HN 78

SIMON SEBAG MONTEFIORE PRESENTEERT SENSATIONELE BRIEVEN VAN BEFAAMDE GELEERDEN

VLIEG VOL OPTIMISME DE ZOMER IN

NIEUWSBLAD

JULI/AUGUSTUS | 2019 | NR 7/8 | € 7,99

PIJNLOOS SNIJDEN DE UITVINDING VAN DE ANESTHESIE

VOORUIT! IDEEËN DIE HET LEVEN OP ZIJN KOP ZETTEN

ROMEINS VERNUFT Hoe Vitruvius de bouwkunst hervormt

JULI/AUGUSTUS • 2019 • NR 7/8

GENIALE ARABIEREN BRENGEN EUROPA WISKUNDE EN ALCOHOL AP

andere auto, andere verzekering

Dikke kans dat je nog nooit iets aan je autoverzekering hebt veranderd. Terwijl er genoeg veranderd is. Aan jou, je adres, je leeftijd of je auto bijvoorbeeld. Misschien heb je inmiddels wel een grotere op de kop getikt, voor de kleintjes. Dan kan je huidige verzekering opeens duurder uitvallen. Daarom is het altijd slim om te checken of hij beter en voordeliger kan. Dus kijk meteen even en sluit hem zelf af op independer.nl. Dan krijg je er gratis extra dekking bij. Zo rij je straks nog net iets lekkerder naar opa en oma.

BINNENKOMER

→→LOCATIE: DEN DOLDER

Op 3 juli 1974 verzet een groepsleider van Dennendal, een instelling voor verstandelijk gehandicapten, zich tegen de politie.

Zo’n 120 politieagenten met twaalf overvalwagens en een waterkanon maken in de zomer van 1974 een einde aan een idealistisch experiment in de gehandicaptenzorg. Bijna vijf jaar lang heeft de Dennendal-kliniek in Den Dolder onder leiding van directeur Carel Muller geprobeerd verstandelijk beperkten op een andere manier op te vangen. Eind jaren zestig leven die nog ver van de samenleving in aparte instellingen. Maar Muller vindt

dat ze er ook bijhoren. Hij meent dat er iets mis is met een maatschappij die hen buitensluit. Want wie bepaalt eigenlijk wat gek is? Hij wil dat gewone mensen en verstandelijk beperkten gaan samenwonen.

Als Muller en zijn hippievrienden dat idee steeds verder doorvoeren, pikken het bestuur en een deel van de ouders het niet meer. Na de ontruiming is de kater groot.

Inmiddels is de benadering van Muller breder geaccepteerd.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 3

FOTO: NATIONAAL ARCHIEF/HANS PETERS

DOOR MIRJAM JANSSEN

INHOUD

Optimisme MET EEN NUMMER VOL OPTIMISTISCHE verhalen staat deze editie van Historisch Nieuwsblad haaks op de huidige trend waarin doemdenken de boventoon voert. Terwijl Oswald Spenglers De ondergang van het Avondland niet aan te slepen valt, we somberen over achterblijvende lonen en dito koopkracht en we collectief aan vliegschaamte lijden, kunt u zich verheugen op een bloemlezing uit de geschiedenis van de vooruitgang. Ideale kost voor tijdens de vakantie, want u leest bijvoorbeeld over de spectaculaire groei van de luchtvaart.

In 1919 lukte het voor het eerst in één keer van Amerika naar Groot-Brittannië te vliegen. In datzelfde jaar werd de KLM opgericht.Vliegen was in die beginjaren extreem duur en bleef nog lang iets waar de gewone man alleen maar van kon dromen. Dat we nu voor een habbekrats naar de zon kunnen is het gevolg van een niet te onderschatten technologische revolutie die in de jaren zestig plaatsvond.

Luchtvaartkenner Marc Dierikx legt precies uit hoe deze spectaculaire verandering kon plaatsvinden.

Afke van der Toolen beschrijft de vergaande technologische verworvenheden van de Romeinen. Vloerverwarming, mengkranen en mijlentellers: de Romeinen hadden het al.

Dankzij architect en ingenieur Vitruvius weten we er het fijne van, want hij beschreef nauwgezet het Romeinse innovatievermogen.

Verder leest u in dit nummer onder meer over de Arabische wortels van de wetenschappelijke revolutie, over tien succesvole milieumaatregelen en over de verbeteringen die de Woningwet uit 1901 bracht. Ook de moeite waard is het portret van de radicale denker en provocateur Dirck Coornhert (1522-1590). Kennis verspreiden was zijn levensdoel, en daar is helemaal niets mis mee. Een fijne zomer toegewenst!

Annemarie Lavèn Hoofdredacteur Reageren? Mail naar alaven@historisch­nieuws­­blad.nl

4 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

ZOMERSPECIAL

VOORUITGANG 22

Pijnloos onder het mes

Operaties zijn eeuwenlang angstaanjagend vanwege de helse pijn. Tot er in de negentiende eeuw goede middelen komen om patiënten te verdoven.

32

Wetenschap uit het Oosten

In de Middeleeuwen sijpelt de wijsheid uit de Arabische wereld door naar Europa. Het is de basis voor de wetenschappelijke revolutie.

41

Vliegen voor een spotprijs

De magische wereld van de luchtvaart is eerst alleen toegankelijk voor de happy few. Op den duur kan ook de massa voor een prikkie naar de zon.

50

Leonardo’s leermeester

De tekening door Da Vinci van de Vitruviusman met zijn ideale maten is wereldberoemd. De bedenker ervan is een Romeinse architect uit de eerste eeuw voor Christus.

57

Een beter milieu

Soms nemen overheden maatregelen die het leven van mens en dier echt verbeteren. Tien voorbeelden van succesvol milieubeleid.

80

Goed en betaalbaar wonen

In de negentiende eeuw wonen veel stadsbewoners in krotten. Dankzij de Woningwet van 1901 krijgen ze eindelijk een goed dak boven hun hoofd.

SCHOON DRINKWATER

NOG IN 1866 GAAN 1151 MENSEN IN AMSTERDAM DOOD AAN CHOLERA P. 58

IN BEELD

NIEUWS 09

Alternatieve tijdvakken

The Black Archives maakt opvallende keuzes voor het onderwijs.

10

Goede zaken

In de achttiende eeuw profiteert Walcheren van de slavenhandel.

Dirck Coornhert wil de doodstraf afschaffen. P. 14

STELLING 13

NIEUW BOEK VAN SIMON SEBAG MONTEFIORE

De mening van Martin Sommer, Beatrice de Graaf en Eva Rovers.

Brieven van grote geleerden

VERHALEN

De Britse historicus Simon Sebag Montefiore presenteert meer dan honderd brieven die de wereld hebben veranderd. Sommige voeren de lezer naar de wereld van beroemde ontdekkers, zoals Charles Darwin, Ada Lovelace en Christoffel Columbus.

64

Annegreet van Bergen Het hele jaar door vers fruit.

SERVICE 87

Ontdekking van de maan

P. 73

Boeken

Romeyn de Hooghe is de schrik van de regenten.

92

Film

Liveverslag vanuit de Apollo 11.

94

Agenda

Kasteelkatten, carthografie en landschappen van Rembrandt.

98

Mijn historische held

Nicolaas Matsier over Johan van ­Oldenbarnevelt

AANBIEDINGEN 29

De beste boeken

Nieuwe titels over historische brieven, Romeyn de Hooghe en de Tweede Wereldoorlog.

40

Koloniale geschiedenis Collegedag over het Nederlandse overzeese imperium.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 5

BEELD COVER: IMAGESELECT

67

‘Wetenschappelijke vooruitgang heeft de mens niet gelukkiger gemaakt’

Lees alles over de grote vragen van deze tijd op nrc.nl/watals Neem nu NRC zaterdag en digitaal voor maar â‚Ź 13,- per maand.

denkt door

NIEUWS

DOOR GEERTJE DEKKERS

→ Over Geschiedenis Gesproken gaat over geschiedeniskwesties in de media, over historische vergelijkingen en debatten, over briljante inzichten of schaamteloze blunders van politici, denkers, opiniemakers en BN’ers. → In de rubriek Onderzoek presenteren we spraakmakende historische bevindingen.

Kinderen heten koning Boudewijn welkom thuis in Brussel na zijn bezoek aan Congo, 13 juni 1955.

Excuses aan Congolese kinderen

D

e Belgische premier Charles Michel heeft excuses aangeboden aan ‘metiskinderen’ die in de koloniale tijd zijn weggehaald bij hun ouders. De kinderen hadden een blanke vader en een zwarte moeder, en werden geboren in Congo, Rwanda en Burundi. België haalde duizenden van hen weg bij hun moeders en liet de kinderen opvoeden in kostscholen en weeshuizen.

Kort voor de Congolese onafhankelijkheid in 1960 werden veel kinderen naar

België gebracht, waar ze werden geadopteerd of in tehuizen en gestichten werden geplaatst.

‘Metiskinderen werden gezien als een probleem, als gevaarlijke elementen en zelfs als bedreiging voor het koloniale systeem,’ zei Michel in zijn excuusspeech in het Belgische parlement. ‘De koloniale autoriteiten en de Belgische staat hebben toen maatregelen genomen om rassenvermenging tegen te houden. Deze kinderen werden ontvoerd bij hun Afrikaanse moeders.’

Achteraf gezien schond de Belgische staat daarmee de mensenrechten, erkende Michel. ‘Ik bied de metiskinderen en hun families mijn excuses aan voor het onrecht en het leed dat hun is aangedaan tijdens de koloniale periode. Ik wens ook mijn medeleven uit te spreken aan de Afrikaanse moeders wier baby’s zijn weggerukt.’

Michels excuses volgden op een resolutie die het parlement vorig jaar al aannam en die wees ‘op de talrijke gevolgen die de metissen geboren

gedurende de Belgische kolonisatie in Afrika vandaag de dag nog ondervinden’. Veel van de weggehaalde kinderen werd namelijk de Belgische nationaliteit ontnomen. Ook kregen ze geen toegang tot informatie over hun herkomst. Dat moet veranderen, stelt de resolutie.

Archieven en andere beheerders van informatie moeten hen helpen te achterhalen waar ze vandaan komen.

Bovendien komt er een onderzoek naar de rol van kerk en staat in de behandeling van de kinderen.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 7

NIEUWS | OVER GESCHIEDENIS GESPROKEN

Amerikanen willen geen Arabische cijfers Moeten scholen les geven in Arabische cijfers? ‘Nee,’ antwoordt 56 procent van de respondenten in een Amerikaans onderzoek.

B

ureau Civic Science legde de vraag voor aan 3624 Amerikanen, van wie een kleine meerderheid dus tegen cijfers uit de Arabische wereld beweerde te zijn. Dat is opmerkelijk, want de cijfers die westerlingen gebruiken zíjn Arabisch, of preciezer gezegd: Arabisch-Indisch. Vanaf de tiende eeuw werden ze gemeengoed in Europa.

De 56 procent ‘tegenstanders’ van Arabische cijfers trapten in een val van het onderzoeksbureau, die CEO John Dick als volgt verwoordde op Twitter: ‘Ons doel was het vooroordeel bloot te leggen van diegenen die de vraag niet begrepen. De meeste mensen weten niet waar onze cijfers vandaan komen, maar kozen toch voor een “tribaal” antwoord.’ Het onderzoek zegt dus weinig over cijfermatige opvattingen en meer – aldus Dick – over anti-Arabische vooroordelen.

De vergissing van de Amerikaanse respondenten is niet uniek. Marien

→→ DUUR SCHAAKSTUK

Een middeleeuws schaakstuk brengt bij een veiling in juli waarschijnlijk honderdduizenden ponden op. Het is een van de ‘Lewis-stukken’, bekend bij Harry Potter-liefhebbers.

Het schaakstuk uit de twaalfde eeuw, aangeboden bij Sotheby’s, is vormgegeven als een strijder, net als veel andere Lewis-stukken. Sommigen stellen berserkers voor: krijgsmannen die zichzelf in trance brachten voor de strijd, om vervolgens nietsontziend om zich heen te slaan.

De cijfers die westerlingen gebruiken zijn van Arabisch-Indische origine.

Weststrate, gemeenteraadslid in Reimerswaal, las vorig jaar dat gemeenten Arabische cijfers gebruikten in straat­ namen en huisnummers. Eind augustus stelde hij voor daar een einde aan te maken, omdat het ‘Arabisch geleuter’ niets toevoegde. Zijn protest tegen de cijfers had geen effect.

Mogelijk deden ze dat door op hun schilden te bijten, zoals een paar Lewis-stukken doen. In eenentwintigste-eeuwse ogen lijkt hun gezichtsuitdrukking grappig, net als die van andere stukken, maar voor de maker en tijdgenoten waren ze ernstig.

In 1831 werden de 93 stukken gevonden op de BuitenHebriden. Sindsdien hebben ze tot de verbeelding gesproken. Vandaar dat een climax in het eerste Harry Potter-boek draait om een potje schaak met magi-

Reproducties van de schaakstukken zijn gewild.

8 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

sche Lewis-stukken.

De meeste stukken staan inmiddels in het British Museum en het National Museum of Scotland, maar vijf waren zoek.

Eén daarvan is nu opgedoken.

Het was in 1964 voor 5 pond gekocht en daarna

bewaard door een familie die geen idee had van de waarde.

Toen expert Alexander Kader van Sotheby’s het zag, dacht hij: ‘O mijn god, het is een van de Lewis-schaakstukken’, aldus The Guardian.

Detail van de poster van The Black Archives, bedoeld voor het onderwijs.

Wel zionisme, niet de Holocaust Met een alternatieve invulling van de ‘tien tijdvakken’ wil organisatie The Black Archives het geschiedenisonderwijs minder eurocentrisch maken.

D

e ‘tijd van steden en staten’ (10001500) wordt de ‘tijd van grote rijken in Azië, Afrika en Amerika’. De ‘tijd van ontdekkers en hervormers’ (1500- 1600) verandert in een van ‘explosieve uitwisseling’ en op de plek van ‘regenten en vorsten’ (1600-1700) komt ‘kolonialisme en handelskapitalisme’: The Black Archives heeft de ‘tien tijdvakken’ die tijdens geschiedenislessen worden gebruikt een nieuwe, wereldhistorische invulling gegeven. Die is samengevat op een poster, gericht op ‘het bevorderen van onderwijs rondom wereldgeschiedenis, verzwegen perspectieven en het aanzwengelen van een gesprek hierover op verschillende niveaus’.

Nederlands onderwijs is te eurocentrisch, is het idee, en daarom komen bijvoorbeeld de Assyrische beschaving, middeleeuws Timboektoe en Mogol-India niet aan bod.

Op de poster staan ze wel: elk tijdvak heeft een wereldkaart met daarop zulke thema’s.

Daarnaast is er veel aandacht voor zwarte bladzijden als de slavenhandel, de verdeling van Afrika onder Europese mogendheden op de conferentie van Berlijn (1884-1885) en het Cultuurstelsel in Nederlands-Indië.

Deels overlappen de zwarte bladzijden met stof die al op scholen aan bod komt. De slavenhandel, bijvoorbeeld, staat nadrukke-

lijk op de posters. Andere onderwerpen ontbreken juist. De Holocaust is de meest opvallende afwezige, terwijl het zionisme wel wordt genoemd – in het ‘tijdperk van emancipatie en onderdrukking’. Ook de regimes van Stalin en Mao staan er niet op.

De Russische Revolutie weer wel, in de ‘tijd van wereldoorlogen en zelfbeschikking’.

In de selectie lijkt de focus te liggen op misdragingen van Nederlanders of blanken met Nederlandse roots. Dat zou althans verklaren waarom de Zuid-Afrikaanse apartheid en de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog een plaats hebben gekregen in de periode na 1945, terwijl bij Vietnam alleen vermeld staat dat het in 1945 onafhankelijk werd. De oorlog daar, en de bijbehorende misdaden, komen niet aan bod. De Koude Oorlog als geheel staat weer wel vermeld, bij de Sovjet-Unie.

De poster vloeit onder meer voort uit een project op De Correspondent waarin Black Archives-medewerker Miguel Heilbron en andere auteurs ‘verzwegen geschiedenissen’ behandelden. ‘Het zijn verhalen die iedereen volgens ons zou moeten kennen,’ schrijft Heilbron, ‘omdat ze de manier beïnvloeden waarop we in Nederland omgaan met grote thema’s als ongelijkheid, racisme, discriminatie en identiteit.’

→→UIT DE MEDIA →→ ‘Vrouwen hadden vroeger minder invloed dan nu het geval is. Dat valt niet te ontkennen.

Waarom voerden vrouwen in de negentiende en twintigste eeuw anders hun emancipatiestrijd?

Om dan nu een canon op te stellen die vrouwen uit het verleden een grotere plaats geeft, is de geschiedenis naar je hand zetten.’ Hoofdredactioneel commentaar, Reformatorisch Dagblad, 1 juni 2019

→→ ‘Er is genoeg kans om er meer vrouwen in te verwerken. Maar het is nu eenmaal Thorbecke die de Grondwet heeft vernieuwd.

En Willem van Oranje was bepalend voor het ontstaan van Nederland en niet zijn echtgenote Charlotte van Bourbon.’ Ton van der Schans, voorzitter van de vereniging voor leraren geschiedenis, NRC, 7 juni 2019

→→ ‘Nu is het een brave D66’er die aandacht wenst voor thema’s die in háár kringen en vogue zijn.

Maar wat als er ooit een heel ander slag politicus aan het bewind komt? Die, ik noem maar wat, zo’n commissie verzoekt in de Canon de zegeningen van het boreale tijdperk aan bod te laten komen?’ Elma Drayer in de Volkskrant, 6 juni 2019

→→ ‘Ik ben altijd geïntrigeerd geweest hoe dat toch kan. Dat de Joden – zo’n dapper strijdbaar volk – als makke lammetjes gewoon door de gaskamers werden gejaagd.’ Toine Beukering, Eerste Kamerlid namens het FvD, De Telegraaf, 8 juni 2019

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 9

NIEUWS | ONDERZOEK DOOR GEERTJE DEKKERS

10

Gezicht op Vlissingen.

Tekening door Georg ­Balthasar Probst, tweede helft 17e eeuw.

Walcheren profiteerde van slavenvaart In de periode 1755-1790 hing een kwart van de economie van Vlissingen samen met slavenhandel. Ook de rest van het Zeeuwse Walcheren had er baat bij.

T

immerlieden die schepen bouwden, touwslagers die de lijnen fabriceerden, kuipers die tonnetjes leverden waarin buskruit werd vervoerd: al deze ambachtslui profiteerden op Walcheren in de achttiende eeuw van de handel in slaven. En ook dienstverleners verdienden hun brood met die handel: door goederen aan te voeren die in West-Afrika werden geruild tegen slaven bijvoorbeeld, of door op te treden als verzekeraar van de tochten.

In zijn proefschrift Walcherse ketens laat Gerhard de Kok zien dat de hele economie van het eiland in de tweede helft van de achttiende eeuw verknoopt was met slavenhandel. Met de economie van de

streek ging het overwegend slecht, maar de slavenvaart nam juist toe en stutte daardoor de economie van Middelburg, Vlissingen en de rest van Walcheren.

Dat betekent niet dat de slavenhandel een goudmijn was. Handelaren leden regelmatig verlies en ondernemers uit het economisch succesvollere Holland hadden in de tweede helft van de achttiende eeuw weinig zin in deze risicovolle ondernemingen. Maar omdat veel dienstverleners en ambachtslui een graantje meepikten waren de vaarten economisch wel heel relevant.

Gerhard de Kok, Walcherse ketens.

Universiteit Leiden.

Boei, gebruikt voor slaven.

10 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Met ongeveer die factor verschilde het loodgehalte in de atmosfeer in de Franse alpen rond het begin van de jaartelling van dat in eerdere periodes. Romeinen bewerkten veel lood en dat is nu nog te zien aan het ijs op de Mont Blanc, dat dateert uit de laatste eeuwen van hun republiek en het begin van de keizertijd. Dat ijs bevat vele malen meer vervuiling dan Groenlands ijs uit dezelfde periode. Tegenwoordig ligt het gehalte in de atmosfeer nog eens tien keer zo hoog, maar de Romeinse lucht­verontreiniging was dus al aanzienlijk.

Susanne Preunkert e.a., ‘Lead and Antimony in Basal Ice From Col du Dome (French Alps) Dated With Radiocarbon: A Record of Pollution During Antiquity’, in: Geophysical Research Letters.

Pokken tegengehouden

Spotprent over de vermeende bijwerkingen van pokkenvaccinatie door James Gilray, 1802.

Artsen tegen vaccinatie Anti-vaccinatiebewegingen bestonden in de VS al in de negentiende eeuw en werden aanvankelijk vooral bevolkt door artsen. Geleidelijk maakten die plaats voor leken met anti-wetenschappelijke opvattingen.

O

p 10 oktober 1879 kwam in New York een groep medical gentlemen (aldus The New York Times) bijeen om te luisteren naar een anti-vaccinatietoespraak. Vaccins, vooral tegen pokken, waren indertijd in belangrijke delen van Amerika verplicht voor scholieren, maar niet alle artsen waren overtuigd van de werking. Sommige New Yorkse toehoorders waren zo gegrepen dat ze besloten een Anti-Vaccination League

op te richten. Vijf van de zeven leiders van die club hadden geneeskunde gestudeerd.

De artsen maakten bezwaar tegen de onveiligheid van vaccins. Indertijd was daar enige reden toe: inenters deden weinig aan ontsmetting en vaccins werkten niet altijd. Daarnaast hadden sommigen bezwaren tegen de theorie dat micro-organismen ziekten veroorzaakten – een theorie die in die

Raad des Doods ‘De bloedvergiftigers uit Pittsburgh, Pennsylvania, hebben veel tegenstand gekregen vanwege hun plannen om alle kinderen te laten vergiftigen. Sommige docenten hebben geweigerd ongevaccineerde stokebranden uit hun klas te verwijderen. Dus nu heeft de Raad des Doods aangekondigd dat vanaf deze herfst alle ongevaccineerden streng zullen worden uitgesloten en dat leraren die hen toch toelaten zullen worden vervolgd.’ Aldus anti-vaccinatieactivist Frank D. Blue aan geestverwant Montague R. Leverson, mei 1898.

‘Ik moet toegeven dat sommige leken, met en zonder hogere opleiding, en sommige artsen met een stevige reputatie niet geloven dat vaccins pokken voorkomen.

Maar het heersende idee is dat vaccinatie de verspreiding van de angstaanjagende ziekte lijkt tegen te houden en hem minder gevaarlijk maakt voor wie hem toch oploopt. Hoewel niet iedereen het gelooft, accepteert de grote meerderheid de werking van vaccins, net als de meeste artsen.’ Aldus een lid van het Hoog­gerechtshof, John Marshall Harlan, in een uitspraak in een zaak over verplichte vaccinaties, 1905.

jaren sterk in opkomst was en die het nut van vaccins kon verklaren.

Doordat die theorie steeds meer artsen overtuigde en inenters hygiënischer gingen werken, verlieten steeds meer artsen de antivaccinatiebeweging. Die kwam rond 1900 vooral in handen van leken, zoals stenograaf, pleitbezorger van een medicijnloze samenleving en voorstander van genezing door elektriciteit en magneten Frank D. Blue, die de strijd tegen ‘bloedvergiftigers’ vol energie voerde, maar een krimpende groep vertegenwoordigde.

Kim Tolley, ‘School Vaccination Wars: The Rise of Anti-Science in the American Anti-Vaccination Societies, 1879–1929’, in: History of Education Quarterly.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 11

NIEUWS | BRIEVEN Tijdens de gala-avond worden Wilhelmina, Juliana en Bernhard omringd door Duitse gasten die de Hitlergroet brengen.

Historisch Nieuwsblad 2019/5 bevat een artikel van Albert van der Schoot over de gala-avond van 5 januari 1937, voorafgaand aan het huwelijk van prinses Juliana en prins Bernhard. Daarin laat de auteur zien dat de beslissing om op die avond het Duitse volkslied te spelen, inclusief het daaraan door de nazi’s toegevoegde Horst Wessel-lied, geen besluit van de Nederlandse regering was, maar dat koningin Wilhelmina en prins Bernhard hiervoor verantwoordelijk moeten worden gehouden. Van der Schoot wekt de indruk dat hij de eerste is die dit naar voren brengt; nergens noemt hij mijn Colijn-biografie, Schipper naast God. Hendrikus Colijn 1869-1944, Deel 2: 1933-1944 (2004). Van der Schoot presenteert als een van zijn vondsten de briefwisseling over de kwestie tussen minister-president Hendrikus Colijn en zijn vriend Carel Gerretson, waarin Colijn duidelijk te kennen gaf dat het niet om een besluit van de regering ging, maar van koningin Wilhelmina persoonlijk. Op p. 230-233 van mijn Colijn-biografie ga ik diep in op de correspondentie tussen Colijn en Gerretson over de kwestie. Daarmee heb ik als eerste de verantwoordelijkheid van Wilhelmina voor het spelen van het Horst Wessel-lied aangetoond.

12 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

De indruk dat het hier om een ontdekking van Albert van der Schoot gaat, wordt versterkt door het voorwoord.

Daarin staat: ‘Wie had de opdracht gegeven de omstreden nazihymne ten gehore te brengen en waarom? Het antwoord op deze prangende vragen bleef 82 jaar verborgen.

Totdat cultuurfilosoof Albert van der Schoot recentelijk aanklopte bij de redactie. Hij was in de archieven gedoken om het raadsel op te lossen. En met succes: in dit nummer onthult hij voor het eerst zijn bevindingen.’

Het zou de redactie sieren als zij erkent dat niet Albert van der Schoot, maar Herman Langeveld als eerste de verantwoordelijkheid van koningin Wilhelmina voor het spelen van het Horst Wessel-lied heeft aangetoond.

- Herman Langeveld

Naschrift

→→ De redactie betreurt dat de Colijn-biografie van Herman Langeveld niet is vermeld en dat de verkeerde indruk is gewekt dat Wilhelmina’s rol een nieuwe ontdekking zou zijn. Albert van der Schoot beweert nergens in zijn artikel dat hij als eerste uit de bewuste brief van Colijn citeert. Op overige punten is zijn reconstructie van de toedracht wel degelijk origineel.

In Historisch Nieuwsblad 2019/6 staat in het kader op p. 17 dat Nederland de regering in Beijing in 1972 erkende. Dat is niet juist. Nederland erkende de Volksrepubliek China formeel in 1950. Pas in 1954 kwam het tot uitwisseling van zaakgelastigden. In 1972 werden de relaties op ambassadeursniveau voortgezet.

Racisme in Australië

→→ Naar aanleiding van het artikel in Historisch Nieuwsblad 2019/6 over de White Australia Policy moest ik denken aan mijn eigen familie. Vier van de acht kinderen van mijn grootouders zijn naar Australië geëmigreerd. Mijn aardrijkskundescriptie voor het eindexamen in 1968 ging over Australië. En ik vond die white policy heel raar.

Toen ik in 1972 voor vier maanden naar mijn familie in Australië ging, bleek die behoorlijk racistisch te zijn, ook jegens de Aboriginals. Dat vond en vind ik vreselijk. Toen onlangs een Australiër op twee moskeeën in Nieuw-Zeeland een aanslag pleegde, stond ik daar niet van te kijken. Het is triest dat Australië zo racistisch en conservatief is op allerlei gebied.

- Els Rademaker-Vos

De redactie nodigt u uit uw mening te geven over artikelen die in Historisch Nieuwsblad zijn verschenen. Zij behoudt zich het recht voor brieven in te korten.

U kunt uw reactie sturen naar redactie@ historischnieuwsblad.nl.

AFBEELDINGEN: GETTY IMAGES; RIJKSMUSEUM AMSTERDAM; SPAARNESTAD PHOTO

Herman Langeveld toonde verantwoordelijkheid ­Wilhelmina eerder aan

Correctie

STELLING

DOOR MAURICE BLESSING

→ In de ‘stelling’ reageert een vast panel van historici op een actuele gebeurtenis.

Martin Sommer

Beatrice de Graaf

Eva Rovers

‘IK WIL HET ZO graag een keertje eens zijn met de stelling, maar dat wil maar niet lukken. Wat te denken van de fantastische boeken van Annegreet van Bergen over de jaren vijftig? De uitvinding van de stofzuiger en de wasmachine – die zijn toch gebaseerd op wetenschappelijke vooruitgang? Het lijkt me buiten kijf staan dat die de mens, in casu de vrouw, enorm veel gelukkiger hebben gemaakt.

Ik begrijp de strekking wel – dat geluk niet afhangt van materiële welstand. Dat heet in Den Haag brede welvaart, omdat welvaart niet langer alleen op grond van het bnp mocht worden berekend. Het is gebaseerd op het onderzoek van geluksprofessoren, die altijd wijzen op het bergstaatje Bhutan, waar de mensen heel gelukkig zijn, terwijl ze geen radio, geen televisie en geen hoog inkomen hebben.

Ik heb daar voor de Volkskrant weleens beter naar gekeken. Toen bleek dat al dat geluk voortkwam uit een verbod op westerse materialistische verleidingen. Ze mochten geen radio! Toen begreep ik dat de overtuiging dat de mensen gelukkiger zouden zijn zonder materiële vooruitgang alleen maar romantiek is. Zouden die Bhutanezen echt geen mobieltje willen, net als al die gelukkige Afrikanen die naar Europa willen?’

DE VOORUITGANG OP het gebied van wetenschap en techniek heeft geen gelijke tred gehouden met de ontwikkeling van ons geluksgevoel.

Iedere geluksprofessor kan je vertellen dat geluk niet de uitkomst is van een lineaire formule waarin geld, goederen en technologische vooruitgang bij elkaar worden opgeteld. Geluk is ook afhankelijk van andere factoren, zoals betekenisvolle relaties en zinvol werk.

Maar toch: de wetenschap schoot ons naar de maan. En aluminium en tefal hebben de last van veel huishoudens verlicht.

Vrijheid, emancipatie en ontplooiing kwamen voor vrouwen binnen handbereik dankzij de pil. In de ethiek wordt de laatste jaren veel gesproken over de capabilities approach. Niet de wetenschappelijke vooruitgang op zich is in die optiek bepalend, maar de mate waarin die vooruitgang bereikbaar is voor ieder individu. Dat is de vooruitgang die telt.

Juist die vooruitgang is de afgelopen jaren gestokt. Ondanks wetenschappelijke verworvenheden kunnen minder mensen zijn wie en doen wat ze willen. De Human Development Index – die is gebaseerd op deze uitgangspunten – laat zien dat ongelijkheid in bijvoorbeeld onderwijs en scholing tussen mensen en landen toeneemt. Gelukkig word je daar niet van.’

