Corona: getuigenissen uit de erfgoedsector

DIMITRI BEECKMAN, TOM HOUTMAN EN CAROLIEN VANHECKE

Resp. stafmedewerker publiekswerking en publieksparticipatie, conservator Stedelijke Musea Dendermonde en projectmedewerker Ros Beiaardommegang 2021

“In Dendermonde is de Ros Beiaardommegang hét evenement. Met de emotionele impact in het achterhoofd nam het Ros Beiaardcomité alle elementen in overweging alvorens de ommegang – noodgedwongen – te verplaatsen naar zondag 30 mei 2021. Deze beslissing had ook impact op talloze initiatieven van verenigingen, scholen en bedrijven. Onder de noemer Ros-se buurten plande de cultuurdienst in de voorbije aprilmaand een volkse stoet met honderden vrijwilligers, als creatief eerbetoon aan het Ros Beiaard. Dit participatieproject speelt in op het verlangen van deelgemeenten en buurten om samen met het eigen erfgoed naar buiten te komen. ‘Zinneke-parade-gewijs’ werden verschillende groepen uitgedaagd om aan de slag te gaan met dans, muziek of het maken van een parade-onderdeel. Deze voorbereidingen zijn niet verloren. Toen de nieuwe datum voor de stoet werd bekendgemaakt, vernieuwden regie en deelnemers met overtuiging hun engagement. De financiële verliezen bleven beperkt tot de communicatiekosten voor de aankondiging van het evenement. Voor de Ros Beiaardommegang waren de circa 20.000 tribuneplaatsen prioritair. Alle tickets hiervoor waren de deur uit. Mensenmassa’s op straat kan je nog beperken, maar die zitplaatsen vormen in het licht van de ‘sociale afstandsregels’ een onoplosbaar probleem. In overleg met de tribunebouwer bepaalden we de nieuwe datum. Met andere leveranciers, partners en sponsors zoeken we naar oplossingen.” ■

PIET CHIELENS

Directeur In Flanders Fields Museum

“Voor een museum dat een zeer hoge eigen inkomstenratio heeft (> 60 %) zijn de financiële gevolgen zonder meer desastreus. Daarbij komt de impact voor het toerisme. Het hoge aandeel internationale bezoekers (> 65 %) betekent dat we lange tijd zullen nodig hebben voor we hiervan kunnen herstellen. Een deel van het personeel is tot aan de heropening tijdelijk werkloos. Anderen bereiden de toekomst voor; want behoud, historisch onderzoek en het programma van tentoonstellingen gaan door. Alles daarnaast (participatieve projecten enz.) wordt wellicht helemaal uitgesteld tot het najaar, of misschien zelfs tot volgend jaar. Hetzelfde geldt voor publicaties.”

“Een stapsgewijze heropening lijkt onvermijdelijk, te beginnen bij individuele bezoekers waarvoor de regels van ‘social distancing’ beheersbaar zijn. Groepsbezoek volgt waarschijnlijk pas in een later stadium. Educatieve begeleiding, belangrijk in de werking van een museum met een beladen thema, zal pas kunnen nadat schoolbezoeken zijn genormaliseerd. Gezien onze inkomstenstructuur programmeren we altijd voorzichtig. Nu zal de afweging tussen financieel en cultureel/maatschappelijk rendement helaas nog veel pittiger zijn dan voorheen. Idem dito voor de uitbreiding en het behoud van de collecties. Omdat de inkomstenstructuur voor langere tijd fundamenteel gewijzigd is, rijst opnieuw de vraag die we al jaren stellen aan de betrokken overheden: ‘Wat met een groot internationaal museum in een relatief kleine stad?’” ■

Foto: © Toon Coussement

De coronacrisis heeft een nooit eerder vertoonde impact op het maatschappelijk leven, de economie, de politiek en de cultuursector. De media berichtten er onophoudelijk over; ook faro maakte een virtuele rondgang en stelde aan twaalf collega’s twee vragen. Ten eerste: ‘Wat zijn voor uw organisatie de (financiële of operationele) gevolgen van de coronacrisis?’ En twee: ‘Hoe kijkt u naar de toekomst?’

