren de instrumenten waar componisten op heel dicht bij dat van het origineel kan komen.” speelden, werk op maakten en stukken voor componeerden. Het zijn daarom belangrijke historische documenten.” Zijn historische instrumenten volgens u gebruiksvoorwerpen of kunstobjecten? Maar is het bespelen van deze historische documenten niet belangrijker dan het tentoonstellen achter glas? “Instrumenten werden ongeveer om de tien jaar vervangen.” Di Stefano maakt duidelijk dat niet alleen het materiaal op den duur “Instrumenten kunnen op verschillende niveaus hun verhaal aan vervanging toe was, maar ook de techniek: “Tegenwoordig vertellen.” Legt Di Stefano uit. “Geluid is een van die middelen, gebruiken wij ook geen twintig jaar oude computers meer, we maar als de instrumenten bespeelt worden raken ze steeds meer willen de nieuwste technieken hebben. Ook instrumenten noeen meer in verval. Ze zijn gemaakt van organische materialen men we daarom gebruiksvoorwerpen. Kunstwerken zijn geen sommige instrumenten zijn al bijna vierhonderd jaar oud.” maakt om te bekijken en te bewonderen, maar instrumenten Bovendien zegt hij dat het geluid, dat nu uit de historische in- zijn niet zozeer voor die doeleinden gebouwd.” Wel geeft hij toe strumenten komt, vaak verschilt met het geluid dat er destijds dat het Rijksmuseum instrumenten in bezit heeft die speciaal uitkwam: “Historische instrumenten zijn een soort oude inge- waren gemaakt om mee te pronken: “Zoals de versierde zilvewikkelde machines met mechaniekjes en knopjes. Daarbij zijn ren trompet, die Willem I liet maken voor zijn lijfwachten, en de ze vaak gemaakt van hout. Instrumenten zijn dus objecten die rijk gedecoreerde neogotische piano, die Pierre Cuypers cadeau snel vervormden en nog altijd aan het vervormen zijn.” deed aan zijn vrouw.” Hoe kunnen we dan ooit te weten komen hoe ze geklonken Tips van de conservator hebben? In het Rijksmuseum kun je een instrumententour volgen via de “Heel af en toe kunnen we de historische instrumenten bespe- Rijksmuseum app. Tijdens die tour kun je bij sommige instrulen, mits het geen risico oplevert.” Di Stefano vertelt dat de in- menten naar een geluidsfragment luisteren. Daarnaast zijn in strumenten in het Rijksmuseum geconserveerd worden in de het museum weleens muziekopnamen en voorstellingen met staat waarin ze binnengekomen zijn. Het museum behoudt ze historische instrumenten geweest. Nieuwsgierig? Kijk dan op de op deze manier als waardevol bronmateriaal. Dit is volgens Di Eindeloos website voor de filmpjes van deze voorstellingen: httStefano belangrijk: “De laatste vijf jaar is een grote beweging ps://eindeloosweblog.wordpress.com/ d EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 1