ONS GELOOF IN DE noodzaak van vooruitgang dreigt onze ondergang te worden.

Dankzij wetenschappelijke vooruitgang kunnen we steeds meer grondstoffen delven, voedsel verbouwen, produceren en consumeren. De capaciteit van de aarde wordt zo elk jaar weer sneller overschreden.

We kunnen beter een voorbeeld nemen aan het cyclische denken van inmiddels verdwenen beschavingen als die van de Egyptenaren, Grieken en Azteken, waarin groei en verval als even noodzakelijk werden beschouwd.

De wetenschappelijke vooruitgang heeft vooral de tastbare kant van het leven beïnvloed. Innerlijk verschillen we maar weinig van onze voorouders. We zijn niet beter in staat tot liefhebben, we zijn niet minder jaloers en onzeker, we zijn niet minder bang voor de dood – of voor het leven. We vinden het steeds moeilijker om te gaan met verval, tegenslag en willekeur.

Met wetenschap proberen we de tragiek uit het leven te bannen, maar dat is natuurlijk onmogelijk. Dat was ook de kritiek van Nietzsche op het dogma van het vooruitgangsgeloof: het beschouwt tragiek als een afwijking van de norm, niet als inherent onderdeel van het leven. Maar pas als we ook de tragiek omarmen, kunnen we – af en toe – gelukkig zijn.’

Martin Sommer is historicus en journalist van de Volkskrant.

Beatrice de Graaf is hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit Utrecht.

Eva Rovers is cultuurhistoricus en biograaf.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 13

FOTO EVA ROVERS: KOEN VAN SOMEREN GRÉVE

‘Wetenschappelijke vooruitgang heeft de mens niet gelukkiger gemaakt’

VERLICHTING

Een geboren provocateur DIRCK COORNHERT LIGT ALTIJD DWARS Veel van zijn zestiende-eeuwse tijdgenoten konden zijn bloed wel drinken. Dirck Volckertsz. Coornhert was voor godsdienstvrijheid, tegen religieuze dwang en voor afschaffing van de doodstraf.

In talloze geschriften getuigde hij van deze radicale opvattingen.

Tegenwoordig geldt hij als een grondlegger van de Verlichting.

DOOR FEMKE DEEN

D

irck Volckertz. Coornhert was zeventien jaar oud toen hij in 1539 trouwde met een twaalf jaar oudere vrouw die ook nog eens onbemiddeld was. Zijn ouders waren diep geschokt, ook omdat de zus van Coornherts toekomstige vrouw de minnares was van Reinoud III, graaf van Brederode, en onterfden hem. De jonge Coornhert moest voortaan zijn eigen kost verdienen. Dat moet niet zijn meegevallen voor een jongen die was opgegroeid in het rijke gedeelte van de Warmoesstraat, als zoon van een welgestelde lakenkoopman. Hij en zijn kersverse vrouw Neeltje Simonsdr. trokken weg uit Amsterdam. Het was de start van een veelzijdige carrière, die Coornhert beroemd en berucht zou maken.

De dwarse keuze voor zijn bruid kenmerkt

14 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

INDIVIDUELE KEUZE verschillende keren het karakter van vluchten uit angst Coornhert. Hij voor zijn leven. koos nooit voor de gemakkelijke weg. Toen Godsdienstige Coornhert in 1590 spanningen overleed, noteerde Na zijn vertrek uit een tijdgenoot in Amsterdam kwam zijn dagboek over Coornhert via zijn hem: ‘Hij was geboren schoonzus terecht aan het om tegen te spreken.’ Er was hof van Reinoud III van geen godsdienstige stroming of kerk Brederode in Vianen. Zijn betrekking als waartegen Coornhert zich níét vroeg of hofmeester paste niet bij hem, maar was laat publiekelijk en in felle bewoordingen wel van belang voor zijn verdere vorming. uitsprak. De geleerde had een immense Via de goedgevulde bibliotheek op slot weerzin tegen kerkelijk gezaghebbers die Batestein kwam Coornhert in aanraking in zijn ogen de zoektocht naar het ware met de klassieke auteurs en dissidente geloof dwarsboomden. Door zowel de literatuur. Hij raakte onder meer geïnspikatholieke als de gereformeerde kerk reerd door de ideeën van de spiritualist werd Coornhert verketterd, en hij moest Sebastian Franck, die een afkeer had van →

DE OVERHEID MAG ONDERDANEN GEEN GELOOF OPLEGGEN

Portret van Dirck Coornhert door Cornelis van Haarlem, 1586-1588.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 15

VERLICHTING

WILLEM VAN ORANJE

de institutionele kerken en zich richtte op de innerlijke verlichting van de geest.

Twee jaar verbleven Coornhert en zijn vrouw in Vianen. Daarna trok het echtpaar naar Haarlem, waar Coornhert gedurende vijftien jaar de kost verdiende als graveur en etser. In zijn vrije tijd leerde hij zichzelf Latijn en legde hij zich toe op het bestuderen en vertalen van de klassieken. Na een uitstapje als mede-eigenaar van een drukkerij vestigde Coornhert zich in 1561 als notaris. En een jaar later werd hij ingezworen als stadssecretaris van Haarlem.

In de Nederlanden liepen de godsdienstige spanningen intussen op. De Reformatie greep om zich heen. De katholieke koning Filips II reageerde door ketters nog strenger dan voorheen te vervolgen.

Daarmee riep hij alleen maar meer verzet op. Coornhert, die zelf uitvoerig de Bijbel had bestudeerd, zag met afgrijzen hoe de godsdienststrijd steeds meer slachtoffers eiste. Dat er bloed werd vergoten in de naam van de God van liefde, vond hij volstrekt onlogisch.

Hij hield trouwens niet alleen de Rooms-Katholieke Kerk verantwoordelijk.

Zijn eerste publieke traktaat uit 1560 richtte zich tegen de reformatoren Johannes Calvijn en Menno Simons,

die hun volgers opriepen hun geloof publiekelijk te belijden, ook als dat betekende dat ze ervoor op de brandstapel zouden eindigen. De twee theologen hadden het bloed van de geloofsmartelaren aan hun handen, aldus Coornhert.

De mens is goed Zijn opvatting dat de overheid haar onderdanen geen geloof mocht opleggen, leverde hem eeuwen later de reputatie op van grondlegger van de Verlichting. Een van de pijlers van zijn gedachtegoed was dat iedereen zelf moest kunnen bepalen welke godsdienst hij of zij aanhing. Het geloof was een innerlijke zaak; daarmee hadden wereldse instituties niets te maken.

Sterker nog: de hiërarchie en de onzinnige ceremoniën en uiterlijkheden van de ‘zichtbare kerken’ konden het bereiken van het ware geloof in de weg staan.

Een andere belangrijke pijler was zijn geloof in het goede van de mens. De overtuiging dat Adam door de appel aan te nemen van Eva de gehele mensheid in zonde had gestort, was volgens hem onzin.

De mens beschikte wel degelijk over een vrije wil en was dus niet al bij voorbaat tot verdorvenheid gedoemd. De erfzondeleer was volgens Coornhert onbijbels. Ook de predestinatieleer verwierp hij als een

TEGEN GODS BEDOELING

DE PREDESTINATIELEER VINDT COORNHERT EEN ‘MONSTRUEUZE OPINIE’

Hofmeester in Vianen 16 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Coornhert verblijft twee jaar op kasteel Batestein. Schilderij door Jan van Goyen.

Wederdopers

In februari 1535 lopen Wederdopers naakt door de straten van Amsterdam, luid ‘Wee, Wee!’ roepend.

Het maakt diepe indruk op de jonge Coornhert.

‘monstrueuze opinie’. Dat God al een deel van de mensen bij voorbaat had uitverkoren en het andere deel verdoemd, druiste volgens hem volledig in tegen een God van liefde. Het maakte bovendien dat mensen niet bepaald gemotiveerd meer waren om hun leven te beteren. Mensen hadden volgens Coornhert wel degelijk zelf invloed op hun lotsbestemming. Door het gebruik van de rede en goed gedrag kon de mens volmaaktheid bereiken.

Zijn gedachtegoed was dan misschien te radicaal voor de meeste van zijn tijdgenoten, maar in Willem van Oranje vond Coornhert een geestverwant. Oranje was een van de leiders van het verzet tegen Filips II, en net als Coornhert voorstander van godsdienstvrijheid. Coornhert raakte betrokken bij Oranjes verzetsbeweging en zag in de prins de ideale vorst.

Toen Oranje in 1567 naar Duitsland vluchtte uit angst voor de vergeldingsmaatregelen van de hertog van Alva, vluchtte Coornhert ook. Maar in tegenstelling tot de prins keerde Coornhert na korte tijd terug naar Haarlem. De voormalige stadssecretaris dacht ongetwijfeld dat hij veilig was – hij had immers geholpen de

beeldenstorm in zijn stad af te wenden.

Coornhert kreeg ongelijk. Zijn eerdere vlucht en de samenwerking met Oranje waren genoeg redenen voor de hertog van Alva om hem gevangen te zetten.

Brandmerken en neus splijten Tijdens zijn gevangenschap in Den Haag schreef Coornhert het traktaat BoevenTucht ofte middelen tot mindering der schadelijke ledighghanghers. Hij pleitte in de tekst voor een andere manier van straffen. De doodstraf en verminking moesten volgens hem worden afgeschaft.

In plaats daarvan moesten misdadigers dwangarbeid verrichten. Boeven-Tucht wordt vaak gezien als een pleidooi voor mildheid, maar Coornhert vond juist dat er harder moest worden opgetreden tegen criminaliteit. Met de doodstraf kwam een misdadiger er relatief gemakkelijk vanaf, meende hij. Dwangarbeid was een ‘straf bitterder dan de dood’.

Coornhert was een van de eersten die zich uitlieten over de mogelijkheid van heropvoeding door dwangarbeid. Het past naadloos binnen zijn opvattingen over het vermogen van mensen om zich te →

VOORBLAD VAN ‘ZEDEKUNST’ EERSTE ETHISCHE HANDLEIDING IN VOLKSTAAL

HOE WORD JE VOLMAAKT? In 1586 voltooit Dirck Coornhert zijn Zedekunst dat is wellevenskunste, de apotheose van zijn werk.

M

et Zedekunst schreef hij een ethica naar het voorbeeld van auteurs uit de antieke Oudheid: een handleiding met ethische leerstellingen.

Coornhert beschrijft hoe de mens de staat van volmaaktheid kan bereiken.

Als eerste ethica in een Europese volkstaal was het werk uitdrukkelijk bedoeld voor een breed publiek van geïnteresseerden.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 17

VERLICHTING HARDE AANPAK

verbeteren. Zware misdadigers dienden te roeien op de galeien en te helpen bij de landwinning. Daarnaast moesten er speciale stads­gevangenissen komen waar gevangenen nuttig werk deden en tegelijk een ambacht leerden. Zijn voorstel om misdadigers die een halsmisdaad hadden begaan te brandmerken of hun neus te splijten, komt niet bepaald zachtzinnig over, maar Coornhert benadrukte dat deze verminkingen geen straf op zich waren. Ze dienden alleen om de pakkans te vergroten bij ontsnapping.

Boeven-Tucht leverde Coornhert de reputatie op van een van de eerste hervormers van het strafrecht. Zijn opvattingen dienden waarschijnlijk als inspiratiebron voor het Amsterdamse Rasphuis en Spinhuis. Het Rasphuis werd in 1589 opgericht: gevangenen besteedden er hun tijd aan het raspen van hout als ingrediënt voor de verfindustrie – vandaar de naam. Enkele jaren later konden ook veroordeelde vrouwen weer op het rechte pad worden gebracht in het Spinhuis, waar ze moesten spinnen en naaien. In de periode erna werden door heel Europa dit soort ‘verbeterhuizen’ opgericht.

DWANGARBEID IS EEN ‘STRAF BITTERDER DAN DE DOOD’

Gruweldaden van de geuzen Martelaren van Gorcum

Coornhert onderzoekt de wandaden van de watergeuzen tegen katholieke geestelijken, zoals hier in Gorcum. Prent van Cesare Fracassini uit 1867.

COORNHERT-LIGA WIL MINDER VRIJHEIDSSTRAFFEN

STRAFRECHTHERVORMERS

G

eïnspireerd door Dirck Coornhert richtten studenten, juristen, psychiaters en ex-gedetineerden in 1971 de Coornhert-Liga op. Ze pleitten voor decriminalisering van het strafrecht. Alleen heel zware vergrijpen zouden nog onder het strafrecht moeten vallen. Bij andere vergrijpen zou er een soort bemiddeling tussen dader en slachtoffer moeten komen. Een minderheid van de oprichters was zelfs voor een volledige afschaffing van het strafrecht. Vooral in de eerste helft van de jaren zeventig was er begrip voor terugdringing van vrijheidsstraffen, maar geleidelijk keerde het tij. De samenleving voelde er steeds minder voor criminelen tegemoet te komen. De Liga bestaat nog steeds, maar is sinds 1999 niet meer actief.

18 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Coornhert wist uiteindelijk te ontsnappen en vluchtte naar Duitsland. Vier jaar leefde hij in ballingschap, in Keulen, Gogh, Emden en uiteindelijk in Xanten. Noodgedwongen moest hij weer de kost verdienen als graveur. Daarnaast zet hij zich in voor de zaak van Willem van Oranje, die van plan was om Alva met geweld uit de Nederlanden te verjagen. Hij zette zijn literaire talent in om geuzenliederen te componeren – er is zelfs geopperd dat hij de auteur is van het Wilhelmus.

In 1572, nadat delen van Holland en Zeeland zich bij Oranje en de geuzen hadden aangesloten, keerde Coornhert terug naar Holland. Op verzoek van Willem van Oranje trad hij in dienst van de Staten van Holland als secretaris. Hij kreeg de opdracht een onderzoek in te stellen naar de gruweldaden die geuzenkapiteins als Lumeij en Sonoy tijdens de ‘bevrijding’ hadden begaan tegen katholieke geestelijken. Vooral Lumeij was woedend toen hij

begreep dat de conclusies van Coornhert er niet om logen. Hij gaf zijn mannen opdracht de secretaris te laten vermoorden.

Daarop vluchtte Coornhert naar Duitsland, waar hij zijn werk als graveur opnieuw oppakte. Vanuit Xanten schreef hij in 1576 een publiek traktaat waarin hij Filips II als zijn wettige vorst erkende.

Oranje had in de tussentijd openlijk de kant van de calvinisten gekozen. Dat zorgde voor een verwijdering tussen Oranje en Coornhert. De weerzin van de laatste tegen de onverzoenlijkheid van de gereformeerde kerk was alleen maar toegenomen. Toen Coornhert zich een jaar na het verschijnen van dit traktaat weer in de Nederlanden vestigde, was Oranje daar niet bepaald gelukkig mee.

Hij kende de kritische pen van zijn vriend en wist dat Coornhert niet zou schuwen die te gebruiken.

Breed publiek Inderdaad richtte Coornhert zich vanaf zijn terugkeer in 1577 in een serie provocatieve geschriften tegen de Gereformeerde Kerk.

In de opstandige staten mocht iedereen in theorie zijn eigen geloof aanhangen, maar de gereformeerde godsdienst was de enige die publiekelijk mocht worden uitgeoefend.

Er was dus wel sprake van gewetensvrijheid, maar niet van godsdienstvrijheid. Steeds meer werd de katholieke godsdienst teruggedrongen uit de publieke ruimte.

Coornhert wierp zich op als spreekbuis voor het katholieke deel van de bevolking.

‘Dwang maakt de overheid gehaat,’ meende hij.

Zeer provocatief was bijvoorbeeld zijn stelling dat de katholieke inquisitie ingeruild werd voor een gereformeerde inquisitie. Ketterij, in welke vorm dan ook, mocht niet door de overheid worden bestraft. Geloven was een zaak van de geest, en wereldlijke instituties moesten zich daar verre van houden: ‘God alleen mag de ziel doden.’ Dit was een gevoelig punt binnen de gereformeerde kerk, en Coornherts gedachtegoed vond dan ook weerklank onder sommige predikanten en leden van de stadsbesturen.

In traktaten, prenten, gedichten, dialogen, toneelstukken en brieven uitte hij zijn kritiek. Dat deed hij bewust in de volkstaal, om zijn ideeën zo breed mogelijk te verspreiden. Ook zijn eenvoudige →

Dwangarbeid

Het Rasphuis aan de Heiligeweg in Amsterdam.

In de geest van Coornhert worden hier vanaf 1589 gevangenen heropgevoed. Met het raspen van hout voor de verfindustrie maken ze zich nuttig voor de maatschappij. Enkele jaren later komt er voor vrouwen een soortgelijke strafinrichting: het Spinhuis.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 19

VERLICHTING

Valse leer In een aantal geruchtmakende openbare debatten ging hij de strijd aan met gereformeerde predikanten. In 1583 kruiste hij bijvoorbeeld de degens met de theoloog Adrianus Saravia over de Heidelbergse catechismus, een van de officiële geloofsbelijdenissen van de gereformeerde kerk. Volgens Coornhert

was de catechismus een valse leer – ‘een zo schadelijke leer dat alle mensen zich daarvoor moeten hoeden als voor een dodelijk gif voor de ziel.’ Zo’n directe aanval op de publieke kerk was ongehoord; Coornhert werd er zelfs van beschuldigd een landverrader te zijn. In 1585, een jaar na de dood van zijn vrouw Neeltje, voelde hij zich zo bedreigd dat hij uitweek naar Emden. Het jaar erop keerde hij weer terug, en vestigde zich noodgedwongen in Gouda toen hij in Delft niet welkom bleek.

Coornhert is wel verweten ‘onverdraagzaam in de naam van verdraaglijkheid’ te zijn. Hij voelde een enorme drang zijn lezers en toehoorders te onderwijzen.

Kennis verspreiden was zijn doel, en uiteindelijk daardoor de mens verheffen.

Hij stierf in 1590 op 68-jarige leeftijd.

MEER WETEN

FOLTERING

Femke Deen is historicus.

Dirck Volckertszn Coornhert (2009) door Mirjam van Veen.

Detail van het voorblad van de verzamelde werken van Coornhert uit 1630.

Leven en werk van Dirck Volckertsz Coornhert (1978) door H. Bonger.

Disputation by Decree (2010) door Marianne Roobol.

20 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

AFBEELDINGEN: FRANS HALS MUSEUM; BRIDGEMAN IMAGES; RIJKSMUSEUM AMSTERDAM; VATICAAN; STADSARCHIEF AMSTERDAM; PLANTIN MORETUS, ANTWERPEN

argumentatie droeg bij aan de toegankelijkheid van zijn teksten. Keer op keer ging Coornhert publiekelijk de confrontatie aan met zijn tegenstanders in zijn pogingen de mens te verheffen. ‘Onwetend blijven is de enige zonde van de mens en de oorzaak van elke dwaling,’ schreef hij.

De autoriteiten namen het Coornhert zeer kwalijk dat hij bewust zijn meningen verspreidde onder een breed publiek; hij verstoorde met zijn kritiek de openbare orde. Ze stelden een publicatieverbod in, dat Coornhert woedend maakte. Vrije meningsuiting stond voor hem gelijk aan gewetensvrijheid. Sterker nog: verbieden van de vrijheid van opinie stond volgens hem gelijk aan tirannie. Ook daarin was hij zijn tijd ver vooruit, want pas vanaf de Verlichting werd de opvatting breed gedeeld dat persvrijheid wenselijk was.

COLLEGEDAG 4 TOP-HISTORICI OVER CHRISTELIJK NEDERLAND

VRIJDAG 15 NOVEMBER 2019

RELIGIEGESCHIEDENIS Historisch Nieuwsblad presenteert een interessante collegedag over religiegeschiedenis. In de Zuiderkerk in Amsterdam leiden vier tophistorici u langs de belangrijkste gebeurtenissen uit de christelijke geschiedenis van Nederland.

Eeuwenlang vormde religie een rode draad in de Nederlandse geschiedenis. Godsdienst was een van de bepalende factoren in de ontwikkeling van ons land.

De collegedag begint met een lezing van prof. dr. Marco Mostert, die de kerstening van Nederland onder leiding van missionarissen Willibrord en Bonifatius bespreekt. Zo vertelt hij hoe de heidense Friezen en Saksen met veel machtsvertoon tot het christendom werden bekeerd.

Vervolgens geeft prof. dr.

Judith Pollmann inzicht in de Nationale Synode van Dordrecht. Deze een halfjaar durende kerkvergadering, die plaatsvond in 1618 en 1619, moest Nederland behoeden voor een burgeroorlog die wegens theologische geschillen en politieke conflicten binnen de jonge Republiek dreigde.

De lezing van prof. dr. George Harinck werpt licht op de negentiende eeuw en de rol van oud-premier Abraham

Kuyper, een van de invloed­ rijkste staatsmannen uit de Nederlandse geschiedenis. Tot slot buigt prof. dr. James Kennedy zich over de o­pkomst van het protestantisme en de naoorlogse secularisering die uiteindelijk heeft bijgedragen aan onze huidige multireligieuze samenleving.

De collegedag wordt gehouden in de fraaie zeventiendeeeuwse Zuiderkerk, de eerste kerk in Nederland die door protestanten werd gebouwd.

Praktische informatie DATUM vrijdag 15 november 2019 TIJD 09.30-17.00 uur, deuren openen om 09.00 uur.

LOCATIE Zuiderkerk, Zuiderkerkhof 72, Amsterdam PRIJS Voor abonnees € 73,Regulier € 93,Nog geen abonnee?

Voor € 93,- heeft u een abonnement én een ticket.

INCLUSIEF vier lezingen, koffie/thee en lunch.

CONTACT Heeft u vragen?

Mail naar redactie@historischnieuwsblad.nl

Meld u nu aan!

Tickets en meer informatie over de locatie, de sprekers en de details van het programma vindt u op: historischnieuwsblad.nl/ events.

MEER INFORMATIE EN TICKETS OP HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL/EVENTS HISTORISCH NIEUWSBLAD | 21

WETENSCHAP EUREKA-MOMENT

CRAWFORD LONG ZIET MEDESTUDENTEN AANROMMELEN MET ETHER

OPERATIES ZIJN EEUWENLANG ANGSTAANJAGEND VANWEGE DE HELSE PIJN DIE ZE PATIËNTEN BEZORGEN. DANKZIJ DE KOMST VAN ETHER, LACHGAS EN CHLOROFORM IN DE NEGENTIENDE EEUW KRIJGEN DIE EEN STUK MINDER TE VREZEN. DOOR GEERTJE DEKKERS

22 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

William T. G. Morton voert de eerste operatie onder verdoving uit waarbij publiek aanwezig is op 16 oktober 1846 in het Massachusetts General Hospital. Schilderij door Robert Hinckley, 1882.

SNIJDEN ZONDER MEDISCHE VOORUITGANG IN 6 STAPPEN HISTORISCH NIEUWSBLAD | 23

WETENSCHAP

Bij deze operatie in de achttiende eeuw is duidelijk nog geen sprake van narcose. Schilderij door Gaspare Traversi, 1754-1755.

→→GEEN VERDOVING

Een haarband en een mes

1

Bind de spieren en de bloedvaten stevig vast met een gewone haarband, adviseerde militair chirurgijn Ambroise Paré (1510-1590) in een instructie voor amputaties. Dan bloedde de wond minder en werden de zenuwen afgeknepen, waardoor de pijn wat werd gedempt. ‘Wanneer je dat gedaan hebt,’ ging Paré verder, ‘snijd je het vlees tot aan het bot met een scherp incisie-mes of een krom mes. Merk op dat tussen de botten vaak wat spier ligt die je niet makkelijk kunt wegsnijden met een groot mes of een amputatiemes. Daarom moet je die voorzichtig losmaken van het bot met iets dat lijkt op een krom incisie-mes. Het leek me goed daarvoor te waarschuwen,

24 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

EXCESSIEVE PIJN

‘SNIJD HET VLEES TOT AAN DE BOTTEN MET EEN SCHERP INCISIE-MES’

want als je iets anders dan het bot behandelt met een zaag, bezorg je de patiënt excessieve pijn, want vlees en membranen kunnen niet goed met een zaag worden doorgesneden.’

Paré stond aan de top van zijn vak en bovenstaande aanpak hoorde bij het beste wat de zestiende-eeuwse chirurgie bij amputaties te bieden had: een band om de zenuwen af te knellen en messen die enigszins soepel door vlees gingen – en mogelijk iets als alcohol om te versuffen.

De pijn die overbleef, moest de patiënt zelf zien te verstouwen. En dat was zwaar, wist

Paré: alleen al bij het woord ‘pijn’ werden mensen bleek en zonk de moed hun in de schoenen, schreef hij.

Zestiende-eeuwers stelden operaties daarom zo lang mogelijk uit.

Maar soms was er geen ontkomen aan – voor gewond geraakte soldaten, bijvoorbeeld. Of voor zieken met gangreen die de rest van hun lichaam bedreigde. Of voor pechvogels met een steen in hun blaas die gekmakende pijn opleverde – al droegen sommigen die steken liever tot hun dood dan de nog angstaanjagender kwellingen van een ingreep te ondergaan.

→→ETHER

PARACELSUS

Nog niet voor operaties

2

Kippen hielden van ‘olie van vitriool’, noteerde Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim, beter bekend als Paracelsus (ca. 1493-1541). De beestjes vielen ervan in slaap en het deed hun geen kwaad. Daarnaast kon het middel van Paracelsus ook pijnen bij mensen bestrijden.

Dat klinkt alsof Paracelsus een stap richting anesthesie had gezet. En sommigen geloven zelfs dat hij ether had ontdekt, de vloeistof waarmee artsen in de negentiende eeuw patiënten zouden gaan verdoven. Maar dat is al te vlug geconcludeerd, want Paracelsus’ moeilijk te doorgronden tekst over olie van vitriool lijkt te gaan over een mengsel van vloeistoffen, waaronder mogelijk ether.

Hoe dan ook betekende de ‘olie van vitriool’ – en vergelijkbare mengsels van tijdgenoten – geen doorbraak voor chirurgen.

Achteraf gezien is dat moeilijk te begrijpen, gezien de venijnige pijnen die hun patiënten leden. Maar de verdovende middeltjes drongen niet door tot het arsenaal van snijdende behandelaars.

08_Bijschrift 01 08_Bijschrift 01 08_Bijschrift 01 08_Bijschrift 01 08_Bijschrift

Ook toen de Duitse Wilhelm Godefroy Froben in 1735 onmis­ kenbaar ether destilleerde, en de stof zijn naam gaf, bleef een chirurgische toepassing uit. Het goedje werd vanwege zijn vluchtigheid vooral populair bij natuur­ onderzoekers die het verschil tussen vloeistoffen en gassen probeerden te bevatten.

Tegen het einde van de eeuw werd ether wel populair bij behandelaars, die hun patiënten de damp lieten inademen. Zo hoopten ze hoofdpijn te bestrijden, en longziekten als tuberculose en kroep. En rond dezelfde tijd drong het roes-effect van ether door bij een breed publiek dat ether inademde of dronk, als alternatief voor alcohol. Dat was een riskante bezigheid, omdat ether gemakkelijk ontvlamt. En dan was er nog het feit dat ether rond de 35 graden verdampt en dus in het lichaam van drinkers een gas wordt. In zeer zeldzame gevallen leverde dat een gescheurde maag op. Ondanks dat risico werd ether internationaal met vele duizenden liters per jaar gedronken, tot in de twintigste eeuw.

Illustratie uit Seishu’s handboek waarop de tumor bij borstkanker wordt verwijderd.

→→ALGEHELE ANESTHESIE Alleen in Japan

3 De Japanse chirurg Hanaoka Seishu past narcose toe bij een patiënte die hij opereert aan borstkanker. In zijn rechterhand houdt hij een scalpel.

De 60-jarige Japanse Aiya Kan had borstkanker en moest een amputatie ondergaan. Op 13 oktober 1804 werd ze geopereerd door Hanaoka Seishū, die haar eerst mafutsusan liet slikken, een zelfontwikkeld mengsel van giftige planten. Dat bracht Aiya Kan in een slaapachtige toestand, waarin ze de hele operatie lang stillag en niets voelde. Het was de eerste gedocumenteerde ingreep onder volledige narcose uit de wereldgeschiedenis.

Kan overleefde de operatie – al stierf ze een paar maanden later. Na haar opereerde Seishū meer dan tweehonderd borstkankerpatiënten, allemaal met volledige anesthesie. En hij leidde artsen op om

hetzelfde te doen. Aan zijn privéschool Shunrinken zou hij meer dan duizend studenten hebben onderwezen in de technische kennis die nodig was om het mengsel van giftige planten veilig toe te dienen. Zijn leerling Gendai Kamada legde de verdovingskennis vast in handboeken, waarvan één (Gekakihai-zufu, 1840) vol afbeeldingen van concrete operaties.

Talloze Japanse patiënten profiteerden van de inzichten die Seishū had ontwikkeld. Maar het duurde lang voordat zijn doorbraak buiten de grenzen bekend werd. Japan hield zich in de vroege negentiende eeuw grotendeels afgezonderd van de rest van de wereld, dus overzee bleef mafutsusan onbekend. →

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 25

WETENSCHAP

Tandarts William T.G. Morton trekt in 1846 onder grote belangstelling een kies - de patiënt voelt niets dankzij verdoving met ether.

Gravure door een tijdgenoot.

→→VOLLEDIGE NARCOSE Voortaan ook in de VS

4

Tijdens zijn opleiding tot arts zag de Amerikaan Crawford Long zijn medestudenten aanrommelen met ether. Ze inhaleerden het spul en in verdwaasde toestand stootten ze zich zonder pijn te voelen. Dat was iets voor zijn patiënten, bedacht Long, en op 30 maart 1842 druppelde hij ether op een doek en liet hij ene James Venable de damp inademen, om daarna een gezwel uit diens nek te verwijderen. Dat ging goed, en na Venable gaf Long meer patiënten etheranesthesie. In 1849 volgde een publicatie over deze doorbraak.

Intussen had tandarts William T.G. Morton in Boston vergelijkbare experimenten gedaan, maar dan met meer publiek. In overleg met chemicus Charles Jackson was hij op het idee gekomen om patiënten ether te geven. Op 30 september 1846 – dus na Longs eerste operatie, maar voor de publicatie – verdoofde hij een patiënt voordat hij een tand trok. De procedure verliep pijnloos en dat haalde de Boston Daily Journal, wat weer de nieuwsgierig-

26 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

heid wekte van artsen uit het Massachusetts General Hospital. Op hun uitnodiging kwam Morton naar het ziekenhuis om een demonstratie te geven. Op 16 oktober verdoofde hij een patiënt met een tumor, die vervolgens succesvol werd geopereerd door het hoofd Chirurgie.

