MijnStadMijnDorp Historisch Tijdschrift Overijssel, juli-augustus 2010 by Overijssel Toen en Nu Historisch Tijdschrift

17-06-2010

14:12

Pagina 1

MIJN

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

STAD DORP

HISTORISCH TIJDSCHRIFT OVERIJSSEL

NUMMER 3 | JULI-AUGUSTUS 2010 | €5,95

Pony’s en ondernemerschap

Johanna van Buren

A.J. Brusse

met de familie Bemboom in Slagharen

Dichteres ‘op fietse’ door Overijssel

Alles, óveral, áltijd fotograferen

zie pagina 10-15

En verder: Reisgids uit 1724 • Column Ad van Liempt • Fanfare in Giethoorn • Reizen met Karel Schönfeld Wichers • En meer…

Vader en zoon uit Enschede

Wij, Jan Cremer Wereldreizigers historischcentrumoverijssel

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

2 inhoud

14:12

Pagina 2

Jaargang 1, nummer 3, juli-augustus 2010

Foto omslag: Jan Cremer in 1972 op het Rode Plein in Moskou.

10 6 In dit nummer 10 Wij Jan Cremer 16 Pony’s en ondernemerschap in Slagharen 19 Drie generaties OAD 20 ‘Op fietse’ met Johanna van Buren 24 A.J. Brusse fotografeerde ‘álles, óveral, áltijd’ 30 Reizen met de ‘Kueklkoare’. Karel Schönfeld Wichers ontwierp voorloper van de camper

16 Rubrieken 5 In de werkplaats Stadsarchief en Athenaeum Bibliotheek (SAB) 450 jaar; reisgids uit 1724 8 Uit de Beeldbank Vreemd varend voertuig 9 Column Ad van Liempt. Per vuilniswagen naar de boeren 22 Naar de plek van Jan Mol uit Giethoorn nog altijd in Fanfare

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:12

Pagina 3

Wim Coster, hoofdredacteur

Op reis

elen zullen er deze zomer weer op uittrekken; in, naar en vanuit Overijssel. ‘Reizen’, al dan niet bij wijze van vakantie, is daarom het thema van deze derde aflevering van MijnStadMijnDorp. Twee bijzondere reizigers met dito verhalen, waarvan de zoon bij het grote publiek ongetwijfeld bekender is dan de vader, sieren het omslag .

Het stuk dat Ben Siemerink over hen schreef, leidde bij hem tot het idee om over Jan Cremer sr., ‘de vader van’, een biografie te schrijven. ‘Junior’, onlangs zeventig geworden, zou dit zeer toejuichen en stelt daarvoor graag materiaal en informatie beschikbaar. De gesprekken zijn gaande; zie pagina 15. Zo gaat ook het artikel uit aflevering 2 over de motorcoureur Theo Bult leiden tot een nieuwe publicatie. In het binnenkort te verschijnen boek Overijssel. Plaatsen van

herinnering zal namelijk een hoofdstuk worden opgenomen over het circuit van Tubbergen. Zelfs ontstond het idee voor een boek over dit stratencircuit en nog vele andere, zoals die van Raalte, Oldebroek, Tolbert of Hengelo (G). Materiaal, zeker ook fotomateriaal, is er meer dan voldoende. Tijdens de presentatie, op

22 mei jl. in Tubbergen, ontstond ook spontaan het plan voor een reünie van oud-motorcoureurs. Andere reacties brengen eveneens nuttige en soms verrassende informatie naar boven, zoals blijkt uit de reacties op pagina 39. En zo krijgt MijnStadMijnDorp nu al een functie die het in de toekomst steeds meer moet gaan krijgen: laten zien wat er leeft in en om de geschiedenis van Overijssel; nieuwe verbindingen creëren; zaken in gang zetten; enthousiasmeren. Wanneer binnenkort ook het digitale platform MijnStadMijnDorp in de lucht is, zal die functie alleen nog maar belangrijker worden. Want dan kan iedereen die interesse heeft voor de geschiedenis van Overijssel – en die interesse wil delen – nóg beter terecht. De voorbereidingen voor deze toekomstige digitale reizen en hun halteplaatsen lopen al geruime tijd. (Zie www.mijnstadmijndorp.nl) Het einddoel

28 De fascinatie van Jan Wester Vollenhove op de kaart

ligt in de toekomst. Maar vast staat, dat er nieuwe en verrassende routes en bestemmingen zullen ontstaan in de historische wereld van Overijssel.

■

32 Gesignaleerd 32 34 35 36 37 39

Uitgelicht Fietsroutes langs de geschiedenis Agenda Mededelingen IJsselacademie Mededelingen VORG Fotovraag Colofon

Oproep De redactie van MijnStadMijnDorp nodigt instellingen (archieven, bibliotheken, musea, historische verenigingen enzovoort), maar ook particulieren, in en buiten Overijssel, uit om uitbreiding te geven aan de lijst van vaste correspondenten. Om melding te maken van activiteiten en nieuwe publicaties, maar óók om artikelen en illustratiemateriaal aan te bieden, suggesties te doen of te reageren op de inhoud van het tijdschrift. Tevens roept de redactie auteurs op om met voorstellen te komen voor bijdragen aan een thema, een rubriek of anderszins. Op die manier kan MijnStadMijnDorp Historisch Tijdschrift Overijssel nog beter laten zien hóe en wáár geschiedenis leeft in deze provincie! Belangstellenden kunnen zich melden via:

msmdhto@historischcentrumoverijssel.nl

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Pagina 4

4 advertentie

De familie Overijs op vakantie

Voor V oor v veel eel ffamilies amilies e een en jjaarlijks aarlijks tterugkerend erugkerend d drama: rama: waar we heen op vakantie? Voor en Fien w aar gaan gaan w eh een o pv akantie? V oor Thijs Thijs e nF ien O verijs was was h et o ok d it jjaar aar w eer v eel g esteggel Overijs het ook dit weer veel gesteggel a an d ek eukentafel. Hun Hun k ids, B as ((19) 19) e n JJulia ulia (21), (21), aan de keukentafel. kids, Bas en w ilden w el e rgens heen heen w aar wat wat tte eb eleven viel. viel. wilden wel ergens waar beleven W aar je je lleuke euke natuur natuur vond vond m et w el iiets ets tte ed rinken Waar met wel drinken e rbij en en v oldoende c ulturele uitdaging uitdaging n atuurlijk. erbij voldoende culturele natuurlijk. T hijs wou wou iin ne lk geval geval z ijn hengeltje hengeltje u it k unnen Thijs elk zijn uit kunnen g ooien, tterwijl erwijl F ien met met n ame d ed rang v oelde o m gooien, Fien name de drang voelde om llekker ekker crea crea te te d oen door door mooie mooie v ergezichten o p doen vergezichten op h et doek doek te te smeren. smeren. E n hun hun blauwe blauwe caravannetje, caravannetje, het En h un eigen eigen ‘‘kueklkoare’, kueklkoare’, k on o ok n iet a ev eel hun kon ook niet all tte veel ie k ilometers m eer h ebben n aa lle zomerfestivals zomerfestivals d kilometers meer hebben na alle die d e familie familie h ad b ezocht. de had bezocht. Het ult tieme compr omis: lekker weg in eigen land, ultieme compromis: e pr ovincie zelfs. Hun car in de eigen avan heeft een provincie caravan plekje gekr egen op de camping g in Olst. Daar liggen gekregen bovend dien de rroots oots van Fiens g rootvader Klaas, de bovendien grootvader oud-ve erzetstrijder bij de Overijsj jes. Dus een mooie oud-verzetstrijder Overijsjes. kans vo oor Fien en Thijs om zich wat ver der in de voor verder familie egeschiedenis te ver diepen. Opa Klaas was actief familiegeschiedenis verdiepen. in het verzet v van Deventer en werkte w later ook mee aan he et stationer en van de Ame erikaanse tr oepen in de het stationeren Amerikaanse troepen IJssellin nie tijdens de K oude Oorl log. IJssellinie Koude Oorlog.

natuurlijk geschiedenisles op Zeker wanneer de natuurlijk een een g eschiedenisles o p zich. zich. Z eker w anneer d e familie als uitje ook nog de bunkers familie a ls u itje o ok n og d e vvolledig olledig iingerichte ngerichte b unkers langs het bezoekt. langs h et landgoed landgoed b ezoekt. De familie duikt gr graag zoals aag in i haar eigen verleden, verleden zo oals in de vorige aflevering van lezen v dit tijdschrift al te lez zen viel. Vooral erg geïnteresseerd geraakt Vooral Fien is er g esseerd ger aakt in g geïnter haar familiegeschiedenis. vorig familiegeschiedenis. Het begon toen ze vor rig jaar een keer een flitscursus flitscu ursus genealogie deed, stamboomonderzoek. Binnen keren B de kortste ker en had h ze uitgevonden dat haar betgrootvader, haa ar betgr ootvader, Jannes Steunenberg Holten, geweest, Steunenberg uit Holten n, schoenmaker was gewe eest, net als haar overgrootvader grootvader overgrootvvader Gerrit en haar gr oottvader Klaas. l Fien i stuitte i ook k op o allerlei ll l i mysteries i rrond ond d de d verzetsgeschiedenis van n Klaas, maar daar is nog g een heleboel over uit te zoeken. zoe eken. Fien is benieuwd off ze er archieven misschien vinden. in de ar chieven misschi en nog iets over kan vind den. Gelukkig ligt het Historisch Historisch Centrum Overijssel in n Zwolle op fietsafstand van Olst. Olstt.

De F Familie amilie Overijs Een typisch Overijsselse Nijverdal. e familie uit Nijver dal. Je komt k ze de komende tijd vast wel krant, w een keer tegen. In de kr ant, op tv tv, v, op internet of live e bij een evenement. Zij vormen v namelijk het gezicht van Overijssel. rijssel. van de campagne Jij & Ove De Overijsjes zullen je wijzen bijzondere w op de mooie en bij jzondere kanten van Overijssel, maar discussie H et rrijke ijke vverleden erleden van van d it prachtige prachtige n atuurgebied llangs angs m ook met je in discus ssie Het dit natuurgebied d e IJssel IJssel is is n og d uidelijk zzichtbaar. ichtbaar. H er en en d er ssteken teken zzelfs elfs gaan en vooral vooral samen met m jou ontdekken waar de de nog duidelijk Her der Alles nog n og de de geschutspoorten geschutspoorten van van iingegraven ngegraven Shermantanks Shermantanks provincie provincie voor staat. Al e terug les over de familie vind je www.jijenoverijssel.nl, Word de provinciale en ﬁetstroutes omhoog. llangs angs d e vvele ele p rovinciale wegen wegen e nﬁ etstroutes o mhoog. op www .jijenoverijssel.nl, W ord ook huisvriend van de familie familieoverijs.hyves.nl. En bezoek kasteel De Haere E n een een b ezoek aan aan het het rroemruchte oemruchte k asteel D eH aere iiss f ili via i familieoverijs f ili ijs.hyves.nl. h l

Praat mee. Praat Doe mee. Leef mee.

rregie egie

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Pagina 5

in de werkplaats van de geschiedenis 5

door Michael Amsman

Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek

450

SAB JAAR DEVENTER

De oorsprong van Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek (SAB) ligt in 1560, toen door het

Deventer Stadsbestuur een boekenverzameling werd aangekocht. De tachtig boeken van wijlen Jan Willemszoon Bruinvis (pastoor Phoconius) kostten 102,5 goudgulden. De stadsbestuurders gaven opdracht om ‘voir dese Stadtsboecken’ die voor iedereen te zien moesten zijn, een kast te maken en daarmee had de instelling het karakter van een openbare bibliotheek.

Boven: Klooster 3 in de jaren zestig, nog voor hier later het SAB werd gevestigd; tegenwoordig ook op Klooster 12, met (rechts) Clemens Hogenstijn voor de ingang.

In 1630 werd het Athenaeum Illustre opgericht,

zend foto’s en andere illustraties. Tot de collectie

een gewestelijke hogeschool, die tot 1878 heeft

behoren - na de fusie in 1999 met het Deventer

bestaan. De stadsbibliotheek werd tevens de

Stadsarchief - ook drieëneenhalve kilometer archief-

bibliotheek van het Athenaeum en zo ontstond

stukken. Op de website van SAB (www.sabinfo.nl) zijn

de naam Athenaeumbibliotheek.

veel boeken digitaal te lezen.

De oorspronkelijke collectie van tachtig boeken groei-

Ook de kaarten van de in 1724 voor het eerst en in

de in viereneenhalve eeuw uit tot een verzameling

2010 opnieuw uitgegeven Weghwyser zijn daar te

van driehonderdduizend boeken, honderdvijftigdui-

bekijken.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Pagina 6

Onder: Clemens Hogenstijn met de Weghwyser in de studiezaal van het SAB, voor de Deventer Collectie.

Een tripje van Amsterdam naar Deventer duurde twintig uur, toen in 1724 de eerste

Drie eeuwen oude

reisgids

reisgids van Overijssel werd gedrukt. Het bijzondere aan het prachtig heruitgegeven boekje: het is nog altijd bruikbaar! Ga ermee naar

nog prima bruikbaar

Deventer of Kampen en de

e enige twee exemplaren van de Weghwyser

Drukker Jan de Lat, die werkte in de Deventer

en zeven kleinere plaatsen. Die kaarten maken de reis-

door de Provintie van Overyssel die de eeuwen

Nieuwstraat, had zich wat betreft de Overijsselse ste-

gids bijna drie eeuwen later nóg bruikbaar. De wan-

hebben overleefd, liggen in de kluizen van

den beperkt tot Zwolle, Kampen en Deventer.

delroutes kloppen niet meer, de reisafstanden al hele-

Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek

Zwolle-Kampen was drie uren gaans, Zwolle-

maal niet, maar aan de oude binnensteden van de

(SAB) in Deventer. Beschermd tegen vocht, vuur en

Deventer zes uren, Deventer-Kampen acht uren. Hoe

geportretteerde plaatsen is niet zo gek veel veran-

inbraak. Als ze in de verkoop zouden komen, waren

lang het lopen was van pakweg Raalte naar Deventer,

derd.

ze onbetaalbaar. Toch liggen ze binnen ieders bereik

dat was waarschijnlijk genoegzaam bekend.

