Jubileumjaren en blockbusters

EXPO, FIETSPAD EN FILM

In de Nederlandse cultuursector is het een beproefd recept: een jaar wordt opgehangen aan een prominente (historische) figuur of gebeurtenis. Tegelijk wordt er een heel jaarprogramma — “het jaar van” — rond gebreid. Die figuur of gebeurtenis wordt dan voorgesteld als blikvanger voor bezoekers uit binnen- en buitenland. Bekende blockbusters 1 in Nederland waren het Van Goghjaar in 2015 (125e sterfjaar van Vincent van Gogh), in 2016 draaide het om de schilder Jheronimus Bosch (herdenking van zijn 500e sterfjaar) en 2019 was het jaar van Rembrandt en de Gouden Eeuw. Dat zorgde voor talloze activiteiten en evenementen in en buiten het Rijksmuseum. 2 Wat leren ons deze ‘jaren van’?

Licia Calvi, Moniek Hover, Juriaan van Waalwijk en Bertine Bargeman N aast een resem tentoonstellingen in musea in en buiten Noord-Brabant en zelfs buiten Nederland (bv. in het Waalse Bergen 3 ) presenteerde het Van Goghjaar ook een musical, een film, een tijdschrift en het Van Gogh-Roosegaardefietspad in Eindhoven. Evenementen of producten als deze mikken vaak op een divers publiek. Ze hebben de ambitie om sterk geïnteresseerde bezoekers van ver buiten de eigen regio en licht geïnteresseerde bezoekers vanuit de meer directe omgeving aan te trekken. Onze expertise op het vlak van storytelling & experiences binnen de Research & Design Group aan de Breda University of Applied Sciences werd de afgelopen jaren bij een aantal van deze projecten gevraagd. We doen onderzoek om tot verhalende concepten te komen, waarna storytellingtools worden ingezet om belevingen te ontwerpen. Hierna volgen twee voorbeelden.

Crossroads is een project over de Tweede Wereldoorlog. Tussen het najaar 2019 en voorjaar 2020 stond in de provincie Noord-Brabant de herdenking van de 75e verjaardag van de Bevrijding op het programma. VisitBrabant, de provinciale marketingorganisatie, zag kansen om in de herdenkingsjaren extra bezoekers te lokken naar het omvangrijke en diverse erfgoed van de Tweede

Tentoonstelling Jheronimus Bosch. Visioenen van een genie. Het Noordbrabants Museum, 's-Hertogenbosch, 13 februari t/m 8 mei 2016. © Marc Bolsius.

Wereldoorlog in de provincie. Al in 2015 kregen we de opdracht om een verbindend, verhalend concept en verhaallijnen te ontwikkelen voor de vijf grootste erfgoedactoren. Na een uitgebreid onderzoek werd het narratief concept Crossroads in Brabant. Life Changing Stories 40-45 ontwikkeld. De focus daarvan lag op aangrijpende, persoonlijke verhalen van gewone mensen van wie het leven tijdens de oorlogsjaren ingrijpend is veranderd. De bedoeling? Mensen van nu raken met verhalen en dilemma’s van toen. De verhalen zijn op verschillende niveaus verzameld, samengesteld en uitgedragen. Voor elke locatie werd één ‘etalageverhaal’ gekozen, symbool voor datgene wat ook andere mensen op die specifieke plek hebben meegemaakt. Al snel bleek het erg moeilijk om een keuze te maken uit de duizenden getuigenissen; kiezen voor een bepaald verhaal betekent zoveel als andere terzijde schuiven. Zo viel de keuze bij Nationaal Monument Kamp Vught op het verhaal van George en Ursula Lévi. De verhalen van de bijna tweeduizend andere Joodse kinderen die het kindertransport uit Kamp Vught niet overleefden, zijn minstens zo aangrijpend en belangrijk. Sommige locaties wilden een ‘groots personage’ als hoofpersoon voor hun ‘etalageverhaal’. Het Generaal Maczek Museum wou het verhaal brengen van deze Poolse Onze benadering van storytelling plaatst, naast de identificatie met de hoofdpersoon, ook de emotionele beleving van het verhaal centraal. Je inleven in een generaal blijkt net iets moeilijker dan je inleven in een gewone soldaat.

generaal, de bevrijder van Breda. Onze benadering van storytelling plaatst, naast de identificatie met de hoofdpersoon, ook de emotionele beleving van het verhaal centraal. Je inleven in een generaal blijkt net iets moeilijker dan je inleven in een gewone soldaat.