Dat leverde nog meer publiciteit op, en de medische wereld was razend enthousiast.

Morton kreeg beloningen en prijzen toegekend. Maar hij wilde meer. Samen met Jackson vroeg hij een patent aan op het verdovingsmiddel, dat ze niet kregen.

Vervolgens eiste hij erkenning dat hij, en hij alleen, de volledige anesthesie met ether had uitgevonden. Dat leverde een ruzie op met Jackson, en ergernis van buitenstaanders. Ether was immers al lang bekend, Morton had samengewerkt met Jackson en na alle publiciteit werd snel duidelijk dat Long hem was voorgegaan. Toch zou Morton tot aan zijn dood in 1868 luidkeels verkondigen dat de wereld de algehele anesthesie aan hem te danken had.

CRAWFORD W. LONG

→→LACHGAS

NARCOSEMASKER

Alternatief middel

5

Rond 1800 vermaakte een selectie van de westerse elite zich door distikstofmonoxide (of lachgas) in te ademen en vervolgens out te gaan of een giechelbui te krijgen. Niets nieuws dus aan de jeugd van tegenwoordig met zijn lachgasballonnen.

Naast de gebruikers was er een breed publiek dat graag toekeek hoe anderen reageerden op het gas, dat voor het eerst was geproduceerd in 1772. Zo organiseerde medisch showman Gardner Quincy Colton in 1844 in het Amerikaanse Hartfourd een Grand Exhibition of the Effects Produced by Inhaling Nitrous Oxide, Exhilarating, or Laughing Gas. Tandarts Horace Wells bezocht de bijeenkomst en zag hoe een plaatsgenoot onder invloed zijn been stootte zonder pijn te voelen, en zonder zich na afloop daar

ook maar iets van te herinneren.

Daar lagen medische mogelijkheden, besefte Wells, en de volgende dag liet hij zich verdoven door Colton, om daarna een kies te laten trekken door een collega. Wells voelde niets en besloot patiënten op dezelfde manier te behandelen.

Toen dat goed ging, zocht Wells de schijnwerpers, in Boston.

Daar ging het mis. Tijdens een demonstratie-ingreep, begin 1845, gilde een patiënt, en volgens het publiek leed hij pijn. Wells werd uitgejouwd. En hoewel de patiënt zich achteraf niets herinnerde, hadden de reputatie van Wells en die van lachgas een knauw gekregen.

Voor Wells’ studiegenoot William Morton, die in het publiek zat, was de mislukking aanleiding voor zijn etherexperimenten. En ook Wells zelf ging met ether aan de slag. Maar na de publieke

vernedering ging het met hem snel bergafwaarts. Hij stierf in 1848.

Intussen bleven anderen geloven in lachgas. Showman Colton bijvoorbeeld, die doorging met reclamemaken.

Geleidelijk aan raakten (tand)artsen gewend aan het middel en lukte het de dosering goed te reguleren, en bijverschijnselen zoals zuurstoftekort te monitoren. Zo werd lachgas toch een belangrijk narcosemiddel.

Daarnaast werd ook de verdovende werking van chloroform ontdekt, en zo kregen artsen in de loop van de negentiende eeuw een aardig arsenaal aan verdovende middelen in handen. →

DOLLE PRET

LACHGAS BLIJKT OOK HEEL GESCHIKT OM PIJN MEE TE STILLEN

Rond 1800 vermaakt een deel van de elite zich met lachgas.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 27

WETENSCHAP

MEER WETEN

→→BETERE HYGIËNE

Meer kans op genezing

6

Dankzij ether, lachgas en chloroform werden operaties in de loop van de negentiende eeuw veel minder angstaanjagend dan in het verleden.

Maar daarmee waren patiënten er nog niet; snijden bleef riskant. Met name de kans op infecties was enorm, want met de hygiëne was het in veel ziekenhuizen droevig gesteld.

Een doorbraak op dit terrein kwam van de Hongaarse arts Ignaz Semmelweis, die op zijn afdeling Verloskunde schrok van de hoge moedersterfte. Die leek samen te hangen met werk in het mortuarium, waar artsen – weten we nu – in contact kwamen met besmettelijk materiaal, dat ze overbrachten op bevallende vrouwen.

Nadat Semmelweis in de jaren 1840 een handwasregime had ingevoerd, stierven er veel minder moeders.

Een volgende stap kwam van de Britse chirurg Joseph Lister, die in de jaren 1860 operatiehandschoenen invoerde en instrumenten liet steriliseren. Daarmee werd de kans op infecties en afstervend

weefsel stukken kleiner.

Dankzij het schone werk van artsen als Semmelweis en Lister werd het toepassings­ gebied van ether, lachgas en chloroform flink uitgebreid. Tegenwoordig wordt bij kinderen lachgas nog regelmatig gebruikt, gecombineerd met andere middelen. Volwassenen krijgen combinaties van een scala aan nieuwere verdovende, spierverslappende en pijnstillende stoffen.

Van een laatste redmiddel voor patiënten op de rand van de dood zijn operaties een serieuze optie bij allerlei ziektes geworden.

De gecombineerde innovaties in de strijd tegen bacteriën, virussen en pijn gaven de geneeskunde een ander aanzien. Voortaan hadden artsen stukken betere zorg te bieden, zonder de verscheurende pijnen uit het verleden.

JOSEPH LISTER

Geertje Dekkers is historicus en journalist.

Onder het mes. Een geschiedenis van de chirurgie in 29 opmerkelijke operaties (2019) door

Arnold van de Laar.

Sir Joseph Lister gebruikt als eerste chirurg gesteriliseerde instrumenten.

The Butchering Art. Joseph Lister’s Quest to Transform the Grisly World of Victorian Medicine

A Short History of Medicine (2019) door

Steve Parker.

28 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

AFBEELDINGEN: IMAGESELECT; STAATSGALERIE STUTTGART; LOUVRE

(2018) door Lindsey Fitzharris.

WEBSHOP SIMON SEBAG MONTEFIORE

DE MOOISTE GESCHIEDENISBOEKEN VANDAAG BESTELD, MORGEN IN HUIS BIOGRAFIE

FOTO: MARCUS LEONI/FOLHA PRESS

TWEEDE WERELDOORLOG IN INFOGRAPHICS

HISTORISCHE BRIEVEN

OP REIS MET HISTORISCHE HELDEN

Sebag Montefiore selecteerde ruim honderd brieven van alle tijden, van de Oudheid tot de eenentwintigste eeuw.

Voor deze editie voegde hij ook enkele Nederlandse en Vlaamse brieven toe.

Van liefdesbrieven tot oproepen tot invrijheidstelling, oorlogsverklaringen en overpeinzingen over de dood. Op kleurrijke wijze worden briefschrijvers als koningin Elizabeth I, Ramses II en Leonard Cohen, maar ook Nelson Mandela, Stalin, Michelangelo en Süleyman de Grote tot leven gewekt. Met zijn kenmerkende heldere stijl laat Sebag Montefiore zien hoe deze brieven ons helpen het verleden beter te begrijpen.

Het Grote Geschiedenis Doeboek – Op Avontuur! is het mooiste cadeau voor jonge geschiedenisliefhebbers van 8 tot 12 jaar. Een vrolijk vakantieboek vol spannende avonturen en historische kennis­makingen met onder anderen jagers-verzamelaars, Egyptenaren, Maya’s, Vikingen, indianen en astronauten. Aan de hand van leuke weet­ jes, puzzels, quizzen en knutsels leren kinderen alles over geschiedenis en hebben zij urenlang plezier.

Geschreven geschiedenis. Brieven die de wereld hebben veranderd Simon Sebag Montefiore 320 p. Spectrum € 29,99

In meer dan 250 infographics wordt nieuw inzicht verschaft in het verloop van de Tweede Wereldoorlog. Aan de hand van zorgvuldig verzamelde data tonen de aantrekkelijk vormgegeven grafieken hoe beroemde veldslagen verliepen, hoe de krachtsverhoudingen lagen en welke verliezen elk land leed. De Tweede Wereldoorlog in infographics is een ontzagwekkend boek dat op een overzichtelijke wijze nieuw licht werpt op de meest ingrijpende episode uit het recente verleden.

De Tweede Wereldoorlog in infographics Jean Lopez, Nicolas Aubin, Vincent Bernard en Nicolas Guillerat 192 p. Nieuw Amsterdam € 32,99

Het Grote Geschiedenis Doeboek – Op Avontuur!

Historisch Nieuwsblad 100 p. Veen Media € 12,50

BESTELLEN? GA NAAR WWW.HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL/SHOP

PENNENSTRIJD IN DE GOUDEN EEUW Deze biografie van Romeyn de Hooghe, de beruchte prentmaker uit de Gouden Eeuw, behandelt de schaduwzijden en de humoristische kanten van de politieke cultuur van de zeventiende eeuw. De Hooghe werd lang weggezet als mythomaan, fraudeur, dief, pornograaf en atheïst. Tegenwoordig beschouwen historici hem als een doortastend ondernemer met radicale verlichtingsideeën. De vileine pamflettenstrijd die in De vernuftige etser wordt beschreven, heeft veel raakvlakken met mediaoorlogen in de moderne maatschappij.

Van Nierop onthult dat de vrijheid van pen en drukpers al in de zeventiende eeuw een groot goed was, maar wel een met een uiterst riskante keerzijde.

De vernuftige etser. Het scandaleuze leven van Romeyn de Hooghe Henk van Nierop 344 p.

Prometheus € 39,99

INFOGRAPHIC

122

122

LEVENSVERWACHTING 1875 -1997

ATOOMWAPENS 1986 -2015 Tegenwoordig zijn er wereldwijd nog 10.200 kernkoppen – 54.000 minder dan in 1986. Ook de kans op ongelukken is sindsdien een stuk kleiner geworden.

Jeanne Calment was voor zover bekend de oudste mens ooit. Ze werd geboren op 21 februari 1875 in het Franse Arles, waar zij Van Gogh heeft ontmoet.

Ze heeft in totaal 122 jaar en 164 dagen geleefd.

GEZONDHEID

VOORUITGANG IN CIJFERS

Dat de levensverwachting stijgt, is grotendeels te danken aan het feit dat steeds meer mensen genoeg te eten hebben.

OUDER, WIJZER EN VEILIGER

ONDERVOEDING 1970 -2015 35%

van de bevolking in ontwikkelingslanden is ondervoed.

13%

'Vroeger was alles beter' - het is een uitspraak waar we ons allemaal wel eens aan bezondigen. In werkelijkheid is de gemiddelde Nederlander de afgelopen 100 jaar steeds positiever gaan denken over het eigen leven. Weliswaar zijn we sceptischer over de samenleving, maar de vooruitgang op het gebied van gezondheid, veiligheid en kwaliteit van leven geeft reden tot optimisme.

van de bevolking in ontwikkelingslanden is ondervoed.

1970 2015

INFOGRAPHIC ERIK FLOKSTRA, PIXELS&INKT

Stijging levensverwachting in de afgelopen 100 jaar in %.

Europa Amerika

LEVENSVERWACHTING 1900 -2019

81,9

We worden in vergelijking met 100 jaar geleden bijna twee keer zo oud. Nederlanders worden vandaag de dag gemiddeld net geen 82 jaar.

Levensverwachting in jaren

72

Rond 1800 was er geen land met een levensverwachting van boven de 40. In 1950 waren het er 60.

+47%

Afrika

81

+57%

77

72 60

43

41 28

26 2019

WERELD

30 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

1900

Azië

+61%

33 1900

+47%

2019

EUROPA

1900

2019

AMERIKA

1900

2019

AFRIKA

1900

2019

AZIË

122

122

GESNEUVELDEN 1940 -1945

INTELLIGENTIE 1910 -2019

Op het hoogtepunt van de Tweede Wereldoorlog stierven wereldwijd 300 op de 100.000 mensen op het slagveld.

Ons IQ is in de afgelopen eeuw gestegen: het zogenoemde Flynn-effect. Als wij terug zouden gaan naar het jaar 1910, dan scoorden we beter op de test dan 98% van de bevolking.

zie gesneuvelden 1945-2015 voor aanvullende informatie

VEILIGHEID

KWALITEIT

OORLOG 1600 -2000 Percentage grootmachten dat met elkaar in oorlog is.

Het risico om te overlijden als gevolg van oorlogsgeweld of om te worden vermoord, wordt alsmaar kleiner.

75%

Aantal moorden per 100.000 inwoners per jaar in Nederland en België.

10%

2019

GELETTERDHEID 1600 -2000

Er leeft nog ongeveer 10% van de wereldbevolking in extreme armoede.

Percentage geletterden in Nederland.

50

47 46

Op het gebied van scholing, kapitaal en gelijkheid zijn er vooral de afgelopen honderd jaar grote stappen gemaakt.

100%

MOORD 1300 -2012

ARMOEDE 1820 -2019

50% 100% 25%

36

10% VAN DE WERELDPOPULATIE LEEFT IN EXTREME ARMOEDE. DE VERHOUDING WAS 200 JAAR GELEDEN EXACT ANDERSOM: TOEN LEEFDE MAAR 10% IN RIJKDOM.

90%

40

80% 1600

1700

1800

1900

2000 70%

30

GESNEUVELDEN 1945 -2015 Aantal gesneuvelden per 100.000 mensen per jaar 20

8

10

3

2

50%

Koreaoorlog: 22 20

40%

Irak-Iranoorlog: 5 15

30%

10

20%

Vietnamoorlog: 9

13

5

1

1300 1400 1500 1600 1700 1800 1900 2000

60%

10%

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010

180.000

Wereldwijd is het aantal moorden per jaar tussen de jaren 2000 en 2012 gedaald van 8,8 naar 6,2 per 100.000 inwoners. Dat betekent dat er momenteel 180.000 mensen levend rondlopen die – als er niks was veranderd – in het afgelopen jaar zouden zijn vermoord.

1600

1800

2000 De grafiek heeft een vorm van een olifant, onder te verdelen in de (A) staart, (B) lijf/kop, (C) krul en de punt van de slurf (D) .

INKOMEN 1988-2008 Stijging van de globale inkomens in %.

70%

B

60% 50% 40% 30%

C: Bij de arbeidersklasse in de westerse wereld is het inkomen met maar 10% gestegen.

A: De 10 % armsten ter wereld zijn er 20% op vooruit gegaan.

20% A 10%

D: Bij de rijkste 4% van de wereld is er weer D een behoorlijke stijging.

B: Vooral van hardwerkende Aziaten is het inkomen met 40-60% gestegen.

C

Wereldwijde inkomensverdeling van extreem arm (1) naar extreem rijk (100) 10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 31

ISLAMITISCHE WERELD

OBSERVATORIUM Wetenschappers aan het werk bij de geleerde Taqi al-Din. Zestiende-eeuwse miniatuur.

32 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Wijsheid Oosten uit het

DE ARABISCHE WORTELS VAN DE WETENSCHAPPELIJKE REVOLUTIE Tussen 750 en 1500 liep de islamitische wereld in wetenschappelijk opzicht ver voor op het christelijke Europa. Langzaam maar zeker sijpelde de wijsheid uit ‘het Oosten’ door naar de west- en noordkusten van de Middellandse Zee, en legde daar de basis voor de wetenschappelijke revolutie.

DOOR FANTA VOOGD

Z

even jaar lang reisde de Engelse geleerde Adelard in het begin van de twaalfde eeuw door de mediterrane wereld. Hij belandde helemaal in Klein-Azië en mogelijk zelfs in Syrië en Palestina. Hij vertaalde Arabische teksten over astronomie en wiskunde in het Latijn en introduceerde het Arabische – van oorsprong Indiase – getallensysteem in Europa. Daarmee behoorde hij tot de eersten die Arabische ‘geheimen’ naar Europa brachten.

Europese geleerden zijn lang doordrongen geweest van het belang van de middeleeuwse Arabische wetenschap. Tussen de twaalfde en de zeventiende eeuw was het nog gebruikelijk dat wetenschappers verwezen naar Arabische bronnen. Maar later is dat besef van schatplichtigheid langzaam verbleekt. In de twintigsteeeuwse visie, zoals die nog lang op middelbare scholen is onderwezen, was de Arabische rol teruggebracht tot die van archivaris. Mede dankzij de Arabische → Een negende- of tiende-eeuwse astrolaab. Deze wordt gebruikt om hoeken te meten voor landmeetkunde, zeevaart of sterrenkunde.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 33

ISLAMITISCHE WERELD vertalingen van verloren gewaande Griekse teksten kon de Renaissance zich over Europa uitrollen, maar daar was alles wel mee gezegd. De Britse filosoof Bertrand Russell stelde in 1948 nog doodleuk: ‘De mohammedaanse beschaving muntte in haar bloeitijd uit op het gebied van de kunst en techniek, maar gaf blijk van weinig aanleg tot onafhankelijke theoretische speculatie. Haar betekenis, die men niet moet onderschatten, ligt in het doorgeven van het antieke cultuurgoed.’

Deze visie hebben arabisten inmiddels moeten herzien. De Arabische wetenschap heeft duidelijk een eigen ontwikkeling gekend in het islamitische gouden tijdperk.

bibliotheek waar vooral oude Arabische en Perzische manuscripten – waaronder in het Perzisch vertaalde Griekse teksten – werden verzameld en gekopieerd. Bagdad groeide uit tot het centrum van de zogeheten vertalingsbeweging. In twee eeuwen tijd werd een enorme hoeveelheid wetenschappelijke en filosofische teksten, maar ook literatuur en poëzie, uit het Perzisch, Syrisch, Sanskriet en bovenal het Grieks vertaald in het Arabisch. De vertalingsbeweging zorgde ervoor dat de islamitische wereld invloeden absorbeerde van ver voor haar eigen tijd en ver buiten haar eigen grenzen.

De vertalers genoten hoog aanzien en werden vorstelijk beloond. Het werk dat zij verrichtten vormde de kiem voor een ongekende bloei van de wetenschap in de islamitische wereld. Door het gebruik van Arabisch als lingua franca konden wetenschappers van Córdoba tot Kaboel hun werk delen en bespreken. De introductie van gestandaardiseerd Arabisch vergemakkelijkte bovendien het bestuur van het enorme Abbasidische Rijk.

Daarnaast kwamen de Arabieren met eigen wetenschappelijke innovaties. Wiskundigen borduurden voort op de oude kennis uit

Vertalersbeweging Tegenwoordig laten historici deze periode beginnen met de instelling van het kalifaat van de Abbasiden in 750 of met de stichting van de Abbasidische hoofdstad Bagdad in 762. Deze nieuwe dynastie nam elementen over uit de Perzische en Arabische cultuur. Net als andere succesvolle monarchen, van Caesar tot Napoleon, begrepen de Abbasidische heersers dat het verstandig is politieke macht te schragen op zo breed mogelijke kennis.

Kalief Haroen ar-Rashid opende in Bagdad het Huis der Wijsheid. Dat was een

TECHNISCH HANDBOEK

ONTWIKKELDE STAD Afbeelding van Bagdad in de tiende eeuw. De stad heeft een doorsnee van vier kilometer en vier poorten. In het midden staan het paleis en de moskee.

Op de achtergrond de Tigris.

34 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Een literaire bijeenkomst in een mooie tuin bij Bagdad.

Intellectuelen zitten bij een fontein, op de achtergrond een boer met ossen. Twaalfdeeeuws Arabisch manuscript.

GROTE INVLOED

Egypte, Griekenland, India, Mesopotamië en Perzië. De algemene geldigheid van algebra (van het Arabische al-jabr) bevorderde het abstracte denken en het besef dat er – los van cultuur of godsdienst – universele waarheden bestaan.

Het cijfer 0 De Arabieren hadden het getallenstelsel van de Indiërs overgenomen, dat bestond uit de cijfers 1 tot en met 9, en met als belangrijke innovatie het cijfer 0. Arabische wiskundigen gingen een stap verder en introduceerden in de tiende eeuw de decimale breuk, de ‘cijfers achter de komma’. De gemoderniseerde rekenkunde kwam ten goede aan de efficiënte belastingheffing in het Abbasidische Rijk. Toen de Europeanen de Romeinse cijfers inruilden voor het van oorsprong Indische getallenstelsel, spraken ze van Arabische cijfers.

Ons woord ‘cijfer’ is afkomstig van het Arabische woord voor ‘nul’: sifr.

De Koran vormde soms een rem op en

soms een stimulans voor verder onderzoek.

Dat laatste gold bijvoorbeeld voor het gebod om richting Mekka te bidden. Om de kortste lijn naar Mekka te bepalen, moet je weten wat de aardkromming en dus de omtrek van de aarde is.

De Perzische wetenschapper Abu Raihan Biruni, ook wel Al-Biruni genaamd, ontwikkelde in de elfde eeuw een vernuftige methode om die te bepalen. Eerst mat hij door middel van driehoeksmeting de hoogte van een berg. Vervolgens mat hij vanaf de bergtop de dalingshoek naar de horizon. Daarmee beschikte hij over voldoende informatie om middels een trigonometrische berekening de straal, de diameter en dus ook de omtrek van de aarde te bepalen. Ver zat hij er niet naast.

Alchemisten (al-kimia) tilden tijdens Abbasidische hoogtijdagen de klassieke scheikunde op een hoger plan. De arts Muhammad ibn Zakariya Razi, kortweg Al-Razi, deed alchemis- →

ALHAZEN IS GRONDLEGGER VAN DE WISKUNDIGE NATUURKUNDE

Alhazen levert belangrijke bijdragen op tal van wetenschappelijke terreinen.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 35

ISLAMITISCHE WERELD tisch onderzoek naar praktische, medische toepassingen. Hij beschreef chemische processen als distillatie, verkalking, oplossing, verdamping, kristallisatie, alliage en filtratie. En zette een heel assortiment aan instrumenten in die ook nu nog worden gebruikt in de apotheek, zoals vijzels, stopflessen, kelken, trechters, zeven en filters.

De experimenteerdrift van Arabische en Perzische alchemisten leidde tot praktische ambachten. Ze wisten hoe je puur goud kon omsmelten tot een bruikbaar metaal om munten van te slaan. Ze ontdekten hoe je door distillatie geconcentreerde alcohol (al-kuh.l) maakte voor medicinaal gebruik en hoe je met alkali (al-qali) zeep kunt bereiden. Ambachtslieden perfectioneerden de fabricage van glas en tegels. Uit India namen ze de bereidingstechniek van suiker (sukkar) over en uit het Verre Oosten de receptuur van KENNISUITWISSELINGÂ buskruit en de vervaardiging van papier.

Een van de grootste geleerden uit het islamitische gouden tijdperk was Hasan Ibn

BEKEND GEBIED

DANKZIJ VERTALINGEN UIT HET GRIEKS BLOEIT DE ISLAMITISCHE WETENSCHAP

Een Arabische wereldkaart uit de twaalfde eeuw.

LeermeesterÂ

Socrates onderwijst zijn leerlingen. Turkse miniatuur uit de dertiende eeuw.

36 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

al-Haytham of Alhazen. Hij kwam uit de Iraakse stad Basra, maar verbleef een groot deel van zijn werkzame leven in Caïro. Hij bekwaamde zich in wiskunde, astronomie, filosofie, theologie en geneeskunde, maar staat vooral bekend om zijn baanbrekende werk in de optica, de bestudering van licht en de werking van het oog. Alhazen begreep als eerste dat licht door een object wordt teruggekaatst, door het oog wordt opgevangen en in de hersenen in beeld wordt omgezet.

Maar zijn betekenis voor de wetenschap reikt veel verder dan zijn specifieke ontdekkingen. Bij zijn pogingen om zijn optische experimenten te duiden, zette hij meetkunde in. Daarmee was hij een van de grondleggers van de wiskundige natuurkunde. Nog opmerkelijker is dat hij bij zijn optisch onderzoek de nadruk legde op het belang van waarneming, en experimenten waarvan de resultaten reproduceerbaar zijn. Alhazen wordt daarmee wel gezien als de vader van de moderne wetenschappelijk methode en als de grootste natuurkundige tussen Archimedes en Newton.

Zijn zevendelige boekwerk over optica, Kitab al-Manazir, geschreven tussen 1011 en 1021, genoot bekendheid in de hele islamitische wereld en vond meteen zijn weg naar Europa. In Spanje borduurden de wetenschappers van het emiraat Zaragoza voort op Alhazens standaardwerk. Rond 1200 werd het vertaald in het Latijn. Het beïnvloedde middeleeuwse wetenschappers in het christelijke Europa, met name de Engelse geleerden Roger Bacon en Robert Grosseteste. En later ook Leonardo da Vinci, Galileo Galilei, Johannes Kepler en Christiaan Huygens.

Culturele uitwisseling In onze tijd wordt de Middellandse Zee ervaren als een barrière. Een natuurlijke grens tussen drie continenten. En een mentale grens tussen islam en christendom, tussen autocratie en democratie, tussen arm en rijk, tussen bevolkingsgroei en -krimp, tussen stilstand en vooruitgang.

Dat contrasteert sterk met de duizenden jaren oude werkelijkheid, waarin de Middellandse Zee juist een opening en snelle verbinding vormde voor handel en →

Optische kennis

Perzische tekening van een oog uit de veertiende eeuw.

AL-BATTANI EN AL-TOESI

INSPIRATIEBRONNEN VOOR COPERNICUS Nergens komt de Europese schatplichtigheid aan de Arabische wetenschap zo helder aan het licht als bij de Poolse wiskundige en astronoom Nicolaus Copernicus.

C

opernicus stelde als eerste wetenschapper sinds de Griekse Oudheid dat niet de aarde, maar de zon het middelpunt vormt van ons planetenstelsel. Hij deed dat in 1543 in zijn boek De revolutionibus orbium coelestium (‘Over de omwentelingen van de hemel­ lichamen’), waarin hij ‘Machometi Aracensis’ als bron noemt.

Machometi Aracensis is de Latijnse naam voor de negende-eeuwse Arabische astronoom Al-Battani. Copernicus maakte gebruik van Al-Battani’s nauwkeurige observatiegegevens van de bewegingen van de planeten. Recent onderzoek heeft bovendien aannemelijk gemaakt dat Copernicus ook voortborduurde op het werk van de Perzische wiskundige en astronoom Al-Toesi. Om de bewegingen aan het zwerk te verklaren, bedacht Al-Toesi in de dertiende eeuw een uiterst ingenieus kosmisch uurwerk. Overigens plaatste hij de aarde daarin nog altijd ferm in het midden.

Lang werd benadrukt dat Copernicus met enorme verbeeldingskracht eigenhandig

zijn wereldschokkende idee uitwerkte.

Maar het lijkt er meer op dat zijn genialiteit bestond uit de vaardigheid de observaties van zijn voorgangers uit de islamitische wereld op de juiste manier te combineren en te interpreteren. De publicatie van Copernicus’ heliocentrische theorie in 1543 wordt wel gekenmerkt als het startsein van de wetenschappelijke revolutie. Maar je kunt het ook zien als de voltooiing van de revolutie die door Arabische en Perzische astronomen is ingezet.

Nicolaus Copernicus borduurt voort op Arabische inzichten.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 37

ISLAMITISCHE WERELD culturele uitwisseling tussen verschillende volken. De mediterrane geschiedenis vormt een estafette, waarin telkens een nieuwe beschaving de culturele koppositie innam, maar nooit zonder verworvenheden van oudere dominante culturen over te nemen. Bruikbare wetenschappen, technieken en ideeën werden geadopteerd en verder uitgewerkt, waardoor de cultuur rond de Middellandse Zee met horten en stoten een steeds hogere graad van verfijning bereikte.

De Engelse geleerde Adelard maakte ook deel uit van dat proces. Hij belandde tijdens zijn reizen op Sicilië, in het Spaanse Toledo en in de kruisvaarders­ staatjes Cilicië en Antiochië in het huidige Turkije.

Deze bestemmingen worden nog steeds gezien

Imposante minaret De moskee van Samarra uit de negende eeuw is lange tijd de grootste van de wereld.

38 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

als de doorgeefluiken waardoor de wijsheid uit de islamitische wereld in Europa terechtkwam. In de Oudheid bereikte kennis uit Griekenland de Arabische wereld via Bagdad. Maar een paar eeuwen later stroomde die uit het Oosten terug via de centra van geleerdheid in Italië en Spanje. Sinds 711 viel een groot deel van het Iberische schiereiland onder islamitische heerschappij. Na de christelijke herovering van Toledo in 1085 behield de stad haar functie als centrum van geletterdheid.

Kruispunt van kennis De nieuwe heersers kregen de beschikking over enorme Arabische bibliotheken, die het startpunt vormden van de vertaalschool van Toledo. Als een soort spiegel van de Abbasidische vertalingsbeweging in Bagdad werd er gedurende de twaalfde en dertiende eeuw een groot aantal van oorsprong Griekse boeken vanuit het Arabisch vertaald in het Latijn. Maar ook veel oorspronkelijk Arabisch werk van vooraanstaande geleerden als Al-Kindi, Al-Razi en Avicenna. De kathedraal van Toledo vormde het middelpunt van deze beweging, die vooral werd gedragen door Joodse geleerden en door Mozaraben, christenen die het Arabisch machtig waren.

Ook Sicilië vormde een

Arabieren op achterstand

VERBOD OP GEDRUKTE BOEKEN

I

n 1987 ontdekte de Italiaanse historicus Angela Nuovo in een oude bibliotheek in Venetië een boek dat de oudste bewaard gebleven gedrukte versie van de Koran bleek te zijn. Het stamt uit 1537 of 1538. De tekst zit vol fouten. Vermoedelijk had de Venetiaanse uitgever gehoopt het enorme Ottomaanse Rijk te kunnen overspoelen met betaalbare korans. In werkelijkheid moet het een zakelijke ramp zijn geweest. De gehele oplage werd vernietigd, op het gevonden exemplaar na.

Een voetnoot in de geschiedenis, maar wel een die boekdelen spreekt. De Arabische wetenschap was succesvol vanwege de nauwkeurigheid van de klassieke Arabische taal waarmee je in de hele islamitische wereld kon communiceren.

Ook maakten de Arabieren eerder dan de Europeanen gebruik van papier om hun kennis te verspreiden: in Bagdad werd die techniek al in de achtste eeuw ingevoerd en in Toledo pas in de elfde eeuw.

In de vijftiende eeuw nam Europa echter het voortouw: de boekdrukkunst ontpopte zich tot een belangrijke aanjager van de Europese wetenschap. Het Latijnse alfabet leende zich beter voor de druktechniek met losse letters dan het Arabische schrift.

Maar het was vooral de islamitische vrees dat er tijdens het drukproces zou worden geknoeid met heilige teksten die ervoor zorgde dat de Ottomaanse heersers een verbod op het gebruik van gedrukte boeken uitvaardigden. Pas vanaf de achttiende eeuw werd de drukpers geleidelijk aanvaard in de islamitische wereld.