De stadsmuren en verdedigingspoorten zijn nage-

nu de jubilerende bibliotheek annex stadsarchief

De bezitter van de Weghwyser wist zo welke route hij

noeg verdwenen, maar de meeste huizen en kerken

– 450 jaar oud alweer, de oudste van het land – ze

moest nemen en hoe lang hij onderweg zou zijn naar

staan er nog. Vooral de stratenpatronen zijn nog uit-

opnieuw heeft uitgegeven in een oplage van 1.500

een bestemming. Bovendien werd hij gefaciliteerd

stekend herkenbaar.

exemplaren.

met plattegronden van tien plaatsen; de drie belang-

Voor wie was die Weghwyser eigenlijk bedoeld, in een

Wat behelst de Weghwyser? Allereerst een stratengids

rijkste steden van Overijssel, Deventer, Kampen en

tijd dat het gros van de Nederlanders zijn hele leven

van de provincie. Nu was ‘straat’ in 1724 een rekkelijk

Zwolle, in de toenmalige volgorde van importantie,

geen stap buiten de eigen woonplaats zette?

begrip; een verbinding tussen twee plaatsen was gewoonlijk een zandpad, dat door voeten en hoeven was platgetreden. Het gros van de reizigers ging te voet, wie het kon betalen nam de koets, de snelheidsduivels van die tijd bestegen een paard. Een tripje naar een andere Overijsselse plaats was een hele onderneming. Neem Hardenberg-Ootmarsum, een afstand van net 25 kilometer, waarvoor we nu een kwartiertje per auto onderweg zijn. In 1724 was dat zeker vijf uur te voet. Vollenhove-Almelo, ruim honderd kilometer: nu een stief uurtje, toen tien uur. Kampen-Steenwijk, zes uur: de moed zou ons in de schoenen zinken, maar tot de uitvinding van de ontploffingsmotor waren dat geaccepteerde reistijden.

Plannen Een reiziger moest dus plannen en daarin voorzag de Weghwyser met een gedetailleerde tabel. Die rekende niet in kilometers of ellen, of welke lengtemaat in die tijd ook in zwang was, maar in ‘uren gaans’ te voet.

Weghwyser wijst u de weg.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

De Weghwyser door de Provintie van Overyssel is te bestellen via 0570–693740 of info.sab@saxion.nl. Meer informatie op www.sabinfo.nl.

14:13

Pagina 7

Boven: ‘Nieuwe Steedewijzer afstandstabel met bijbehorende informatie in Nagge’s ‘Weghwyser’.

‘Onderschat niet hoeveel reizigers en toeristen je toen al had’, zegt de Deventer stadshistoricus Clemens Hogenstijn, die een inleiding schreef bij de heruitgave. ‘Je moest er de tijd en het geld voor hebben, maar er was een druk verkeer tussen de Overijsselse plaatsen.’ Die reizen waren niet zozeer ommetjes, zoals we tegenwoordig een zondags tripje naar de Veluwe maakten, maar dienden een doel. ‘Landmeters en handelaren reisden het hele land door, soldaten verhuisden naar hun nieuwe legerplaats, en ook voor huwelijken werd veel gereisd.’ Met het reisgidsje dat hij voor die ondernemende Overijsselaars maakte heeft Jan de Lat een huzarenstukje geleverd, zegt Hogenstijn. ‘De Weghwyser was de Capitool Reisgids van zijn tijd!’.

■

Onder: Overijssel op de kaart van Nicolaas ten Have (1604-1650). Aangenomen mag worden, dat de eerste druk van de kaart in 1648 gereed was.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Pagina 8

8 uit de beeldbank

door Ester Smit

et Deventer Dagblad maakte op 29 juli 1963

om kwart voor twee op die julidag aan in Deventer,

van de Maasstad. Het reed daar vanaf de oever zo de

melding van een zekere heer Braun uit

waar hij bij het IJsselhotel de wal op reed. Na een

rivier in om naar de overkant te varen. In dat geval tijd

Duitsland, die zei genoeg te hebben van het

picknick met vrouw en hondje stapte hij weer in en

besparend en geweldig attractief, maar niets nieuws

drukke verkeer. Hij wilde rust in zijn vakan-

vertrok dobberend over het water richting Zwolle.

onder de zon!

tie. ‘Het is voor de automobilist geen plezier meer

Dat de reis via de waterweg langzamer ging deerde

De foto met Braun en zijn amfibievoertuig werd

zich in het verkeer te wagen’, aldus de Duitser. Zijn

hem niet, het was immers vakantie …

gemaakt door de Deventer fotograaf D.W. Nijland.

zelfgebouwde voertuig bood uitkomst. De auto kon

Bijna vijftig jaar later reed bij Hasselt een bus het

Hij legde het tafereel vast op 6 x 6 cellulosenegatief.

rijden, maar de eigenaar had tussen de achterwielen

Zwarte Water in en bleef ook drijven. De Stentor van

Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek kocht zijn

twee schroeven gemonteerd, zodat het vehikel

woensdag 21 april 2010 maakte er melding van. Het

negatievencollectie in juni 1980 aan. De foto van de

bovendien in het water kon varen. Hij had dus een

voertuig, in bezit van het Rotterdamse bedrijf

heer Braun is te vinden onder nummer 012219 van de

amfibie gecreëerd. Braun voer de IJssel af en kwam

‘Splashtours’, deed al vanaf maart dienst in de haven

website www.deventer.nl.

Vreemd varend voertuig

■

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

door Ad van Liempt

Pagina 9

Frans Nieuwenhuis, Naar de Boeren! Kinderuitzendingen in de Hongerwinter. Rotterdam 2010.

column 9

Per vuilniswagen naar de boeren; mét rozenkrans ‘Na uren kwam de vuilniswagen aan de IJsselbrug bij Zwolle. Daar was Duitse controle. De papieren waren in orde, de vuilniswagen mocht doorrijden.’ (Citaat uit ‘Naar de Boeren’)

In april 1945 werd de brug door terugtrekkende Duitsers vernietigd.

‘

lk koffertje moet voorzien zijn van de naam en

uiteenlopende manieren waarop die kinderen in het

ook een verslag bekend van een reis per binnenvaart-

adres van het kind en indien mogelijk van de

noorden van het land terecht kwamen. Reizen in de

schip van negentig kinderen uit Rotterdam, via

plaatsnaam waarheen het kind wordt uitge-

hongerwinter - dat was toch eigenlijk onmogelijk? De

Stavoren naar Leeuwarden. Ze waren er in drie dagen,

zonden.’ Deze zin staat in een formulier met

spoorwegen staakten sinds september 1944, benzine

met alleen wat oponthoud bij de brug van Vianen, die

de intrigerende kop ‘Kinderuitzending Overijssel’. Het

was niet meer te krijgen, en via schepen reizen was

in januari door een geallieerde bom was geraakt en

stamt uit de eerste weken van 1945, en het heeft

levensgevaarlijk. Toch kwamen 50.000 kinderen in

langzaam in de Lek was gegleden: daar was doorvaart

betrekking op een tamelijk onbekende, maar niette-

noord-oost-Nederland terecht.

nogal ingewikkeld.

min grootscheepse operatie uit de hongerwinter. In

In het boek van Nieuwenhuis staat een foto van een

Onderzoeker Frans Nieuwenhuis heeft ook verhalen

een paar weken tijd werden 50.000 kinderen uit de

vuilniswagen. Die was afkomstig uit Naarden, en werd

gevonden van kinderen die per trein zijn gereisd. Dat

steden in het westen van het land overgebracht naar

ingezet voor het vervoer van achttien kinderen van

moeten wel Duitse treinen zijn geweest die na de

de provincies in het noorden en het oosten, ook naar

Amsterdam naar Oost-Groningen. In het binnenste

spoorwegstaking in Nederland de meest noodzakelij-

Overijssel. Vijftigduizend kinderen, weggehaald uit de

van de vuilnisauto was een dikke laag stro gelegd, met

ke transporten kwamen verzorgen. Het ging in dit

dodelijke hongersnood in de Randstad, en daardoor

daarop stevige dekkleden. Op 24 januari kropen acht-

geval om een evacuatiereis van de NVD, de

gered van een bijna zekere ondergang.

tien Amsterdamse kinderen door de stortgaten van

Nederlandse Volks Dienst, een organisatie van de

Op het formulier stond vermeld wat de kinderen

de vuilnisauto. Daarna zette de auto zich in beweging,

NSB die eveneens kinderen in veiligheid bracht. En

moesten meebrengen als ze op reis gingen. Hun

door een dikke mist en over spekgladde wegen: de

dan zijn er ook nog kinderen met paard en wagen

stamkaart en bonkaart, zodat ze voor eten in aanmer-

sneeuw was vastgevroren. Na uren kwam de vuilnis-

naar het noorden gebracht, en op de (bak)fiets en

king zouden komen. En: drie stel ondergoed (‘als het

wagen aan de IJsselbrug bij Zwolle. Daar was Duitse

zelfs te voet. Een document van de Commissie voor

enigszins mogelijk is’). En: schoeisel (‘alles wat het

controle. De papieren waren in orde, de vuilniswagen

Kinderevacuatie in Utrecht spreekt van ‘wandeltrans-

nog bezit aan schoenen en klompjes enz.’). En dan

mocht doorrijden. Het transport werd een succes: de

porten’. Zo hebben 25 kinderen in februari 1945 van

natuurlijk ook nog spullen voor het geestelijk welzijn.

kinderen kwamen op allerlei opvangadressen waar ze

het klooster van de zusters Augustinessen in Utrecht

Het formulier: ‘Voor R.K.: Kerkboek en Rozenkrans.

de maanden erna genoeg te eten kregen.

naar Overdinkel gelopen - 135 kilometer. Alleen het

Voor Protestanten: Bijbel en/of Kerkboekje.’

Het kon ook anders. Op 21 maart vertrokken uit de

laatste stuk ging per paard en wagen.

Het formulier staat afgedrukt in het boek Naar de

Rotterdamse Coolhaven twee kolenschuiten, de

Eén van de ooggetuigen van de kindertransporten is

Boeren, van Frans Nieuwenhuis, een gepensioneerde

‘Nooit Gedacht’ en de ‘Helvetia’, naar het noorden,

auteur Frans Nieuwenhuis zelf. Toen hij na vijf dagen

chemicus van Shell, die als elfjarige vanuit Den Haag

met aan boord 450 Rotterdammertjes. Ze werden

in een scheepsruim in Friesland aankwam schreef hij

naar het Friese Tzum werd uitgezonden. Wat in zijn

getrokken door sleepboten. Ze kwamen na een reis

een brief naar zijn vader en moeder. Hij zette erbo-

uiterst leesbare boek vooral in het oog springt, zijn de

vol hindernissen na acht dagen in Groningen aan. Er is

ven: ‘De vreselijke reis’.

■

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Pagina 10

Wij, Jan Cremer Wereldreizigers

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

door Ben Siemerink

‘Er zijn reizigers en reizigers. Er zijn er, die hun tocht door Cook of een ander reisbureau

Pagina 11

Cremer sr, in 1937, tijdens de Spaanse Burgeroorlog, gewond aan een voet.

p 13 december 1937 kondigde de redactie

trad. Hoewel Jan Cremer jr. zijn in Enschede en

van de Nieuwe Hengelosche Courant en Het

omstreken roemruchte vader nooit echt heeft gekend

Kanton Goor met gepaste trots een serie

– Cremer sr. overleed in 1942 toen zijn zoontje twee

brieven aan over de reis die Jan Cremer uit

jaar oud was – ontdekte hij tijdens een jarenlange

Enschede van mei 1937 tot januari 1938 maakte naar

speurtocht steeds meer overeenkomsten. Zo citeerde

zorgvuldig laten voor-

Palestina. Jan Cremer, inderdaad. De vader van de

hij met instemming uit de doctoraalscriptie Ik Jan

‘angry young man’, die in 1964 het brave Nederland –

Cremer, een terreinverkenning van Peter van Schie uit

bereiden en vanuit hun

en later de wereld – schokte met zijn zelfbenoemde

1977: ‘De oude Cremer is herkenbaar in Jan Cremer:

onverbiddelijke bestseller Ik Jan Cremer. De Jan

pionier, vrouwen, avontuur, reizen, omgang met geld,

Cremer, die als rusteloze en vrijgevochten globetrotter

zijn onverzettelijkheid enzovoort. Het beeld is dat van

met reisverslagen van zijn veelvuldige tochten naar

een uitvergrote Jan Cremer.’

comfortabele zitplaats in vliegtuig of D-trein de wereld leeren kennen, en er zijn er, die als echte globetrotters van dorp tot dorp en van stad tot stad trekken, bij boeren in het hooi slapen en wel over veel optimisme, doch niet over een chèqueboek beschikken. Tot dit laatste genre reizigers behoort de heer J. Cremer uit Enschede, die op de fiets naar Palestina trekt. Hij heeft voor ons blad verschillende reisbrieven geschreven, waarvan we hier den eersten laten volgen. Hij vertelt daarin hoe hij, na een tocht dwars door Europa, van Bulgarije in Turkije kwam.’ Uit Nieuwe Hengelosche Courant/ Het Kanton Goor, 13 december 1937.

Siberië en Mongolië in de voetsporen van zijn vader

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Pagina 12

12 over zijn vader, de wereldreiziger. In zijn verbeelding groeide die vader, van wie hij zelfs nooit een foto had gezien, uit tot een mythische figuur. ‘Een grote forse man, een reus met brede schouders, grote handen en stevige polsen. Zilverblond haar en opvallende blauwe ogen in een altijd gebruind gelaat; gelooid door vele reizen in de zon.’ In zijn onverbiddelijke bestseller Ik Jan Cremer heeft hij dat beeld in 1964 stevig aangedikt. ‘Van mijn vader weet ik niet meer dan dat het een gevreesde en gevaarlijke avonturier was, oorlogscorrespondent en ontdekkingsreiziger. Hij was een van de eersten die Egypte, Klein-Azië, Perzië, de Balkan, de steppen, woestijnen en poesta’s introk, te voet, per fiets of per trein, en daar dan maandenlang tussen de autochtone bevolking leefde, er boeken over schreef en te gast is geweest bij sjeiks, koningen en premiers op de halve wereldbol.’

Feit en fictie De ‘Vatersuche’ van Jan Cremer jr. leverde in de navol-

Reizen in het bloed

gende jaren in diens barokke boeken een onnavolgba-

Reizen zat de Cremers, stammend uit een familie van

re mengeling van feiten en fictie op. Feit is, dat Jan

hoefsmeden en beroepsmilitairen uit Pruisen en

Cremer sr. op 30 november 1877 werd geboren in

Hessen, in het bloed. Jan Cremer jr. was zich daarvan

Enschede. En dat hij daar in eerste instantie als bank-

al vroeg bewust. Als jongetje bracht hij vele zondag-

werker en elektricien werkzaam was, vervolgens korte

middagen door op de stoffige zolder van de woning in

tijd uitweek naar Duitsland, om terug te keren toen

Emmastraat in Enschede, waar hij met zijn moeder

de dienstplicht hem riep. Werkloosheid na zijn

woonde. Urenlang verloor hij zich in de inhoud van

diensttijd bij de marine, dreef Cremer sr. in 1898 naar

een zware zeemanskist met tastbare reisherinnerin-

Amsterdam, waar hij werk vond als smid. Daar ook

gen; het enige dat zijn vader had nagelaten. Terwijl

ontmoette hij Margaretha Elisabeth Smit, met wie hij

sigarenkistjes vol ansichtkaarten, enveloppen met

op 3 januari 1901 in Enschede in het huwelijk trad.

foto’s, een blik glasnegatieven, de Schoolatlas der

Al deze feiten kunnen worden ontleend aan de artike-

Rechtsonder: Jan Cremer met moeder Rosza Csordas Szomorkay Wendl, omstreeks 1945.

geheele aarde en een door motten aangevreten knap-

lenreeks ‘Typen en schetsen uit de opkomst van de

zak door z’n knuistjes gleden, fantaseerde de kleine

Socialistische Beweging in Twente’, verschenen in het

Onder: Het Acasiaplantsoen 1950.