SOFIE DE CAIGNY

Directeur Vlaams Architectuurinstituut

“Op korte termijn is er een sterke terugval van de dienstverlening. De leeszaal is gesloten, onderzoekers worden niet volwaardig geholpen, bruiklenen liggen stil … De wisselwerking met het publiek is ingrijpend verminderd. De grote voorjaarstentoonstelling is gesloten en twee kleinere tentoonstellingen zijn naar het najaar verschoven. Ook het lezingenprogramma is uitgesteld. We trachten de band met het publiek zo goed mogelijk op te vangen door meer in te zetten op online publiekswerking, zoals virtuele wandelingen in de tentoonstellingen, digitale educatieve tools, thematische collectievitrines, de verdere ontsluiting van de gebouwendatabank en online adviezen vanuit onze dienstverlenende rol. Dit is allemaal waardevol, en toont hoe het team snel kan schakelen en hoe het ook in een digitale modus een band met het publiek kan opbouwen. Minder zichtbaar maar even ingrijpend is de tijdelijke stop van de aangroei en inventarisatie van de collectie. Ook de prospectie en de adviesverlening ter plaatse liggen stil.”

“Op korte termijn verwachten we een intens najaar met prospectie, verwerving, borging, ingehaalde publiekswerking gekoppeld aan de geplande najaarsactiviteiten, vooruitgeschoven aankopen zoals een scanner … Op lange termijn is er stof tot zelfreflectie. Hoe kunnen we nog meer inzetten op het digitaal beschikbaar stellen van de collectie? Het versterken van de digitale scholing van de medewerkers? Het bestendigen van de tijd die sommige medewerkers nu plots wel hebben om achterstallig invoerwerk in de collectiedatabank bij te werken? De grote uitdaging lijkt me het versterken van de veerkracht van het team om een volgende onverwachte breuk op te vangen.” ■

KOEN DEMARSIN

Algemeen coördinator Cultuurregio Pajottenland & Zennevallei

“Erfgoedcellen leven dankzij hun netwerk. Met vrijwilligers de handen uit de mouwen steken of ter plaatse gaan om advies te verlenen: dat alles zit er voorlopig niet meer in. Als fysieke ontmoetingen wegvallen en we projecten noodgedwongen stopzetten, dan is werken niet zo eenvoudig. Ondanks alle hulpmiddelen die er zijn, is samenwerken niet zomaar op te vangen door de inzet van digitale tools. De uitdaging voor een erfgoedcel vandaag is voor mij een inhoudelijke uitdaging met als leidvraag: ‘Hoe kan onze erfgoedwerking een toegevoegde waarde betekenen in deze tijd waarin ook veel partners (bv. traditiedragers) het moeilijk hebben?’ Dat kan, denk ik, door samen te observeren en vragen te stellen. Voor erfgoedwerkers is het een boeiende tijd. De crisis brengt mensen blijkbaar terug naar plaatsen en naar rituelen die hoop geven en een alternatief bieden voor gemiste contacten. Sommige kapellen in de streek trekken sinds kort meer bezoekers. De heilige Veroon bleef met Pasen in de kerk en kon voor het eerst Lembeek niet al wandelend behoeden tegen de pestepidemie, maar zijn vaandels beschermen intussen de meeste huizen van het dorp. Welke gevolgen deze tijd op ons gedrag zal hebben, is nog onduidelijk. Maar door enkele van deze symbolen te observeren, nu en in de toekomst, onderzoeken we hun blijvende waarde voor de mensen, hun kracht maar ook hun veranderlijkheid. Ook al bevinden ze zich soms in een diepe slaap.” ■