Deze veertiendeeeuwse miniatuur uit Perzië toont de verwoestingen door het leger van Hulagu Khan.

MEER WETEN

Greek Thought, Arabic Culture (1998)

door Dimitri Gutas.

IN 1258 WORDT BAGDAD VERWOEST DOOR HULAGU KHAN

kruispunt van kennis. In 965 hadden Arabische krijgsheren het eiland na meer dan een eeuw strijd volledig veroverd op de Byzantijnen. De islamitische heerschappij duurde totdat de Normandische graaf Rogier I Sicilië in 1091 veroverde.

Hij was katholiek, maar stond tolerant tegenover andere culturen. Een van zijn opvolgers, koning Rogier II, was zelfs een bewonderaar van de Arabische cultuur en omringde zich met soldaten, dichters en geleerden van diverse pluimage. Op Sicilië ontstond eveneens een vertaalschool: meertalige Siciliaanse geleerden zetten oude Griekse en Arabische werken over in het Latijn.

In deze tijd ontwikkelden zich ook de

kruisvaardersstaatjes in het Nabije Oosten tot multiculturele handelscentra van waaruit Arabische invloeden doordrongen in Europa.

De belegering en verwoesting van Bagdad door de Mongoolse leider Hulagu Khan in 1258 markeerde het einde van het islamitische gouden tijdperk. Maar er zijn ook historici die erop wijzen dat de Arabische wetenschap tot in de zestiende of zelfs zeventiende eeuw is blijven floreren. Hoe het ook zij, vanaf ongeveer 1500 moest de Arabische wereld haar wetenschappelijke koppositie afstaan aan Europa.

Albert Hourani.

Science and Islam (2009) door Jim Al-Khalili.

Driedelige BBC-documentaire te zien op YouTube.

Fanta Voogd is journalist, gespecialiseerd in techniekgeschiedenis.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 39

AFBEELDINGEN: IMAGESELECT; ANP/SCIENCE PHOTO LIBRARY; HH/STUART FREEDMAN

EINDE GOUDEN TIJDPERK

De geschiedenis van de Arabische volken (2009) door

COLLEGEDAG ZEEHELDEN OF SLAVENHANDELAREN?

Praktische informatie

KOLONIALE GESCHIEDENIS

Historisch Nieuwsblad werpt licht op het koloniale verleden van Nederland.

Vier experts nemen u mee naar Nederlands-Indië, Zuid-Afrika, Suriname en de Antillen. Hoe verwierf Nederland zijn voormalige koloniën en waardoor brokkelde het overzeese imperium uiteindelijk af?

KITLV-directeur prof. dr. Gert Oostindie bijt het spits af met zijn lezing over het transAtlantische Koninkrijk der Nederlanden. Welke rol speelt

de herinnering aan kolonialisme en slavernij in de relaties tussen Nederland en de Caribische eilanden?

Historisch Nieuwsblad-redacteur en historicus dr. Bas Kromhout analyseert de gevoelens van schaamte en trots rondom de Nederlandse erfenis in Zuid-Afrika.

Vervolgens bespreekt dr. Karwan Fatah-Black de koloniale geschiedenis van Suriname. Hij

besteedt aandacht aan de macht van de slavenhouders en het koloniale rechtssysteem.

Bronbeek-conservator Hans van den Akker sluit de dag af met een lezing over Indonesië.

Gebruikmakend van de museumcollectie biedt hij een genuanceerd beeld van de koloniale geschiedenis van Nederlands-Indië.

Na afloop krijgt u vrij toegang tot Museum Bronbeek.

Meld u nu aan!

Ga naar historischnieuwsblad.nl/events voor tickets en meer informatie over de locatie, de sprekers en het programma.

MEER INFORMATIE EN TICKETS OP HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL/EVENTS HISTORISCH NIEUWSBLAD | 40

FOTO: HH/ARTHUR VRIEND

VRIJDAG 13 SEPTEMBER 2019

DATUM vrijdag 13 september 2019 TIJD 09.30 - 17.00 uur, deuren openen om 09.00 uur.

LOCATIE Museum Bronbeek/ Kumpulan, Velperweg 147, Arnhem PRIJS Voor abonnees € 73,Regulier € 93,Nog geen abonnee?

Voor € 93,- heeft u een abonnement én een ticket.

INCLUSIEF vier lezingen, koffie/thee, lunch (Indische rijsttafel) en museumbezoek.

CONTACT Heeft u vragen?

Mail naar redactie@historischnieuwsblad.nl

TOERISME

VOOR EEN S­ POTPRIJS NAAR DE ZON

→→HOE VLIEGEN BEREIKBAAR WORDT VOOR IEDEREEN

1 00 jaa r

LUCHTVERVOER

Vanaf 1960 nemen steeds meer mensen het vliegtuig.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 41

TOERISME Aanvankelijk was vliegen alleen weggelegd voor de happy few: voor zakenmensen en rijke toeristen. Maar geleidelijk traden steeds meer gewone passagiers toe tot de magische wereld van de luchtvaart. De prijzen daalden en de massa’s groeiden. Inmiddels kost een ticket naar de zon 19 euro.

DOOR MARC DIERIKX

Jet set

Rijke passagiers worden goed verzorgd. Litho uit circa 1927.

‘A

ls een onafzienbaar tapijt, maar bezaaid met onregelmatige vlakken en figuren strekt zich Waterland heel diep omlaag onder mij uit (...) Menschen onderscheid ik niet meer; de tallooze witte stipjes (...) moeten vee zijn. De slooten zijn als de naden in een planken vloer, de kanalen schitterende linten, de plassen zwartgebeitste vlekken, voor welke ik geen geschikte vergelijking vind.’ Dat schreef een vliegtuigpassagier op 19 augustus 1919 in de NRC. Voor de eerste reizigers was vliegen een onvergetelijke ervaring. De vroegste waaghalzen stapten al rond 1909 op het vliegtuig – letterlijk, want in die tijd zat je onbeschermd boven op de vleugel op een stoeltje in de wind. Maar het luchtvervoer zoals we het nu kennen dateert van 1919.

De wereldoorlog was net afgelopen en de tijd leek rijp voor grootse ondernemingen in de lucht die de wereld ‘kleiner zouden maken’. Vooral de oversteek van de oceaan lonkte. Meerdere vliegeniers waren bereid hun leven te wagen om als eersten in één ruk de overtocht te maken.

Ze konden dan in Londen een prijs ophalen van 10.000 pond.

Op 8 mei 1919 stonden op Long Island bij New York drie Amerikaanse marinevliegtuigen klaar om een poging te doen via de Azoren naar Groot-Brittannië te vliegen. Op de geplande route lagen 21 marineschepen gereed om in te grijpen als het misging. Geen overbodige luxe, want na een tussenlanding in Lissabon kwam het enige overgebleven vliegtuig pas op 31 mei in Londen aan.

De afstand was overwonnen. De vraag

42 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

was nu of je in een vliegtuig ook passagiers kon vervoeren.

In Europa experimenteerden de Britten, Fransen en Duitsers hiermee; ze hadden nog volop vliegtuigen over van de oorlog.

Maar er waren veel hindernissen: de techniek liet te wensen over, net als de voorzieningen op de grond. In 1919 werden verschillende kleine ondernemingen opgericht die vluchten aanboden. Op 7 oktober 1919 kwam de KLM tot stand – nu een begrip, maar destijds merkten de kranten de oprichting niet eens op.

LUCHTVAART VEROORZAAKT VEEL OVERLAST

LAWAAI EN VERVUILING Veiligheid was al vroeg een onderwerp van zorg in de luchtvaart.

O

ngelukken bij de start en de landing van vliegtuigen kwamen immers met enige regelmaat voor. Schade op de grond draaide uit op rechtszaken. Eind jaren twintig leidden zorgen van omwonenden tot voorschriften voor vliegers om dichtbebouwde woonwijken bij vliegvelden zo veel mogelijk te vermijden.

Klachten vanwege geluidshinder waren er ook al vroeg. De eerste gedocumenteerde bezwaren tegen Schiphol dateren van 1935. Het duurde tot in de Extreem duur jaren vijftig voordat het probleem werd erkend en aanleiding gaf tot nadere Wie waren zo dapper dat ze zich per studie. Dat kwam vooral door de komst van straalmotoren, die aanzienlijk vliegtuig durfden te verplaatsen? In de meer lawaai maakten dan de eerder gebruikte propellermotoren. beginjaren van de luchtDaarom werd geprobeerd luchthavenplanning en woningbouwplannen vaart gold dat voor → in de omgeving beter op elkaar af te stemmen. Dit bleek een moeizaam en tijdrovend proces, dat decennia vergde. Aanpassingen waren ingewikkeld en duur. De groei van luchthavens ONBESCHERMD en de werkgelegenheid die ze boden leidden tot toenemende druk op de ruimtelijke omgeving. Vanaf de jaren negentig werd naast lawaai ook de uitstoot van schadelijke stoffen door vliegtuigen een factor van belang.

DE EERSTE REIZIGERS ZITTEN OP EEN VLEUGEL IN DE WIND

Vol gevaren

De eerste decennia gaat er veel mis in de lucht.

Dit tweemotorige KLM-toestel heeft een noodlanding gemaakt bij Nigtevecht, 1928.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 43

TOERISME maar weinig mensen. Per vlucht waren het er gemiddeld nog geen twee. Vliegen was extreem duur: een enkele reis AmsterdamLonden kostte in 1920 150 gulden, terwijl een gemiddeld weekinkomen rond de 15 gulden lag.

De omstandigheden aan boord hielden bovendien niet over, ook al werd zeker in de grotere vliegtuigen geprobeerd een sfeer van luxe te suggereren. Uit een beschrijving van toen: ‘De kajuit zag er snoezig uit. Het plafond was beschilderd; een tapijt lag op den grond. Er stonden twaalf makkelijke

Dapper

Passagiers stappen in een Fokkervliegtuig van Parijs naar Amsterdam, circa 1924.

rieten stoeltjes vóór de vierkante, met keurige gordijntjes bekleede vensters en bij elk venster was een zilveren bloemvaas met een bloembouquet aangebracht. Men zou er voor zijn pleizier een poos in gaan zitten.’

Toch kregen de meeste passagiers – veelal zakenlieden met een LUXUEUZE UITSTRALING volle agenda, overheidsdienaren en bemiddelde toeristen op zoek naar een unieke ervaring – onderweg last van luchtziekte. Een luchtreis was bovendien niet zonder risico.

De vroege luchtvaart werd gekenmerkt door mechanische problemen en ongevallen. In 1920, het eerste jaar waarin ook vanuit Nederland kon worden gevlogen, haalden 23 vliegtuigongelukken de krant. Negen daarvan vonden in eigen land plaats.

Geleidelijk ging het beter. Vanaf het begin van de jaren dertig namen het comfort aan boord, de dienstregelmaat en de veiligheid toe. De prijzen daalden licht. Het aantal jaarlijks vervoerde passagiers verviervoudigde in de periode tot 1940, al bleef vliegen iets magisch waar de gewone Nederlander enkel van kon dromen. Om toch te ruiken aan de wondere wereld van de luchtvaart bezochten aanzienlijke aantallen dagjesmensen Schiphol. Medio jaren dertig was hun aantal al opgelopen tot meer dan 300.000 per jaar.

OP LANGERE VLUCHTEN KUNNEN PASSAGIERS TERECHT IN SPECIALE ROOKSALONS

Deze Duitse reclameposter uit 1933 toont de razendsnelle vooruitgang.

Na 1945 werd de magie van de luchtvaart sterker. Grotere vliegtuigen konden langere

44 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

afstanden overbruggen en er kwamen steeds meer internationale bestemmingen bij. Nog steeds waren de meeste passagiers zakenmensen en overheidsdienaren. Zij werden vanaf de late jaren veertig aan boord in de watten gelegd met uitgebreide warme maaltijden, geserveerd door overwegend jong, vrouwelijk cabinepersoneel. Op langere vluchten konden passagiers terecht in speciaal ingerichte bars annex rooksalons. Hier was ook alle tijd voor, want een vlucht over de Atlantische Oceaan nam algauw zo’n 20 à 22 uur in beslag. Heel bewust werd ingezet op een luxueus imago.

In de loop van de jaren vijftig veranderde dat. Vanwege hun investeringen in grotere en snellere vliegtuigen moesten luchtvaartmaatschappijen zich oriënteren op een verbreding van de markt. Mondjesmaat begonnen ze goedkopere tickets aan te bieden, vaak voor toeristen die op een groepsarrangement reisden. Vliegtuigen werden aangepast aan deze nieuwe groep klanten: stoelen werden smaller gemaakt en minder ver uit elkaar geplaatst, zodat er meer passagiers mee konden. Het voedsel →

Jonge stewardessen zorgen goed voor de passagiers. Eerste vlucht van een Boeing 707 van Pan Am, 1958.

Kaper van een TWA Boeing 727 op het vliegveld van Beiroet, 19 juni 1985.

VOOR KAPINGEN EN AANSLAGEN

EEN AANTREKKELIJK DOELWIT

D

e eerste gedocumenteerde vliegtuigkaping vond plaats in 1930 boven Peru. Maar pas in de jaren zestig nam het aantal kapingen echt toe. Meer dan 25 Cubaanse vliegtuigen werden gedwongen koers te zetten naar de Verenigde Staten. Het leidde tot navolging door meer dan honderd Amerikanen die de wijk namen in omgekeerde richting. Bomaanslagen op verkeersvliegtuigen kwamen eveneens voor.

Sinds de Zesdaagse Oorlog van 1967 leidde de escalatie van het IsraëlischArabisch conflict tot een ander soort acties en aanslagen. Die stonden los van de directe persoonlijke omstandigheden van de kapers en waren diep geworteld in een politieke ideologie. Dit soort incidenten ontwikkelde zich binnen enkele jaren tot een fenomeen van ongekende proporties en verspreidde zich over de hele wereld: in 1969 vonden niet minder dan zeventig vliegtuigkapingen plaats.

De luchtvaart deed er jaren over om tegenmaatregelen te treffen. Pas in de loop van de jaren zeventig werden veiligheidscontroles op luchthavens standaard – met wisselend succes. Als exponent van de westerse leefstijl en dominantie in de wereld had de luchtvaart een ongekende aantrekkingskracht op tal van gewapende groeperingen die uit waren op publiciteit voor hun strijd. Dieptepunt vormden de aanslagen van 11 september 2001, die zo’n 3000 mensen het leven kostten.

Sindsdien kent de luchtvaart een zeer streng veiligheidsbeleid.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 45

TOERISME

EEN RAZENDSNELLE CONCORDE

LUCHTVAART VEROORZAAKT VEEL OVERLAST

SUPERJUMBO’S

D KAARTJES KOPEN Klanten kopen hun tickets aan de balie, 1957. Na 1990 vindt de afhandeling steeds meer online plaats.

aan boord werd minder luxueus. De vroege economy-reiziger moest zich eind jaren vijftig tevredenstellen met een menu dat bestond uit koude broodjes.

Op zoek naar nieuwe klanten Begin jaren zestig voltrok zich een technologische revolutie die zijn weerga niet kende: er kwamen verkeersvliegtuigen die werden aangedreven door turbinemotoren met straalvoortstuwing. Deze vliegtuigen waren niet alleen ruim anderhalve keer sneller dan de propelleraangedreven vliegtuigen die ze vervingen, ze waren ook nog eens twee keer zo groot –

46 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

én vreselijk duur. Alom schreven luchtvaartmaatschappijen rode cijfers, maar toch moesten zij uit concurrentieover­ wegingen hun vloot vervangen door straalvliegtuigen.

In eerste instantie waren die bestemd voor de luxepassagiers: de jet set. Maar om de dure nieuwe vliegtuigen vol te krijgen moesten luchtvaartmaatschappijen ook op zoek naar nieuwe klanten en moesten ze hun prijzen verlagen. Daardoor verdrievoudigden tussen 1960 en 1970 wereldwijd de passagiersaantallen.

Dat kwam vooral door de opkomst van vakantiecharters. Luchtvaartondernemingen

e prijs van een vliegticket hing in eerste instantie af van de duur van de reis. Na de introductie van een nieuwe generatie verkeersvliegtuigen in de jaren dertig werden ook snelheidsverschillen tussen vliegtuigtypen belangrijker. Na 1945 zette deze trend versterkt door. Rond 1950 bouwden de Britten als eersten verkeersvliegtuigen met straalmotoren, die een belangrijke snelheidswinst opleverden. In de tien jaren die volgden, werd hun voorsprong door de Amerikaanse vliegtuigindustrie teniet gedaan.

Samen met de Fransen sloegen de Britten daarom een nieuwe weg in: ze ontwikkelden een supersonisch toestel, de Concorde. Dat was veel sneller dan de bestaande jets en moest het summum worden van luxe en snelheid. Maar de Concorde legde het bij de introductie eind jaren zestig af tegen het bedrijfseconomisch veel aantrekkelijker reuzenvliegtuig, de jumbo jet. Dat vloog niet sneller dan ‘gewone’ straalvliegtuigen, maar had 366 zitplaatsen - tegen 189 in andere straalvliegtuigen. En het kon nóg groter: in 1988 kondigde vliegtuigbouwer Airbus zijn A380 aan, met 525 tot 853 stoelen. Het bleek een stap te ver, want alleen op de drukste routes slaagden luchtvaartmaatschappijen erin deze superjumbo’s vol te krijgen. De productie wordt in 2021 zelfs stopgezet.

Vliegen past volgens deze reclameposter van de KLM uit de jaren vijftig in de Nederlandse vervoerstraditie.

verkochten hun relatief jonge propellervliegtuigen aan chartermaatschappijen.

Reisbureaus konden daardoor betrekkelijk voordelige vliegvakanties aanbieden aan inkomensgroepen die niet eerder van het vliegtuig gebruik konden maken. Dat het misschien niet de modernste vlieg­ tuigen waren, deed er voor deze klanten weinig aan af. Vliegen was nu ook voor hen bereikbaar.

Meer concurrentie De populariteit van het reizen per vliegtuig nam verder toe in de jaren zeventig. Het aantal vliegtuigpassagiers verdubbelde nogmaals en ook in de periode daarna zou de groei niet meer ophouden. Vliegen werd gewoon.

Halverwege de jaren tachtig verwelkomden de luchtvaartmaatschappijen wereldwijd een miljard mensen per jaar.

De enorme aantallen EXPLOSIEVE GROEI leidden tot tal van veranderingen. →

Lounge in de Boeing 747 van American Airlines, circa 1975.

HALVERWEGE DE JAREN TACHTIG VLIEGEN AL EEN HALF MILJARD MENSEN PER JAAR

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 47

TOERISME

EEN VLIEGTICKET IS GOEDKOPER DAN EEN TREINKAARTJE

Vliegtuigmaatschappijen brengen toeristen met miljoenen tegelijk naar hun vakantiebestemming.

MEER WETEN

Luchtspiegelingen.

Cultuurgeschiedenis van de luchtvaart (2008) door Marc Dierikx.

Turbulent Skies.

The History of Commercial Aviation (1995) door Thomas Heppenheimer.

Flight to the Sun. The Story of the Holiday Revolution (2001) door Roger Bray en Vladimir Raitz.

48 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

AFBEELDINGEN: SPAARNESTAD PHOTO; BRIDGEMAN IMAGES; IMAGESELECT; ANP/NABIL ISMAIL; LIBRARY OF CONGRESS; GETTY IMAGES

De nieuwste generaties passagiers wilden op Europees niveau. Op alle kosten werd vooral goedkoop reizen en de concurrentie beknibbeld. Reizigers accepteerden dat ze in de lucht nam toe. Luchtvaart werd een hun koffer niet meer gratis mochten business die draaide om kostenbesparing meenemen, zolang de basisprijs voor het en automatisering, en almaar meer ging ticket maar laag genoeg lag. De gevolgen lijken op een ‘gewone’ internationale waren ongekend. Niet alleen zonbestembedrijfstak. Voor de reizigers mingen in Zuid-Europa werden nu veranderde er veel. Rond aangeboden vanaf 19 euro, 1990 moesten ze hun maar ook bestemmingen kaartjes nog bij die een vergelijkbare ticketkantoren en afstand oostwaarts reisbureaus kopen, waren gelegen.

PRIJZEN DRASTISCH GEDAALD aan het begin van Sinds 2010 verdubde nieuwe eeuw belde het aantal konden ze die zelf budgetreizigers in boeken via Nederland. Nieuwe internet. En de categorieën prijzen bleven passagiers meldden zakken. Een vlucht zich in almaar grotere over een afstand van aantallen: jongeren, 1000 kilometer kon arbeidsmigranten, feestgoedkoper zijn dan een gangers op zoek naar voordelig treinkaartje over een afstand van 100 vertier. Daarmee was de transformatie van kilometer. de luchtvaart van elitevervoer naar vliegen Vanaf het einde van de jaren tachtig voor iedereen compleet. begonnen speciaal opgerichte budgetmaatschappijen aan een ongekende Marc Dierikx is historicus en senior-­ opmars, mogelijk gemaakt door liberalionderzoeker bij het Huygens Instituut, KNAW. sering van de regelgeving in de luchtvaart

5 JAAR

Bestel direct via: www.geschiedenisfestival.nl Leden € 54,95 / Regulier € 64,95

Hoofdsponsor

OUDHEID

→→VITRUVIUS TOONT HET TECHNISCH VERMOGEN VAN DE ROMEINEN

Staalkaart

VAN VERNUFT De bouwwerken van de Romeinse architect Vitruvius zijn allang ­vergeten. Maar het boek De Architectura, dat hij voor zijn collega’s schreef, werd wereldberoemd. Het laat zien hoe groot het technisch vermogen van de Romeinen was. En het vormde een inspiratiebron voor de humanisten, met Leonardo da Vinci voorop.

DOOR AFKE VAN DER TOOLEN

50 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Geperfectioneerde boogbouw De Pont du Gard in Zuid-Frankrijk is een van de best bewaarde Romeinse aquaducten.

Vitruvius. Ets door Jacopo Bernardi naar een tekening van Vin­cento Raggio, 19e eeuw.

B

eton. Vloerverwarming. Kilometertellers. Allemaal relatief recente uitvindingen die het moderne leven gemakkelijker en comfortabeler maken. En toch bestaat er een 2000 jaar oud boek waarin deze dingen al staan beschreven – niet als sciencefiction, maar als alledaagse realiteit: De Architectura, oftewel ‘Over de bouwkunst’, van de Romein Vitruvius.

Vitruvius (ca. 85–20 v.Chr.) was zijn hele leven architect en ingenieur. Hij maakte gebouwen, militaire installaties en infrastructuur voor de watervoorziening.

Pas in zijn nadagen pakte hij de pen op. Hij was toen rond de zestig, wat in het Rome van zijn tijd een respectabele leeftijd was.

‘Mijn gezicht is door ouderdom misvormd, slechte gezondheid heeft me mijn kracht ontnomen,’ schreef hij. Ook twijfelde hij aan zijn schrijverskwaliteiten: hij was geen ‘volleerd filosoof, welbespraakt redenaar of literator die de fijne kneepjes van het vak beheerst’. Toch zou hij met zijn boek onsterfelijkheid verwerven. Want niet alleen was hij de kroniekschrijver van het Romeinse innovatievernuft, ook ontketende hij veertien eeuwen na zijn dood een ware bouwrevolutie.

Vitruvius leefde in een tijd die van geen stilstaan wist. Hij maakte de ondergang van de Republiek mee, de sociale onrust en de burgeroorlogen die daarmee gepaard gingen. Hij was van de generatie die Augustus de eerste keizer van Rome zag worden. In het leven van Vitruvius was verandering geen kabbelende beek, maar een waterval.

Hij droeg De Architectura aan Augustus op. Die had hem een toelage gegeven – dat was misschien al aanleiding genoeg. Maar er was er nog een reden, en die ging dieper: Vitruvius verknoopte zijn eigen missie als auteur met die van Augustus als ordebrengend heerser.

‘Aangezien ik constateerde,’ schreef hij in zijn opdracht, ‘dat u op grote schaal hebt gebouwd en nog bouwt, en →

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 51

OUDHEID EEN VONDST ZONDER ­T OEPASSING

DE EERSTE S­ TOOMMACHINE

D Negentiendeeeuwse reconstructie van de stoommachine van Heron van Alexandrië.

dat u ook in de toekomst zorg zult dragen voor openbare en particuliere bouwwerken, die bij komende generaties de herinnering levend moeten houden aan de grootsheid van uw daden, heb ik vastomlijnde voorschriften opgesteld. Dan kunt u die als maatstaf nemen.’ Het klinkt bijna alsof hij zijn boek op verzoek van de keizer schreef, maar dat hoeft niet per se. Ook de tijdgeest kan de sturende hand zijn geweest.

Bouwhausse Na de chaos van de voorgaande jaren werkte Augustus aan een nieuwe orde: het toen al uitgestrekte rijk – in feite een onsamenhangend ratjetoe – moest tot een stabiele eenheid worden gesmeed, onwankelbaar gevestigd op het fundament van de oude, superieure Grieks-Helleense cultuur. En Rome, dat de allure van een provinciestad maar nauwelijks ontsteeg, moest daar het stralende middelpunt van worden.

Terwijl de legioenen het rijk stevig begonnen te omheinen, en Vergilius met zijn Aeneis een nieuwe ontstaansmythe ontwierp die terugging op het zo bewonderde Griekse verleden, ontstond in de stad Rome een ware bouwhausse. Hier

52 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

e eerste stoommachine in de geschiedenis staat op naam van de Griekse uitvinder Heron van Alexandrië (ca.

10-70 n.Chr.). Deze aeolipile, oftewel ‘windbal’, was een luchtdichte metalen bol, gemonteerd op een heetwaterreservoir.

Doordat de stoom via een holle as de bol in werd geleid en vervolgens via twee tegenover elkaar liggende uitlaten ontsnapte, ontstond een draaibeweging. Een simpel aandoend ding, maar wel heel goed bedacht: raketmotoren werken volgens eenzelfde principe. Maar Heron bedacht er geen toepassing bij, en zijn primeur raakte in vergetelheid.

Voorbeeld en imitatie Overblijfselen van het Griekse amfitheater en de Romeinse basilica in Efeze, dat tegenwoordig in Turkije ligt.

actief opdrachten te verwerven. sloot Vitruvius’ boek naadloos bij aan.

Je moest wachten tot je werd Hij is optimistisch, maar laat ook de gevraagd. Het lijkt erop dat nadelen van massale vastgoedontwikkeling hij dat laatste veel heeft zien: charlatans die zich voordeden als gedaan. Beroemd als experts. En opdrachtgevers die het schip in architect is hij in elk geval gingen, omdat ze in de fuik liepen van niet geworden. Niemand eindeloze kostenverhogingen. zou ooit nog van hem Vitruvius was geen politicus. In zijn hebben gehoord als hij werkzame leven had hij een basiliek zichzelf niet op oudere gebouwd, en waterleidingen en militaire leeftijd opnieuw had installaties vervaardigd. Hij was een doener. uitgevonden. Want van die hele Maar tussen een puntsgewijze uiteenzetting bouwgekte van toen heeft uiteindevan de werking van een waterklok en kundige tips voor het opzetten van een lijk niets de tand des tijds zo ongeschonhijskraan in wees hij toch ook even op het den doorstaan als zijn boek. goede voorbeeld van de Griekse stad Efeze.

Voor ons opent De Architectura de ‘Als daar een bouwer de opdracht voor een wondere wereld van het Romeinse kunnen. openbaar werk accepteert, verklaart hij Het is een encyclopedie, geschreven door vooraf hoe hoog de bouwkosten zullen een ware techneut, een viering van alles worden. Nadat hij deze raming bij de wat met bouwen te maken had. Hoewel... magistraat heeft gedeponeerd, worden zijn alles? Vitruvius haalde zijn neus op voor bezittingen in onderpand sommige nieuwerwetsigheden, genomen, totdat het zoals het beschilderen van bouwwerk is voltooid. stucwerk met kunstige Wordt meer dan een illusies, bijvoorbeeld kwart extra aan de van ramen of pilaren.

COMFORTABEL bouw besteed, dan Want die ‘bestaan wordt het geld niet, kunnen niet voor de voltooiing bestaan en hebben uit zijn bezit nooit bestaan’. Zo gevorderd.’ Zijn volledig als De hartenwens: ‘Ik zou Architectura wilde willen dat de zijn, de laatste mode onsterfelijke goden kwam er niet in. ervoor hadden gezorgd Vitruvius was een dat deze wet ook door het conservatief.

Romeinse volk was ingesteld.’

Het heeft iets paradoxaals: al lezend zien we hoe ver de Romeinen waren, maar tegelijkertijd kijken we met Vitruvius terug Conservatief naar het verleden. Zijn helden en voorHet gezag om zoiets af te dwingen had hij natuurlijk niet. Wat hij wel kon, was beelden waren ‘de ouden’, oftewel de proberen het vak zelf te professionaliseren.

Grieken.Vandaar dat hij uitgebreid ingaat Orde brengen in de bouwkundige zaken, op voorbeelden van architectuur die de zoals de keizer orde bracht in die van de Romeinen helemaal nog niet kenden. En staat. Op zoek gaan naar goede standaarden neem ook de lange pagina’s waarin hij de voor de verschillende technieken, en die in verschillende Griekse zuilvormen van één werk presenteren. elkaar onderscheidde - alsof die symbool Ook de architecten zelf wilde hij in zekere stonden voor zijn streven: het stutten van zin standaardiseren. Architectuur was toen de Romeinse bouwkunde op die van de een veel breder begrip dan nu; het omvatte Grieken. Dat hij ‘de ouden’ zo in een alle vormen van techniek. Vitruvius vond Romeins keurslijf propte, zag hij niet als dat iemand zich pas architect mocht probleem. Het was juist de bedoeling. noemen als hij zich van jongs af aan in zo Het is sowieso een misverstand om de veel mogelijk wetenschappen en technieken Romeinen te zien als echte uitvinders. Zelf had bekwaamd. met waarlijk nieuwe dingen komen deden Bovendien vond hij het niet fatsoenlijk zelf ze nauwelijks. Neem bij wijze van contrast

RIJKEN HEBBEN ZELFS EEN MENGKRAAN VOOR WARM EN KOUD WATER

AANVALSBOOR de beroemde Bibliotheek van Alexandrië, gesticht in de tweede eeuw voor Christus. Die bestond niet alleen uit een boekenverzameling, maar bood ook een werkplaats aan de meest briljante en waanzinnig speelse techneuten die er te vinden waren. Daar werd bijvoorbeeld ’s werelds allereerste stoommachine uitgevonden, gewoon om te kijken of het kon. In Alexandrië ging het om uitvinden om het uitvinden. Het was een vrijplaats voor het menselijke vernuft.