Jan over verre, geheimzinnige landen en volken. En

anarchistische periodiek Recht door Zee. Toen Cremer

Het Acasiaplantsoen, ‘Het Oostblok’, omstreeks 1964.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Pagina 13

Mongolië, 1971, in de Gobi-woestijn, nabij Altai.

sr. na zijn huwelijk als monteur in Driebergen aan de

de graanschuren en rijke oogsten en van zaden en

beweerd dat het huis nog net zichtbaar is op de

slag ging bij de aanleg van elektrische installaties,

vruchten’, kan Cremer sr. niet om de dreiging van de

schoolplaat De fabrieksstad Enschede. Jan Cremer jr.

bracht zijn socialistische en anarchistische inborst

oorlog heen. ‘Doch met dezen oorlog schijnt alles in de

beschreef dit huis in zijn trilogie De Hunnen bloemrijk

hem voor het eerst in conflict met zijn bazen. De

war en krankzinnigheid heeft ’t menschdom aangegre-

aldus: ‘Het lag in een rij winkelhuizen, in het voorna-

man, die niet schroomde een meningsverschil met z’n

pen. Het koren, dat eens rijpte op weelderige akkers, bij-

me gedeelte van de straat, en Cremer had twee pan-

vuisten te beslechten, greep in dit geval naar de pen

een gegaard door nijvere handen, ligt nu op den bodem

den verbouwd tot één huis. Met etalages aan de

om in een brochure met de titel Een stem om recht z’n

der zee, in diepe afgronden verzwolgen. En de mensch,

straatkant. In de ene winkel lagen slordig de elektro-

gram te halen over ‘den slaafschen geest en onheuse

slaakt z’n klachten over dit onrechtmatig gebeuren...’

motoren en elektrische apparaten uitgestald waarmee

toestanden, welke in de fabriek, ook met betrekking

Cremer handel dreef, en in de andere etalage waren

Jaren dertig

antieke koperen ketels en petroleumlampen, Turkse

Ook toen Cremer sr. in de jaren dertig als elektricien

waterpijpen en kameelzadels tentoongesteld. Curiosa

Eerste Wereldoorlog

en koopman in elektrische apparaten volop werk had

waarin hij handelde, meegenomen uit verre landen.

In die tijd ondernam de rusteloze Cremer sr. ook al

in de textielstad Enschede, en in Hengelo als elektro-

“Exposition de bellas Artes Espanola” stond in sierlij-

z’n eerste avontuurlijke reizen. Zo vertrok hij in 1905

monteur in dienst was bij de Heemaf NV, bleef hij

ke krulletters op de ruit geschilderd.’

met een kameraad te voet naar Rome. Volgens zoon

zoveel mogelijk reizen. Met z’n broer Cornelis, die

Jan was die reiskompaan de beroemde sociaal-anar-

een houthandel had in Parijs, had hij vóór 1920 al

Liefde op het eerste gezicht

chistische voorman Ferdinand Domela Nieuwenhuis,

regelmatig door (toen nog) ‘donker Afrika’ gereisd

Met enige regelmaat hing er in de nering van Cremer

maar daarvan is nooit enig schriftelijk of andersoortig

om hout te kopen. Later in dienst bij de Heemaf

sr een bord met het opschrift: ‘Voor onbepaalde tijd

bewijs gevonden. Feit is wel, dat beide mannen elkaar

begeleidde hij transporten naar het Midden-Oosten,

gesloten’. Dan trok hij er, bevangen door ‘Fernweh’,

goed gekend moeten hebben, want Cremer sr.

waar in de woestijn kabels moesten worden gelegd.

voor kortere of langere tijd op uit. Cremer sr. maakte

schreef tijdens de Eerste Wereldoorlog onder de titel

In Enschede had Cremer sr. na de Eerste

voetreizen naar Locarno en dwars door de Pyreneeën

‘De grens’ een artikel voor het tijdschrift Morgenrood

Wereldoorlog meerdere zaken. Een winkel in elektri-

van Tarbés naar Zaragoza. Maar hij was ook als oor-

van Domela Nieuwenhuis.

sche apparaten aan de Noorderhagen 48, een smede-

logscorrespondent actief tijdens de Spaanse

De oorlog lijkt aanvankelijk ver weg in de ronkend-

rij aan de Langestraat 62, naast het stadhuis en eind

Burgeroorlog, hoewel hij geen geldig paspoort had

romantische beschrijving van de ontluikende natuur tij-

jaren dertig een winkel-woonhuis met werkplaats aan

voor Spanje. Zijn grootste prestatie als wereldreiziger

dens een lentewandeling van Enschede naar

de Emmastraat 10.

was echter de reis per fiets naar Palestina, van mei

‘Glanerbrücke’, de Duitse grens. Maar na een hoopvolle

Van dit laatste pand, lang geleden afgebroken, zijn

1937 tot januari 1938, waarvan hij verslag deed in De

passage over de natuur, die weer zal zorgen voor ‘gevul-

geen afbeeldingen bewaard gebleven. Al wordt

Nieuwe Hengelosche Courant.

tot het andere personeel, bestonden.’

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Groenland 1972, aan het werk op de Eeuwige IJskap richting Noordpool.

Pagina 14

Bronnen: Jan Cremer Sr., Op de fiets de wereld in. De Bezige Bij, Amsterdam 1978. Jan Cremer, De Hunnen. Trilogie. De Bezige Bij, Amsterdam 1983. J. Heymans, Oorlog op Pathmos. De Oare útjouwerij, Enschede 1998. Met daarin opgenomen de toneelmonoloog Wolfsjong.

Tijdens die reis ontmoette Cremer sr., inmiddels ruim

het landgoed dat beheerd werd door Ferenc

Negen maanden later, op 20 april 1940, werd in

zestig en gescheiden van zijn eerste vrouw, in

Szomorkay. Het domein van Esterházy in Szigliget, op

Enschede Jan Cremer jr. geboren.

Boedapest de conservatoriumstudente Rosza Csordas

de noordoever van het Balatonmeer, in het Komitat

Szomorkay Wendl. Zij was een dochter van de rent-

Veszprem. In een landhuis, omringd door cipressen

Weg uit Enschede

meester op een boerderij aan het Balatonmeer. Het

en dennenbomen, met uitzicht op het golvende land-

In de lente van 1943 maakte Jan Cremer jr. op driejari-

was liefde op het eerste gezicht. Een liefde die beklijf-

schap van Transdanubië, de beboste heuvels en

ge leeftijd zijn eerste treinreis. Van Enschede naar

de, want Cremer sr. liet haar overkomen naar

beboste bergen, de golvende graanvelden, de wijn-

Vroomshoop. Sindsdien wilde hij, net als z’n vader de

Enschede, nadat hij er was teruggekeerd van zijn

gaarden, de groene weiden en gele akkers, waarboven

wereldreiziger, nog maar één ding: weg uit Enschede.

Palestinareis. Op 26 mei 1939 werd het huwelijk tus-

immer buizerds en valken zweefden. Waar ze bij aan-

In Enschede word je geboren om te emigreren, zei

sen de rusteloze wereldreiziger en de ravissante

komst op de hoeve uitbundig door de vrouwen ver-

Cremer sr. altijd. En: ‘Er zijn maar twee goede zaken in

Hongaarse voltrokken. Op 20 april 1940 – de verjaar-

welkomd waren met brood en zout.’

Enschede en dat is de grens en de trein naar

dag van Adolf Hitler – werd in het ziekenhuis vlak ach-

Een paar bladzijden verderop beschreef Jan Cremer jr.

Amsterdam.’ Een dag na zijn zestiende verjaardag zat

ter de werkplaats van Cremer sr. hun zoon geboren.

in robuust gebeeldhouwde zinnen hoe de wereldreizi-

Jan Cremer jr. in die trein naar Amsterdam.

ger Cremer sr. en zijn jonge bruid aan het einde van

Vastbesloten om de grauwe fabrieksstad Enschede

‘De Hunnen’

een broeierig warme dag tijdens de Hondsdagen een

voorgoed de rug toe te keren. Nieuwe, onbekende

In het eerste deel van de trilogie De Hunnen, het mag-

wandeling maakten door het prachtige Hongaarse

werelden – door zijn vader al verkend – riepen hem.

num opus van de schrijver Jan Cremer jr., namen deze

land. En hoe ze een schuilplaats zochten, toen er van-

gebeurtenissen welhaast mythische proporties aan.

achter de donkere schaduw van de Badacsony-berg

Over de huwelijksreis van zijn vader en moeder naar

een zwaar onweer naderde.

Hongarije – waarvoor hij ongetwijfeld heeft geput uit de reisbrieven van zijn vader – schreef hij bijvoor-

‘Die hete en donkere vooravond eind juli, in de

beeld het volgende:

Hondsdagen van 1939, terwijl donder en bliksem om

‘Die hete zomer brachten ze door op het Hongaarse

zich heen sloegen en de aarde deden sidderen, werd

platteland. In de Kis-Aföld, de Kleine Laagvlakte, op

ik ingelijfd in het leger der eeuwige Heimatlozen.’

‘In de trein wordt het donker. Boven de IJssel barst plotseling het onweer los. Bliksemflitsen verlichten de aarde. Dreunende donderslagen doen de treinstellen schudden op de rails. Sneller nog dan het weerlicht zal ik worden. Snel als de windhond, taai als leer, hard als staal. Specialist in het overleven en ontvluchten. Een loslopende wolf ontsnapt sneller uit de kooi dan een geketende.’ Uit: Ben Siemerink, toneelmonoloog Wolfsjong, gebaseerd op de trilogie De Hunnen. Deze monoloog is opgenomen in Oorlog op Pathmos van J. Heymans, De Oare útjouwerij. Enschede 1998.

Afrika, 1974, Djibouti.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Pagina 15

Mongolië, 1971.

Biografie over Cremer sr.

Lang gekoesterde wens Cremer jr. Hernieuwd contact bij de totstandkoming van bijgaand artikel over de Enschedese wereldreizigers Cremer heeft bij Jan Cremer jr. een lang gekoesterde wens weer manifest gemaakt: een volwassen biografie over zijn markante vader. Nadat ik in al m’n onschuld had geopperd dat zijn kleurrijke vader eigenlijk wel een echte biografie zou verdienen, liet Jan Cremer vanuit Italië weten: ‘Het is al zeer lang een enorme wens van me. Het plan voor een biografie is wel verschillende keren ter sprake gekomen maar nooit serieus uitgevoerd. Ik heb vrij veel materiaal over hem verzameld, maar veel te weinig natuurlijk. Met de research voor De

Hunnen heb ik indertijd erg veel personen gesproken. Er moeten grote interviews met hem bestaan onder meer over zijn passie als hispanoloog en overtuigd socialist. Hij was jarenlang de naaste buurman van de vader van Gerard Reve.’ Cremer mag dan zelf tijdens zijn ‘Vatersuche’ veel materiaal over Cremer sr. verzameld hebben, waarvan al het nodige doorklinkt in zijn trilogie De Hunnen, een biogra-

De schoonheid van Boedapest

scheidt, dat is de Donau – de Donau met haar machti-

fie schrijven kan en wil hij niet. Daarover zegt hij: ‘Dat zou

‘Over het algemeen is de Hongaar een vriendelijk en

ge, mooie bruggen, welke Boeda met Pest verbinden.

jij dan moeten doen. Ik zit er te dicht op.’ En zo kon het

gastvrij mens. En Nederland heeft een goede naam in

De faam, welke van de hoofdstad van het land der

gebeuren, dat een artikel in dit nog jonge historisch tijd-

Hongarije. Het gebeurde enige keren, dat een

Magyaren uitgaat, is dan ook groot. Als een sprookje

schrift wellicht de aanzet vormt tot een heuse biografie.

Hongaar zijn hoed voor mij afnam uit respect voor

is deze stad, als men in de avond van de St.

Dat die er komt is haast onvermijdelijk, want bij het

mijn land.

Gellertsberg af neerziet op de huizenzee en het licht

bespreken van concrete stappen richting uitgever, meldt

In Szekesfehervar werd ik, uit een lunchroom

der duizenden lampen langs de oevers weerspiegeld

Jan Cremer vanuit Italië ter aanmoediging: ‘Het lijkt mij

komend, opgewacht door een meisje, dat hij het

wordt door de Donau. Of als men op het

trouwens heerlijk werk om je in de figuur Jan Cremer sr. te

horen van de naam Holland was blijven wachten om

Margaretheneiland, dat als een pronkende robijn van

verdiepen. Er duiken steeds meer interessante gegevens

mij mee te delen, dat zij zeven jaar in Holland geweest

kleurige en vlammende bloemen gevat is in het

op.’ Zoiets laat je je geen twee keer zeggen. Zeker niet door

was en nu graag terug wilde naar ons land. Of ik haar

stroombed van de rivier, bekoord wordt door de

de schrijver van een onverbiddelijke bestseller.

daarbij helpen kon. Zij verzocht mij op de weg naar

zigeunermuziek.

Ben Siemerink

Boedapest (het gebeurde op de heenreis) in Nagyteétény bij haar ouders te overnachten en eerst

Geheel anders evenwel is de Hongaarse vlakte, de

de volgende dag te vertrekken.

poesta, in haar beangstigende eenzaamheid. Maar

Ik voldeed aan haar verlangen en werd gastvrij ontvan-

wanneer de ban der eenzaamheid gebroken is, dan

gen en onthaald. Ik ontmoette er onder meer ook haar

ziet men als een wonder van kleuren de bonte en fijn

broer, die eveneens in Holland was geweest en wel bij

bestikte en geborduurde kleding der landbevolking.

de familie Warmelink te Denekamp. Het verhaal van

Op hoogtijdagen is het een feest van klederdrachten

zijn herinneringen aan zijn jeugd in ons land, na de

en kleuren van met goud en zilver bestikte weefsels.

ongelukkige oorlogsjaren, was een getuigenis van lief-

De boerinnen spinnen en weven, stikken en borduren

de en dankbaarheid jegens het kleine land aan de zee.

in de winter haar mooie, rijke kleding. Op het land, in

Uit erkentelijkheid voor de aan de Hongaarse kinde-

de dorpen worden de fraaie handwerken gemaakt als

ren betoonde gastvrijheid heeft het stadsbestuur van

de winter het land in de boeien slaat en ploegijzer,

Boedapest een straat genoemd naar H.M. de

zeis en sikkel terzijde liggen. Dan gaan de boerinnen

Koningin welke heet Vilma Királynö ut (Koningin

naar de stad om haar produkten aan de vreemdeling,

Wilhelminastraat).

die geboeid wordt door de schoonheid van de in kleu-

Zoals elke wereldstad heeft ook Boedapest haar

ren geweven folklore van Hongarije, aan te bieden

brede boulevards, parken en plantsoenen, haar musea

voor weinige pengö’s.’