ANNELIES DIERICKX-VISSCHERS

Projectcoördinator erfgoed, stad Oostende

“Grasduinen in de Bibliotheek, theater in De Grote Post, een expo in het Stadsmuseum … Het zit er allemaal niet meer in. Ook de normale werking van de dienst Cultuur van Oostende viel algauw stil tijdens de coronacrisis. Erfgoeddag kon dit jaar niet plaatsvinden. Het Stadsmuseum moest de deuren sluiten: geen inkomsten meer uit ticketverkoop, die anders ten goede komen aan heemkring De Plate. We bleven echter niet bij de pakken zitten. We gaven tips om aan cultuur en erfgoed deel te nemen; alleen zetten we nu – nog meer dan anders – in op een digitale publiekswerking. Zo lanceerden we in volle coronacrisis de digitale wandeling Léon Spilliaert. Oostende tussen licht en donker, gepland in het kader van Erfgoeddag. Via de ErfgoedApp op de eigen smartphone kunnen bezoekers – geheel coronaproof – kennismaken met de levenswandel van Léon Spilliaert en leren ze bijzondere plekken kennen die de kunstenaar inspireerden. We kijken ook uit naar Erfgoeddag 2021 dat het thema ‘De Nacht’ herneemt. Dat thema houden we levend, onder meer via de Beeldbank Kusterfgoed waar we beelden uit het Oostendse nachtleven presenteren: www.beeldbankkusterfgoed.be/ nachtleven. Het is boeiend om te zien hoe de culturele sector er in korte tijd in slaagde om sterk in te zetten op de digitale omslag. Ik hoop dat we de volgende jaren blijven kiezen voor digitale technologieën, en zeker als die een meerwaarde bieden in onze publiekswerking.” ■

AN RENARD

Directeur Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

“De coronacrisis doet zich vooral op operationeel vlak voelen. We hebben een versnelling hoger geschakeld in onze digitale dienstverlening, net als alle (erfgoed)bibliotheken. Veel personeel moet thuiswerken, wat aanpassen was – ook omdat bijna iedereen hier met boekmaterialen werkt. We hebben de stroom van richting veranderd: boeken gaan naar het personeel in plaats van omgekeerd. Dat is slechts beperkt mogelijk en niet vol te houden. We hebben geleerd dat vele zaken wel via telewerk kunnen. Van een permanentie met twee mensen voor de veiligheid van collecties en gebouw zijn we intussen gefaseerd heropgestart met depotwerking en meer digitale dienstverlening. Toch blijft voor veel onderzoekers het bezoek aan de leeszaal noodzakelijk. Ook moet het Google Books project nog opstarten. Slechts een fractie van de collectie is digitaal beschikbaar.”

“De leeszaal ging opnieuw open op 11 mei. Dat gebeurt voortaan met online reservering, met minder plaatsen, veel ontsmetten, grote afstand en met handschoenen en mondmaskers. Zolang er geen vaccin is zal dit voor een lange periode onze werkwijze zijn. De situatie geeft nog maar eens aan hoe belangrijk het is om onze collecties massaal te digitaliseren. Misschien kan deze crisis – als geluk bij een groot ongeluk – beleidsmakers overtuigen om de broodnodige middelen te voorzien die dit proces kunnen versnellen. Vlaanderen heeft hier nog een lange weg te gaan.” ■

YVES SEGERS

Directeur Centrum Agrarische Geschiedenis

“Ook het CAG ontsnapt niet aan de coronacrisis. De voorbije maanden werkten we volop aan Erfgoeddag 2020. Zo planden we in Leuven een expo in het oude stadhuis. Met geluidsopnames zouden nachtraven vertellen hoe koffie hen steunt om de nacht door te komen. Het moest een eerste teaser worden voor Koffiestories, een groot project in 2020-2021 over het (im)materieel erfgoed van koffie. Een grotere inspanning in het kader van Erfgoeddag wilden we leveren in Het Zwin Natuur Park en het Museum Sincfala in Knokke-Heist. Op de agenda een gevarieerd programma over herders in de kustpolders. In het bezoekerscentrum planden we een expo van natuurfotograaf Misjel Decleer en in Sincfala een erfgoedexpo. Wandelingen, demonstraties schapen hoeden … vervolledigden de agenda. Het uitgelezen moment om een pronkstuk uit de Collectie Bulskampveld te tonen: de kavane. Dat is een houten, mobiele hut die de herder in staat stelt om te overnachten bij zijn kudde.”