De Romeinen hadden een ander soort techniekknobbel. Hun bijzondere talent bestond eruit zich andermans vindingen →

ONVERWOESTBAAR ­M ATERIAAL

BETONREVOLUTIE Tweeduizend jaar geleden gebruikten de Romeinen beton al volop.

D

e oude Egyptenaren waren er nog veel eerder mee, maar Rome paste het materiaal zo succesvol toe dat het de ‘Betonrevolutie’ wordt genoemd. Hun beton was zelfs stukken beter dan dat van ons, dankzij de grondstof puzzolaan, oftewel fijngemalen tufsteen. Een buitengewoon stabiel bindmiddel, dat dit beton niet alleen extra versterkte, maar ook watervast maakte. Havenkades en binnenbekleding van aquaducten, sierplafonds en structurele toepassingen in gebouwen: zonder hun beton hadden de Romeinen nooit zo massaal, complex en fraai kunnen bouwen.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 53

OUDHEID VIA TANDWIELEN OF SCHOEPEN

MIJLENTELLER

‘E

en uitvinding die niet zonder nut is en zeker met groot vernuft door onze voorouders nagelaten,’ schreef Vitruvius over de mijlenteller. ‘Hiermee kunnen we op reis, zittend in een wagen of varend op zee, te weten komen hoeveel mijlen we op onze route hebben afgelegd.’ Een tandwielsysteem in het wiel, of verbonden met schoepen in het geval van een schip, zorgde ervoor dat na elke mijl een steentje in een bronzen emmertje viel.

rechtstreeks doorgesluisd worden naar het openbare rioleringssysteem, dat op gezette tijden werd doorgespoeld met stromend water. En ook de vloerverwarming, die in de publieke badhuizen al langer zijn diensten bewees, vond zijn weg naar de meest fortuinlijke burgers - om uiteindelijk slim uitgebouwd te worden tot centrale verwarming voor het hele huis, mét thermostaat.

Weliswaar stond ergens in de keten van dergelijke faciliteiten een slaaf zich suf te zweten – zo moest het vuur voor dat warme water natuurlijk blijven branden – voor de gebruiker was die niet meer dan een noodzakelijk onderdeel van de betreffende techniek. Voor Vitruvius trouwens ook niet. In zijn beschrijving van de vloerverwarming, uiterst nauwkeurig tot de precieze maat van de baksteentjes aan toe, is de slavenarbeid het enige detail dat niet wordt gespecificeerd. Op dat basale, praktische niveau schrijft Vitruvius de mens dus volledig weg.

De man die de eerste druk verzorgde was Giovanni Sulpizio da Veroli Sulpizio. Hij was een Italiaanse humanist, aanhanger van een vernieuwingsbeweging die idolaat was van de herontdekte klassieke Oudheid. En zo beet de tijd zich dubbel in de staart. Vitruvius werkte mee aan de nieuwe orde van Augustus door die te grondvesten op de oude Grieken, de humanisten op hun beurt grepen terug op de oude Vitruvius.

Het waren de hoogtijdagen van de Italiaanse Renaissance. Niet meer de middeleeuwse God stond centraal, maar de mens, in alle opzichten. De beste

Koepel van beton Het Pantheon in Rome uit de tweede eeuw na Chr. Schilderij door Giovanni Paolo Panini, ca. 1734.

Menselijk lichaam

VITRUVIUS-MAN toe te eigenen, en die vervolgens slim te verbeteren en breed toepasbaar te maken.

Ze hadden er ook welomlijnde doelen mee: rijksvorming, expansie, wereldmacht én fijne luxueuze hebbedingen voor de comfortminnende rijken.

Zulke rijken – extreem rijken zelfs – kwamen er steeds meer in Vitruvius’ tijd.

En zij begonnen volop te profiteren van het technische kunnen dat voorhanden was.

Bijvoorbeeld van de waterinfrastructuur met zijn fameuze aquaducten, mogelijk gemaakt door een ver doorontwikkelde boogmetselkunst. Als je genoeg geld meebracht, kon je een privéaansluiting krijgen, inclusief warmwatervoorziening en handige mengkraan voor in bad.

Omgekeerd kon je uitgescheiden vuil

54 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Maar op een ander, hoger niveau gaf hij hem juist een ereplaats, want hij baseerde zijn leer van de ideale verhoudingen op het menselijk lichaam. Vitruvius constateerde dat ‘de proporties van de ledematen corresponderen met die van zijn gestalte als geheel’. Bouwwerken moesten volgens hetzelfde principe worden ontworpen: ‘De afmetingen van de afzonderlijke geledingen moeten in evenwichtige verhouding staan ten opzichte van het totaal.’

Het waren maar een paar alinea’s in zijn boek en toch verwierf hij juist daarmee eeuwige TROUW AAN DE KEIZER roem.

Anderhalf millennium lagen Vitruvius’ woorden onder het stof, zonder dat iemand hun bestaan vermoedde. In de veertiende eeuw doken er de eerste fragmenten van op, en in 1414 werd een compleet manuscript teruggevonden. Maar pas een halve eeuw later, in 1486, kregen ze echt hun tweede leven. Met dank aan een splinternieuwe uitvinding, de drukpers, begon De Architectura aan een onverwacht succesvolle veroveringstocht.

VITRUVIUS WERKT MEE AAN DE NIEUWE ORDE VAN AUGUSTUS

MEER WETEN

Handboek Bouwkunde (1999) Nederlandse vertaling door Ton Peters van De Architectura van Vitruvius.

Afke van der Toolen is journalist.

De klassieke wereld in 52 ontdekkingen (2018) door Leonard Rutgers.

ONDER DE VLOER EN IN DE MUREN

CENTRALE VERWARMING

D

e Romeinse centrale verwarming (hypocaustum) berustte op het principe dat hete lucht opstijgt. Het systeem bestond uit een stookkelder, van waaruit de opgewarmde lucht onder een zwevende vloer circuleerde, en desgewenst via holle ruimtes in de muren verder het gebouw door. Vitruvius was heel precies in zijn aanwijzingen. Zo moesten de pilaartjes onder de zwevende vloer ‘een hoogte hebben van twee voet en worden opgemetseld met klei doorkneed met haar’.

De westerse archi­ tectuur, een geschie­ denis (derde druk, 2008)

door David Watkin.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 55

AFBEELDINGEN: BRIDGEMAN IMAGES; GETTY IMAGES; NATIONAL GALLERY OF ART

HERUITGAVE

illustratie daarvan kwam van Leonardo da Vinci. Vier jaar nadat De Architectura van de drukpers was gerold, tekende hij zijn legendarische Vitruvius-man. In de begeleidende tekst verwees hij rechtstreeks naar Vitruvius’ proportieleer.

Sulpizio intussen beperkte zich niet tot de theorie. Persoonlijk overzag hij de bouw van een Romeins theater, van onder tot boven zoals dat er in de Oudheid moest hebben uitgezien. Het was het begin van een nieuwe bouwkoorts – alleen deze keer niet beperkt blijvend tot Rome. De ‘humanistische’ bouwstijl verspreidde zich noordwaarts tot Helsinki en Sint-Petersburg aan toe. Grieks-Romeinse zuilen waren dé blikvangers van strak vormgegeven gebouwen, waarvan de maatvoering uiteraard zorgvuldig in harmonisch evenwicht was gebracht. Maar wat eerst een nouveauté was – ook al was het eigenlijk heel erg oud – stolde gaandeweg tot een cliché. Een classicistisch architect hoefde niet origineel te zijn. Liever niet zelfs. De stijlvoorschriften lagen vast, daar had hij zich aan te houden. In zekere zin de ideale wereld van Vitruvius.

Nu

3 nummers voor

â‚Ź 9,95

na

.

nl

G

a

ar

w w w. p u z

en l e z

Als je deze vakantie rust wilt, dan gun je jezelf een puzzelboekje.

Cryptofilippine Vul in volgens onderstaande cryptische omschrijvingen. Gelijke cijfers zijn gelijke letters.

Bij juist invulling ontstaat in de gearceerde kolom een woord.

1

1 In die tijd van het jaar komt een dimmer zo goed van pas!

6

8

2

2

2 Schijnt voor niets op te gaan.

3

3 Feest waarvan men soms niet erg warm thuiskomt.

12

5 6

5 Zonneklaar maken.

6 Dat boekenweekgeschenk lees je niet tijdens de winterkoude.

8

5

10

2

9

8 1

7 Golfsport.

8 11

9

9 Zomerse variant van in een wak schaatsen.

1

1

1

8

7

8 Afdak waar elf lui onder passen.

8

3 6

1

10 3

4

4 Dat kan je niet doen met andermans riemen.

6

1

4

1

5

4

1

7

12

8

9

7 1

11

3

5

Š DENKSPORT PUZZELBLADEN

@puzzelen.nl | www.puzzelen.nl

u n i

r

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

Deel je ultieme puzzelmoment op antie viaFacebook of Instagram en vermeld #vakvak antievoorjebrein

Oplossing: zomerhuis

1

POLITIEK Vervuiling, jacht en overbevolking vormen een zware belasting voor het milieu. Overheden zijn op zoek naar manieren om het tij te keren en het leven van mens en dier te verbeteren. Dikwijls met succes.

DOOR ED CROONENBERG

10

GESLAAGDE MAATREGELEN

Goed voor het milieu

Het water van de Zaan is tegenwoordig zo schoon dat je erin kan zwemmen.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 57

POLITIEK 1 WATERZUIVERING Minder infectieziektes De belangrijkste milieumaatregel ooit is de zuivering van het drinkwater. Toen in 1854 een uitbraak van cholera plaatsvond in de Londense wijk Soho, markeerde de Britse arts John Snow op een kaart de woningen van de getroffenen. Op deze manier wist hij de bron van de uitbraak te lokaliseren: een waterpomp in Broad Street. Hoewel het stadsbestuur dit ontkende, werd niet lang daarna ontdekt dat cholera en tyfus inderdaad worden veroorzaakt door poep in het drinkwater.

Ook Nederland kampte met dit probleem. Nog in 1866 overleden in Amsterdam 1151 mensen aan cholera. De stad was toen al begonnen met de distributie van schoon drinkwater uit de duinen. In 1906 werd in Voorburg de eerste rioolwaterzuiveringsinstallatie in gebruik genomen. Sinds 1970 is het zuiveren van afvalwater in Nederland bij wet verplicht.

De kans dat je in Nederland een infectieziekte oploopt via drinkwater is nihil. Een groeiend probleem vormen tegenwoordig wel de restanten van geneesmiddelen in het water. Volgens onderzoekers is dit mede te wijten aan de vergrijzing: ouderen slikken meer pillen dan jongeren.

2 EINDE WALVISVAART Blauwe vinvis gered

Sinds Willem Cornelisz. van Muyden in 1613 de eerste Nederlandse walvisvaarders naar Spitsbergen leidde, is Nederland er medeverantwoordelijk voor dat ’s werelds walvispopulaties op een haar na zijn uitgeroeid.

POEP IN DRINKWATER Een van de belangrijkste walvisproducten was traan – of ‘smeer’ – die gebruikt werd als brandstof in lampen en als grondstof voor uiteenlopende producten, zoals zeep en kaarsen. De terugloop van walvispopulaties door overbevissing zou in de negentiende eeuw een belangrijke stimulans vormen voor de opkomst van kerosine als lampolie – en daarmee voor de ontwikkeling van de olie-industrie.

Niettemin ging de jacht op de steeds Alle Nederlandse schaarsere walvissen onbekommerd huishoudens zijn door. Nederland bracht na de aangesloten op de waterleiding.

Tweede Wereldoorlog nog twee Niemand haalt nog walvisvaarders in de vaart, en stapte water uit de pomp. kwaad uit de Internationale Walvisvaartcommissie toen deze het Nederlandse vangstquotum inperkte.

IN 1866 OVERLIJDEN IN AMSTERDAM 1151 MENSEN AAN CHOLERA

58 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

De bemanning van de Nederlandse walvisvaarder Willem Barendsz ontleedt een potvis, circa 1950.

Het laatst gebouwde walvisschip, de Willem Barendsz II, werd samen met het resterende vangstquotum schielijk doorverkocht aan de Japanners. Daarmee kwam de Nederlandse walvisvaart ten einde.

Het zou tot 1982 duren voordat dezelfde commissie een moratorium op de commerciële walvisvangst wist af te kondigen. Voor sommige soorten kwam dit geen moment te vroeg. Zo was de oorspronkelijke populatie van naar schatting 300.000 blauwe vinvissen al uitgedund tot enkele duizenden dieren. Inmiddels zwemmen er dankzij het moratorium weer tussen de 10.000 en 25.000 blauwe vinvissen in de wereldzeeën.

Niet alle walvispopulaties hebben overigens evenveel van de mens te lijden gehad.

Van de dwergvinvis, bijvoorbeeld, dobberen er alleen al op het noordelijk halfrond nog zo’n 150.000 rond. Dit is dan ook het dier dat hoogstwaarschijnlijk op uw bord belandt wanneer u in Noorwegen een walvissteak bestelt. Ondanks de jacht door Noren, IJslanders en Japanners is de populatie naar verluidt stabiel.

3 ORGANISCHE INSECTICIDEN Afname vergiftiging Hoe houd je de voedselvoorziening van een snelgroeiende wereldbevolking op peil? Met kunstmest en landbouwgif.

Kunstmest is een betrekkelijk moderne uitvinding, maar bestrijdingsmiddelen zijn bijna zo oud als de landbouw zelf. De Sumeriërs bepoederden hun gewassen met zwavel. In de Middeleeuwen werden arsenicum, lood en kwik toegepast – stoffen die ook giftig zijn voor mensen.

Nadat in de zeventiende eeuw was ontdekt dat tabak als grondstof kan dienen voor organische bestrijdingsmiddelen, keerde het tij ten goede en werd er een aantal andere plantaardige recepten voor insecticiden ontdekt.

Deze positieve trend werd doorbroken door de ontdekking, in 1939, dat de synthetische stof dichloordifenyltrichloorethaan (DDT) een goed middel is tegen malariamuggen.

Zo goed zelfs dat de Zwitserse scheikundige Paul Hermann Müller er in 1948 de Nobelprijs voor ontving. In de jaren vijftig raakte DDT wereldwijd in zwang als landbouw­ insecticide. Aanvankelijk overheerste de overtuiging dat het spul niet schadelijk was voor mensen. De Amerikaanse bioloog Rachel Carson waarschuwde in 1962 echter dat het zeer stabiele DDT zich in dierlijke vetten tot levens­ gevaarlijke concentraties kan ophopen. Onderzoek bevestigde dit keer op keer, waarop de Scandinavische landen besloten het gif in 1970 te verbieden. Nederland volgde drie jaar later. Sindsdien zijn snel afbreekbare organische middelen als de pyrethroïden – stoffen die bereid worden uit chrysanten – opnieuw populair.

Kinderen spelen in een wolk van DDT, dat wordt gebruikt voor onkruidbestrijding.

Minister Pieter Winsemius opent een pomp voor loodvrije benzine, 15 april 1985.

4 LOODVRIJE BENZINE Minder gezondheidsschade Vanaf het begin van de jaren twintig werd tetra-ethyllood aan benzine toegevoegd om het zogenoemde pingelen te voorkomen: vroegtijdige ontbranding van de brandstof die schade aan de motor kan veroorzaken. Thomas Midgley jr. was de bedenker van dit rampzalige idee.

Standard Oil van de diabolische ondernemer John D. Rockefeller behoorde tot de oprichters van de Ethyl Gasoline Corporation, het bedrijf dat de giftige brandstoftoevoeging produceerde. Dat lood inderdaad giftig is, was toen al jarenlang bekend. Vooral gelode verf werd als een gezondheidsrisico gezien. Niettemin hield de brandstofindustrie jarenlang vol dat er geen wetenschappelijk bewijs bestond dat tetra-ethyllood vooral bij kinderen gezondheidsschade zou veroorzaken.

Het zou tot in de jaren zeventig duren voordat de Amerikaanse regering de eerste stappen zette om het gebruik van lood terug te dringen – om te beginnen in verf. In 1985 maakt de Amerikaanse Environmental Protection Agency bekend te streven naar een totaal verbod van gelode benzine. In Nederland viel het doek in 1996.

Het pingelen van motoren wordt tegenwoordig tegengegaan door toevoeging van het veel minder giftige methyl-tert-butylether aan benzine. Ook beschikken moderne benzinemotoren over een zogenoemde klopsensor, die het probleem in een vroeg stadium opmerkt zorgt dat het wordt geëlimineerd. →

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 59

POLITIEK

WAARSCHUWING

5 STOP OP FREON Beter voor de ozonlaag Thomas Midgley ontwikkelde ook het uiterst schadelijke Freon.

Milieuhistoricus John Robert McNeil omschreef hem daarom als de man die ‘meer invloed op de atmosfeer heeft gehad dan enig ander organisme in de geschiedenis van de aarde’.

Maar eerlijk is eerlijk: anders dan het geval was bij lood, kon Midgley niet weten dat Freon een ernstige bedreiging voor de planeet zou gaan vormen. Hij zag er de ideale vervanger in van de gevaarlijke koelvloeistoffen die tot dan toe in koelkasten gebruikt werden, en die regelmatig slachtoffers eisten. Freon, de commer­ ciële benaming van een mengsel van chloorfluorkoolwaterstoffen of cfk’s, bleek tevens een ideaal drijfgas voor gebruik in spuitbussen.

Pas in 1976 onthulde een rapport van de Amerikaanse National Academy of Sciences het beroemde ‘gat’ in de ozonlaag, de zone in de stratosfeer waar zich relatief veel ozon bevindt en die een barrière vormt voor gevaarlijke ultraviolette straling van de zon.

De dader was snel gevonden: Freon.

De ontdekking zou in 1987 leiden tot het Montreal-protocol voor uitbanning van stoffen die de ozonlaag aantasten. Hoewel dit verdrag als schoolvoorbeeld geldt van een succesvol milieuverdrag, was de invloed ervan op de atmosfeer niet louter positief. Als koelvloeistof werden de cfk’s namelijk opgevolgd door de fluorkoolwaterstoffen of hfk’s. Deze tasten de ozonlaag niet aan, maar vormen wel een broeikasgas dat honderden keren krachtiger is dan CO2. In 2016 werd in het Rwandese Kigali een verdrag getekend om het gebruik ervan gedurende de komende decennia terug te dringen.

Drijfgas in spuitbussen tast de ozonlaag aan.

60 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Bomen die zijn aangetast door zure regen.

6 ROOKGASONTZWAVELING Regen half zo zuur ‘Ik kan er niet meer tegen: zure regen, zure regen, zure régen.’ Aldus zingt in een Jiskefet-scène een politiek correcte Amsterdamse vlak voordat ze het aan de stok krijgt met haar asociale buurman, die zich er meer druk over maakt dat ze ‘met die rare platte reet’ zijn wagen staat in te deuken.

Inderdaad was dit rond 1990 een van de meest besproken milieukwesties. De verzuurde neerslag was het product van een chemische reactie van onder meer zwaveldioxide en stikstofoxiden met water in de lucht. Deze stoffen werden in die tijd onbekommerd uitgestoten door industrie en verkeer.

Dode naaldbomen vormden de iconen van dit milieuprobleem.

Zoals zo vaak werd de situatie in Scandinavië voor het eerst onderkend, toen in meren dramatische afnames van de visstand werden waargenomen.

In de Nederlandse industrie en energiesector raakte rookgasontzwaveling in zwang. De uitstoot van stikstofoxiden door het verkeer werd aangepakt met de introductie van de driewegkatalysator.

Uit cijfers van het RIVM blijkt dat een regenbui tegenwoordig nog ruwweg half zo zuur is als op het hoogtepunt in de jaren tachtig. Het probleem mag dan van de radar zijn verdwenen, helemaal opgelost is het nog altijd niet.

7 RIVIERVERVUILING AANGEPAKT Weer zalm in de Rijn Op 1 november 1986 brak in het noorden van Zwitserland brand uit in een opslagfaciliteit voor chemische producten. Het resultaat van deze Sandoz-ramp was dat een enorme hoeveelheid giftige stoffen de Rijn in stroomde. De gevolgen voor het waterleven waren verschrikkelijk. Toch had deze milieuramp ook een goede kant, want daarna werd riviervervuiling eindelijk in Europees verband aangepakt.

In de jaren zestig was het water van de grote rivieren zo vervuild dat er grote zuurstofloze zones in voorkwamen.

De oorzaak: poep. Steden loosden hun rioolwater onbekommerd op de rivier. Boeren deden hetzelfde met hun overtollige mest. Het resultaat was ongecontroleerde algengroei die de rest van het rivierleven verstikte.

Dankzij de opmars van waterzuiveringsinstallaties en de aanpak van de mestproblematiek behoort dit probleem tot het verleden. Sinds een paar jaar wordt zelfs de zalm weer gesignaleerd.

Helaas zijn de rivieren niet immuun voor problemen van modernere snit. Zo onthulde een studie van de Universiteit van Basel in 2015 dat de Rijn een van de zwaarst met microplastics vervuilde rivieren ter wereld is. Deze microscopisch kleine plasticdeeltjes dringen diep in levend weefsel door, waar ze giftige stoffen afgeven. Sinds afgelopen maart vaart het Greenpeaceschip Beluga II over de Rijn om aandacht te vestigen op dit probleem.

Asbest in daken is gevaarlijk en wordt verwijderd.

8 BAN OP ASBEST Minder mesothelioom

Weinig producten hebben zo’n beroerde reputatie als asbest. Het woord alleen al kan de prijs van een huis tienduizenden euro’s doen kelderen. Maar gedurende het grootste deel van de geschiedenis gold het als een wondermateriaal. Perzische heersers gebruikten naar verluidt textielproducten SANDOZ-RAMP van asbestvezel om gasten te imponeren met de onbrandbaarheid ervan.

Karel de Grote zou om dezelfde reden een tafelkleed van asbest hebben bezeten. Meer recent vond asbest, dat sinds de negentiende eeuw grootschalig werd geproduceerd uit het natuurlijke mineraal chrysotiel, toepassing in gasmaskers en sigarettenfilters.

Dat asbest gevaarlijk voor de gezondheid kan zijn, begon vanaf de jaren dertig door te dringen. Na de oorlog toonde de Nederlandse arts J. Stumphius aan dat blootstelling aan asbestvezels kan leiden tot mesothelioom, een vorm van kanker die het long-, borst- of buikvlies en soms ook andere vliezen aantast. De kans om deze ziekte te overleven is gering.

Mesothelioom geldt als een typische beroepsziekte. Daarom is het gebruik van asbest sinds 1993 verboden. Dat neemt uiteraard niet weg dat er nog overal asbest te vinden is, bijvoorbeeld in daken. De overheid streeft ernaar dit te verwijderen.

Daarmee valt in Nederland definitief het doek voor dit voormalige wondermateriaal. →

VISSEN STERVEN MASSAAL DOOR GIFTIGE STOFFEN IN DE RIJN

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 61

9 WEG MET PCB’S Afname dioxines Anders dan asbest zijn pcb’s (polychloor­ bifenyl) typisch een product van de industriële revolutie. Deze groep stoffen werd aan het einde van de negentiende eeuw voor het eerst geproduceerd in Duitsland. Vanaf 1935 werd de productie ervan voortvarend ter hand genomen door de Amerikaanse Monsanto Chemical Company. Het ingrediënt bleek geschikt voor de verbetering van plastics, als hydraulische vloeistof, als vlamvertrager en als isolatievloeistof in elektrische transformatoren.

Dat kwam vooral doordat pcb’s zo wonderbaarlijk stabiel zijn. Maar dat maakte ze ook zo gevaarlijk.

Net als DDT hoopt het spul zich op in vet, vooral van dieren die zich boven aan de voedselketen bevinden. Pcb’s zijn niet alleen giftig – de effecten lopen uiteen van kanker tot hersenschade – maar vormen bij verbranding ook nog eens dioxines, die nog veel giftiger zijn. Monsanto wist dit al in de jaren zestig, maar zag daar geen reden in de productie te staken. Ook in de jaren zestig werd – opnieuw in Zweden – de aanwezigheid van pcb’s in het milieu aangetoond. Vanaf de jaren zeventig werd de productie van pcb’s in de ban gedaan. Het Nederlandse verbod geldt sinds 1985. Toch zijn er nog altijd veel pcb’s in het milieu aanwezig.

MILIEUACTIVIST 62 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

CHINESE EENKINDPOLITIEK

196 MILJOEN STERILISATIES, 403 MILJOEN SPIRAALTJES EN 336 MILJOEN ABORTUSSEN

MEER WETEN

Drinking Water, a History (2012) door James Salzman.

Propaganda voor de eenkindpolitiek in China.

10 GEBOORTEBEPERKING Lagere bevolkingsgroei Het grootste milieuprobleem is uiteindelijk de populatie-explosie van de diersoort Homo sapiens.

De uitvinding van de kunstmest, waarvan de productie overigens een flink beslag legt op fossiele bronnen, is er samen met die van de penicilline debet aan dat de bevolking sinds het begin van de industriële revolutie in 1750 is verelfvoudigd tot 7,7 miljard zielen. Het had nog veel erger kunnen zijn als de Communistische Partij van China geen eenkindpolitiek had geïntroduceerd. De statistieken liegen er niet om: het beleid leidde tot 196 miljoen sterilisaties, 403 miljoen spiraaltjes en 336 miljoen abortussen. Maar werken deed het. Anders zou de wereld vandaag de dag 400 tot 500 miljoen méér monden te voeden hebben gehad.

In het Westen werd met de introductie van ‘de pil’ op subtielere wijze iets vergelijkbaars tot stand gebracht. Inmiddels ligt het aantal geboorten in Europa, maar ook in Japan, ruim onder het minimum dat nodig is om de populatie in stand te houden. Wellicht is dat het allerbeste nieuws van onze tijd.

Ed Croonenberg is publicist, gespecialiseerd in technologische ontwikkelingen.

De traanjagers (2018) door Anne-Goaitske Breteler.

De onbewoonbare aarde (2019) door David

Wallace-Wells.

AFBEELDINGEN: HH/DAVID ROZING; SPAARNESTAD PHOTO; NATIONAAL ARCHIEF; IISG; IMAGESELECT; ANP/PASCAL PAVANI

POLITIEK

EEN VAN DE MEEST SPECTACULAIRE ONTSNAPPINGEN UIT DE KOUDE OORLOG gebaseerd op een waargebeurd verhaal

WIN BIOSCOOP

2 KAARTJES KIJK OP:

WWW.CINEART.NL/ WINACTIEBALLONHN

DE DUITSE BIOSCOOPHIT

AANMELDEN KAN TOT 23 JULI

EEN FILM VAN

MICHAEL BULLY HERBIG

VANAF 18 JULI IN DE BIOSCOOP

www.cineart.nl

/cineartnederland

/cineartnl

/cineartnl

/cineart_nl

3agt

COLUMN

Vers fruit IN OVERVLOED

Kersen, rode bessen, sinaasappels en ananas. Tegenwoordig hebben we het hele jaar fruit van over de hele wereld op ons bord, zo constateert Annegreet van Bergen met genoegen.

De overvloed is te danken aan moderne bewaartechnieken.

Half juni breekt de kersentijd aan.

door ANNEGREET VAN BERGEN

Annegreet van Bergen is econoom en journalist. Ze schreef de boeken Gouden jaren en Het goede leven over de naoorlogse groei die ons bestaan op alle fronten heeft veranderd.

In deze rubriek beschrijft ze voorwerpen die grote vernieuwingen met zich meebrachten.

64 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Een verrukkelijke tijd. Gedurende een maand of twee zijn er de heerlijkste Nederlandse kersen te koop. Ik kan me niet herinneren dat er in mijn jeugd zo lang kersen waren en al helemaal niet dat ze zo lekker smaakten.

Volgens Henk Makkink (1951), de fruitteler in Gorssel bij wie ik ’s zomers kersen koop, waren de kersen uit de boomgaard bij de boerderij van zijn ouders minstens zo lekker als nu, misschien nog wel lekkerder. Zeker als ze net geplukt waren. ‘Alles wat verder weg is dan de boom waarvan je ze plukt kost smaak.’

Maar inderdaad: de laatste tien, vijftien jaar zijn er ongekend dikke kersen op de markt. Die kosten je klauwen met geld, maar o, o wat smaken ze goed. Nadat de kersenteelt eind vorige eeuw steeds verder was weggekwijnd, zit de bedrijfstak sinds 2000 weer in de lift. Die opbloei is te danken aan plastic overkappingen die de kersen beschermen tegen wind, hagel, regen en vogels. ‘Het begon in pakweg 1985 met de rode bessen,’ aldus Makkink. ‘Daarna werden de overkappingen voor de buitenteelt van steeds meer kwetsbare fruitsoorten zoals aardbeien, frambozen én kersen gebruikt.’

Zonder die overkappingen waren fruittelers veel kwetsbaarder voor de grillen van het weer. ‘Eén onweersbui en alles was weg. Directe regen op

een kers is funest, want dan knapt ’ie. De regen valt tussen de bomen en omdat de wortels wijdvertakt zijn, nemen ze het hemelwater nog steeds op,’ aldus Makkink. Ook houden de overkappingen hongerige spreeuwen op afstand. ‘Als kind liep ik met een ratel door de boomgaard om ze te verjagen.’

Onder de overkappingen groeien de kersen langzamer. Dus moeten de telers ze langer laten hangen, wat in die beschermde omgeving ook mogelijk is. Hierdoor produceren de kersen meer suikers en daardoor worden ze dikker én smaakvoller. Omdat telers tegenwoordig diverse rassen met een verschillende draagtijd hebben – Makkink heeft er tien – is de kersentijd langer geworden.

De overkappingen zijn een van de vele innovaties die voor de huidige permanente beschikbaarheid van vers fruit zorgen. Nog niet zo lang geleden was dat heel anders. Zo bracht de vader van Reinie (1950) ’s zomers weleens een kistje kersen mee. Dan kreeg ze twee schoteltjes. De rest was voor de weck. Reinie: ‘In de winter kreeg ik heel af en toe een bloedsinaasappel. En met kerst lagen er mandarijntjes onder de kerstboom.

Goudrenetten waren de laatste appels. Als je die netjes tussen een laagje stro in de kelder bewaarde en daar in januari nog van kon eten, schoot je al aardig op. Pas in juni kwamen de

OM TE IMPONEREN

IN ENGELAND KWEKEN ARISTOCRATEN ZELF ANANAS IN KASSEN Statussymbool

eerste nieuwe appels, de Yellows. Peren kon je nog moeilijker bewaren. Dat ging alleen door ze te wecken.’

Tegenwoordig zijn er peren – conferences – tot in mei.