■

en kerken, haar nachtleven, rijkdom en weelde en in schril contrast daarmede schrijnende armoede. Maar wat Boedapest van andere wereldsteden onder-

Een van de reisbrieven van de fietstocht naar Palestina van Jan Cremer sr., zoals verschenen in de Nieuwe Hengelosche Courant.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Pagina 16

De Looping Star, geïntroduceerd in 1979.

Pony’s & Ondernemerschap in

Slagharen Toen Henk Bemboom in 1963 in Slagharen met zijn ponypark begon, stond het toerisme in Nederland nog in de kinderschoenen. Het buitenland was nog ver weg en de Nederlandse vakantieganger ging in die tijd vooral naar de eigen stranden, de eilanden, de Veluwe, de Drentse hei of het Limburgse heuvelland.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

door Michael Amsman

Pagina 17

Henk Bemboom met zijn rijdende winkelwagen, omstreeks 1940.

Zie ook agenda op pagina 35 met filmprogramma HCO.

Overal handel Koud van de lagere school, twaalf jaar jong, ging Henk Bemboom in 1932 aan het werk. Op de markt, als hulpje van zijn vader. ‘Alles voor een dubbeltje!’, was hem opgedragen te roepen. Met avondstudies zou hij later zijn theoretische kennis bijspijkeren, maar het ondernemen leerde hij in de praktijk. Op zijn achttiende reed hij met een wagen vol galanterieën door het land. In 1942, toen zijn vader omkwam bij een treinongeluk, nam hij met zijn moeder het roer over van warenhuis Bemboom. Het was kort voor de oorlog in Slagharen geopend. Bemboom jr. zag overal handel in. In 1950 begon hij met een textielfabriek en in 1954 met een reizende beurs. In demontabele huisjes, in een U-vorm geplaatst, konden winkeliers hun waren uitstallen. Voor de kinderen van de bezoekers had Bemboom iets bijzonders in petto: een ritje op een Shetland-pony. Eind jaren vijftig constateerde de duizendpoot, die in de tussentijd ook een naaiatelier had geopend, dat de omzetten in zijn warenhuis in Slagharen terugliepen. Een toevallige ontmoeting in Zwolle zette hem aan lders in den lande maakten, al voor de

Tien jaar na de start

het denken; hij was daar een klant tegen het lijf gelo-

oorlog, recreatie-parken in Hellendoorn

Bemboom pakte het vanaf 1973, tien jaar na de start,

pen, die van schrik de pakjes uit haar handen had

en Wassenaar (Duinrell) furore.

geheel anders aan. Hij kwam toen met het revolutio-

laten vallen. De vrouw schaamde zich er duidelijk

Evenals, sinds 1952, De Efteling in

naire concept van het dagticket, de ‘all in’ toegangs-

voor dat haar dorpsgenoot ontdekte dat ze elders

Kaatsheuvel. Maar die begonnen als een thee-

prijs. Zijn idee vond wereldwijd navolging. In 2001

inkopen had gedaan en niet in zijn winkel. Bemboom

tuin met een doolhof en een speeltuin of als een

kreeg hij daarvoor officieel erkenning, toen hij in

had er begrip voor; want door de toegenomen mobili-

sprookjestuin en zouden pas later uitgroeien tot

Orlando een plaats kreeg in de Hall of Fame van de

teit was de actieradius van de Nederlander nu een-

grote attractieparken.

vakorganisatie IAAPA (International Association of

maal flink toegenomen. Maar erin berusten dat de

Amusement Parks and Attractions). Het was een

zaken in Slagharen terugliepen – dat zat niet in zijn

prachtige erkenning voor bijna zeventig jaar onder-

karakter.

nemerschap.

Toeristen, die had het slaperige dorpje nodig, bedacht

Ponypret in de jaren zeventig.

Een ansichtkaart uit 1965 uit Slagharen, nabij Dedemsvaart.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Pagina 18

De eerste folder uit 1963.

18 hij. Bemboom huurde

Avonturierschap

geen adviesbureau in voor

Dochter Henric Bemboom was elf jaar toen

een marktonderzoek,

Shetland Ponypark Slagharen de deuren opende, in

maar zette de huisjes van

het Pinksterweekeinde van 1963. ‘Ik weet nog dat

zijn reizende beurs in een

de eerste gasten kwamen en dat er zo’n lage

weiland, plantte tiendui-

betonnen waterbak was. Daar zat zo’n klein laagje

zenden bomen en strui-

water in dat mijn badpak kapot schuurde.’ Haar

ken en voilà – Slagharen

eerste stapjes in vaders bedrijf waren jaren daar-

had een vakantiepark.

voor. ‘De mobiele beurzen werden altijd geopend

Maar hoe kreeg je mensen

door de gravin van Shetland. Zij werd geholpen

naar Slagharen, dat allicht

door kaboutertjes, daar was ik er één van.’

kwaliteiten had, maar niet

Henric (58) is tegenwoordig algemeen directeur,

op het vlak van recreatie

haar vijf jaar jongere broer Douwe is operationeel

en toerisme? Dat lukte met de pony’s. Elk huisje kreeg

en technisch directeur. Het attractiepark dat ze

een pony plus een wagentje. De beestjes waren van

was zoveel meer te beleven. De naam werd veranderd

runnen is in alles groter dan bijna een halve eeuw

het Shetland-ras, bekend vanwege de geringe afme-

in Attractiepark Slagharen en onder die vlag groeide

geleden. Er staan nu veertig hightech-attracties, op

tingen, wat de aaibaarheid verhoogde. Op een huisje

het pretpark met vakantiehuisjes uit tot de toeristen-

drukke dagen overnachten er vijfduizend mensen,

met een pony komt niemand af, zei iedereen, maar

magneet die het tegenwoordig is.

in 2009 passeerden 1,4 miljoen mensen de kassa’s,

Bembooms Fingerspitzengefühl had hem niet bedro-

in de drukke maanden werken er 750 mensen.

gen. Vanaf week één waren de huisjes volgeboekt.

Dagtickets

Voor de oplettende bezoeker is het prille begin nog

Van het een kwam het ander. Al in het tweede jaar

De dagtickets die hij in 1973 invoerde, bleken een

zichtbaar: ‘Dat gebouw daar’, en ze wijst naar een

verdubbelde Bemboom het aantal huisjes en liet hij

enorm succes. Voor een vast bedrag had de bezoeker

Amerikaanse saloon, ‘was de boerderij die mijn

een zwembad bouwen. Het vertier bleef nog beperkt

vrije toegang tot alle attracties. Het Attractiepark is

vader heeft gekocht. De oude naam staat er nog

tot een rijtje lachspiegels en een waterorgel, maar het

nu met dagprijzen van 12,50 tot 22,50 euro relatief

steeds op.’ Dat neemt niet weg dat wie er twintig

duurde niet lang voor mechanisch vertier zijn intrede

goedkoop, maar de prijzen van 1973 lijken haast

jaar niet is geweest, het park nauwelijks herkent.

deed. Naarmate het pretpark groeide dekte de naam

negentiende-eeuws: twee gulden vijftig. Dat is omge-

‘Mensen die hier als kind zijn geweest en nu met

‘Shetland Ponypark Slagharen’ de lading steeds min-

rekend één euro vijftien. Voor die paar muntjes

hun eigen kinderen komen, vallen bijna om van

der. Elk huisje had nog zijn eigen pony, zeker, maar er

mocht de dagjesmens een dag lang in de zweefmolen,

verbazing over hoe groot het is, en ja, hoe mooi het

de monorail, het zwembad, de rupsbaan en wat al

eigenlijk is.’ De laatste jaren is veel energie gesto-

niet meer. Van die ene rijksdaalder kon de schoor-

ken in de sfeer van het park, zegt de directrice.

steen bij het elfkoppige gezin Bemboom natuurlijk

‘Het verbindend thema van ons park is avonturier-

niet roken, maar al die bezoekers – op topdagen

schap. Met dat als leidraad hebben we het concept

waren het al gauw tienduizend – gaven ook geld uit

versterkt.’ Dat lijkt aan te slaan, want ondanks de

aan drankjes, snacks en souvenirs. En wat meegeno-

diepe economische crisis is het aantal bezoekers

men was, zei Bemboom in 1973 tegen de Zwolsche

de laatste jaren gestaag gegroeid. Haar vader zag

Courant: ‘Vroeger, toen mensen alles nog apart moes-

het allemaal niet zo verkeerd in de vroege jaren

ten betalen, was het soms een gedrang van jewelste

zestig, glimlacht Henric. ‘Hij is een heel intelligen-

bij de attracties. Wie betaalt eist iets. Nu alles gratis is

te en ondernemende man.’ Dat ondernemende ken-

hebben de mensen helemaal geen haast meer.’

merkt de authentieke Slagharenaren, weet ze. ‘Ik

Eind jaren zeventig haalde Bemboom de showbizz

zat zelf bij Hennie van der Most op school, Herman

binnen de poorten. Luv, drie vrouwen wier talenten

Wehkamp was een buurjongen van mijn vader. Die

even bescheiden waren als hun rokjes, trad geregeld

pioniersgeest zit in het dorp; de eerste bewoners,

op. Ook Vader Abraham – al dan niet met zijn smur-

de verveners, waren pioniers.’

Showbizz in Slagharen, jaren tachtig.

fen – en Danny Christian stonden op het podium. Ook bijzonder: Stuif-es-in werd er opgenomen, het kinderprogramma waar bij ontstentenis van andere tv-programma’s alle Nederlandse kinderen naar keken. Het slotlied ‘Dit is het eiheinde’ moet tot in Hardenberg te horen zijn geweest.

■

Henric Bemboom, algemeen directeur

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

door Michael Amsman

14:13

Pagina 19

Jan van Kooij, Op reis. De bewogen geschiedenis van busondernemer en reisorganisatie OAD van 1924 tot 2000, Holten 1999.

Zie ook: Bert de Haan en Goaitsen van der Vliet, Doordouwers en verhalenbouwers: merken gesterkt in Twente, (De oare útjouwerij) Enschede 2005.

OAD:

drie generaties in de bussen uizend gulden was een smak geld, van tien-

uit tot één van de grootste touroperators van

duizend kon je bijna, of misschien wel hele-

Nederland, met honderden bussen op de weg.

maal, rentenieren. Meer dan tweeduizend

Het reisbedrijf heeft zijn verleden altijd gekoesterd. De

keer een miljoen – dat was niet te bevatten.

bus waar alles mee begon, is er nog. Hij overleefde de

Maar het ondenkbare gebeurde: de busdienst groeide

Tweede Wereldoorlog, toen de Duitsers hem in beslag

Twente, hebben bevroed dat

uit tot OAD, een touroperator die in 2009 bijna drie-

namen, en de onstuimige jaren vijftig en zestig, toen

kwart miljoen mensen vervoerde.

zoveel ouds moest wijken voor het nieuwe.

zijn busdienst uit zou groeien

Ter Haar was de enige niet, toen hij in de jaren twintig

Tegenwoordig wordt deze bus gekoesterd. Hij rijdt

begon met zijn busdienst. Al in 1921 had J. Frederiks de

enkel nog op hoogtijdagen, zoals in februari 2010 bij de

eerste lijndienst in Overijssel geïntroduceerd. Met een

huldiging van Olympisch schaatskampioen Mark

omgebouwd T-Fordje reed hij dagelijks met maximaal

Tuitert. Die woont namelijk in Holten, de vestigings-

zes personen heen en weer tussen Oldenzaal en

plaats van OAD. In het hoofdkantoor is zelfs een klein

een jaarlijkse omzet van één

Ootmarsum. Twee jaar later ontstond in Enschede de

museum te vinden, dat door vroegere personeelsle-

Twentse Autobusdienst (TAD). In 1925 waren er in

den wordt onderhouden.

miljard euro? Vast niet. Bij

Overijssel, verspreid over de hele provincie, al meer

Er zijn memorabilia te zien als de eerste radio’s die in

dan vijftig autobusdiensten.

de bussen zaten, oude kaartknipmachines, de eerste

De OAD ontstond in 1942, onder druk van de

folders, uniformen van de chauffeurs, duizenden kran-

miljard – kon een Overijsselaar

Duitsers, uit de bedrijven van Ter Haar, toen nog

tenknipsels en ontelbare foto’s. Uit die enorme collec-

gevestigd in Borne, Hodes in Rijssen en Müller in

tie werd rijkelijk geput, toen in 1999 – ter gelegenheid

zich in die tijd niets

Holten. Niet lang na de oorlog verzorgde de OAD het

van het 75-jarig bestaan van het bedrijf – een jubileum-

streekvervoer in grote delen van Twente en Salland.

boek verscheen. Dat de historie bij OAD zo'n centrale

Een nieuwe loot aan de stam waren de recreatieve

plaats heeft, is zonder twijfel een gevolg van het feit

groepsreisjes die het bedrijf organiseerde. Ze voerden

dat het bedrijf altijd in de familie is gebleven. Gerrit ter

nog niet naar de Costa Brava of Toscane, maar naar

Haar werd opgevolgd door zoon Joop, die op zijn

Vaals of de Eiffel. Van het een kwam het ander, in 1970

beurt het stuur overgaf aan zijn kinderen Julius en

verscheen de eerste eigen reisgids, en zo groeide OAD

Quirine.

Zou Gerrit ter Haar, toen hij in 1924 een autobus kocht voor personenvervoer in Salland en

tot een bedrijf met tweeduizend medewerkers en

zoveel geld – in guldens 2,2

voorstellen.

Gerrit ter Haar, tot 1942 met zijn bedrijf gevestigd in Borne, met zijn eerste bus.