“Maar niets van dat alles dus. We nemen de opgedane kennis rond koffie mee in latere acties. De expo’s worden uitgesteld. En de podcast Schaapjes op het droge brengt het boeiende verhaal alsnog veilig in de huiskamer, zie https://bit. ly/schaapjescag. De volgende maanden zullen we meer dan ooit via onze website het erfgoed van landbouw, voeding en landelijk leven tot leven brengen.” ■

NANCY TILKIN

Coördinator publieksbemiddeling Gallo-Romeins Museum

“Ook het Gallo-Romeins Museum sloot midden maart de deuren. Uiteraard zijn de gevolgen groot. Jaarlijks krijgen we meer dan 25.000 schoolkinderen over de vloer. Vooral april en mei zijn drukke maanden. Dit leidt tot een aanzienlijk inkomstenverlies, ook voor onze freelancegidsen. Tal van evenementen en activiteiten werden afgelast: Erfgoeddag, de Archeologiedagen, lezingen … We staakten onze voorbereidingen, wat frustrerend is. Gelukkig is heel wat werk niet verloren en kunnen we er in de toekomst alsnog de vruchten van plukken. De sluiting betekende ook dat de tijdelijke tentoonstelling Dacia Felix niet langer kon worden bezocht. We verwachtten nog duizenden extra bezoekers, vooral tijdens de paasvakantie. Deze tentoonstelling kreeg niets dan lof, dat maakt het dubbel jammer. We proberen de bruikleentermijnen te verlengen, maar dat is geen sinecure. De voorbereidingen voor onze volgende tentoonstelling i.s.m. het British Museum lopen vertraging op. Die zal niet in de herfst, maar – in het beste geval – pas in het voorjaar openen. Toch blijven we positief over de toekomst. We hebben er 100 % vertrouwen in dat de stad Tongeren in het museum blijft investeren. Dat maakt dat er bij onze medewerkers veel goodwill is om onze werking ook in moeilijke tijden voort te zetten. Sommigen zijn zelfs gedrevener dan ooit.” ■

FREA VANCRAEYNEST

Stafmedewerker Histories

“Vanuit onze thuisbureaus, soms afgeleid door kinderen en partners, zoeken we voor elk aspect van onze werking digitale alternatieven. Vormingen zijn omgetoverd in webinars en vergaderen doen we digitaal. We blijven inzetten op duurzame dienstverlening en we richten onze blik op de toekomst. Uit deze crisis valt te leren, en zeker het digitaal werken zullen we duurzaam verankeren. Voor onze gemeenschappen zijn deze tijden zeer uitdagend: processies, stoeten, lezingen of beurzen kunnen niet doorgaan en met de sluiting van documentatiecentra, leeszalen en musea staat de werking noodgedwongen on hold. Gezondheid primeert, maar sociaal contact is ook belangrijk. En er zijn ook negatieve gevolgen: forains zien hun jaarinkomsten in rook opgaan, nieuw onderzoek en publicaties staan op een laag pitje en op resultaten van projecten is het nog even wachten.”

“Voor veel verenigingen blijkt digitaal vergaderen en werken niet evident. Hun vrijwilligers en achterban een zinvol alternatief bieden in deze tijden is moeilijk met beperkte middelen. Een lastige situatie, want samen erfgoed beleven is net de kracht van deze verenigingen. Zij gaan nu een onzekere toekomst tegemoet. Daarnaast is er een enorme flexibiliteit en creativiteit bij onze gemeenschappen: dat stemt ons hoopvol. De verbindende kracht van erfgoed blijkt duidelijk in het ontstaan van nieuwe tradities en alternatieve versies van erfgoedactiviteiten. We gaan absoluut voor een verenigingsleven na corona!” ■

TINE VANDEZANDE

Event manager | Coördinatie Erfgoeddag

“De maanden voor Erfgoeddag zijn voor de coördinatie Erfgoeddag een bijzonder drukke periode. Alle activiteiten zijn voorbereid en we zetten ons schrap om het programma samen met de bijhorende, grootschalige promotiecampagne te lanceren. Dit jaar dus niet: we beslisten om deze editie van Erfgoeddag met een jaar uit te stellen. Het zou een feestelijk gebeuren worden, met het veelzijdige thema De Nacht. FARO bood verdiepende trajecten aan over voorlezen en vertellen, licht en donker en de zintuigen. Door het uitstel naar 2021 gaan deze inspanningen niet verloren. Tegelijkertijd lanceren we graag een oproep: welke ideeën heeft u over samenwerkingen of zaken die anders en beter kunnen? Al uw suggesties zijn welkom.”