Als je die koopt zijn ze keihard en smakeloos, maar na een paar dagen in de fruitschaal worden ze sappig en zoet. Nadat ze in september zijn geplukt, hebben deze peren in een Controlled Atmosphere als het ware geslapen. Deze CA-techniek – een mengeling van koeling, laag zuurstofgehalte en hoge luchtvochtigheid – is ontwikkeld in de tweede helft van de twintigste eeuw en wordt steeds verder vervolmaakt.

Door deze en andere bewaartechnieken hebben wij in Nederland het hele jaar rond fruit van over de hele wereld op ons bord. Het meest spectaculair vind ik de ananas. Bij ons thuis werd er begin jaren zestig vlak voor kerst één exemplaar bezorgd, een relatie­ geschenk voor mijn vader. In het leuke boek Ananas.

Een geschiedenis in opzienbarende verhalen en onverwachte ontmoetingen vertelt Lex Boon dat

daarmee werd voortgeborduurd op een oude traditie.

In het achttiende-eeuwse Engeland was de ananas een statussymbool bij uitstek. Aristocraten die in hun kas een ananas hadden weten te kweken, zeulden de vrucht mee naar feesten en diners.

Niet om te eten, maar om te laten bewonderen. In Amerika werden de uit de Cariben geïmporteerde ananassen toen al wel gegeten.

De eerste president, George Washington (1732-1799), schreef in zijn dagboek dat niets zijn smaak meer behaagde dan de ananas. Ananas werd aan de belangrijkste gasten geserveerd.

Boon: ‘Waarschijnlijk werd door deze gewoonte de ananas, naast het symbool van rijkdom en goede smaak, ook het symbool van gastvrijheid.’ Met dit in het achterhoofd mag het een klein wonder heten dat deze ooit zo elitaire vrucht tegenwoordig overal in Nederland, van Middelburg tot Delfzijl, in de rijk gevulde schappen van de groenteboer ligt en dat hij een voor iedereen betaalbare delicatesse is geworden.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 65

ILLUSTRATIE: SEB JARNOT; AFBEELDING: RIJKSMUSEUM AMSTERDAM

Wie ananas serveert, is rijk en heeft een goede smaak.

HET GROTE GESCHIEDENIS DOEBOEK HET LEUKSTE CADEAU VOOR IEDER NIEUWSGIERIG KIND OP AVONTUUR! Met Het Grote Geschiedenis Doeboek – Op Avontuur! beleef je de spannendste historische avonturen! Bouw zelf een fabriek met echte tandwielen, kom erachter hoe je er uitgezien zou hebben in de pruikentijd, maak een masker met de Maya’s of bouw een totempaal met de indianen. Het Grote Geschiedenis Doeboek – Op Avontuur! staat bomvol weetjes, puzzels, quizzen en knutsels waarmee je alles over geschiedenis leert – en je urenlang plezier hebt.

OP VAKANTIE OF LEKKER THUIS: MET DIT BOEK KOM JE DE ZOMER WEL DOOR! VERKRIJGBAAR IN DE WINKEL OF VIA HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL/DOEBOEK

VOORPUBLICATIE CORRESPONDENTIE VAN GROTE ONTDEKKERS Ada Lovelace. Aquarel toegeschreven aan Alfred Edward Chalon, ca. 1840

Geleerde brieven In zijn boek Geschreven geschiedenis presenteert de Britse historicus Simon Sebag Montefiore meer dan honderd brieven die de wereld hebben veranderd. Sommige voeren de lezer naar de wereld van beroemde ontdekkers zoals Charles Darwin, Ada Lovelace en Christoffel Columbus.

VOORPUBLICATIE ADA LOVELACE AAN ANDREW CROSSE, CA. 16 NOVEMBER 1844

Misschien proefde u uit de toon van mijn brief al dat ik nu meer dan ooit de bruid van de wetenschap ben.

Religie is voor mij wetenschap, en de wetenschap is religie. In die diepgevoelde waarheid ligt het geheim Ada Lovelace werd geboren in 1815. Ze was de dochter van mijn intense toewijding aan het bestuderen van van de romantische dichter Lord Byron, die Gods natuurlijke werken […] En als ik de wetenschapbekendstond als ‘gestoord, slecht en gevaarlijk om te kennen’. De dichter had vele onwettige kinderen. Ada pelijke en zogenaamde filosofen zie vol egoïstische was het enige kind uit zijn huwelijk met Annabel gevoelens en de neiging zich af te zetten tegen de omMillbank. Zijn schandalige gedrag en politieke standigheden en de Voorzienigheid, zeg ik tegen meliberalisme dwongen hem vier maanden na haar zelf: Het zijn geen echte priesters, maar halve profeten geboorte Engeland te verlaten. Hij zou haar nooit meer – zo niet hele slechte. Ze hebben de grote pagina alleen zien. ‘Is uw gezicht als dat van uw moeder, mijn schone maar met hun fysieke oog gelezen, en niet met hun kind! ADA! dochter van mijn huis en hart?’ schreef hij in ziel. Het intellectuele, de moraal, het religieuze lijken Childe Harold’s Pilgrimage. Byron stierf in 1824 in allemaal van nature met elkaar verweven en onderling Griekenland. Ada’s moeder hekelde de rest van haar verbonden te zijn in één groot en harmonieus geheel leven zijn perversies en uitspattingen, maar had weinig […] Dat God één is, en al het werk en de gevoelens die belangstelling voor Ada, die door haar grootmoeder Hij tot stand heeft gebracht EEN zijn; dat is een waarwerd opgevoed. Ada had vaak hoofdpijn, raakte bijna heid (ook een oud- en nieuwtestamentische waarheid) verlamd toen ze de mazelen kreeg en droomde van het waarvan de werkelijke diepe en onpeilbare betekenis ontwerpen van een vliegmachine waarin ze naar mijn mening nog niet goed wordt begrekon wegvliegen – en aan haar ziekte pen door de meeste mensen. ontsnappen.

Er is te veel de neiging om gescheiden en Ze was gefascineerd door wiskunde en onafhankelijke bundels te maken van – wetenschap, waar ze al vroeg een zowel de fysieke als de morele feiten GESCHREVEN bijzonder talent voor bleek te hebben van het universum. Terwijl alles en GESCHIEDENIS in een tijd waarin nog maar weinig iedereen van nature met elkaar verSIMON SEBAG vrouwen opgeleid waren, laat staan MONTEFIORE bonden is. Ik zou over dit onderwerp briljante wetenschappers. Ze had een een dik boek kunnen schrijven […] Ik – affaire met haar leermeester William kan u het beste meteen ook maar zeggen Turner toen ze zeventien was en was bijna dat ik soms te kampen heb met vreselijke in het geheim met hem getrouwd. Drie jaar fysieke pijnen. Als dat in Broomfield zou gelater, in 1835, trouwde ze met Lord King, die in 1838 de beuren, moet ik misschien een tijdje in mijn kamer eerste graaf Lovelace werd, wat haar de fantastische blijven. In dat geval wil ik alleen maar met rust gelaten titel gravin Lovelace opleverde. Ze kregen drie kinderen. worden. Ik ben taai en sterk, maar soms val ik ten prooi Ada’s belangrijkste vriend was haar mentor Charles aan lichamelijke pijnen, voornamelijk verbonden met Babbage (die haar ‘Lady Fairy’ noemde) en samen de spijsverteringsorganen, die hun gelijke niet kennen werden zij pioniers op het gebied van informatica. In […]

een brief vanuit haar huis in Surrey aan collegawetenschapper Andrew Crosse (met wiens zoon John ze waarschijnlijk een liefdesrelatie had, die begon op het moment dat hij zijn vader vergezelde naar de bijeenkomst die in deze brief wordt genoemd) waarin ze zichzelf ‘bruid van de wetenschap’ noemt, legt ze haar moderne filosofie van de onderlinge verbondenheid van de hele natuur uit en praat ze over haar zoals gewoonlijk slechte gezondheid. Ada stierf op zesendertigjarige leeftijd aan baarmoederkanker – dezelfde leeftijd als haar vader, bij wie ze werd begraven.

Geachte heer Crosse, Dank u voor uw vriendelijke en hartelijke brief […] Maandag de 18e verwachten wij u, en woensdag de 20e gaan we allemaal naar Broomfield.

68 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Altijd de uwe A.A. Lovelace

JOHN STEVENS HENSLOW AAN CHARLES DARWIN, 24 AUGUSTUS 1831 Een van de theorieën die ten grondslag liggen aan de moderne biologie begint met deze brief. Charles Darwin zei over zijn vriend, de eerwaarde John Stevens Henslow: ‘Ik geloof ten volle dat er nooit een betere man deze aarde bewandelde.’ De twee ontmoetten elkaar in 1828 aan de Universiteit van Cambridge, waar Henslow de Regius Professor plantkunde was, en

‘Meer dan ooit ben ik nu de bruid van de wetenschap’ werden dusdanig goede vrienden dat Darwin bekendstond als ‘de man die naast Henslow loopt’.

Wanneer Henslow hoort dat er een plaats is op een expeditie van twee jaar naar Zuid-Amerika, onder leiding van kapitein Robert FitzRoy aan boord van de HMS Beagle, denkt hij meteen aan zijn protégé Darwin.

De vriend naar wie in deze brief wordt verwezen, Marmaduke Ramsay, had een reis naar de Canarische Eilanden voorgesteld, waaraan Darwin zou hebben deelgenomen als Ramsay niet plotseling was overleden. Deze nieuwe reis, die vijf jaar zou gaan duren, gaf Darwin de kans om zijn ideeën te onderzoeken en leidde tot zijn wereldschokkende evolutietheorie door natuurlijke selectie, gepubliceerd in 1859 in On the Origin of Species.

Mijn beste Darwin, Voordat ik aan de directe reden van deze brief begin, wil ik mijn medeleven betuigen met het verlies van onze onschatbare vriend, de arme Ramsay, van wiens dood je ongetwijfeld allang hebt gehoord. Ik zal nu niet stilstaan bij dit pijnlijke onderwerp omdat ik je binnenkort hoop te zien, in de vaste overtuiging dat je met beide handen het aanbod zult aannemen dat je zal worden gedaan van een reis naar Terra del Fuego en weer terug, via Oost-Indië – Ik ben gevraagd door Peacock, die dit zal lezen en naar je doorsturen vanuit Londen, om hem een natuuronderzoeker voor te stellen als begeleider van kapitein FitzRoy, die door de regering in dienst is genomen om het uiterste zuiden van Amerika in kaart te brengen – Ik heb verklaard dat jij naar mijn mening de best gekwalificeerde persoon bent om een dergelijke onderneming op zich te nemen – Ik verklaar dit op grond van je graad als natuuronderzoeker, maar ook omdat je ruimschoots gekwalificeerd bent voor het verzamelen, observeren & noteren van alles in de natuur wat het waard is opgemerkt te worden.

Peacock heeft de expeditie in zijn portefeuille & als hij niet in staat is een man te vinden die deze functie op zich wil nemen, zal de gelegenheid waarschijnlijk verloren gaan – Kapt. F. wil een man (naar ik begrijp) die niet alleen een verzamelaar is maar vooral ook een metgezel & zou de beste natuurvorser, hoe goed ook, niet meenemen als die hem niet eveneens was aanbe-

volen als fatsoenlijk mens. Bijzonderheden over het salaris &c weet ik niet. De reis duurt 2 jaar & als je voldoende boeken meeneemt kun je alles doen wat je wilt – Er staan veel mogelijkheden tot je beschikking – Kortom, volgens mij is dit de mooist denkbare kans voor een man met geestdrift & karakter. Kapt. F is een jonge man. Wat ik wil is dat je onmiddellijk naar de stad komt om te overleggen met Peacock (op nr 7 Suffolk Street Pall Mall East, of anders op de Universiteitsclub) & meer gedetailleerde informatie te krijgen. Stel je niet bescheiden op of met twijfel aan je kwalificaties, want ik verzeker je dat ik ervan overtuigd ben dat jij de man bent die ze zoeken – dus beschouw jezelf op de schouder geklopt door je supervisor & toegewijde vriend J.S. Henslow

CHRISTOFFEL COLUMBUS AAN FERDINAND EN ISABELLA, 29 APRIL 1493 Dit zijn de brieven die de Europeanen hun eerste blik op Amerika gaven. Het markeert het begin van de aanwezigheid van Europese grootmachten in Noord- en Zuid-Amerika en het stichten van overzeese gebiedsdelen door Europese kolonisten. Na veel lobbywerk van de Genuese zeeman en visionair Christoffel Columbus gaven de ‘Meest Katholieke Vorsten’ van Spanje, Ferdinand en Isabella, hem uiteindelijk hun toestemming het ruime sop te kiezen in de verwachting dat hij een route naar India zou vinden.

Columbus vertrok op 3 augustus 1492 met een bemanning van negentig man. De Meest Katholieke Vorsten hoorden niets van hem tot maart 1493, toen zij het bericht kregen dat hij ondanks het verlies van één schip inderdaad Indië had ontdekt, het vasteland van Azië had gezien (in feite het huidige Cuba), en een nederzetting had gesticht op het eiland Hispaniola (nu Haïti en de Dominicaanse Republiek).

Bij zijn terugkeer naar Spanje na zijn eerste reis schrijft Columbus een gedetailleerde brief over ‘de onlangs ontdekte eilanden van India buiten de Ganges’, gericht aan de Koninklijke Thesauriër maar bedoeld voor de vorsten Ferdinand en Isabella. De brief werd in het Catalaans geschreven, maar later in het Latijn overgezet en gepubliceerd. Beroemd vanwege de ‘ontdekking’ van Amerika, maar die ontdekking gold alleen voor Europeanen. Er floreerden al vele eeuwen beschavingen, die niet bekend waren in Europa. Columbus had echter gelijk dat de Cariben mensen aten – en de beschrijving in deze brief is de oorsprong van het woord ‘kannibaal’.

Columbus dacht dat hij de kust van China had bereikt.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 69

VOORPUBLICATIE Later realiseerde Amerigo Vespucci zich dat dit de Nieuwe Wereld was.

‘Ik heb geen monsters gezien en nergens over het bestaan daarvan horen vertellen’

Aangezien ik weet dat het u genoegen zal doen dat ik de op mij genomen taak heb voltooid, heb ik besloten u deze brief te schrijven, met de bedoeling u op de hoogte te brengen van alles wat is gedaan en aangetroffen begrepen, die ik ter plekke had ondervraagd, dat dit tijdens deze reis . land wel een eiland was. […]

Op de drieëndertigste dag nadat ik uit Cadiz vertrokOp het eiland, waarvan ik al zei dat het Hispana geken was, bereikte ik de Indische Zee, waar ik zeer veel eilanden bewoond met grote aantallen mensen heb noemd wordt, vindt men zeer grote en mooie bergen, gevonden. Van die eilanden heb ik voor onze zeer foruitgestrekte landerijen en bebossing, en vruchtbare velden om te ontginnen of als weidegrond te gebruiken tuinlijke koning, nadat het bekend gemaakt was en de en die heel geschikt zijn voor huizenbouw. Zo wel­ vaandels uitgespreid waren, bezit genomen zonder dat gelegen zijn de havens op dit eiland, zo uitmuntend de iemand het tegensprak. rivieren in hun omvang en heilzaamheid, dat het niet De eerste van die eilanden heb ik de naam van onze te geloven is voor wie het niet zelf heeft gezien. […]

Verlosser gegeven, op wiens hulp vertrouwend wij dit en de overige eilanden hebben bereikt; al noemen de Bovendien heeft Hispana een overvloed aan verschilIndianen dit eiland Guanahaní. Aan elk van lende kruiden, goud en metalen. Van beide de andere gaf ik eveneens een nieuwe seksen lopen de inwoners van dit eiland en naam. Zo gaf ik opdracht om een eiland van alle andere eilanden die ik heb gezien, Sancta Maria de Concepcion te laten of waarover ik iets weet, zo naakt rond – noemen, een ander Fernandina, een als de dag waarop ze geboren werden; GESCHREVEN ander Isabella en weer een ander alleen sommige vrouwen bedekken GESCHIEDENIS Juana, en zo verder met alle overige. hun schaamdelen met bladeren of SIMON SEBAG Zodra we het eiland bereikten waartakken of een katoenen sluier die ze MONTEFIORE voor dit doel hebben vervaardigd. Allen van ik zojuist gezegd heb dat het Juana – ontberen (zoals ik eerder gezegd heb) elke is genoemd, ben ik een aanzienlijk stuk soort van ijzer. Ze zijn ook verstoken van langs de kust gevaren richting het westen, wapens, die hun geheel onbekend zijn en en bemerkte ik dat het zo groot was en schijnwaarvoor ze niet zijn toegerust; niet wegens gebrekkigbaar zonder einde, dat ik meende dat dit geen eiland was maar een continent, een gewest van Cathay [China]. heid van lichaam (aangezien ze goed gevormd zijn), Maar ik zag geen vestingsteden of stadjes langs de maar omdat ze schuchter zijn en vol vrees. Zij dragen in kustlijn, alleen enige dorpen en boerderijen, met de plaats van wapens zongedroogde bamboestengels, aan inwoners waarvan ik niet kon spreken omdat ze de wortels waarvan zij een houten schacht bevestigen, vluchtten zodra ze ons zagen. Ik ging verder in de gedroogd en puntig gemaakt. Zij durven daarvan echter nooit gebruik te maken; want vaak gebeurde het, veronderstelling dat ik een stad of huizen zou vinden. wanneer ik twee of drie van mijn mannen naar een Ten slotte, toen ik inzag dat onze voortgang geen nieuwe paar dorpen stuurde om met de inwoners te spreken, ontdekkingen zou opleveren en dat onze koers ons dat er een groep Indianen samenkwam die snel op de richting het noorden voerde – wat ik wenste te voorkovlucht sloegen wanneer ze onze mannen zagen naderen, men, omdat het in deze contreien nu winter was en ik ouders die hun kinderen achterlieten en kinderen hun me voorgenomen had om zuidwaarts te reizen, waarouders. Dit gebeurde niet omdat aan hen iets ontnomen voor ook de winden ons goedgezind waren – heb ik werd of letsel werd toegebracht. Integendeel, ik gaf wat besloten verdere ontdekkingspogingen te staken. Ik ik had – doek, en vele andere zaken – aan wie ik benaben omgedraaid en kwam zo weer langs een haven die ik eerder al had waargenomen. Van daar heb ik twee derde of trachtte te spreken zonder daarvoor in ruil iets van onze mannen het land in gestuurd om uit te zoeken te ontvangen. Maar ze zijn van nature angstig en verleof er een koning in dat gebied was en of er steden waren. gen. Maar wanneer ze zien dat ze veilig zijn, en de angst Zij hebben drie dagen rondgetrokken en troffen is verdreven, dan zijn ze zeer ongekunsteld en oprecht en vrijgevig met hun bezittingen. Niemand weigert aan talloze mensen en nederzettingen aan, maar kleinwie hem iets vraagt dat wat hij heeft. Integendeel, ze schalig en zonder duidelijk bestuur. Daarop zijn ze nodigen ons uit om ernaar te vragen. Ze spreiden een teruggekeerd. Intussen had ik van enige Indianen

70 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

zeer grote genegenheid jegens ons allen ten toon en ruilen kostbare zaken voor snuisterijen, tevreden met iets kleins of zelfs met niets. Ik heb evenwel verboden dat hun een onbeduidend en waardeloos voorwerp gegeven werd, zoals de scherven van schotels en borden en glas, alsook spijkers en koorden; al scheen het hun toe, wanneer ze zoiets kregen, dat ze de mooiste juwelen van de wereld hadden verworven. Ze ruilden stukken van hoepels, amforen, kruiken en potten tegen katoen en goud als waren het beesten. En omdat dit uitermate onbillijk was, heb ik het verboden; en ik heb hun veel mooie en welgevallige dingen gegeven die ik met mij had meegenomen, zonder daarvoor iets terug te hoeven, om hun vertrouwen te winnen en opdat zij christen zouden worden en opdat zij geneigd zouden zijn tot liefde jegens onze koning, koningin en onze prinsen en het hele Spaanse volk; en zij gewillig zouden zijn om alles wat zij in overvloed bezitten, en waaraan wij grote behoefte hebben, bij elkaar te zoeken en aan ons te geven. […]

Zodra ik er enkele in de zee had, nam ik van het eerste eiland Indianen gevangen met de bedoeling, dat zij van ons konden leren en tegelijkertijd met ons hun kennis konden delen over dit gebied. Daarin slaagden wij bijzonder goed; want in korte tijd begrepen wij hen en zij ons, nu eens met gebaren en tekens, dan weer met woorden; en zij zijn ons tot groot nut geweest. Ze komen nu met mij mee; zij geloven dat ik uit de hemel ben gekomen, niettegenstaande de lange tijd die ze al met ons hebben doorgebracht en nog steeds doorbrengen.

Zij waren de eersten die het zeiden, overal waar we kwamen en met luide stem elkaar roepend, Komt, komt en jullie zullen mannen uit de hemel zien.

Waarop zowel vrouwen als mannen, kinderen en volwassenen, jongelingen en grijsaards, nadat ze hun angst hadden afgelegd die ze kort daarvoor nog voelden, zich nieuwsgierig om ons verdrongen in grote aantallen, waarbij sommigen voedsel aanboden en anderen drank, met zeer grote liefde en ongelooflijke welwillendheid. […]

Ik heb geen monsters gezien en nergens heb ik over het bestaan daarvan horen vertellen, met uitzondering van een zeker eiland Carib geheten, het tweede dat men passeert op de overtocht van Spanje naar India. Een bepaald volk, door zijn buren als zeer woest beschouwd, bewoont dit eiland. Zij voeden zich met mensenvlees en maken gebruik van meerdere soorten boten, waarmee zij naar alle Indische eilanden oversteken, en plunderen en roven wat ze kunnen. Ze verschillen in niets van de anderen, behalve dat zij hun haren lang dragen zoals vrouwen.

Ze gebruiken bogen en pijlen van riet met puntige

schachten die vastgezet zijn aan het dikkere deel (zoals we gezegd hebben); daarom worden ze als woest beschouwd en bijgevolg zijn de overige Indianen geweldig bang voor ze. Maar zij behoeven niet meer toelichting dan de anderen. Ze hebben gemeenschap met bepaalde alleen levende vrouwen op het eiland Mateurin, het eerste voor wie van Spanje naar India oversteekt.

De vrouwen daar verrichten niet de gewoonlijke werkzaamheden van hun sekse, maar gebruiken bogen en pijlen zoals die van hun mannen en die ik heb beschreven, en beschermen zichzelf met platen van koper, waarover zij in overvloed beschikken. […]

Zijn deze zaken al zeer wonderbaarlijk en onbekend, dit zou nog veel meer het geval zijn geweest als mij een redelijke hoeveelheid schepen ter beschikking was gesteld. Maar wat is volbracht, is groot en verbazingwekkend en in het geheel niet mijn verdienste, maar van de heilige christelijke religie en de vroomheid en het geloof van onze vorsten. Want het menselijke intellect kan niet omvatten wat stervelingen door God gegund is. […]

Laat daarom Koning, Koningin en Prinsen en hun zeer voorspoedige koninkrijken, en alle andere christelijke gebieden, laat ons allen dank betuigen aan onze Heer en Verlosser Jezus Christus die ons een zo grote overwinning en beloning heeft geschonken.[…]

En laten we ons verheugen, niet alleen over de geluk­ zaligheid van ons geloof maar ook over de toename van onze wereldse bezittingen, waarvan niet alleen Spanje maar het hele christendom deelgenoot zal zijn. Zoals dit allemaal is volbracht is het hier beknopt verteld.

Vaarwel.

Dit artikel is een ingekort hoofdstuk uit Geschreven verleden. Brieven die de wereld hebben veranderd (320 p.

Uitgeverij Het Spectrum, € 22,50) door Simon Sebag Montefiore, dat in augustus 2019 verschijnt.

De auteur presenteert en bespreekt meer dan honderd brieven van vorsten, politici, kunstenaars, wetenschappers en gewone mensen die getuigen van bijzondere gebeurtenissen uit de wereldgeschiedenis. In de Nederlandstalige editie zijn extra brieven van Nederlanders en Vlamingen opgenomen.

Simon Sebag Montefiore is een van de sprekers op het Geschiedenis Festival op 5 oktober 2019 in Haarlem.

Kijk voor meer informatie op pagina 49.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 71

REIZEN

TUSSEN MIDDELEEUWEN EN MODERNITEIT

7 T/M 13 OKTOBER

HET BOURGONDISCHE RIJK Historisch Nieuwsblad en Labrys Reizen nemen u mee naar Bourgondië.

Reis langs prachtige steden, abdijkerken en stadspaleizen en maak kennis met Bourgondische hertogen, die behoorden tot de machtigste vorsten van de vijftiende eeuw.

Tijdens deze bijzondere zevendaagse reis staan prof. dr. Herman Pleij en drs.

Raphaël Rijntjes garant voor een goede inhoudelijke begeleiding. Zij vertellen u alles over het samenspel tussen adel, stad en kerk in de Middeleeuwen.

In een fraai landschap bezichtigt u in het oog springende monumenten en ontdekt u de ideeënwereld die ze representeren. Zo staan bezoeken aan het vijftiende-

eeuwse ziekenhuis in Beaune, het klooster van Brou en het historische stadscentrum van de hoofdstad Dijon op het programma. In de imposante gotische kathedraal SaintBénigne waant u zich in de glorietijd van het hertogdom.

Dijon is tevens de geboorteplaats van hertog Filips de Goede. Volgens kenners kan hij beschouwd worden als onze ware ‘vader des vaderlands.’ U ontdekt ook hoe de machtsverhoudingen vanaf

de tiende eeuw tot aan de heerschappij van de laatste hertog van Bourgondië, Filips de Schone, verschoven en uiteindelijk bijdroegen aan het ontstaan van de Republiek der Verenigde Nederlanden.

Meld u aan voor deze onvergetelijke reis en laat u verrassen door de boeiende wereld van onze voorouders.

Praktische informatie MET prof. dr. Herman Pleij en drs. Raphaël Rijntjes DATUM 7 t/m 13 oktober 2019 PRIJS abonnees: € 1995,niet-abonnees: € 2075,INCLUSIEF lijnvluchten met belastingen en toeslagen, ruimbagage, vervoer ter plaatse, logies in comfortabele driesterrenhotels met ontbijt, 1 lunch en 2 diners. reisleiding, gebruik van audiosysteem, entrees, fooien en CO2compensatie CONTACT Heeft u vragen?

Mail naar redactie@historischnieuwsblad.nl

MEER INFORMATIE EN TICKETS OP HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL/EVENTS HISTORISCH NIEUWSBLAD | 72

IN BEELD

DROMEN VAN DE MAAN

De Duitse schilder Johann Peter Hasenclever toont de maan als een fascinerend, maar onbereikbaar hemellichaam, 1846.

IS DIE STRALENDE BOL EEN GODIN? EEN MAGISCHE KRACHT? OF EEN SATELLIET VAN DE AARDE? DUIZENDEN JAREN KIJKT DE MENSHEID VOL VRAGEN NAAR DE MAAN. DE LANDING VAN DE APOLLO 11 IN 1969 IS EEN MIJLPAAL. DOOR BRAM VAN DER WILT EN MIRJAM JANSSEN

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 73

IN BEELD

EEN REUZENSTAP

→→ MAANLANDING VIJFTIG JAAR GELEDEN Tegenwoordig richten de dromen zich op Mars – daar moeten we heen. Maar al duizenden jaren is de fascinatie voor de maan minstens even groot. In de Oudheid begint het eerste astronomisch onderzoek – in feite de eerste vorm van wetenschappelijk denken.

Vanaf de zestiende eeuw krijgen geleerden steeds beter door hoe de maan en het zonnestelsel functioneren. Een ruimtereis wordt de nieuwe uitdaging. Op 21 juli 1969 is het zover en landen de Amerikanen op de satelliet van de aarde. De mensheid heeft weer een grens geslecht.

→ PREHISTORISCHE KENNIS Deze bronzen schijf uit de zestiende eeuw voor Christus is in 1999 gevonden bij het Duitse plaatjes Nebra. Volgens archeologen is het een soort astronomische klok.

Symbool van puurheid

74 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

KRITISCHE WETENSCHAP Arabische geleerden beginnen in de dertiende eeuw als eersten te twijfelen aan de juistheid van Ptolemeus’ opvattingen. Berekening van een maansverduistering.

→

Een van de talloze Griekse goden is de maangodin Selene.

Ze is de zus van Eos, godin van de dageraad, en zonnegod Helios. Selene geldt als het symbool van vrouwelijkheid en maagdelijkheid.

Aarde in het midden

Hartman Schedel geeft in 1493 weer hoe Ptolemeus zich bijna 1400 jaar eerder het zonnestelsel voorstelt. De aarde staat centraal. De maan – luna – draait er net als de planeten in cirkels omheen.

INVLOEDRIJK DENKER De Griekse astronoom Claudius Ptolemeus bestudeert in de tweede eeuw na Christus de beweging van de sterren en planeten. Hij komt tot een geocentrisch beeld van het zonnestelsel: de aarde vormt het middelpunt. Tot ver na de Middeleeuwen gaan de meeste Arabische en Europese wetenschappers uit van de juistheid van zijn opvattingen.

→ →

STERRENBEELD Ook in de astrologie speelt de maan een rol. Het hemellichaam vertegenwoordigt het vrouwelijke. Op deze vijftiendeeeuwse illustratie staat het sterrenbeeld kreeft in het teken van de maan.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 75

IN BEELD ‘HOLLANDSE KIJKER’

DE EERSTE TELESCOOP IS IN 1608 UITGEVONDEN DOOR EEN NEDERLANDER

De zeventiendeeeuwse telescoop van Galileo Galilei.

→

HELIOCENTRISCH In 1543 publiceert Copernicus zijn studie De revolutionibus orbium coelestium. Hij komt tot de conclusie dat de zon het middelpunt van ons zonnestelsel vormt. Tekening van Christoph Cellarius, 1660.

Water op de maan?

Astronomen denken in de zeventiende eeuw dat de donkere vlekken op de maan zeeën zijn. Die krijgen daarom namen als Slangenzee, Zee van de Onschuld en Zee van de Vruchtbaarheid.

76 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Atlas van de maan

In de zeventiende eeuw ontstaat een nieuwe wetenschap: de selenografie, die de oppervlakte van de maan bestudeert en er nauwkeurige kaarten van tekent.

Zo publiceert de Duits-Poolse astronoom en burgemeester van Danzig Johannes Hevelius in 1647 een atlas van de maan.