■

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Pagina 20

De cd Johanna van Buren, dichteresse in de modersproke (2004). Te bestellen via de boekhandel.

o klinken enkele regels uit het refrein van Op fietse van de popband Skik van Daniël Lohues. Er zijn meer overeenkomsten tussen de Drentse popen blueszanger en de Sallandse streektaaldichteres Johanna van Buren dan je op het eerste gezicht zou denken. Zij delen een scherp observatiever-

mogen, liefde voor de natuur en het vermogen om met weinig woorden een hele wereld op te roepen. En de liefde voor de fietse, of de fielsepee, zoals Johanna meestal schreef. Iedere week leverde ze een gedichtje af bij de redactie van het Twents Zondagsblad, later het Dagblad van het Oosten. Ze was er in 1927 mee begonnen en hield het vol tot 1954. Maar die wekelijkse dwang viel haar niet mee. Ze was van oorsprong een gelegenheidsdichteres. Vaak vroegen dorpsgenoten haar een ‘leedtien’ te rijmen bij huwelijken, jubilea en bijzondere verjaardagen. Dat deed ze graag en ze had er veel succes mee. Tegenwoordig wordt haar natuurlyriek nog steeds in brede kring geroemd maar bij het ‘eenvoldig volk’ waren haar gelegenheidsgedichten minstens net zo populair. Om niet iedere keer naar een onderwerp te hoeven zoeken of te moeten wachten op inspiratie zette ze bijna al haar fietstochtjes op rijm. En ze fietste vaak en ver! Voor honderd kilometer draaide zij haar hand niet om. Zo was ze in Rheeze boven Hardenberg te vinden, dan weer in Tubbergen en een volgende keer helemaal in Diepenheim. Haar favoriete rondje ging van Hellendoorn naar Den Ham en via Eerde weer terug. Als op zaterdag de krant in de bus viel, grepen vele Tukkers hun dagblad haastig ‘um te kieken wat Jehanna noe weer schrif.’ In Den Ham ging er een stil gejuich op als hun dorp weer eens figureerde in het wekelijkse ‘vassien’.

Netten stillen Ham Johanna ging niet door het ‘buulzaand tussen Slien en Erm’ maar ‘deur kunnig laand en zaand’ (kunnig = vertrouwd): ‘k Fietsen, woer de nieje weg deur

Ik fietste, daar waar de nieuwe weg door

Marel op Den Ham an geet,

Marle naar Den Ham loopt,

Gellen broam en botterblomen

Gele brem en boterbloemen

Peppels soezen zachte eer leed.

Populieren suizen zacht hun lied.

Toew ‘k doar op den Hammerbrink met

Toen ik daar op de Hammerbrink met

Al dee hoge beume kwam’,

Al die hoge bomen kwam,

Dee good onderhöölen huze,

Die goed onderhouden huizen,

Dach ik: “Netten, stillen Ham”.

Dacht ik: “Dat nette, stille Den Ham”.

Opfietse met Johanna van Buren

’k Heb de banden vol met wind nee ik heb ja niks te klagen.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Pagina 21

door Dinand Webbink

@ Zie ook: wieiswieinoverijssel.nl.

De uitdrukking ‘netten Ham’ wordt anno 2010 nog steeds door ouderen gebezigd,

We mogen aannemen dat rond die tijd ‘dee hoge beume’ gekapt zijn en het plein-

alsof de Hammenaren hygiënischer zouden zijn dan naburige dorpelingen. Wie

tje een troosteloze aanblik bood. Dus verder maar weer, richting Eerde, waar het in

anno 2010 over de Brink en om de kerk loopt, ziet nog steeds geen snipper papier

alle jaargetijden goed toeven is. De bossen rond het kasteel inspireerden Johanna

op de weg.

haar hele leven tot lyrische ontboezemingen. Op hoge leeftijd schreef ze nog het loflied Harfskleuren, waarvan hier de laatste strofe:

Kritisch Maar de Hellendoornse dichteres kon ook behoorlijk kritisch zijn. De liefde voor de

Het was of een gebed gung deur de beume,

eeuwenoude kerktoren van haar eigen dorp is spreekwoordelijk, de Hammer toren

Ik wödden der van binnen stille van …

lijkt er wel een broertje van. In 1928 kapittelde Johanna de Hammenaren in het eer-

Wat was ’t miej good doar in den gollen tempel!

der geciteerde gedicht Noa Den Ham:

En dankbaar gung ik weer op ’t huus hen an.

Hammerleu, iej hebt den toren,

Hammenaren, jullie hebben die toren,

Het was of er een gebed klonk door de bomen

Döörf ik wedden, toch wel leef?

Durf ik te wedden, toch wel lief?

Het werd mij stil in mijn gemoed ...

Aj dan met mekaer is zaggen

Als je er dan met elkaar eens voor zorgde

Wat had ik het naar mijn zin in die gouden tempel!

Det der ‘n paar cent oaverbleef

Dat er een paar cent overbleef

En dankbaar ging ik weer naar huis.

Um den toren op te knappen,

Om die toren op te knappen,

In te vogen en zoo meer.

In te voegen en zo al.

Veur de wille

Want as den oew gung te gronde,

Want als die jullie te gronde ging,

Dat was in de herfst van 1951. Op Tweede Paasdag van 1938 was het wel even

Hammervolk ... ’t dee miej nog zeer.

Hammervolk ... ’t zou mij nog zeer doen.

anders. Ze fietste naar Eerde om de bloeiende krentenbossen te zien. Maar ’t was bitter koud, ze kwam in een sneeuwjacht terecht en raakte uitgeput: ‘Het sniejen

Het Hammervolk nam haar waarschuwende woorden ter harte, want enkele jaren

det ’t fosgen, ‘k kon umtrent neet meer.’ Gelukkig kon ze in de bossen bij Archem

later werd de oude toren grondig gerestaureerd.

op adem komen, ze kreeg het ‘lekker veur ’t messien’, de wind in de rug, en kwam behouden in Hellendoorn aan, waar ze ‘zwatjaan gauw löös’ draaide, ze zette haar

’n Hammer brink

potkachel aan. Zoals zo vaak dacht ze aan haar wijze moeder:

Iedereen die voor zijn plezier Den Ham bezoekt, kijkt even rond op het charmante brinkje in het centrum van het dorp. Een zo goed als nieuwe, ‘antieke’ dorpspomp

Ik dagch’n an ’t reissien in weer en in wind

en een knusse muziektent stofferen tegenwoordig het pleintje. Johanna kwam er

En det veur de wille, wat dwoas aj mangs zint!

uiteraard ook regelmatig al was het alleen al om haar familie van het ‘Oale

Mien moder dee zèè, as der zoo wat gebeur’n:

Middendorps hotel, woer mien gropmoo’s Dolfoom wonnen’, te bezoeken. In 1934

“Iej mossen ’t is mudden, dan zoej is wat heur’n!”

kregen de Hammer dorpelingen weer een verbale draai om de oren: Veur dek votgung’, toeren ik nog

Voor dat ik vertrok, reed ik nog

Ik dacht aan het ritje in weer en in wind

Èven oaver ’n Hammer brink,

Even over de Hammer brink,

En dat voor je plezier, hoe dwaas kun je soms zijn!

Den miej neet meer kan bekoren.

Die mij niet meer kan bekoren.

Mijn moeder die zei, als er zo iets gebeurde:

Gauw zink vot egoan, det zink.

Snel ben ik vertrokken, dat ben ik.

“Je zou het eens moeten, dan zou je wat horen!”.

■

Johanna van Buren (1881-1962) voorzag aanvankelijk in haar levensonderhoud als thuisnaaister. Na het overlijden van haar moeder kreeg ze werk op het postkantoor. Hoewel ze af en toe gelegenheidspoëzie had geschreven begon haar carrière als streektaaldichteres pas in 1927, toen ze 45 jaar was. ‘Hare Hellendoornse Hoogheid’ was tijdens haar leven bijzonder populair. Die populariteit steeg tot ongekende hoogten toen ze eind 1954 besloot te stoppen met haar wekelijkse versje. Maar ook in de 21e eeuw worden haar dichtbundels nog verkocht. Rechtsboven: De dorpspomp, geplaatst in 2007, op de Brink in Den Ham Rechtsmidden: De vijftiende-eeuwse toren van de oude kerk te Den Ham. Links: De Brink in Den Ham met dorpspomp en muziektent

De bloemlezing De beste bleumpies (2002) is in de boekhandel verkrijgbaar en wie Johanna zelf wil horen voordragen, een kunst die ze bijzonder goed beheerste, kan de CD Johanna van Buren, dichteresse in de modersproake (2004) aanschaffen. De Zwolse band Muppetstuff zet in 2006 een van haar bekendste gedichten op muziek in een verrassend moderne uitvoering. Wie het wil horen, googelt de woorden Muppetstuff en Oelevloch.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

22 naar de plek van Jan Mol

Pagina 22

@ Zie ook agenda op pagina 35 met filmprogramma HCO

door Thijs Rösken

‘Die kans krijg je maar één keer in je leven’, had de rector gezegd. Jan Mol uit Giethoorn was dertien toen hij in 1958 werd gevraagd voor de film ‘Fanfare’. Regisseur Bert Haanstra zocht nog iemand voor de rol van Henkie, een jonge, ondeugende muzikant. Jan had daar wel oren naar, maar omdat de film tijdens schooltijd werd opgenomen, moest hij toestemming hebben van de rector. Gelukkig kreeg hij die. Jan Mol, in mei 2010 voor de deur van Café Fanfare.

Jan Mol uit Giethoorn uim vijftig jaar geleden speelde Jan Mol dus

veer twintig gulden kregen om te acteren in de film.

bus. Het zaaltje is er nog steed. Ook hier vallen de

in ‘Fanfare’. De plaats waar een groot deel

Dat was een leuke bijkomstigheid, maar meer ook

muziekinstrumenten op. De producer gebruikte bij

van de film werd opgenomen, een café aan

niet.’ Ongeveer één keer per jaar kijkt Jan de film nog

het begin van de opnames een scheepshoorn. ‘In dit

de Gieterse grachten, is vernoemd naar de

eens met vrienden of kennissen.

zaaltje werd de scène met de kippen opgenomen.’ Jan

film. Ook de menukaart herinnert er aan en midden

Hij heeft een plakboek met krantenknipsels over de

wijst de plek aan waar hij met de muzikanten zat. ‘En

op het terras staat een standbeeld dat Jan Krikke

film meegenomen. Tientallen artikelen vol met

daarboven zaten wat mensen met kippen in hun han-

enkele jaren geleden maakte van de muzikanten uit

superlatieven geven de immense populariteit aan van

den. Toen de muziek begon te spelen, werden de kip-

de film. Aan de muur hangt een televisie, waarop de

‘Fanfare’. Voor Jan was dat een complete verrassing.

pen van boven naar beneden gegooid, midden tussen

film de hele dag door draait. Tegen het plafond han-

‘We gingen een film opnemen, maar die ervaring was

de muziekinstrumenten. Dat was een hele chaos.’

gen instrumenten en achterin het café zijn foto’s van

toen totaal nieuw voor ons. We hadden geen

Ook de scène met de koe op het terras herinnert hij

de filmopnames te zien.

moment het idee dat het zo groot kon worden.’ De

zich nog goed. ‘Die koe moest chaos op het terras

In het café ontmoet ik Jan Mol, één van de weinige

film trok miljoenen kijkers en Jan werd daardoor een

creëren. Ze sloegen het beest op de kont, zodat het

nog in leven zijnde acteurs. We drinken een kopje

bekendheid. ‘Daar was ik best trots op, maar het

onrustig zou worden. Maar dat was helemaal niet

koffie op de plek waar hij 52 jaar eerder schitterde.

leven ging gewoon verder. Ik vond de aandacht wel

nodig, want ze hadden touwen aan de tafeltjes gebon-

Met veel genoegen denkt hij terug aan zijn rol als

leuk, toch heb ik er nooit van geprofiteerd.’

den dus of de koe er nou tegen aan liep of niet, die

Henkie. Rijk is hij er niet van geworden en de andere

In een zaaltje bij het café was een oude boerenstal

tafels gingen toch wel onderuit.

amateurs ook niet. ‘Ik geloof dat de muzikanten onge-

nagebouwd met zelfs spinnenwebben uit een spuit-

‘Bij de première in het Tuschinski Theater in

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Café Fanfare

Pagina 23

Regie: Bert Haanstra en Jan Blokker. Muziek Jan Mul. Cast onder anderen: Hans Kaart – caféhouder Geursen / Bernard Droog – caféhouder Krijns / Albert Mol – dirigent Schalm / Andrea Domburg – Lies / Herbert Joeks – Koendering / Ton Lutz – Altena / Riek Schagen – Aaltje.

Fanfare De film speelt zich af in het fictieve dorpje Lagerwiede. Daar speelt een goede fanfare, Kunst en Vriendschap, die wil deelnemen aan een concours. Tijdens de voorbereidingen breekt echter ruzie uit tussen twee muzikanten, met als gevolg dat de vereniging wordt verdeeld in twee kampen. Ze willen allebei op eigen titel deelnemen aan het concours. Een componist schrijft voor beide orkesten een compositie, op het eerste gehoor twee totaal verschillende stukken. Uiteindelijk arriveren beide orkesten gelijktijdig op het podium en eveneens gelijktijdig beginnen ze hun eigen stuk te spelen. Die blijken perfect in elkaar te passen en het concours wordt gewonnen.

nog altijd in Fanfare Amsterdam was ik er ook. Wat me het meeste opviel was de reactie van het publiek bij de scène waarin het leek alsof de koeien door het weiland zweefden. In werkelijkheid stonden ze op varende bootjes in de sloten. Het publiek vond dat kennelijk zo mooi, dat er een daverend applaus losbarstte in de bioscoop. Toen merkte je pas echt dat de film succes had. Ook bij de kippenscène die ik eerder beschreef, klonk er een daverend applaus. Dat is een aparte ervaring in de bioscoop, want normaal gebeurt dat alleen na afloop.’ De meeste acteurs uit de film leven niet meer. ‘Misschien nog wat muzikanten. Eind vorig jaar is Bernard Droog als één van de laatsten overleden.’

■

Boven: chaos op het terras tijdens de scène met de koe. Jan Mol met de herinneringen in en aan Fanfare.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:13

Pagina 24

A.J. Brusse naast één van de elf Studebakers die hij als persfotograaf heeft bereden. De laatste kreeg hij gratis van de fabrikant. Hij beroemde er zich op dat hij 700.000 kilometer had gereden zonder ongeluk ‘door eigen schuld’. Het ernstige ongeluk tussen Enschede en Hengelo dat hem tijdens zijn werk voor Van Eigen Erf overkwam, viel dus niet in die categorie.