“We willen graag iedereen die bijdraagt aan het welslagen van Erfgoeddag hartelijk danken. Zonder hun blijvende inzet en enorme engagement is er geen Erfgoeddag mogelijk. Ons gezamenlijk doel blijft hetzelfde: sensibiliseren over de waarde van cultureel erfgoed. We kijken hoopvol naar de toekomst; activiteiten kunnen verder rijpen en verrijkt worden. Ook nieuwe samenwerkingen kunnen het licht zien. Daarvoor zet ik mij in, samen met mijn collega Michelle Van Meerhaeghe en alle andere collega’s bij FARO.” ■

GEERT VAN GOETHEM

Directeur AMSAB - Instituut voor Sociale Geschiedenis

“Begin 2020: berichten over een nieuw virus in China. Dan die lockdown. Onwezenlijke beelden en verhalen uit een spookstad in een stad far far away. Het gebruikelijke interne overleg met een eerste, voorzichtige vraag. Stel dat? Die vraag komt onverwacht en een ‘sense of urgency’ is er niet echt. Op 9 maart doen we een grondige doorloop. Technisch zijn we klaar voor wat eerst ondenkbaar leek. Nagenoeg iedereen weet wat te doen en heeft ook de nodige uitrusting. Hoewel sommigen het nog een beetje lacherig opvatten: paniekzaaierij, nergens voor nodig.”

“Op 12 maart is het zover: de Orient Express is er. Dankzij de voorbereiding gaat werken op afstand bijna naadloos. Er is genoeg te doen: thesaurus, kwaliteitscontrole, metadateren van digitale objecten, digitale collecties ontsluiten, communicatie via sociale media, onderzoek en projecten verder afwerken … Er is het besef: dit is een historisch moment. Geschiedenis wordt nu gemaakt; dit scharniermoment zullen onderzoekers tijdens de komende decennia uitgebreid bestuderen. Aan ons om voor de bronnen te zorgen. En hoewel het niet tot de gangbare archiefpraktijk hoort is er ook het besef dat, indien we nu niet zelf actief verzamelen, veel zal verloren gaan. Dat besef is er niet alleen bij ons, maar bij veel collega’s: private en publieke archieven, kleine en grote organisaties, Nederlandstalige, Franstalige … Waar er vroeger wel eens wat afstand was, valt die in deze crisisomstandigheden weg. No archival distance” ■

SOFIE WILDER

Coördinator Musea Turnhout

“Het schepencollege van Turnhout verbood al vroeg in de crisis alle evenementen tot en met 31 mei. Dat betekende voor ons o.m. de annulering van alle rondleidingen, schoolbezoeken en workshops, een vakantiekamp, de samenwerking met het MOOOV-festival, de expo van Stripgids Academie, Erfgoeddag en de Archeologiedagen. In een klap zaten we zonder inkomsten en publiek. Alle medewerkers met niet-prioritaire taken moesten dringende, coronagerelateerde taken opnemen: de ondersteuning van de regionale huisartsenwachtpost, brieven bedelen of 70-plussers opbellen. De shift van de klassieke werking naar een digitale werking zorgde bij het team voor een creativiteitsboost. Mensen werden uitgedaagd en het YouTubekanaal ‘Musea Turnhout’ was een feit. Er kwam een vaste weekplanning met vier rubrieken: aan de slag met de collecties, focus op verhalen, vergeten kaartspelen en challenges voor het publiek. Al geeft ‘digitale dienstverlening’ voldoening, toch bleven we op onze honger zitten. Daarom schonken we onze volledige voorraad mondmaskers, overalls en Tyvek aan de lokale huisartsen en het ziekenhuis.”

“De crisis zorgde ook voor solidariteit: musea in alle landsdelen en van alle bestuursniveaus werkten samen aan een exitstrategie. Dat geeft hoop: zal het publiek ondervinden dat een museumbezoek heilzaam kan zijn? We zijn ook bang voor de financiële impact: staan de beloofde budgetten op de helling door onverwachte uitgaven? Komen er extra besparingen, vanuit het eigen bestuur of Vlaanderen?” ■