OBSERVATIES VAN GALILEO GALILEI

MAAN ZIT VOL BUTSEN EN KRATERS Oppervlak lijkt op dat van de aarde ȣȣ De Italiaanse geleerde Galileo Galilei bouwt begin zeventiende eeuw voort op de heliocentrische theorie die Copernicus 75 jaar eerder had ontwikkeld. Bij zijn observaties maakt hij gebruik van een telescoop. In 1610 verklaart hij dat het oppervlak van de maan vol butsen en kraters zit, net als dat van de aarde. En dus niet glad is, zoals tot dan toe wordt gedacht.

De Duitse geleerde Johannes Kepler bevestigt in dezelfde tijd ook dat de aarde om de zon draait. Bovendien toont hij aan dat de planeten niet in cirkels, maar in ellipsen bewegen.

→

NAUWKEURIGE OBSERVATIES Tekeningen van Galileo Galilei van de maan uit 1610. Hij schetst de bergen en dalen die hij ziet.

Johannes Hevelius en zijn vrouw Elizabeth Koopman verrichten astronomische metingen, 1673.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 77

IN BEELD

→

‘DROMEN KOMEN UIT’ Propagandaposter voor de Russische ruimtevaart uit 1961. De Sovjets zijn met de Amerikanen in een ‘space race’ verwikkeld.

LANDING VAN APOLLO 11 » SCIENCEFICTION KOMT UIT Amerikanen veroveren de maan

Op 12 april 1961 brengen de Russen als eersten een mens in de ruimte en de Amerikanen kunnen niet achterblijven. President John F. Kennedy lanceert vlak daarna het Apollo-programma. Voor het eind van het decennium moet er een Amerikaan op de maan staan. In de jaren daarop werken 400.000 mensen in 20.000 bedrijven aan het project. Kosten: ruim 19 miljard dollar.

Na een serie testvluchten vindt op 16 juli 1969 de lancering plaats van de Apollo 11 met drie astronauten aan boord. Op 21 juli zet Neil Amstrong als eerste mens een voet op de maan. Het enthousiasme is overweldigend.

Maar in de jaren daarop neemt het animo voor de maanlandingen snel af. Er volgen er nog vijf; de laatste vier worden vanwege de hoge kosten geannuleerd.

In 1870 publiceert Jules Verne de sciencefictionroman Reis om de maan, die getuigt van vertrouwen in de wetenschap.

78 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

350 jaar na Galilei

Geboeid kijkt paus Paulus VI op 21 juli 1969 naar de landing van de Apollo 11.

→

ONBEKENDE KANT In 1959 maken de Russen als eersten een foto van de achterkant van de maan. Dit jaar, 2019, hebben de Chinezen als eersten een ruimtesonde op de achterkant laten landen.

GROTE OPWINDING

12 astronauten

zijn tijdens 6 landingen op de maan geweest. Sinds 1972 heeft niemand er meer een voet gezet. De bemande landingen blijken erg kostbaar en leveren niet per definitie meer op dan onderzoek met bijvoorbeeld ruimtesondes.

Kuifje bezoekt al in 1953 met zijn vrienden de maan.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 79

AFBEELDINGEN: IMAGESELECT; LOUVRE; BRIDGEMAN IMAGES; GETTY IMAGES

OVER DE HELE WERELD VOLGEN MILJOENEN DE MAANLANDING LIVE OP DE TELEVISIE

VOLKSHUISVESTING

GEEN ‘HOLEN VOL ROOK EN VUILNIS’ MEER ARBEIDERS KRIJGEN GOEDE HUIZEN DANKZIJ WONINGWET

80 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

KROTTENWIJKEN

ECONOMISCHE VOORUITGANG GAAT SAMEN MET SOCIALE ELLENDE

In de negentiende eeuw woonden veel stadsbewoners in erbarmelijk slechte huizen. Dankzij de Woningwet van 1901 konden gemeenten het woningbestand verbeteren en uitbreiden.

Daardoor kregen duizenden arbeidersgezinnen eindelijk een goed dak boven hun hoofd.

DOOR ROB HARTMANS

D

Bewoners van een huurwoning in de Amsterdamse Jodenbuurt, 1916.

at het armste deel van de bevolking nauwelijks en soms niets te eten had, in lompen gehuld ging en in onbeschrijflijk smerige krotten woonde, werd eeuwenlang gezien als iets normaals. Iedereen had nu eenmaal zijn eigen plaats in de samenleving, en die van de een was gewoon comfortabeler dan die van de ander. In de negentiende eeuw begon er echter iets te veranderen. Niet alleen nam in Nederland de omvang van het ‘pauperprobleem’ toe, maar ook het besef dat dit een probleem wás, betekende een belangrijke ommezwaai.

In 1854 kwam het Koninklijk Instituut van Ingenieurs met een rapport over de woonsituatie van de arbeidersklasse, dat in opdracht van koning Willem III was geschreven. Hieruit bleek duidelijk dat een groot deel van de bevolking in de meest primitieve omstandigheden leefde: ‘Helaas! de holen der menschen – en anders mogen wij de woningen van velen uit den min gegoeden stand niet heeten – staan niet zelden achter bij de plaatsen, die ten verblijve voor vele dieren zijn afgezonderd: de eerste vereischten voor leven en gezondheid ontbreken; alles schijnt er op aangelegd om het zedelijk leven, hetwelk in die holen wordt geleid, op den dierlijken voet te handhaven, en zoo doende staan die holen als onuitputtelijke bronnen van verdere, alle verstandelijke, vooral alle zedelijke ontwikkeling tegen en belemmeren den voortgang van eene gewigtige klasse der maatschappij.’

De arbeidende klasse werd door de auteurs van dit rapport gezien als een belangrijk →

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 81

VOLKSHUISVESTING De steeg Gebed Zonder End in Amsterdam. Foto door Jacob Olie, 1892.

veroorzaakten. Hierdoor begon de welgestelde burgerij te beseffen dat die smerige achterbuurten waarin het ‘grauw’ huisde tikkende tijdbommen waren.

Eén kamer Toen het ingenieursrapport in 1854 verscheen, ging Nederland in economisch opzicht nog slechts stapvoets voorwaarts.

Maar na 1870 kwam de industriële revolutie hier op gang, waardoor het huisvestingsprobleem nog vele malen urgenter werd. De bevolking van de steden groeide explosief, terwijl er slechts mondjesmaat werd gebouwd. De traditionele volksbuurten, die vaak grensden aan de straten en grachten waar de gegoede burgerij woonde, puilden uit en verloederden nog verder, terwijl ook buurten waar lange tijd middenstanders hadden gewoond snel verpauperden.

Onderzoek van organisaties als de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen en de Volksbond tegen Drankmisbruik uit de jaren 1880 bracht aan het licht dat een kwart tot de helft van de stedelijke bevolking op één kamer woonde, die vaak niet groter was dan enkele vierkante meters. Steeds vaker werden ook vochtige kelders, die soms onderdeel van de samenleving, maar ze slechts anderhalve meter hoog waren, als moest zich ordelijk gaan gedragen en woning gebruikt. De economische beschaafder worden. Orde, beheersing en vooruitgang ging dus duidelijk hand in normaliteit waren bij uitstek de kenmerken hand met grote sociale ellende. van een samenleving en een cultuur die Hoe het er in de Amsterdamse doorgaans wordt aangeduid als volksbuurt de Jordaan ‘burgerlijk’. Chaos, liederlijk uitzag, is treffend gedrag en gevaren hoorden beschreven door de daar duidelijk niet bij.

ISRAËL QUERIDO: ooit beroemde De ingenieurs romanschrijver begrepen dat de Israël Querido: arbeider in een ‘hol ‘Het middendeel vol rook en vuilnis’, van de straat leek met hongerende een belt. Er kinderen, niet tot stonden duistere rust kon komen, en rabatten te rotten op dat hij zijn toevlucht de walmende grond. zocht in ‘die plaatsen, Als een zwerend brok welke hem, bij slecht leven, aangestoken, tussen gezelschap, den jenever al de andere sombere wijken en aanbieden, om hem en de zijnen straten in, zo lag de lange Tuinstraat met nog meer ongeluk te bereiden’. haar dwars-wijken in de Jordaan. Het was Bovendien liep niet alleen de zedelijkheid de straat van uitgevreten armoe en van de bevolking gevaar, maar werd ook de jammerlijkste naargeestigheid, met haar volksgezondheid sterk bedreigd. Door grote donkere keldertjes, ingezonken winkeltjes, vorderingen in de medische wetenschap en haar trieste snijdingen en gangen, haar de biologie werd duidelijk dat bacteriën en scheve gevels en schimmelende haveloosvirussen allerlei levensbedreigende ziekten

‘ALS EEN ZWEREND BROK LEVEN LAG DE LANGE TUINSTRAAT IN DE JORDAAN’

82 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

heid, dat zelfs de schroeiende zon er geen licht-vreugde meer doorheen kon werpen.’

Steeds duidelijker werd dat er iets moest gebeuren, maar wie moest dat doen?

Traditionele liberalen, die in Nederland de politiek domineerden, legden de nadruk op de eigen verantwoordelijkheid van de

OPKOMST SPECULANTEN

REVOLUTIEBOUW De grote eenvormige wijken die eind negentiende eeuw rond de grote steden werden gebouwd, en die doorgaans bestonden uit woningen van matige tot ronduit slechte kwaliteit, worden vaak aangeduid met de term ‘revolutiebouw’ of ‘speculatiebouw’.

D

e revolutie die hier gaande was, was in de eerste plaats een omwenteling in de financiering van bouwprojecten. Voor het eerst begonnen banken krediethypotheken te verstrekken, die het particuliere ondernemers mogelijk maakten om grotere bouwprojecten te beginnen en zodoende nogal wat speculanten aantrokken. Omdat het begrip ‘ruimtelijke ordening’ nog moest worden uitgevonden en er slechts minimale bouwvoorschriften bestonden, behoefden ontwikkelaars slechts te beschikken over een stuk grond en een zekere kredietwaardigheid. Dankzij de enorme vraag naar woonruimte werden hier snel kapitalen mee verdiend.

Koud en vochtig

Kelderwoning in de Nieuwe Spiegelstraat, Amsterdam, 1914.

KROTTENWIJKEN

burger. Als de onderste lagen van de samenleving al geholpen moesten worden, dan was dat een zaak van particuliere burgers die initiatieven konden ontplooien, en zeker geen overheidstaak. Goedkope woningen voor arbeiders moesten worden gebouwd door ondernemers, wat in veel grote steden ook gebeurde.

Sociaal-liberalen In Amsterdam werden wijken als De Pijp en de Staatsliedenbuurt uit de grond gestampt, in Den Haag ontstond de Schilderswijk en in Rotterdam verrees het Oude Westen. Een stedenbouwkundig plan lag aan deze wijken niet ten grondslag, en de huizen werden zo goedkoop en snel mogelijk gebouwd. Deze zogenoemde ‘revolutiebouw’ was over het algemeen van slechte kwaliteit. De woningen waren klein, de sanitaire voorzieningen slecht, en met zekere regelmaat stortten hele panden in. Bovendien werd hiermee lang niet voorzien in de vraag naar betaalbare woningen. Zo werden in Amsterdam tussen 1880 en 1902 weliswaar 16.667 woningen gebouwd, maar in dezelfde periode nam het aantal inwoners met ruim 200.000 toe, tot boven de 500.000. In de twintig jaar erna zouden daar nog eens 200.000 mensen bij komen.

Van betere kwaliteit waren de arbeiderswoningen die werden gebouwd door de schaarse woningbouwverenigingen. De eerste was de ‘Vereeniging ten Behoeve der Arbeidersklasse te Amsterdam’, die in 1852

was opgericht, waarna ook in Arnhem en Den Haag dergelijke corporaties ontstonden.

Het werk van de Amsterdamse vereniging was een druppel op een gloeiende plaat: in dertig jaar tijd werden niet meer dan 800 woningen gebouwd.

Rond 1880 kwam echter een jonge generatie liberalen op, onder wie Hendrik Goeman Borgesius, Arnold Kerdijk, Willem Treub en Pieter Cort van der Linden. De laatste publiceerde in 1886 het boek

Richting en beleid der liberale partij, waarin hij stelde dat het te gemakzuchtig was individuen altijd zelf verantwoordelijk te houden voor hun welzijn en maatschappelijke succes.

Veel mensen hadden nu eenmaal een uiterst ongunstige uitgangspositie, profiteerden daardoor veel minder van economische voorspoed en waren veel kwetsbaarder voor tegenslagen.

Het zogenoemde ‘laisser faire-beginsel’ was volgens Cort van der Linden ‘ontaard in dogmatische vasthoudendheid’. De problemen waarmee de samenleving op dat moment werd geconfronteerd waren in de ogen van de sociaal-liberalen te groot en te complex om over te laten aan het particulier initiatief en de markt.

Zij pleitten voor een grotere rol van de overheid, maar wel in samenwerking met wat later het ‘maatschappelijk middenveld’ ging heten. Na 1885 groeide het aantal woningbouwverenigingen snel, al bleef hun slagkracht beperkt. Ook gemeenten ontbeerden de mogelijkheid om krotten te onteigenen en te investeren in goede woningen. De lokale overheden moesten meer bevoegdheden krijgen en de woningbouwverenigingen hadden financiële ondersteuning nodig.

Onteigenen en slopen

Nog in 1928 wonen sommige stedelingen in overvolle en vervallen huizen.

Een eerste wetsvoorstel in deze richting, ingediend door Samuel van Houten, sneuvelde in de Tweede Kamer omdat verschillende liberalen hierin een aantasting zagen van het eigendomsrecht.

Ook andere pogingen van sociaal-liberalen leden schipbreuk, maar in het laatste decennium van de negentiende eeuw ontstond er geleidelijk meer draagvlak voor een ‘corporatieve’ aanpak van het woningprobleem. In katholieke en orthodox-protestantse kringen zat men niet te wachten op een overheid die zich rechtstreeks met de levenssfeer van de burger ging bemoeien. Zij hielden de overheid liever op afstand. Vandaar dat er katholieke en protestantse woningbouwverenigingen werden opgericht. Het lenigen van sociale noden was uiteraard ook een belangrijk middel om de eigen →

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 83

VOLKSHUISVESTING WOONOPPERVLAK STERK TOEGENOMEN

Premier Nicolaas Pierson (midden, met bakkebaarden) en zijn collega-ministers.

MINDER MENSEN IN GROTERE HUIZEN

I achterban aan zich te binden.

In 1899 kwam het liberale kabinet-Pierson (1897-1901) met voorstellen voor een Gezondheidswet – die het mogelijk maakte om woningen om gezondheidsredenen ‘onbewoonbaar’ te verklaren – en voor een Woningwet.

Het eerste deel van de Woningwet regelde de bevoegdheden van de gemeenten en verplichtte hen toe te zien op de kwaliteit van bestaande en nieuwe woningen. Dit betekende dat krotten konden worden onteigend en gesloopt, en dat voor nieuwbouw voortaan een vergunning nodig was.

Bovendien moesten gemeenten plannen voor ruimtelijke ordening en stadsuitbreiding maken.

Het tweede deel bood gemeenten de mogelijkheid sociale woningbouw financieel te ondersteunen. Om geldverspilling te voorkomen moesten woningbouwverenigingen wel eerst door de regering worden erkend voordat ze aanspraak op steun konden maken.

Hoewel de sociaal-democraten liever hadden gezien dat gemeenten zelf arbeiderswoningen konden bouwen, stemden zij in met het wetsvoorstel, net als alle katholieke Kamerleden en de overgrote meerderheid van de protestanten. Ook de Eerste Kamer, waarin meer conservatieven zitting hadden, ging akkoord, zodat de Woningwet in juni 1901 in het Staatsblad werd gepubliceerd en per 1 augustus van het jaar erop in werking trad.

84 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Vooruitstrevende architecten De effecten van de wet lieten nog een tijdje op zich wachten. Om te beginnen duurde het enkele jaren voordat de eerste woningbouwverenigingen door de overheid werden erkend. En toen ze eenmaal aan de slag konden, bouwden ze alleen voor arbeiders met relatief goede inkomens. Doordat de allerarmsten – vaak letterlijk – in de kou bleven staan, trokken veel gemeenten deze taak naar zich toe en stichtten zij eigen woningbedrijven.

n 1901 woonden er iets meer dan 5 miljoen mensen in Nederland; in 2019 is dat ruim 17 miljoen. De bevolking is dus meer dan verdrievoudigd. Maar de totale oppervlakte van alle Nederlandse woningen is veel harder gegroeid. In 1901 woonden er gemiddeld vijf mensen in een woning van minder dan 50 m2, dat wil zeggen dat er per persoon minder dan 10 m2 beschikbaar was. Tegenwoordig beschikt een Nederlander gemiddeld over 65 m2 per persoon. Het totale woonoppervlak in Nederland is sinds 1901 verveertigvoudigd, waarbij uiteraard opgemerkt moet worden dat er nog altijd grote verschillen zijn tussen de (grote) steden en het platteland.

Voorloper hierbij was Amsterdam, waar de sociaal-democraat Floor Wibaut in 1914 wethouder werd. Hij richtte de Gemeentelijke Woningdienst op, die door vooruitstrevende architecten goede en betaalbare arbeiderswoningen liet

Stadsplanning In opdracht van de gemeente Amsterdam ontwerpt Hendrik Berlage in 1915 het Plan Zuid.

MOOI EN VAN GOEDE KWALITEIT

WONINGEN UIT DE JAREN DERTIG ZIJN NOG ALTIJD IN TREK

Burgemeester Willem de Vlugt (staand, links) bezoekt een nieuwbouwproject in Amsterdam-West, 1935.

Rob Hartmans is historicus, journalist en vertaler.

ONDERKONING VAN AMSTERDAM

FLOOR WIBAUT

Koninkrijk vol sloppen. Achter­ buurten en vuil in de negentiende eeuw (2010) door Auke

van der Woud.

D

e SDAP’er Floor Wibaut was tussen 1914 en 1931 vrijwel aan één stuk door wethouder van Amsterdam. Hij was enorm actief op het gebied van de volkshuisvesting en liet veel arbeiderswoningen bouwen, onder meer Vogeldorp in Amsterdam-Noord. Zijn bouwlust leverde hem de bijnaam ‘onder­ koning van Amsterdam’ op.

Het bewoonbare land.

Geschiedenis van de volkshuisvestings­ beweging in Neder­ land 2012) door Wouter Beekers.

Wibaut de ­machtige (2013) door Herman de Liagre Böhl.

‘ONDERKONING’

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 85

AFBEELDINGEN: SPAARNESTAD PHOTO; STADSARCHIEF AMSTERDAM; ANP PHOTO

bouwen. Verschillende andere gemeenten volgden dit voorbeeld. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog waren bouwmaterialen namelijk veel duurder geworden en bouwde de particuliere sector steeds minder. Van de 25.000 woningen die in 1920 in heel Nederland werden neergezet, namen particuliere bouwers er slechts 4000 voor hun rekening. De woningbouwverenigingen bouwden dat jaar 13.000 woningen, en de gemeenten zo’n 8000.

De nieuwe, strengere bouwvoorschriften en het goede voorbeeld van de sociale woningbouw leidden ertoe dat ook de kwaliteit en het uiterlijk van woningen in de particuliere sector sterk verbeterden.

Het is geen wonder dat woningen uit het Interbellum nog altijd zeer in trek zijn en dat de stijl vaak door hedendaagse architecten wordt gekopieerd.

Vanaf de jaren tachtig werd de grote rol die de landelijke overheid op het terrein van de volkshuisvesting speelde steeds meer als een probleem gezien. Vandaar dat de woningcorporaties in 1995, zowel financieel als bestuurlijk, werden verzelfstandigd.

Deels heeft dit stimulerend gewerkt, omdat de corporaties zich ondernemender gingen opstellen. Tegelijkertijd heeft het markt­denken er ook toe geleid dat het idee van sociale woningbouw in het gedrang is gekomen. Dat neemt niet weg dat dankzij de Woningwet van 1901 miljoenen Nederlanders een goed en betaalbaar huis hebben gekregen.

MEER WETEN

PRACHTIG BOEK BIJ EEN ABONNEMENT Word nu abonnee en ontvang 22 nummers dit prachtige boek voor maar € 159,95

+

t.w.v. € 59,-

MET EXCLUSIEVE KAARTEN VAN WERELDBEROEMDE CARTOGRAFEN

+

Uw voordelen als abonnee van Historisch Nieuwsblad: > Historisch Nieuwsblad plaatst iedere maand de actualiteit in een historische context. Altijd scherpzinnig en nuchter en in relatie met de huidige maatschappelijke, sociale en politieke ontwikkelingen. > Als u nu een abonnement afsluit, ontvangt u 22 nummers + dit luxueuze boek met de mooiste historische kaarten voor maar € 159,95 (u profiteert van meer dan 31% korting). Bestel nu op: historischnieuwsblad.nl/lid. > Bent u al abonnee, maar wilt u ook graag een gratis boek ontvangen? Vernieuw dan uw abonnement met twee jaar door te bellen met de klantenservice (088-7002799).

NIEUWSGIERIG? GA NAAR: HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL/LID

SERVICE

BOEKEN

→ Iedere maand selecteert Historisch Nieuwsblad de beste nieuwe

geschiedenisboeken uit binnen- en buitenland. Alle besproken titels kunt u terugvinden op www.historischnieuwsblad.nl/shop.

Romeyn de Hooghe

Schrik van de regenten Illustrator Romeyn de Hooghe beledigt iedereen

D

ief, fraudeur, pornograaf, lasteraar, incestpleger, pooier van zijn eigen vrouw, atheïst – het waren geen geringe vergrijpen waarvan de zeventiendeeeuwse graficus, schrijver en jurist Romeyn de Hooghe (1645-1708) werd beschuldigd.

Vooral de laatste aanklacht kon in het vroegmoderne Europa iemand de kop kosten.

Nu liep dat in de Republiek niet zo’n vaart als in andere landen, maar toch was dit voor de beklaagde buitengewoon riskant.

Dat Romeyn de Hooghe meermalen te maken kreeg

met heuse lastercampagnes, waarbij smaadschriften werden gepubliceerd en het zelfs tot een officiële aanklacht kwam, had ongetwijfeld ook te maken met ordinaire kinnesinne. Hij was de meest getalenteerde en productieve prentenmaker van zijn tijd, die met zijn boekillustraties, nieuws- en spotprenten, en het eerste satirische geïllustreerde periodiek ter wereld veel geld verdiende.

Het gebruiksdrukwerk dat hij maakte, voorzag duidelijk in een behoefte. Veel gebeurtenissen uit de laatste drie decennia van de zeventiende eeuw zijn in het collectieve geheugen blijven hangen

dankzij zijn prenten. Denk bijvoorbeeld aan de vervolging van de hugenoten in Frankrijk. In wervelende prenten beeldde hij realistisch de gruwelen van de oorlog uit.

Op veel prenten van De Hooghe is het Frankrijk van Lodewijk XIV de kwaaie pier, en in de jaren 1688-1689 vervaardigde hij een hele reeks spotprenten op de Zonnekoning - de voornaamste vijand van stadhouder Willem III. Sinds diens ambtsaanvaarding in 1672 was De Hooghe een van diens ijverigste en beste propagandisten.

Het turbulente leven van De Hooghe wordt door Henk van Nierop, emeritus hoogleraar

De vernuftige etser. Het scandaleuze leven van Romeyn de Hooghe Henk van Nierop 332 p.

Prometheus, € 39,99 nieuwe geschiedenis aan de UvA, zeer gedetailleerd beschreven. De zorgvuldigheid gaat af en toe ten koste van de vaart van het boek, en sommige prenten hadden wel wat groter mogen worden afgedrukt. Toch vormt dit boek een belangrijke bijdrage aan de cultuur- en mentaliteitsgeschiedenis van de Republiek tijdens het bewind van Willem III. Rob Hartmans is historicus, journalist en vertaler.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 87

SERVICE | BOEKEN Veerkrachtige staten

– TOP 5 VAN DEZE MAAND –

1

’t Hooge Nest

Roxane van Iperen Overamstel Uitgevers, € 21,99

2

Omwenteling. Hoe staten omgaan met crisis en verandering Jared Diamond 504 p. Spectrum, € 39,99

De Bourgondiërs

Zijn popliefhebbers barbaren?

Bart Van Loo De Bezige Bij, € 34,99

3

Gemmeker

4

Sapiens

5

Wij zijn de Bickers!

Ad van Liempt Uitgeverij Balans, € 34,99

Yuval Noah Harari De Bezige Bij, € 19,99

Een geschiedenis van de Europese muziek tot 1900 Francis Maes 743 p.

Academia Press, € 45,-

→→ INEENS IS KLASSIEKE MUZIEK WEER EEN POLITIEK THEMA. Terwijl de ene populist beweert dat Mozart niet belangrijker was dan de Toppers, is de andere van mening dat wie van popmuziek houdt een barbaar is. Wie dit allemaal geleuter vindt en behoefte heeft aan een goede rondleiding door de schatkamer van de Europese muziek – van het gregoriaans tot Mahler – kan zonder meer terecht bij dit vuistdikke boek van de Gentse musicoloog Francis Maes. Een leesbaar overzicht van genres, stijlen, componisten en culturele invloeden op de ontwikkeling van de muziek die typerend is voor dit werelddeel. Voor de meesten geen strandlectuur, maar wel buitengewoon leerzaam.

Hoogtijdagen van het dagblad

Simone van der Vlugt Prometheus, € 19,99

Deze top 5 is gebaseerd op de verkoop van de Librisboekhandels: www.libris.nl.

→→ IN BOEKEN ALS Zwaarden, paarden en ziektekiemen (1997) en Ondergang (2005) beschreef de Amerikaanse historicus en geograaf Jared Diamond hoe samenlevingen tot bloei kwamen en ook weer ten onder gingen. Interessant was vooral dat hij zich niet alleen beperkte tot culturele, economische en politieke factoren, maar ook oog had voor biologie en ecologie. In dit boek onderzoekt hij de veerkracht van samenlevingen die hij goed kent: Australië, Duitsland, Finland, Chili, Indonesië en Japan. Ze werden allemaal geconfronteerd met grote crises, maar gingen er toch niet aan onderdoor. Dat klinkt hoopgevend, maar duidelijk wordt ook hoe kwetsbaar de liberale democratie is.

De krant. Een cultuurgeschiedenis Huub Wijfjes en Frank Harbers (red.)

355 p. Boom, € 34,90

→→ DOOR TAL VAN ZWARTKIJKERS IS DE KRANT AL VELE MALEN DOODVERKLAARD, en inderdaad valt niet te ontkennen dat het medium moeilijke tijden doormaakt. De hoogtijdagen van het dagblad waren de negentiende en eerste helft van de twintigste eeuw, toen het de voornaamste nieuwsbron was. Radio, tv en vooral de digitale revolutie hebben hier drastisch verandering in gebracht. Wie deze bundel over de geschiedenis van de krant – van de vroege zeventiende eeuw tot nu – leest, kan tot de conclusie komen dat het medium meer verleden dan toekomst heeft. Toch wordt ook duidelijk dat onafhankelijke journalistiek telkens weer nieuwe wegen vindt om tegemoet te komen aan de blijvende behoefte aan betrouwbare informatie.

Rob Hartmans is historicus, journalist en vertaler.

88 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Ten onrechte versmaad

Het verbranden van de Engelse vloot voor Chatham.

Peter van de Velde, 1667.

Nederlands leger is van essentieel belang

V

olgens de communis opinio hebben Nederlanders niets met uniformen, parades en de verering van krijgshaftige helden. De krijgsmacht is hier hooguit een noodzakelijk kwaad, dat al snel te veel geld kost. In welk ander land werd immers in de jaren zeventig de groetplicht afgeschaft en mochten dienstplichtigen lang haar dragen? En waar vind je ministers van Defensie die publiekelijk verklaren ‘allergisch voor uniformen’ te zijn (Henk Vredeling), of ‘niets met gezag te hebben’ en blij te zijn de dienstplicht te hebben ontlopen (Eimert van Middelkoop)?

Ook wordt de militaire geschiedenis van ons land niet zelden gezien als iets waarvoor je je eigenlijk moet schamen: van de nutteloze Tiendaagse Veldtocht van 1831, via de oneerlijke strijd tegen de inheemse bevolking van onze koloniën, tot de nederlaag in de meidagen van 1940

en het machteloze toekijken bij de genocide in Srebrenica.

Militair historicus Christ Klep weet dit beeld overtuigend te nuanceren. Om te beginnen is ook Nederland ontstaan uit wapengeweld, terwijl het Staatse leger onder prins Maurits het beste ter wereld was, en de marine van de Republiek in de zeventiende eeuw heel innovatief en succesvol was. Ook laat hij zien dat de latere prestaties van de vaderlandse strijdkrachten niet uitzonderlijk beroerd waren, maar dat hier wel een andere, meer gespleten militaire cultuur ontstond dan in grote staten. En hoewel onze beroepsmilitairen nog altijd graag mogen schelden op de ‘nukubu’ (nutteloze kutburger) schragen zij met hun werk wel de democratische rechtsstaat. (RH) Van wereldmacht tot ‘braafste jongetje’.

Onze militaire identiteit door de eeuwen heen Christ Klep 296 p. Athenaeum-Polak & Van Gennep, € 20,-

» EN OOK NOG…

Hoe zat dat ook weer met Hannibal, die olifanten en de Alpen? In dit handzame boekje legt de bekende Britse historicus het allemaal duidelijk uit en laat hij zien hoe de Carthaagse generaal de veel talrijkere Romeinen in de pan kon hakken. Hanibals meesterzet. De Slag bij Cannae, 216 v.

Chr. Adrian Goldsworthy 236 p.

Omniboek, € 22,50 De tsaristische autocratie, het totalitaire communisme, de autoritairnationalistische kleptocratie van Poetin – van de geschiedenis van Rusland wordt een mens niet vrolijk. De Russen zelf ook niet, althans niet zonder de geschiedenis danig te vervalsen.

De toekomst die nooit kwam.

Hoe Rusland worstelt met zijn verleden Marc Jansen 186 p.

Van Oorschot, € 20,Armoede is een relatief begrip, maar voor wie eronder lijdt is het vreselijk. Bundel met historische en filosofische essays over een probleem dat er in alle samenlevingen en tijden weer anders uitziet. De verschillende gezichten van armoede Ronald Tinnevelt (red.) 212 p. Valkhof Pers, € 19,50

‘Wordt van soldaten niet verwacht dat ze indien nodig vechten, desnoods zelfs sneuvelen?’

De Britse journalist Robert Fisk na de val van Srebrenica

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 89

SERVICE | BOEKEN » EN OOK NOG…

Gedoemd complot

De ravage na de aanslag van 20 juli 1944.