24 Toen Aalbert, of Albert, Johannes Brusse uit Enschede in de vroege zomer van 1902 als veertienjarig knaapje met een bakkerskar brood aan het bezorgen was, werd er een foto gemaakt van hem en zijn kar. Hij was nieuwsgierig en liet zich uitleggen hoe je zoiets kon maken. Korte tijd later kreeg hij van een neef die naar Indië vertrok een kiekkast - een 6/9 boxje - en zo begon het. Hoewel hij in de bakkerszaak van zijn moeder, in 1899 weduwe geworden, nog moeilijk kon worden gemist, koos hij zijn eigen weg. Van belangrijke gebeurtenissen ging hij plaatjes schieten, die werden opgehangen in een sigarenmagazijn.

A.J.Brusse fotografeerde ‘álles, óveral, áltijd’

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

Pagina 25

door Wim Coster

Eerste foto’s gepubliceerd In 1908 vroeg uitgever J.H. van der Loeff aan Brusse om opnames te maken van de feestelijke opening van de Twentsche Elektrische Tramwegmaatschappij en zo verschenen zijn eerste foto’s in Tubantia. Hij knipte ook, als één van de eersten, de ‘aviateur’ Jan Olieslagers, toen die rond eind september 1910 met zijn Blériot XI eendekker tijdens de vliegweek boven Enschede vloog. Er mocht maar één fotograaf aanwezig zijn bij de start. En dat zou niet Brusse zijn, zo was bepaald. Hij kwam tóch en werd bij de ingang van het terrein waar de start zou plaatsvinden, gefouilleerd. Een camera werd bij hem echter niet gevonden, want die had hij meegegeven aan een vriend. Toen Olieslagers na veel heisa eindelijk de lucht in ging, nam Brusse de camera over en maakte hij zijn foto’s. De officiële fotograaf kon nauwelijks iets maken, maar Brusse had alles vastgelegd; de start, de vlucht en wat iedereen maar wilde zien. Toen Olieslagers na afloop werd gehuldigd, kon Brusse hem zijn kant-en-klare foto’s al laten zien. Ontroerd sloot de vlieger hem in zijn armen. De naam van ‘Albert J.’ - de tweede ‘a’ in zijn naam verdween - was gevestigd. Korte tijd daarvoor, op 2 februari 1910, was hij getrouwd met Geertje van den Berg uit Tietjerksteradeel, die werkte bij zijn ouders. Het bascule-fabriekje dat hij tot dan toe met weinig succes had gedreven, kon aan de kant. Het echtpaar kreeg vijf kinderen: Jan Derk (1910), Sijtze Gjalt (1912), Aalbert Johannes, die in 1914 al na twee dagen overleed. Het was een moeilijke periode, want in die tijd werd Brusse ook doof. Later werden nog Hendrik (1918) en Aaltje (1920) geboren. De drie zoons die opgroeiden werden allemaal fotograaf. Doof, maar blijven

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

Pagina 26

Het luchtschip ‘Graf Zeppelin’ baarde in juni 1932 opzien toen het door organisator Jac. Kleiboer naar het net geopende Vliegveld Twenthe werd gehaald. Meer dan 30.000 toeschouwers waren op de been, terwijl het toestel om even na acht uur ’s morgens landde. Met behulp van 250 gymnasten van verschillende sportverenigingen uit de buurt werd het gevaarte vastgehouden, want een landingsplaats was er niet. De parkeerplaats was meer dan vol.

Doof, maar blijven fotograferen Na zijn 25-ste werd Brusse binnen korte tijd totaal doof, maar hij liet zich hierdoor niet uit het veld slaan. In de auto’s waarmee hij voor zijn werk rondreisde, bleef hij de versjes zingen die hij op de zondagschool

Montere levenshouding

gelegenheden liet doorklinken in een eigen, verkorte

had geleerd. Met zijn ‘doordringingsvermogen’ wist

Als een hoogtepunt in zijn carrière beschouwde

en enigszins aangepaste, versie van een gedicht van

hij ondanks zijn handicap alle deuren te openen en

Brusse de foto’s die hij maakte bij de verloving van

Cäsar Flaischlen (1864-1920).

kon hij overal bij zijn. In 1925 werd hij de vaste foto-

prinses Juliana en prins Bernhard in 1936. Hij was de

graaf van het in dat jaar opgerichte blad Van Eigen Erf.

enige persfotograaf die op 24 oktober van dat jaar

Hab’ Sonne im Herzen,

Geïllustreerd Familieblad voor Overijssel en Drenthe.

aanwezig was tijdens deze gebeurtenis in het Duitse

ob ’s stürmt oder schneit,

Onophoudelijk snorde zijn Studebaker, meestal in

jachtslot Lopshorn, nabij Detmold. In opdracht van de

Oost-Nederland, over de wegen. Elke week moest hij

directie van de Hengelosche Courant, die lucht had

acht actuele foto’s maken. ‘Brusse fotografeert álles,

gekregen van de ophanden zijnde verloving, reisde hij

óveral, áltijd’ werd zijn slogan. ‘Zijn camera dook

samen met verslaggever Gerard Kraemer spoorslags

overal op. Hij werd een bekende verschijning’, schreef

af naar Duitsland. Tot hun grote verbazing werden de

Tubantia bij zijn vijftigjarig jubileum als fotograaf. ‘De

beide heren gastvrij ontvangen en mochten er volop

openstelling van de nieuwe boterfabriek werd rustig

foto’s worden gemaakt.

uitgesteld, zolang Brusse er niet was. Zijn relaties

‘Zo brutaal als Brusse’, was de uitdrukking, maar hij

groeiden sprongsgewijs. Met burgemeesters en de

mocht overal binnenkomen, gewoon omdat hij

politie heeft Brusse het altijd goed kunnen vinden. Hij

‘Albert J.’ was. Toen hij 65 werd en tegelijkertijd zijn

Tienduizenden foto’s had hij gemaakt en zevenhon-

was altijd beminnelijk vrijpostig. Met de vroegere

vijftigjarig jubileum als fotograaf vierde, kreeg hij de

derdduizend kilometers, ‘zonder ooit één ongeluk

Commissaris van de Koningin in Overijssel, baron van

gouden ere-medaille, verbonden aan de Orde van

door eigen schuld’, had hij gereden in zijn

Voorst tot Voorst, groeide zelfs een vriendschappelij-

Oranje Nassau op de borst gespeld. Trots en ontroerd

Studebakers, elf in totaal, toen hij op 23 augustus 1971

ke verhouding. Zij ontmoetten elkaar bijna overal. Het

liet hij zich - liplezend en schriftelijk antwoordend -

overleed.

kweken van relaties bleek één van zijn sterkste zijden.

uitgebreid interviewen door burgemeester Van Veen

Zijn zoon Hendrik was in 1938 ook in de zaak geko-

Wat dat aan sigaren heeft gekost, is moeilijk te becij-

van Enschede. Ook bij die gelegenheid gaf hij blijk van

men en kreeg op zijn beurt opvolgers in zoon Henk

feren. Ze waren altijd voorradig – bij dozen tegelijk.’

zijn montere levenshouding, zoals hij die bij diverse

en dochter Alice.

Ob der Himmel voll Wolken, die Erde voll Streitt... Vertraue auf Gott, verlier’nie den Mut, Hab Sonnen im Herzen und alles wird gut!

■

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

Pagina 27

De winkel aan de Kalanderstraat 4a in de oorlogsjaren, afgeplakt om het springen van de ruiten na een bombardement te voorkomen.

Koninklijk bezoek aan Enschede in 1929.

< ‘Het kweken van relaties bleek één van zijn sterkste zijden.’

< Willem van der Graft (rechts), instructeur van de Nationale Luchtvaartschool, afdeling Twente, rond 1931 voor zijn lesvliegtuig, de Pander PH–AIB.

De winkel van Brusse, links op de voorgrond, tussen de beide wereldoorlogen.

Krijgsgevangenen komen terug na het eind van de Tweede Wereldoorlog.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

Pagina 28

28 De fascinatie van Jan Wester

@ wester@hetnet.nl @ www.chcvollenhove.nl

Vollenhove

op de kaart Jan Wester (1951 ) is leraar internationalisering, geschiedenis en aardrijkskunde in Emmeloord, maar hij woont sinds 1979 in Vollenhove en sinds twaalf jaar in een rijksmonument aan de Kerkstraat 54. Een huis uit de zeventiende eeuw met een Hollandse kap en een sporenkap. Overblijfselen van de oude ‘vleeschhouwerij’ zijn nog in het pand aanwezig. Hij is gefascineerd door zijn woonplaats en zijn missie is Vollenhove op de kaart te zetten als cultuurhistorisch stadje. In de loop der jaren heeft hij daarvoor al veel ondernomen.

Foto’s Joos Lensink

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

Pagina 29

door Jan Taco te Gussinklo

lent worden genoemd. Inmiddels heeft hij een behoorlijke productie, vooral van bezienswaardigheden in de eigen omgeving. Soms worden zijn pentekeningen gedrukt in een oplage van bijvoorbeeld honderd stuks. Een plaatselijke makelaar schenkt kopers van een pand een pentekening van zijn hand. Het werk van Jan Wester hangt overal in de wereld, ondermeer in het huis van schaatser Evert van Benthem in Canada. Ook heeft hij al enige malen een De havezate Marxveld aan de Bisschopstraat in Vollenhove.

expositie verzorgd in onder andere de Heilige Geest

Marxveld op een tekening van Jan Wester.

Kapel in Vollenhove, het Gemeentehuis in Raalte en n 1987 bijvoorbeeld bracht hij, samen met Wim

het Stadsmuseum Steenwijk. Jan Wester is een echte

Willemsen, een eerste cultuurhistorische publi-

wereldreiziger, die exotische oorden niet schuwt en

catie uit, waarin naast de tekst en oude foto's

ook regelmatig optreedt als reisleider. Tijdens de

ook tekeningen van zijn hand zijn opgenomen.

voorbereiding zal hij proberen speciale interesses van

Het boek kreeg de naam Bij t’ Schuttegien, wat zoveel

de medereizigers in het programma te verwerken. In

betekent als ‘het Leugenbankje’, waar oudere

het buitenland tekent hij echter betrekkelijk weinig.

Vollenhovenaren nieuwtjes en roddels uitwisselen. Hij

Wel maakt hij daar enorme series foto's, die hij ver-

is zelf gaan folderen om de oplage van 1.500 exempla-

werkt in powerpoint-presentaties. Maar toch, zijn lief-

ren te kunnen slijten. Met succes. Het boek is uitslui-

de gaat vooral uit naar Vollenhove. Met veel plezier

tend nog antiquarisch te verkrijgen. Nadien zijn er in

denkt hij terug aan de periode rond de viering van

eigen beheer nog drie andere boeken over onderwer-

650-jarig bestaan in 2004, waarvoor hij toen dagelijks

pen uit de regio gepubliceerd. In 1988 verscheen

in touw was.

Tussen Duin en Hellevenen, in 1989 De Poorte Rond en in 1997 Langs de Grindweg.

Hij verzorgt ook rondleidingen; soms aan bijzondere gasten, zoals nog onlangs toen Vollenhove’s beschermheer

Tekenwerk

Pieter van Vollenhoven en prin-

Bij die vier boeken is het niet gebleven. Het teken-

ses Margriet op bezoek waren.

werk, met een inktpen, is inmiddels meer dan een

Ten slotte is hij ook nog eens

De tuinen van Marxveld.

hobby geworden en heeft een eigen dynamiek gekre-

actief betrokken bij het

gen. Jan heeft voor het tekenen nooit een speciale

Cultuurhistorisch Centrum

over het verdronken dorp Beulake en Jan is daar

opleiding gevolgd en hij mag dus wel een natuurta-

(CHC) ‘Land van

natuurlijk weer nauw bij betrokken.

Vollenhove’. Deze zomer is daar een

Havezaten

expositie ingericht

Als je hem vraagt waar hij de komende jaren actief mee wil zijn, noemt hij de havezaten. Niet verwonderlijk, want Vollenhove is per slot van rekening de ‘Stad

Belt-Schutsloot met een spinnenkopmolen en een vervenershuisje, getekend door Jan Wester.

van de paleizen’. Er moet een blijvende tentoonstelling worden ingericht.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

Pagina 30

Links: Karel Schönfeld Wichers (1891-1993) Rechts: De Kueklkoare: de Kakelkar.

Naast de twee in het verhaal genoemde boeken met reisverhalen stelde hij samen: Woordenboek van het Rijssens dialect, 1959, 114 pp; Woordenboek Nederlands-Twents, 1979, 604 pp; Woordenboek Twents-Nederlands, 1983, 343 pp.

Reizen met de Karel Diederik Schönfeld Wichers, in 1891 geboren in Naarden, maar later woonachtig in Rijssen, had een bekende broer: Herman Pieter ofwel de schrijver Belcampo. Aanvankelijk hadden beiden veel gemeen: ze studeerden allebei notarieel recht, in het voetspoor van hun vader, die zich als notaris in Rijssen had gevestigd, en beiden maakten ze voor de Tweede Wereldoorlog lange reizen door Europa. Daarna verliep hun leven totaal anders.

Karel ontwierp een Schönfeld voorloper van Wichers de camper

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

door Tonny Peters

Pagina 31

Met dank aan Gerrit Kraa en Dick ter Harmsel

Kueklkoare

In de boshut Hoewel hij afgezonderd leefde, was hij geen kluizenaar. Zijn vriend Jan Eshuis woonde, ondanks de kleine behuizing, met vrouw en kind bij hem in, totdat ze een huis toegewezen kregen. Jans broer was overleden aan de ziekte van Weil, opgelopen tijdens een

eneer Karel’, zoals hij door de Rijssenaren

eenzijdig, maar na een lange dag wandelen, fietsen of

van de reizen. Karel voelde zich daardoor verantwoor-

werd aangesproken, verwierf geen natio-

reizen met de ‘Kueklkoare’ smaakten bruine bonen

delijk. Toen het eerste kind werd geboren, kwam

nale bekendheid, maar des te meer in

met worstjes uit blik uitstekend; evenals brood met

Karel direct met zijn trekharmonica een deuntje spe-

Rijssen. Karel kon zelfs notaris worden.

kaas met een grote kan koffie. Mijnheer Karel was

len. Muziek, dat hoorde bij de opvoeding! De ‘bos-

Toen hij al keurig gekleed en wel op weg was om

sober maar niet gierig, dus ook lokale gerechten

hut’, zoals zijn optrek genoemd werd, was eigenlijk

beëdigd te worden, keerde hij plotseling terug naar

moesten worden geproefd. Het leverde vaak wan-

een garage die zijn vader had laten bouwen op een

huis, waar de kameraden zaten te wachten om het feit

trouwige blikken op van zijn reisgezellen.

eigen stukje woeste grond. Karel kwam er graag om

te vieren. Maar hij had zich bedacht. Hij wilde zijn vrij-

Op één ding werd niet beknibbeld: wijn. Het duurde

van de vogels en planten te genieten en de Rijssense

heid houden en dus liever kandidaat-notaris blijven.

meestal even voor Karel de jongelui aan de rode wijn

benamingen te achterhalen, die hij later weer ver-

Zijn motto was nu eenmaal ‘liever vrije tijd dan geld’.

had, maar daarna werd er altijd op toegezien dat er

werkte in zijn woordenboeken.