Stichting Crossroads Brabant ’40-’45 maakte Crossroads het uitgangspunt voor het programma Brabant Remembers om oorlogsverhalen te verzamelen, te hervertellen en te verbeelden. Niet alleen voor toeristen, maar net ook voor en door bewoners van de provincie. Zo hebben

Herdenking Jheronimus Bosch © VisitBrabant

© Brabant Remembers

we, in samenwerking met Erfgoed Brabant en Brabant Remembers, in 2017 en 2018 in de hele provincie zo’n 1.500 oorlogsverhalen ‘opgehaald’. Hieruit werden 75 verhalen geselecteerd, een voor elk jaar sinds de Bevrijding, geografisch en thematisch gespreid over de hele provincie. Deze zijn op verschillende manieren met verschillende partners en via verschillende media vanaf 2019 ontsloten binnen het programma van Brabant Remembers: via een boek 4 , een augmentedrealityapp 5 , minidocumentaires door Omroep Brabant 6 , een tentoonstelling met maquettes 7 , het Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom. 8 Het is nu te vroeg om alle effecten van deze spin-off kritisch te bekijken. Wat zeker is, is dat dit project instellingen, ‘ambassadeurs’ en media heeft verbonden die, ondanks het feit dat ze hetzelfde erfgoed delen, voorheen niet zo direct hun publiek gezamenlijk aanspraken rondom één collectie van 75 verhalen. Op deze manier is Noord-Brabant een voorbeeld voor andere Nederlandse provincies die gelijkaardige samenwerkingen willen opzetten.

ALLEN NAAR ’S-HERTOGENBOSCH

Een andere benadering had het project Bosch500, dat in 2016 het Boschjaar vierde: gecentreerd op een locatie, de stad ’s-Hertogenbosch, en op een bekende figuur, de schilder Jheronimus Bosch. Dit was meer dan een gewone citymarketingcampagne: het was opgezet als een placemaking project, met een grote tentoonstelling als hoogtepunt en een honderdtal andere activiteiten eromheen gedurende het hele jaar. De tentoonstelling promootte mee de stad als betekenisvolle plek. Hoewel er veel activiteiten in de stad plaatsvonden en de tentoonstelling ook een echte blockbuster was, was de stedelijke ruimte het fundament van het jaar. Het verschil tussen de centrale tentoonstelling en de andere evenementen bleek uit de verschillende soorten publiek dat beide aantrokken: een ouder, eerder hoogopgeleid (maar relatief ‘beperkt’) publiek voor de tentoonstelling en een jonger, breder en minder hoog opgeleid publiek voor de andere manifestaties. In de eindevaluatie 9 staat te lezen: “De bewoners, hoewel ze niet direct betrokken waren bij de organisatie van het feestjaar, voelden zich niet van hun stad beroofd. En wel integendeel: zij voelden zich er in de loop van het ‘Bosch500’- jaar steeds meer bij betrokken, het jaar was ‘hun’ evenement.” De hoge bezoekersaantallen zijn uiteraard mooi meegenomen. De werkelijke waarde van het feestjaar reikt echter verder: het belangrijkste gevolg van dit project blijft de impact op het culturele en maatschappelijke vlak. Dit projectjaar heeft zich vertaald in nieuwe, duurzame netwerken. Net zoals bij Crossroads blijkt de meerwaarde van dit project uit de verbinding van eerder losse entiteiten of stakeholders, die onder dezelfde vlag en met hetzelfde doel samenwerken. Deze zijn sterker uit deze uitdaging gekomen. Het draagvlak van bewoners ten slotte heeft het verschil gemaakt. Ons oordeel is dat het succes van een evenement/jubileumjaar zou moeten blijken uit meer dan alleen de bezoekersaantallen van een tentoonstelling. Het zijn net de onderliggende samenwerkingen en verbindingen die ermee gepaard gaan die aandacht en waardering verdienen, zeker als ze een nieuw ecosysteem tot stand brengen. Een ecosysteem dat duurzaam doorwerkt, ook als het jubileumjaar is afgelopen.