Stauffenberg. Porträt eines Attentäters Thomas Karlauf 368 p. Blessing Verlag, € 24,00

Von Stauffenberg wil vooral een daad stellen

O

p 20 juli 1944 pleegde een groep aristocraten rond Claus von Stauffenberg een mislukte aanslag op Adolf Hitler. Ze wilden Hitlers imperium redden, maar dan zonder Hitler. Hun politieke overtuigingen waren reactionair: ze droomden van een terugkeer naar de agrarische standenstaat. De politieke elite van de Bondsrepubliek verhief na de oorlog dit amateuristische complot tot de stichtingsmythe van de West-Duitse democratie. Thomas Karlauf maakt korte metten met dit verhaal.

De basis van het complot was een al bestaand noodplan – Operatie Walküre – voor het geval dat Hitler zou overlijden.

Dat gaf de ruimte om de macht over te nemen en de nazitop te arresteren. Door

3 BOEKEN OVER KINDEREN ONDER TOTALITAIRE REGIMES

90 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

1

amateurisme en gebrek aan steun was de aanslag bij voorbaat gedoemd te mislukken, maar na de geallieerde invasie van juni 1944 was verder uitstel niet meer mogelijk.

Veel deelnemers aan het complot kregen last van koudwatervrees, maar Stauffenberg zette door. Volgens Karlauf wilde Stauffenberg eenvoudigweg een daad stellen.

Inspiratie putte hij uit het werk van de legendarische Duitse dichter Stefan George.

Als jongeman verkeerde hij in Georges kring van knappe, artistieke jongemannen.

Karlauf kent, als George-biograaf, dit milieu van binnenuit. Een aanrader voor iedereen die een scherper en genuanceerder beeld van het Duitse verzet wil krijgen.

Willem Melching is Duitsland-deskundige.

Nevelkinderen

Valerie Riedesel 336 p. Mozaïek, € 22,99

Na de mislukte aanslag op Hitler van 20 juli 1944 (operatie Walküre) werden niet alleen de samenzweerders opgepakt, maar ook hun vrouwen en kinderen. Een dochter van een van deze kinderen beschrijft hoe de nazi’s wraak namen en wat dit met haar familie deed.

2

Schaduwen over de toendra

Dalia Grinkeviciute 208 p. Ambo|Anthos, € 21,99

Op 14-jarige leeftijd werd de Litouwse Dalia Grinkeviciute samen met haar moeder en broertje in 1941 naar Siberië gedeporteerd, waar ze zeven jaar later uit een goelag wist te ontsnappen.

Haar verslag van deze gruwelijke periode werd pas vier jaar na haar dood ontdekt.

De laatste oorlog tegen de Engelsen (1780-1784) verliep voor de Republiek rampzalig, behalve voor de Nederlandse kaperkapiteins, die heel wat buit wisten te veroveren. Al die willen te kaap’ren varen. De Nederlandse commissievaart tijdens de Vierde Engelse Oorlog Johan Francke 480 p.

Walburg Pers, € 49,95 De Duitse bezetters waren aanvankelijk dol op bureaucratische regeltjes. Dit bood een kleine minderheid van de Joden een kans om aan deportatie te ontkomen. Voor de nazi’s geen Jood Petra van den Boomgaard 671 p. Verbum, € 29,50 Als politiek vluchteling bestreed Alfred Mozer (1905-1979) het nazisme. Na de oorlog werd hij buitenlandsecretaris van de PvdA en propagandist van de Europese eenheid. Alfred Mozer Paul Weller 464 p. Matrijs Pers, € 24,95

3

De dag dat de nazi’s kwamen

Stephen R. Matthews 277 p. Omniboek, € 15,-

Weinig Nederlanders weten dat de Duitsers in de zomer van 1940 ook het Kanaaleiland Guernsey bezetten, waarna een deel van de bevolking naar concentratiekampen werd gedeporteerd. De toen vierjarige Stephen Matthews maakte het mee en schreef een aangrijpend verslag.

3 VRAGEN AAN…

PHILIPP BLOM OVER EEN ITALIAANSE REIS

Infographics brengen Tweede Wereldoorlog in kaart

G

eregistreerde patenten per land in 1940, de vuurkracht en de bepantsering van het Franse slagschip Richelieu, en de vrouwelijke slachtoffers in het Sovjetleger (maar liefst 800.000). Veel meer van dit soort informatie is te vinden in De Tweede Wereldoorlog in infographics.

In een infographic wordt kwantitatieve informatie schematisch weergegeven door middel van tabellen, grafieken en kaarten.

Vier Franse militaire historici en Tweede Wereldoorlogspecialisten hebben zo veel mogelijk informatie over de oorlog gebundeld in meer dan 350 infographics over zestig verschillende thema’s. Onder historici is dit een nog weinig gebruikte manier om een verhaal te vertellen, al doet Historisch Nieuwsblad het al jaren.

In de traditionele geschiedschrijving wordt het leven tijdens de oorlog vaak vanuit individuen verteld, maar dit werk biedt een ruimer overzicht. Vooral de vele veldtochten en militaire campagnes komen uitstekend tot hun recht in de vorm van een infographic. Zo wordt de verovering van Frankrijk door de nazi’s geweldig in

beeld gebracht aan de hand van kaarten met bevoorradingsroutes, tabellen met troepensterktes en schematische voorbeelden van luchtaanvallen. In een luttele zes pagina’s snapt de lezer hoe en waarom de Duitsers Frankrijk in twaalf dagen wisten te overwinnen. Ook valt te zien en te lezen hoe Operatie Barbarossa verliep, welke wapens door welke landen werden gebruikt, hoe de concentratiekampen functioneerden en welke verliezen Duitsland leed.

Infographics lenen zich niet voor alle onderwerpen, maar zijn zeer geschikt om economische en militaire gegevens over te brengen.

Toch is ook op deze manier al een vrij compleet beeld van de oorlog te schetsen. Het boek is een eindeloze bron van informatie, mede doordat het soms wel even duurt voordat de lezer een infographic helemaal heeft doorgrond. Een prachtig innovatief werk, een must have voor iedereen die in de Tweede Wereldoorlog is geïnteresseerd.

Bram van der Wilt is redacteur van Historisch Nieuwsblad.

De Tweede Wereldoorlog in infographics Jean Lopez e.a. 192 p. Nieuw Amsterdam, € 32,99

1

2

WAT ONTDEKTE U OVER DE VIOOLBOUWER? ‘Hij is waarschijnlijk geboren in het Zuid-Duitse Füssen en is daarna de Alpen overgestoken. Dat was een risicovolle tocht, die wel meer jonge instrumentenbouwers ondernamen. Hij kwam terecht in een rijke Italiaanse stad, waarschijnlijk Venetië.’

3

WAT WAS ZIJN MAATSCHAPPELIJKE POSITIE? ‘In de achttiende eeuw behoorden vioolbouwers echt tot het volk, ze waren bescheiden ambachtslieden. Ze kwamen natuurlijk wel veel in aanraking met de wereld van de grote kerken, theaters en hofcultuur. De viool was handzaam en goedkoop en werd ook in kroegen en door bedelaars gebruikt. Met al die mensen had een vioolbouwer te maken.‘ Een Italiaanse reis Philipp Blom 336 p.

De Bezige Bij, € 29,99

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 91

AFBEELDINGEN: RIJKSMUSEUM AMSTERDAM; IMAGESELECT; HH/BASSO CANNARSA

Schematisch, maar compleet

WAAROM GING U OP ZOEK NAAR DE HERKOMST VAN UW VIOOL? ‘Toen ik mijn viool aanschafte, vernam ik dat het instrument rond 1700 in Italië is gebouwd door een Duitser. De maker heeft blijkbaar in Duitsland zijn vak geleerd en is daarna geëmigreerd naar Italië. Dat vond ik een merkwaardig idee en daarom wilde ik er meer over weten.’

SERVICE | FILM & CULTUUR Neil Armstrong.

Stalin in Estland

W Live-verslag vanuit Apollo 11 Meeslepende beelden vanaf de maan

E

r is een nieuw soort historische documentaire in opkomst: deze films draaien niet om kennisoverdracht, maar willen de kijker onderdompelen in een historische ervaring. Commentaarstemmen en interviews met deskundigen ontbreken. Een recent voorbeeld is Peter Jacksons They Will Not Grow Old, dat met een compilatie van archiefmateriaal de kijker meesleurt in de gruwelwereld van soldaten in de Eerste Wereldoorlog.

En nu is er Apollo 11, een documentaire over de eerste bemande reis naar de maan.

Gaap, want is daarover in vijftig jaar niet alles gezegd, geschreven en getoond? Niet dus. Net als bij They Will Not Grow Old is dat te danken aan geweldig archiefmateriaal. De Amerikaanse filmmaker Todd Douglas Miller mocht het NASA-archief induiken en maakte met een team reseachers een geweldige selectie uit de 10.000 uur videobeelden en 11.000 uur

audiomateriaal over de Apollo 11-reis. De opgepoetste beelden ogen alsof ze gisteren zijn gemaakt. Het resultaat is dat de kijker Apollo 11 als een live-verslag ervaart.

Centraal staat de interactie tussen de drie astronauten en de honderden techneuten achter hun schermen in het controlecentrum in Houston. De beelden van de tienduizenden mensen die op stranden in Florida een glimp willen opvangen van de lancering, illustreren de enorme opwinding die de eerste maanreis teweegbracht. Als Neil Armstrong het zinnetje over de kleine stap voor een mens, maar reuzensprong voor de mensheid uitspreekt, haalt ook de kijker opgelucht adem.

Jos van der Burg is filmrecensent bij Het Parool en de Filmkrant.

‘Als we als soort de aarde willen overleven, moeten we hier weg en de ruimte in. Ik denk dat hoe eerder we dat doen, hoe beter het is.’

Documentairemaker Todd Douglas Miller gelooft niet meer in voortbestaan op aarde

92 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

ie wil weten waarom Esten doodsbang zijn voor buurland Rusland, begrijpt dat na het zien van de speelfilm The Little Comrade.

De debuutfilm van de Estse filmmaakster Moonika Siimets speelt zich af in 1950, de periode dat op bevel van Stalin tienduizenden inwoners van de Baltische staten naar Siberië werden verbannen. In The Little Comrade zien we door de ogen van de zesjarige Leelo hoe haar moeder, een lerares, wordt gearresteerd en naar Siberië verdwijnt. Leelo worstelt met de verwarrende situatie. Zo denkt ze dat haar moeder is opgepakt, omdat zijzelf niet lief genoeg voor haar is geweest. De kracht van The Little Comrade is dat de kijker consequent door Leelo’s ogen kijkt. Dit perspectief toont de absurditeit van de stalinistische werkelijkheid, die doorklinkt in angstaanjagende zinnetjes als: ‘Je bent een Sovjet­ lerares, maar je kind gedraagt zich als een vijand van het volk.’

Slavin werkzaam op het landgoed Serinsing van Cornelis Chastelein.

→ →TENTOONSTELLING

→ →SLAVEN ALS ERFGENAMEN

Reizen in luxe

Sociaal experiment

Ga mee op reis met baron Etienne van Zuylen en barones Hélène de Roth­schild, die aan het begin van de twintigste eeuw alle uithoeken van de wereld bezochten. Van kuuroorden als Évian-les-Bains aan de voet van de Franse Alpen tot een privébezoek aan de maharadja van Kapurthala. Steeds reisden ze in weldadige luxe, zoals blijkt uit foto’s en reisobjecten.

Na zijn dood in 1714 liet Cornelis Chastelein zijn landgoederen én kapitaal na aan zijn slaven, bij wijze van sociaal experiment. Op de expositie zijn de bewoners tot op de dag van vandaag te volgen.

Bon voyage! The Golden Age of Travel Kasteel de Haar, Kasteellaan 1, Haarzuilens. T/m 29 september 2019. Open: ma-zo 11-17. Info: 030-677 85 15 of www.kasteeldehaar.nl

Depok. De droom van Cornelis Chastelein Westfries Museum, Roode Steen 1, Hoorn. T/m 6 oktober 2019. Open: ma-vr 11-17, za-zo 13-17. Info: 022928 00 22 of www.wfm.nl

Dieren op stand

→ →TENTOONSTELLING

Bijbelgeschiedenis Vierhonderd jaar geleden leidde de Dordtse Synode tot de eerste officiële Nederlandse Bijbelvertaling. De voorgangers en de opvolgers van de Statenbijbel zijn te zien: van een exemplaar uit 1477 tot een met zilver beslagen huwelijksbijbeltje uit 1843.

De Bijbel centraal, vijf eeuwen Statenbijbel en zijn voorgangers (1477 tot heden) Museum Dokkum, Diepswal 27, Dokkum.

T/m 30 september 2019. Open: ma-za 10-17, zo 13-17. Info: 051-929 31 34 of www. museumdokkum.nl

→ →THEMARONDLEIDING

W

aarom heeft Kasteel Amerongen zoveel kattenluikjes? Dat ontdekt de bezoeker tijdens een rondleiding die toont hoe het dieren vanaf de zeventiende eeuw in en om het kasteel verging.

Aan bod komen standsverschillen, tradities en dierenbescherming.

Deftige dieren Kasteel Amerongen, Drostestraat 20, Amerongen. T/m 1 december 2019. Open t/m oktober: di-za 11-16, zo 12-16. Daarna variërend. Info: 034-356 37 66 of www. kasteelamerongen.nl

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 93

SERVICE | FILM & CULTUUR

Een eeuw E=MC2

→ →TENTOONSTELLING

Kaarten en kokosnoten In de zeventiende eeuw vormden bevindingen van zeelieden de basis voor kaartmateriaal van de wereld buiten Europa. Een spectaculaire wandkaart van Amsterdam van Pieter Bast uit 1597 is het startpunt van de tentoonstelling. Verder zijn er kaarten van Zuid-Afrika, Indonesië, Japan, Australië en Brazilië. De objecten die de zeelieden meenamen vormen een gevarieerd curiositeitenkabinet.

Paul Ehrenfest, Albert Einstein en het zoontje van Ehrenfest, 1920.

Cartografie & curiosa Scheepvaartmuseum, Kattenburgerplein 1, Amsterdam.

Langdurig te zien. Open: ma-zo 9-17. Info: 020-523 22 22 of www.hetscheepvaartmuseum.nl

→ →TENTOONSTELLING

H

onderd jaar geleden werd voor het eerst de relativiteitstheorie bevestigd. Rijksmuseum Boerhaave toont onder meer het telegram van Hendrik Lorentz aan Albert Einstein dat hierin een sleutelrol speelde.

Alle Einsteins Rijksmuseum Boerhaave, Lange St.-Agnietenstraat 10, Leiden. T/m 27 oktober 2019.

Open: di-zo 10-17. Info: 071-751 99 99 of www. rijksmuseumboerhaave.nl

Chinees porseleinen bord uit de achttiende eeuw.

→ EN OOK NOG...

Caribbean ties vertelt het onbekende verhaal van inheemse bewoners van het Caribisch gebied. Te zien is hun leven voor, tijdens en na de Europese kolonisatie. De tentoonstelling is het resultaat van recent wetenschappelijk onderzoek. T/m 21 juni 2020 – www.museon.nl Het Hilversumse sanatorium Zonnestraal was zo gebouwd dat het de gezonde, natuurlijke omgeving naar binnen haalde.

94 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Patiënten in sanatorium Zonnestraal

Museum Het Schip belicht de ontstaansgeschiedenis van dit fraaie gebouw - ontworpen door de architecten Jan Duiker en Bernard Bijvoet – en de sociale bewogenheid waarmee het tot stand kwam.

Er worden vanuit het museum in Amsterdam ook bus- en fietsexcursies naar Hilversum en Zonnestraal georganiseerd.

Zonnestraal, Schip op de heide Museum Het Schip, Oostzaanstraat 45, Amsterdam.

T/m 12 januari 2020. Open: di-zo 11-17. Info: 020-686 85 95 of www.hetschip.nl

Bondsdag in de biblebelt.

– 3X EROPUIT WATER –

Swingend

Zowel in de roaring twenties als tijdens de bezettingsjaren vierde jazz hoogtij in de havenstad. Rotterdam ontpopte zich tot een swingende metropool, waar in de jaren veertig meer concerten dan ooit werden georganiseerd.

Jazz in Rotterdam – De soundtrack van een

zinderende stad Museum Rotterdam, Rodezand 26, Rotterdam. T/m 8 september 2019.

Open: di-za 10-17, zo 11-17. Info: 010-217 67 50 of www.museumrotterdam.nl → →TENTOONSTELLING Diep gelovig

Van Zeeland tot Overijssel loopt een orthodoxchristelijke zone door Nederland: de biblebelt.

Het Catharijneconvent toont deze wereld aan hand van films, interviews, foto’s, kunst en objecten uit het dagelijks leven.

Bij ons in de biblebelt Museum Catharijne­ convent, Lange Nieuwstraat 38, Utrecht. T/m 22 september 2019.

Open: di-vr 10-17, za-zo 11-17. Info: 030-231 38 35 of www.catharijneconvent.nl

Rembrandts landschap

→ →TENTOONSTELLING

R

embrandt en zijn leerlingen legden het landschap rondom Amsterdam vast in tekeningen en etsen. Teylers toont het werk van de meester en van zijn leerlingen en vrienden Jan Lievens, Roelant Rochman, Lambert Doomer

Een wandeling, een zeeslag en een nieuw kanaal.

1

VESTINGSTEDEN Maak een wandeling langs de oudste, langste en meest gebruikte waterlinie van Nederland, de Zuiderwaterlinie. Ontdek al lopend de elf vestingsteden langs de route. ’t Gò Dur! Expeditie Zuiderwaterlinie. T/m 29 juni 2019. Info: www.zuiderwaterlinie.nl

2

ZEEUWS SPEKTAKEL Toen Britse soldaten Veere in 1809 probeerden te veroveren, boden de Zeeuwen fel verzet.

Het garnizoen werd na drie dagen verslagen; de krijgsgevangenen werden afgevoerd naar Engeland. Ruim 500 re-enactors wekken deze periode uit de Napoleontisch tijd tot leven. Ze eten en slapen in bivakken en spelen de landing na. Veere 1809 - Britse landing op Walcheren, publieksvakken aan de Kanaalweg Westzijde, Veere.

24 en 25 augustus 2019. Info: www. veere-1809.nl

3 en Philips Koninck. Er zijn ook tekeningen te zien die ze maakten in Rhenen en Frankrijk.

Rembrandts wereld Teylers Museum, Spaarne 16, Haarlem. T/m 15 september 2019. Open: di-vr 10-17, za-zo 11-17. Info: 023-516 09 60 of www. teylersmuseum.nl

SOCIALE ELLENDE Deze interactieve tentoon­ stelling laat zien hoe het Noord-Holands Kanaal twee eeuwen geleden werd aangelegd en hoe het eruitzag. Maar ook wat de sociale gevolgen van deze nieuwe waterweg waren. 200 jaar NoordHollands Kanaal. Purmerends Museum, Kaasmarkt 20, Purmerend.

T/m 27 oktober 2019. Open: di-vr 10-16, za-zo 12-16. Info: 029-947 27 18 of www.purmerendsmuseum.nl

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 95

AFBEELDINGEN: GETTY IMAGES/IMEH AKPANUDOSEN; STICHTING KASTEEL AMERONGEN ; HENK VISSCHER, REFORMATORISCH DAGBLAD

→ →TENTOONSTELLING

VOLGEND NUMMER VERSCHIJNT 30 AUGUSTUS 2019

75 JAAR VRIJHEID Op 12 september 1944 begint de bevrijding van Nederland.

De geallieerden weten de Duitse bezetter tot achter de Maas te drijven, voordat de winter invalt. Maar de prijs is hoog.

Slag om de Schelde Militair specialist Christ Klep vertelt het verhaal van een van de zwaarste operaties uit de Tweede Wereldoorlog: het vrijmaken van de Westerschelde voor geallieerde schepen.

Machtsstrijd Wie is de baas in het pas bevrijde zuiden?

De Nederlandse regering in Londen stelt een Militair Gezag in, dat afhankelijk is van de geallieerden. Verzetsorganisaties eisen ook een rol. Wrijvingen zijn het gevolg.

EINDELIJK FEEST 96 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Amfibievoertuigen gaan aan land tijdens de Slag om de Schelde, oktober 1944.

Jaargang 28, nummer 7-8, juli 2019 Postbus 13288, 3507 LG Utrecht Bezoekadres: Herculesplein 94, Utrecht Telefoon redactie: 088-700 29 05 E-mail: redactie@historischnieuwsblad.nl (niet voor abonnementen of bestellingen)

Ontdekkingsreis Vierhonderd jaar geleden, op 17 september 1619, zette de Portugese zeevaarder Ferdinand Magalhães koers naar het westen in de hoop de Molukken te bereiken.

Hij ontdekte de zuidelijke doorgang naar de Grote Oceaan, maar overleefde de reis niet.

LEZERSSERVICE 088-700 27 99 E-mail: klantenservice@historischnieuwsblad.nl Website: www.historischnieuwsblad.nl

Wie is de ware ‘Ome Ho’?

Over de Vietnamese communistenleider Ho Chi Minh (1890-1969) wisten we tot voor kort weinig.

Zijn vijanden schilderden hem af als een gevaarlijke extremist, zijn medestanders als een nobele vrijheidsstrijder. Uit recent onderzoek komt een heel ander beeld naar voren.

HOOFDREDACTIE Annemarie Lavèn (hoofdredacteur – alaven@historischnieuwsblad.nl) REDACTIE Anne Burgers (aburgers@historischnieuwsblad.nl) Bas Kromhout (bkromhout@historischnieuwsblad.nl) Ieke Schout (ischout@historischnieuwsblad.nl) Bram van der Wilt (bvanderwilt@historischnieuwsblad.nl) Lola Bos (stage – lbos@historischnieuwsblad.nl) ONTWERP EN VORMGEVING Ykeswerk: Yke Bartels (basisontwerp), Twin Media bv: Nancy Panjoel, Lora Buijs en Joëlle Geerts MEDEWERKERS AAN DIT NUMMER Annegreet van Bergen, Maurice Blessing, Jos van der Burg, Ed Croonenberg, Menke van Daalen (correctie), Femke Deen, Geertje Dekkers, Marc Dierikx, Erik Flokstra, Beatrice de Graaf, Rob Hartmans, Mirjam Janssen (eindredactie), Willem Melching, Simon Sebag Montefiore, Alies Pegtel, Erica van Rijsewijk (correctie), Eva Rovers, Martin Sommer, Afke van der Toolen, Fanta Voogd

DIRECTEUR/UITGEVER Maurice Kneppers (maurice.kneppers@vandale.nl) BRANDMANAGER José Snel (jose.snel@ veenmedia.nl) MARKETING Hannah Jansen (E-commerce, hannah.jansen@ veenmedia.nl) Katinka Folmer (katinka.folmer@veenmedia.nl) PRODUCTIE Sonja Bon (sonja.bon@veenmedia.nl) SALES Rudmer Koopal (rkoopal@ vbku.nl) 088-700 2679 LITHOGRAFIE Plusworks DRUK Habo DaCosta, Vianen VERSPREIDING Aldipress

‘Ik heb geen idee wat de Amerikanen denken. Ik weet enkel wat ze zouden moeten denken.’

Theodore Roosevelt, president van 1901 tot 1909, wil van de Verenigde Staten een moderne grootmacht maken.

ROTS DES AANSTOOTS In 1704 verovert een EngelsNederlandse vloot het Spaanse schiereiland Gibraltar. Sindsdien is de Rots een teer punt in de relatie tussen Madrid en Londen, dat door de Brexit opnieuw wordt aangeroerd.

Lidmaatschap Nederland en België (bij automatische incasso): € 87,50.

Lidmaatschap jongeren tot 27 jaar: € 69,95 (ovv geboortedatum). Buiten Nederland/België betaalt u extra portokosten. Bij betaling per acceptgiro betaalt u € 2,00 extra. Het lidmaatschapsgeld dient vooruit te worden betaald; u ontvangt hiervoor een factuur. Het lidmaatschap wordt tot wederopzegging aangegaan en ten minste voor de vermelde periode.

Het lidmaatschap kan na deze periode per kwartaal worden opgezegd.

U kunt uw opzegging het best telefonisch doorgeven aan onze klantenservice. Dit gaat het snelst en u krijgt direct een telefonische bevestiging.

Meer informatie over wanneer u kunt opzeggen treft u aan op onze website, menukeuze ‘Lezersservice’.

Historisch Nieuwsblad verschijnt ook op Daisy-cd, ingesproken voor mensen met een leeshandicap. Info: Dedicon, 0486-48 64 86.

Historisch Nieuwsblad maakt gebruik van de witte spelling.

Historisch Nieuwsblad is onderdeel van Veen Media. Veen Media legt van leden gegevens vast voor de uitvoering van de (lidmaatschaps)overeenkomst. Deze gegevens kunnen gebruikt worden om u te informeren over relevante diensten en producten. Indien u op deze informatie geen prijs stelt, kunt u een briefje sturen naar: Veen Media; Afdeling logistiek; Postbus 13288, 3507 LG Utrecht.

ISSN 0927-2690 Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen nog zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich tot de uitgever wenden.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 97

MIJN HELD Nicolaas Matsier schreef een roman over de laatste negen maanden uit het leven van raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt.

Hij zat toen in de gevangenis. De advocaat van Holland is een eerbetoon aan een groot staatsman die de Nederlandse gewesten aaneen wist te smeden.

Capabel bestuurder

Waarom wilde u een roman aan hem wijden?

‘Ik ben opgegroeid in Den Haag, en daar proef je onze politieke geschiedenis als je op het Binnenhof loopt. De gebouwen uit de zestiende eeuw zijn voor een goed deel bewaard geleven, ook het appartement achter de Ridderzaal waar Van Oldenbarnevelt de laatste maanden van zijn leven gevangenzat met zijn knecht.

Ik vond hem een intrigerende man, ik ben af en aan vanaf 2005 met hem in de weer geweest.’

98 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

Wat eert u in Van Was Van Oldenbarnevelt MOEILIJKE MAN Oldenbarnevelt? een aardige man?

‘Hij was een man met ‘Haha, dat denk ik een groot intellect. niet. Hij was koppig, Een capabel driftig en ongedulbestuurder, die dig. Maurits was begon als eenvoudig misschien wel jurist en uitgroeide aardiger.’ tot de almachtige landsadvocaat, omdat Maurits heeft in 1619 hij behendig alle belangen de opdracht gegeven tegen elkaar wist af te wegen. om Van Oldenbarnevelt Al voordat hij in 1609 een twaalf­ te executeren. jarig bestand had gesloten in de Tachtig­ ‘Zeer tragisch. Ze kwamen tegenover jarige Oorlog met de Spanjaarden, wist elkaar te staan, ook op religieus gebied.

Onder grote belangstelling is Van Oldenhij veel macht te vergaren. Hij verenigde de belangrijkste regeringsfuncties in barnevelt op zijn 71ste op de binnenplaats van het Binnenhof onthoofd. Voor zijn tijd zich. Handel en economie kwamen tot was het een humane executie. Echte bloei. Van Oldenbarnevelt is de grondlegmisdadigers en eenvoudiger lieden werden ger van de VOC, en is daar zelf ook niet gevierendeeld, verbrand of opgeknoopt.’ armer van geworden.’

‘VAN OLDENBARNEVELT IS KOPPIG, DRIFTIG EN ONGEDULDIG; MAURITS IS AARDIGER’

Wat beschouwt u als zijn belangrijkste wapenfeit?

‘Dat hij de zeven Nederlandse provinciën aaneen heeft gesmeed tot een onafhankelijke republiek. Zonder Van Oldenbarnevelt hadden we best een Frans departement kunnen worden, of een Duitse deelstaat.

Ziet u parallellen met uw eigen leven?

‘Niet met mijn leven, wel met de huidige tijd. De Europese Unie is in wezen net zo’n experiment als de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën destijds was.’

Alies Pegtel is historicus en journalist.

AFBEELDINGEN: RIJKSMUSEUM AMSTERDAM ; KEKE KEUKELAAR

Wanneer maakte u kennis met Johan van Oldenbarnevelt?

‘Dat kan ik me niet precies herinneren. Ik zat op een school met de Bijbel, zoals dat heette, en daar werd het vak vaderlandse geschiedenis onderwezen. Ik behoor tot een generatie die als het ware is opgevoed met Johan van Oldenbarnevelt (1547-1619).’

Misschien wel een buitengewest van Engeland. Alle belangrijke Europese landen waren monarchieën, alleen Zwitserland was een statenbond. Maar Van Oldenbarnevelt bewees met stadhouder Maurits, die militair de leiding had, dat een buitenlandse vorst niet nodig was om de stabiliteit in de Nederlanden te bewaren.’

HEIDENSE HEILIGDOMMEN Voor de komst van het christendom kende Nederland talloze heilige bomen, bronnen, stenen en heuvels. De meeste van deze heidense heiligdommen zijn verdwenen. Desondanks zijn hier en daar in het landschap, in kerken, en zelfs op straat, nog overblijfselen te vinden die getuigen van een heidens verleden. In dit boek geeft Judith Schuyf een overzicht van deze bijzondere, maar vaak onopvallende objecten en plaatst zij ze in hun historische en religieuze context.

“Schuyf maakt een fascinerend stuk cultureel en religieus erfgoed toegankelijk voor iedereen die zijn algemene ontwikkeling op peil wil houden.”

Trouw

⋆⋆⋆⋆

ISBN 9789401914338 | PRIJS €24,99

PIETER BRUEGEL DE OUDE

Het zestiende-eeuwse Vlaanderen komt tot leven in het digitale magazine Pieter Bruegel de Oude, waarin u alles leert over de wereld en de werkwijze van deze onbetwiste meester, 450 jaar na zijn dood. Van de makers van Historisch Nieuwsblad. ©KMSKB, Johan Geleyns

GA NAAR: BRUEGEL .HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL

DE MOOISTE OUDE KAARTEN VAN NEDERLAND IN EEN LUXE UITGAVE Dit boek vertelt de geschiedenis van Nederland aan de hand van honderd bijzondere historische kaarten. Van het oudste bekende Nederlandse kaartje uit 1307 over de bouw van een kerk in de Aardenburgse moer tot een van de eerste fietskaarten uit 1896 en een kaart van de stormvloed in 1953. De kaarten laten zien wat er in de loop der eeuwen is veranderd, maar tegelijk wat ongewijzigd is gebleven.

Daardoor krijgt dit verhaal een heel bijzondere actualiteit: wij maken deel uit van die geschiedenis, elke dag.

Introductieprijs t/m 31 augustus: € 59,- i.p.v. € 79,-

‘Een geschiedenis zonder kaarten is onleesbaar’ – uit het voorwoord van Peter Vandermeersch

 NU VERKRIJGBAAR IN DE WINKEL

OF VIA HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL/100KAARTEN