De vrijgezelle Karel nam alle tijd voor zijn grote hob-

voldoende voorraad was. Smaakte de wijn op een ter-

Op een gegeven moment is hij er gaan wonen.

by’s: het dialect van Rijssen en reizen. Uit de eerste

ras goed en was er contact met de lokale gasten van

Beroemd was ook de tarzanslinger die in het bos bij

kwam een aantal woordenboeken van het dialect van

het café, dan kon het heel laat worden en kostte het

zijn huisje in de hoge bomen hing, waarmee kinderen

Rijssen en Twente voort, uit de tweede een groot aan-

moeite voor de nacht nog een slaapplaats te vinden.

gewoon mochten spelen. Hij ontving regelmatig

tal reisverhalen in het ‘Riessens’.

De mùege en andere medereizigers lieten het bepa-

bezoek. Dick ter Harmsel herinnert zich de verhalen

len van de route graag over aan de bereisde Karel.

van zijn vader, evenals hijzelf voorzitter van de

Reizen

Maar als ze zich op een bepaalde locatie begonnen te

Oudheidkamer Riessen, over de zomeravonden bij de

Reizen deed Karel Schönfeld Wichers vóór de oorlog

vervelen, hoefden ze maar terloops op te merken dat

boshut, waar men tot diep in de nacht bijeenzat.

al, toen nog te voet en per fiets. In de jaren vijftig ont-

er ratten gesignaleerd waren om Karel te doen beslui-

Soms was Karel zelf al gaan slapen. Zijn verjaardagen

wierp hij echter de voorloper van de camper, de

ten direct weer door te reizen naar elders.

werden opgeluisterd met muziek en wijn en velen die

‘M

‘Kueklkoare’, ‘de kakelkar’, een houten opbouw op

iets te betekenen hadden op het gebied van heem-

het onderstel van een kleine Renault-vrachtwagen.

‘Verearde kunnegn’

kunde en dialectstudie, zijn grote hobby’s, waren

Door de extra plekken op het achterbalkon was er

Tijdens zijn reizen schreef Karel ontelbare dichtbe-

erbij. Hij had vele ‘kunnegn’.

ruimte voor vier à vijf personen.

schreven kaarten aan familie, vrienden en bekenden,

Praten deed hij graag, maar niet in het openbaar. Hij

Hij reisde soms alleen, maar liever met één of meer-

waarbij hij steevast begon met ‘Verearde kunnegn’,

hield niet van ‘opgebloazn spil’. Toen hij zich toch

dere reisgenoten en een aantal keren met ‘de mùege’,

vrienden en vereerde bekenden. Zo kon iedereen

eens had laten verleiden tot het geven van een lezing

de jongelui, zoals hij ze aanduidt in zijn verhalen.

precies volgen wat hij allemaal beleefde.

over zijn reizen, stelde hij de dia-projector op, deed

Namen noemt hij niet, maar ze waren een generatie

Op zijn oude schrijfmachine, een Oostduitse Erica,

het licht uit en zette de bandrecorder aan waarop hij

jonger dan hijzelf, nog niet gebonden aan een gezin,

klein koffermodel, typte Karel zijn aantekeningen, die

zijn tekst had ingesproken.

in de woorden van Karel nog niet ‘vuur ’t gaas’, én ze

hij tijdens zijn reizen maakte, uit. De typemachine was

konden het zich veroorloven om er een aantal weken

zo’n beetje de enige luxe die hij bezat. In zijn boshut

Sterven met accordeonmuziek

tussenuit te gaan.

in het Rijssense veld, waar hij de tweede helft van zijn

Pas eind jaren tachtig gaf hij zijn reisverhalen uit. In

Voor aanvang van een grote reis ging Karel eerst langs

leven permanent woonde, was ook geen plaats voor

1985 Noar ’t vuerspiejege aejlaand, een verslag van een

bij de heren van ‘’n Stoom’, de Jutefabriek van Ter

luxe artikelen. Die kon hij missen als kiespijn. Op zijn

fietstocht gedurende zes weken naar en op Sicilië. In

Horst, om te vragen wie er in aanmerking kwamen

reizen bleef hij met een oud stereo-toestel foto’s

1989 verscheen Reajsbreeve oet de Kueklkoare, een

om met hem mee te reizen. Niemand die daar

maken, die hij ook afdrukte in zijn boeken - met een

gebundelde serie verhalen over reizen te voet, per

vreemd van op keek. Soms reisde hij met iemand

handleiding hoe je de foto’s zodanig moet bekijken

fiets en in de Kueklkoare door Frankrijk, Spanje en

apart; zo trok hij in 1959 met de kunstschilder Jan

dat je er diepte in ziet - en die hij ook graag thuis ver-

Italië. Karel Schönfeld Wichers was door zijn levens-

Broeze uit Elzen naar Spanje. Zijn reisverhalen geven

toonde. Gerrit Kraa hierover in zijn artikel in Jaarboek

stijl, zijn kennis van dialect en heemkunde en zijn lief-

een mooi beeld van de jaren vijftig, zestig en begin

Twente over Schönfeld Wichers: ‘De leu mosn dan

de voor muziek een inspiratiebron voor velen. Zijn

zeventig. Eigenlijk was in die tijd heel veel mogelijk,

kiekn noar twee dezelfde plaatjes en dan mear net zo

oude vriend Jan Eshuis heeft met enkele trouwe

want je kon overal komen met de fiets of de trein en

lange koekeloern tot ze deepte zagen of krek deern

kameraden bij Karel gewaakt, in zijn laatste uren. Hij

je kon kamperen langs de weg. Je ging op de bonne-

asof ze deepte zachn’. Later maakte hij er nog een

stierf in 1993, met op de achtergrond accordeonmu-

fooi en aan een reisverzekering dacht niemand. De

‘kiekkaste’ bij, zodat de stereo-dia’s nu nog in het

ziek.

reizen waren low-budget. Het eten was eenvoudig en

Rijssens Museum kunnen worden bekeken.

■

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

Pagina 32

32 gesignaleerd 1 Astrid Bussink. Mijn Enschede. Zeppers Film & TV [etc.], 2010. DVD-Video (67 min.) € 20. De Eibergse cineaste Astrid Bussink, tegenwoordig inwoonster van Amsterdam, woonde in mei 2000 in Enschede in een studentenhuis aan de Stroinksbleekweg, middenin Roombeek, waar op 13 mei vroegtijdig vuurwerk tot ontploffing kwam. Ze maakte deze film over de vuurwerkramp om ‘met de ramp in het reine te komen’. En omdat tal van vragen over het hoe en waarom van de ramp onbeantwoord zijn gebleven. Ze is bij het maken van de film tijdelijk weer in het nieuw opgebouwde Roombeek gaan wonen. Uiteraard worden de vragen niet beantwoord, maar de ramp wordt in de film, die vooral beelden en interviews bevat, wel ■ van alle kanten belicht.

3 Wielent Harms, Het geheim van de smid. De vervaardiging en bewerking van Staphorster gebruikszilver. 224 pp + dvd IJsselacademie Kampen, 2010. € 29,95 In Het geheim van de smid passeren alle aspecten van het ambacht van de zilversmid de revue. Zo is er aandacht voor de methodieken van het drijven en gieten en voor de innovaties die zich hierbij voordeden. Uitvoerig komt de vervaardiging van het oorijzer aan bod, een zeer karakteristiek onderdeel van de Staphorster dracht, maar ook andere vormen van gebruikszilver, zoals bijbelbeslag, beurzen, schoengespen en sigarettenpijpjes worden beschreven en in beeld gebracht. Op de bijgevoegde dvd is te zien hoe Freddy Drost zijn laatste oor■ ijzer maakt.

1 2 2 Mienke Simon Thomas en Evert van de Weg, m.m.v. Charles Boissevain en Sibylle Cosyn. Blik op blik: design van Nederlands verpakkingsblik. Thieme Art Deventer; Historisch Museum Deventer, 2010. 160 pp. € 19,95. Uitgebreid belicht worden: de geschiedenis van de blikindustrie in Nederland, technische ontwikkelingen, procedés en verandering van grondstoffen. Verder trends in gebruik van blik; blikken als spiegel van de samenleving: bijvoorbeeld collectebussen, die een beeld geven van een verzuilde samenleving, of de ontwikkeling van de eetcultuur (introductie van telkens nieuwe producten). Een grote blikverzameling kan een kenner veel vertellen over de samenleving van vroeger. Veel aandacht is er ook voor design: het blik als kunst, het blik als reclame, de invloed van Amerika, de merken en de marketing. Ook stilistische ontwikkelingen bij verschillende soorten blikken, zoals cacaoblikken, sigarenblikken, conservenblikken, verfblikken, winkelblikken en drinkblikjes komen aan bod. Het boek werd geschreven in opdracht van het Historisch Museum ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling. ■

4 4 J. van de Geer (transcriptie), F.J.M. Agterbosch (red. en vormgeving). Het markeboek van de Eschmarke : transcriptie en register van de boeken van de Eschmarke gelegen in de huidige gemeente Enschede over de jaren 1455-1845. Stichting Genealogische Werkgroep Enschede, 2010. 345 pp. € 24,95. Transcriptie van het markeboek van de Eschmarke, een van de grootste marken in Twente. Enschede ontstond binnen de grenzen van de Eschmarke. De graaf van Bentheim had er tot circa 1650 belangrijke bezittingen. Deze uitgave ontsluit voor een deel een periode van de geschiedenis van Enschede, waarvan de geschreven bronnen door de stadsbrand van 1862 verloren zijn gegaan. Het markeboek zal ongetwijfeld gaan fungeren als een belangrijke bron van informatie voor onderzoekers van de lokale historie, maar ook voor genealogen. Aan de getranscribeerde teksten zijn een inleiding, historische kaarten, verklarende woordenlijst en ■ een uitgebreid namenregister toegevoegd.

5 Ruud Klumpers, Ellen te Riele en Rob Schijf (redactie). Jaarboek in de Hof. Stichting In de Hof, 2010. 168 pp. € 7,95. Eerste uitgave van een jaarlijks tijdens de Hofdag (rond 21 maart) in de gemeente Hof van Twente te verschijnen jaarboek. Ruim tachtig artikelen, waarbij aandacht wordt besteed aan een groot aantal thema’s: economie, landbouw, natuur, milieu, recreatie, cultuur, toerisme, onderwijs, wonen, zorg, vrijwilligerswerk, jongeren, sport, historie en religie. De artikelen (maximaal twee pagina’s), en de vele foto’s doen de uitgave lijken op een superdik glossy tijdschrift, maar dan in boekvorm. Hoewel een aantal bijdragen het karakter hebben van advertorials, zorgt het vrijwel ontbreken van echte advertenties ervoor dat het boek zeer leesbaar is, zeker voor inwoners van de Hof van ■ Twente.

5 6 6 Werkgroep Deventer Onvoltooid Verleden Tijd (DOVT). Vijftig vensters op Deventer: canon van de stadsgeschiedenis. Corps 9 Publishers en Historisch Museum Deventer, 2010. 120 pp. € 12,50. Deventer wordt door de auteurs Nederlands kleinste grote stad genoemd. De stad heeft alles van de grote stad: culturele activiteiten, uitgaansleven, betaald voetbal, achterstandswijken, economische ontwikkeling, probleemgroepen. Maar dat alles in een redelijk overzichtelijke omvang. Deventer behoort tot de oudste steden van ons land. In de loop van de eeuwen was Deventer onder meer Hanzestad, jaarmarktstad, boekenstad, onderwijsstad, garnizoensstad, nijverheidsstad. Vijftig hoogtepunten uit de geschiedenis van de stad zijn beschreven. Er is gekeken naar de landelijke canon, maar de parallellen waren niet altijd te trekken. De stad had haar eigen Gouden Eeuw bijvoorbeeld. Een aantal vensters gaat dan ook over typisch Deventer onderwerpen. De teksten uit het boek staan ook op de website van de Overijsselse canon. Zie: www.canonvanoverijssel.nl/ ■

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

Pagina 33

door Tonny Peters, Overijsselse Bibliotheek Dienst (OBD) 7 Annette Evertzen, Jaap Grootenboer (bijdrage en interviews), Gé Nijkamp (adviseur). Stolpersteine in Borne: herinnering aan de Joodse gemeenschap. Smit van 1876 Hengelo, 2010. 160 pp. € 15. Stolpersteine zijn herinneringsstenen - 10 bij 10 cm met de namen en gegevens van personen in de stoep voor de huizen van waaruit in de Tweede Wereldoorlog Joodse inwoners weggevoerd zijn. Borne is de eerste Nederlandse plaats waar de Stolpersteine, een project van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig, de herinnering levend houden aan eigenlijk ‘gewone’ Bornernaren. Annette Evertzen woont in het voormalige huis van Izak Zilversmit, die op 90-jarige leeftijd de reis naar Sobibor moest maken en net als 75 andere Joodse mensen uit Borne nooit terugkeerde. Met behulp van Jaap Grootenboer en Gé Nijkamp wordt in dit boek de gehele Joodse geschiedenis van Borne ontrafeld. ■

9 Gerard Droste. Kilte in het dal van de Mosbeek: roman. Van de Berg Enschede/Almere, 2010. 278 pp. € 19,95. De oud-politieman in de Brabantse grensstreek, Antoon Spitmans, woont na zijn pensionering weer in zijn geboortestreek Twente. Als vrijwilliger in een bejaardentehuis ontmoet hij een oude boerin, die vroeger dicht bij zijn ouderlijk huis woonde. Haar enige dochter werd ruim dertig jaar geleden vermoord. Antoon gaat op onderzoek uit naar de ware toedracht van deze verjaarde moord. Geen literair hoogstandje, maar vermakelijk en spannend tot de laatste bladzijde en voor Tukkers met een rooms-katholieke achtergrond heel her■ kenbaar.

7 8 8 H.J. Nalis. Herinnering aan Deventer 1914-1929: het fotoalbum van Burgemeester van Eysinga. Corps 9 Publishers Deventer en Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek, 2010. 199 pp. € 19,50. T. van Humalda van Eysinga was van 1914 tot 1929 burgemeester van de stad Deventer. Bij zijn afscheid kreeg hij een herinneringsalbum cadeau, waarvan het originele exemplaar in het bezit is van SAB. H. Nalis voorzag de heruitgave van toelichtende teksten. De foto’s in het album geven een prachtig beeld van de stad in het begin van de vorige eeuw. ■

Webwijzer @ De Erelijst van Gevallenen 1940-1945 die in het gebouw van de Tweede Kamer ter inzage ligt is gedigitaliseerd. Op www.erelijst.nl kan op 18.000 namen worden gezocht. Men kan bladeren en uitgebreid zoeken en er wordt de mogelijkheid geboden ‘een bloemetje’ achter te laten.