Brabant Remembers. Stilleven Meijerijstad © Studio Rocco Verdult

Nu het massaal museum- of tentoonstellingsbezoek tot nader order veilig noch wenselijk is, is het cruciaal te focussen op (achtergrond) verhalen en deze gezamenlijk via verschillende media, op verschillende locaties (zowel fysiek als digitaal), voor het voetlicht te brengen.

De COVID-19-crisis maakt volgens ons duidelijk dat grote blockbustertentoonstellingen niet meer van deze tijd zijn. Bij de heropening van de musea wordt bezoekersmanagement essentieel. Dit is echter niet nieuw: om bijvoorbeeld het Uffizi in Firenze te bezoeken, heeft de bezoeker al lang de keuze tussen de online aankoop van een kaartje (om zo het bezoek te reserveren) of urenlang wachten en aanschuiven. Bij grote tentoonstellingen, zoals Caravaggio vorig jaar in Utrecht of de ‘Van Eyck’-expo in Gent, was online reservatie de enige optie. Nu het massaal museum- of tentoonstellingsbezoek tot nader order veilig noch wenselijk is, is het cruciaal te focussen op (achtergrond)verhalen en deze gezamenlijk via verschillende media, op verschillende locaties (zowel fysiek als digitaal), voor het voetlicht te brengen. Samenwerking en afstemming ‘achter de schermen’ is daarbij cruciaal. Zo kan uit een crisis misschien toch nog iets moois voortkomen. ■

Licia Calvi is senior docent en onderzoeker op het gebied van digital storytelling aan de Breda University of Applied Sciences (BUas) en in museum experience design die ze in samenwerking met de MuseumFutures lab van TUDelft bestudeert.

Moniek Hover is Lector Storytelling aan BUas. Zij promoveerde in 2013 op storytelling met de casestudy De Efteling als ‘verteller’ van sprookjes. Met interdisciplinaire BUas-teams geeft zij (storytelling) research & development projecten vorm voor het toeristische en vrijetijdswerkveld.

Juriaan van Waalwijk is onderzoeker op het gebied van storytelling en belevenissen. Samen met het vrijetijdsen toeristisch werkveld werkt Juriaan aan projecten in de toepassingen van storytellingtechnieken voor musea, attracties, binnensteden en natuurgebieden. Bertine Bargeman is senior docent, onderzoeker en opleidingsdirecteur van de academische master Leisure and Tourism Studies aan BUas. Zij is gespecialiseerd in praktijktheorieën op het gebied van leisure en toerisme, en toeristisch keuzegedrag.

Bronnen en literatuur 1. Zie: https://drimble.nl/regio/zuid-holland/leiden/66569890/ een-blockbuster-is-lastig-voor-middelgrote-musea.html. 2. Zie: www.rijksmuseum.nl/nl/jaar-van-rembrandt/rembrandt-&- de-gouden-eeuw. 3. Zie: www.vangoghmuseum.nl/nl/nieuws-en-pers/persberichten/ van-gogh-museum-beleeft-absoluut-topjaar-in-2015?v=1. 4. A.J. Bijsterveld & Jan L.G. van Oudheusden, Brabant, brug naar de vrijheid. 75 persoonlijke levensveranderende oorlogsverhalen.

Stichting Crossroads Brabant 40-45, 2019. 5. Living History Augmented Reality App, ontwikkeld door Dutch

Rose Media (zie: www.brabantremembers.com/ar-app/?lang=en). 6. Te zien op YouTube, zoekwoord Brabant Remembers, ontwikkeld door Mooi Werk Media. 7. 75 Stilllevens van Studio Rocco Verdult. Deze collectie werd samengebracht voor een overzichtsexpositie tijdens Dutch

Design Week 2019, met een bezoekersaantal van meer dan 4.000 bezoekers. Na Dutch Design Week werd de expositie verplaatst naar de LocHal in Tilburg en is daar te zien tot en met oktober 2020.

Wekelijks bezoeken daar 1.500 personen de expositie. Zo hebben naar schatting al ruim 25.000 bezoekers de expositie in de LocHal bezocht. 8. Door kunstproducent The Mothership. 9. Zie: www.s-hertogenbosch.nl/uploads/media/Eindevaluatie_Mani festatie_Jheronimus_Bosch_500.pdf.