@ www.deventerboekenstad.nl is een initiatief van SAB Deventer. Veel informatie over Deventer drukkers, schrijvers en bijzondere drukken.

@ Zie ook: http://transisalania.blogspot.com/

11 G.J. Veerman. Omdat ze een Joods meisje was...: Hertha Aussen 1926-1943. Drukkerij Schippers Wijhe, 2010. 35 pp. € 10,50. Stap voor stap wordt vanaf 1941 Hertha Aussen, een Joodse tiener uit Wijhe, beperkt in al haar vrijheden. Het normale leven van voor de oorlog met vriendinnetjes, school en leuke uitjes was voorbij. Na een lang verblijf in Westerbork wordt het hele gezin op transport gezet naar Auschwitz. Haar laatste levensteken was een briefkaart die ze uit de trein gooide en die haar vriendin toch nog bereikte. Het levensverhaal van één persoon maakt soms meer indruk dan onwaarschijnlijke getallen over de Holocaust. Dat geldt ook voor deze bescheiden ■ uitgave.

9 10 10 Hans Holtmann (samensteller). Van Vriesen Aa tot Broke : een cultuurhistorische beschrijving van het Almelose platteland. Gemeente Almelo, 2010. 230 pp. € 32,95. Het mooi uitgevoerde werk, uitgegeven door de gemeente Almelo, gaat over het (nog) aanwezige, maar vooral over het verdwenen platteland rond Almelo. Het begint met hoofdstukken over het ontstaan van het landschap, de marken, het boerenbedrijf in vroeger tijden en de uitzonderlijke geschiedenis van de Heerlijkheid Almelo (en Vriezenveen). De Heer (en soms Vrouwe) van Almelo kon eeuwenlang tot aan de Franse tijd een bijna feodaal bestuur uitoefenen, maar stichtte in de tweede helft van de 19de eeuw, voor die tijd, moderne boerenbedrijven. Het grootste deel van het boek behandelt de geschiedenis van de, voor zover bekend, 474 boerderijen, die op Almeloos grondgebied hebben gestaan. ■

12 8 Jan Oude Munnink (redactie). Sinds jaar en dag. NGV-afdeling Twente, 2010. 389 pp. + dvd. € 47,50. De afdeling Twente van de Nederlandse Genealogische Vereniging bestond 25 jaar in 2009. Dit jubileumboek bevat een groot aantal verhalen en genealogische informatie uit de regio Twente en het Duitse grensgebied. De bijbehorende DVD bestaat uit twee delen: genealogische informatie bij de tekst en genealogische data van minder of ■ meer bekende Twentenaren.

Webwijzer @ Door Remy Steller werd een website over Kamper poorten ontworpen. Via www.koornmarktspoort.nl of www.broederpoort.nl of www.cellebroederspoort.nl vind je onder meer aan de hand van prenten en stadsplattegronden veel informatie over de 21 poorten die ooit in Kampen hebben gestaan.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

34 uitgelicht

Pagina 34

Marycke Janne Naber / Bas van der Post. Alle fietsroutes in de regio Zwolle. Buijten en Schipperheijn Recreatief Amsterdam, 2010. 72 pag. ISBN 978-90-5881-467-8. Een soortgelijk gidsje, van de hand van Bas van der Post, is verschenen voor de regio Twente.

Fietsroutes Wie langs ruim 650 kilometer geschiedenis wil fietsen op basis van een boekje van 17.7 x 10 x 0.6 centimeter en een kaart met fietsknooppunten

langs de geschiedenis e routes beginnen allemaal bij steden of gro-

tere dorpen, een aantal ervan bij een station. Achttien routes lopen in Overijssel, vijf op de Veluwe en twee in Drenthe. Per route

kan terecht in een gids met

wordt historische achtergrondinformatie geboden,

25 tochten in het gebied van

knooppunten, over het ontstaan van het gebied, de

Noordwest Overijssel en Zuid

verdeeld over vijf tot acht kijkpunten tussen de ontwikkeling van de dorpen en steden, havezaten enzovoort. Ook musea staan vermeld. De kaart heeft

Drenthe tot de Veluwe en de

een schaal van 1: 65.000 (1,5 cm = 1 km).

Sallandse Heuvelrug.

of digitale fietsroutes in de regio. De prijs is € 9,50.

Achterin de gids staat een catalogus van alle gedrukte

Blokzijl 1

Thomas a Kempisroute (Zwolle) 28 km

IJsselroute (IJsselmuiden) 23.5 km

Kampereilandroute (IJsselmuiden) 25 km

Zwartewaterroute (Hasselt) 24.5 km

Zuiderzeehavenroute (Vollenhove) 27 km

Wiedenroute (Giethoorn) 30 km

Echtenerveldroute (Ruinen) 25 km

Klein Zwitserlandroute (Zuidwolde) 23 km

Staphorsterbosroute (De Wijk) 30 km

Veenderijroute (Nieuwleusen) 32.5 km

Dedemsvaartroute (Dedemsvaart) 24 km

Vechtdalroute (Dalfsen) 30 km

Bergenroute (Ommen) 30.5km

Luttenbergroute (Lemelerveld) 28 km

Sallandse Heuvelrugroute (Nijverdal) 27 km

Schoonhetenroute (Raalte) 27.5 km

Kloosterroute (Diepenveen) 26.5 km

Duursche Waardenroute (Olst) 30 km

Sallandse landroute (Heino) 32 km

Havezatenhroute (Zwolle) 29.5 km

Ter IJsselenroute (Hattem) 23.5 km

Rendierklippenroute (Heerde) 26 km

Bekenroute (Vaassen) 27.5 km

Heideroute (Nunspeet) 25 km

Vesting Elburgroute (’t Harde) 27 km

Palthetoren, Haarle

Zonnenbergerbrug, kanaal Deventer-Raalte

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

Pagina 35

m.m.v. Ans Borst, Kunst en Cultuur Overijssel

agenda

DEVENTER: Historisch Museum (De Waag) Blik op Blik; design van verpakkingsblik t/m 19 september 2010 Tien eeuwen Topstukken SAB 11 oktober 2010 t/m 16 januari 2011 @ www.deventermusea.nl DEVENTER: Speelgoedmuseum Toffe treinen; 25 jaar ModelSpoorClub Deventer t/m 31 oktober 2010 @ www.deventermusea.nl DEVENTER: Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek Eigenzinnig onderwijs in Deventer: de Koloniale Landbouwschool, de Vrouwenarbeidschool en School C / t/m 31 juli Schatkamerrondleidingen gedurende het gehele jaar op afspraak; op 11 september en 16 oktober gratis en zonder afspraak Historisch theaterstuk vanaf het Klooster 10 oktober 2010 @ www.deventermusea.nl ENSCHEDE: Rijksmuseum Twenthe Gedroomd papier, tekeningen en prenten uit eigen collectie uit de periode 1850-1935 t/m 12 september 2010 @ www.rijksmuseumtwente.nl ENSCHEDE: TwentseWelle ‘VEERKRACHT, echo van een ramp’; een tentoonstelling over de veerkracht van een mens na het verliezen van huis en haard door een ramp t/m 29 augustus 2010 @ www.twentsewelle.nl GOOR: Goors Historisch Museum Van Weefschool tot Textiele Werkvormen: een overzicht van de verschillende vormen van textielonderwijs in de 19de en 20ste eeuw t/m 12 september 2010 @ www.historischgoor.nl HEINO/WIJHE: Museum de Fundatie EastSite 2010; acht hedendaagse kunstenaars zetten hun stempel op de monumentale beeldentuin rond het Nijenhuis t/m 10 oktober 2010 @ www.museumdefundatie.nl HELLENDOORN: De Valkhof en Erve Hofman Kleding van rijke lui en gewoon volk t/m 31 oktober

HENGELO: Historisch Museum Piet Verberne: schilderijen, tekeningen en aquarellen t/m 29 augustus 2010 @ www.historischmuseumhengelo.nl

ZWOLLE: Expeditie Ecodrome Beleef de IJssel; foto expositie van de natuurfotograaf Paul van Gaalen t/m 5 september 2010 @ www.ecodrome.nl

HENGELO: Twents Techniekmuseum HEIM BliepBliep! Geluid uit de computer: een DOE-tentoonstelling voor het hele gezin, vol herkenning voor de (groot)ouders en activiteiten voor de kinderen t/m 22 augustus 2010 @ www.techniekmuseumheim.nl

ZWOLLE: Historisch Centrum Overijssel In het kader van het thema ‘Reizen en vakantie’ rond aflevering 3 van MijnStadMijnDorp presenteert het HCO een filmprogramma op vier schermen, aangevuld met foto’s 1) Tour de Salland: een vierdaagse fietstocht en -wedstrijd voor Deventer jongeren van elf tot veertien jaar langs onder andere Rijssen, Nijverdal en Raalte; 37 minuten, 1958. 2) Rondom de Peperbus: promotiefilm in opdracht van de VVV Zwolle, script, scenario en regie Jan Louwen; opnames in Zwolle, Hasselt, Zwartsluis, Giethoorn en Staphorst; 33 minuten, 1952. 3) Georganiseerde vakanties: A. ‘Van Zwolle naar de bollen’, 7 minuten 1949; B. ‘En het werd een feestdag’, personeelsuitstapje van de KWS te Nijverdal; 11 minuten, 1951; C. Reis van de ULO-Rietschool te Almelo naar Rotterdam en de Deltawerken; 8 minuten, 1959; D. ‘Feest … een dagje uit’, tocht met de bussen van Schutte Tours uit Zwolle naar onder andere Lemelerveld, Kampen, Giethoorn; 11 minuten, 1965; E. REA Reizen, van hun gespaarde zegeltjes, airmiles avant la lettre (!), maken Zwolse vakantiegangers een reis naar Altenau Oostenrijk; 13 minuten, 1980. 4) A. Uitstapjes van de Amateur Fotografen Vereniging te Deventer naar onder andere Ommen, kasteel Rechteren bij Dalfsen en de Hellendoornse berg; B. Uitstapje Biljartclub Zwolle naar onder andere Hellendoorn, Holten, Markelo, Goor, vliegveld Twente, de Lutte, Denekamp en Hengelo; 8 minuten 1951. C. Vakantiefilm van de familie Heijmans naar Giethoorn (1950) en op de Wieden en naar Café Fanfare in Giethoorn (1980); D. Hardenberger jongeren op vakantie en bij elkaar voor Café The City in Hardenberg, 6 minuten, 1975. E. Twentse Kiekkast, aflevering uit een actualiteitenprogramma voor de basisscholen in Midden-Twente, Beuningen, op de Dinkel bij Losser en met de VVV in Almelo; 8 minuten, 1984. F. Ponypark Slagharen; aan het woord komen onder anderen oprichter Henk Bemboom en enkele personeelsleden van het eerste uur en een echtpaar dat hier al jaren de vakantie doorbrengt. gedurende de maand juli

agenda

ALMELO: Stadsmuseum Almelo Schilderijen van Almelose amateurschilders t/m 31 juli 2010 Het licht in Twente; foto’s van de omgeving van Almelo en de fototoestellen die Dirk Schlüter door de jaren heen heeft gebruikt heeft 26 oktober t/m 24 december 2010 @ www.stadsmuseumalmelo.nl

Opgaves: msmdhto@historischcentrumoverijssel.nl

KAMPEN: Walkate Archief Zomertentoonstelling: Tiem Evink en Frouke EvinkBotma / vanaf 1 juli 2010 @ www.walkatearchief.nl KAMPEN: Ikonenmuseum Expositie van twintig hedendaagse ikonen van de kunstenaar Wasili Wasin t/m 28 augustus 2010 @ www.ikonenmuseumkampen.nl

KAMPEN: Stedelijk Museum Een ander gezicht. Gezamenlijke zomerexpositie in Stedelijk Museum, Gemeentelijke Expositieruimte en Koornmarktspoort. Diverse disciplines t/m 12 september 2010 @ www.stedelijkemuseakampen.nl MARKELO: Museum Eungs Schöppe Hoofdzaak: hoofddeksels in soorten en maten 15 t/m 17 oktober, 21 t/m 24 oktober, 28 t/m 31 oktober 2010 en op afspraak @ www.eungsschoppe.nl OMMEN: Nationaal Tinnen Figuren Museum Tuinen, binnen en buiten t/m 5 december 2010 @ www.tinnenfigurenmuseum.nl STEENWIJK: Instituut Collectie Hildo Krop Dans- en toneelmaskers van Hildo Krop t/m 31 maart 2011 @ www.hildokrop.nl STEENWIJK: Stadsmuseum Steenwijk Zomerexpositie over Oorlogspropaganda t/m 11 september 2010 @ www.stadsmuseumsteenwijk.nl

VOLLENHOVE: Cultuur Historisch Centrum Land van Vollenhove Beulake; mysterie van een verdronken dorp t/m 30 oktober 2010 @ www.chcvollenhove.nl ZWOLLE: Stedelijk Museum Opgepot. De passie van een verzamelaar voor volkskeramiek. 16 juli t/m 12 september 2010 @ www.stedelijkmuseumzwolle.nl

Honderd jaar Scouting, i.s.m. Scouting Nederland en Scouting Overijssel. 7 t/m 29 augustus

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

Pagina 36

36 mededelingen van de IJsselacademie

Postbus 244 8260 AE Kampen

T 038 331 52 35 F 038 333 42 04

I www.ijsselacademie.nl E info@ijsselacademie.nl

IJsselacademie, kenniscentrum voor immaterieel erfgoed in Overijssel

IJsselacademie

Onderzoek en publicaties De IJsselacademie is een onderzoeksinstituut en kenniscentrum voor taal, geschiedenis en traditie in Overijssel. U kunt er terecht met vragen over dit immaterieel erfgoed in de regio. De Academie stimuleert en begeleidt onderzoek van wetenschappers en van amateurs en organiseert educatieve programma’s en bijeenkomsten. Daarnaast is de IJsselacademie een uitgeverij. Veel onderzoek resulteert in publicatie van boeken, dvd’s, cd’s. Ruim dertig jaar De stichting IJsselacademie is opgericht in 1977. Haar werkzaamheden worden gefinancierd door de provincie Overijssel, door gemeenten in het werkgebied en door de opbrengst van

producties. Ook zijn er incidentele subsidies, zoals van het Prins Bernhard Cultuurfonds, het bedrijfsleven en particulieren die speciaal bij een project betrokken zijn. Het werkgebied spitst zich toe op Salland en het Land van Vollenhove (van Gramsbergen tot Schokland en van Bathmen tot Steenwijk), maar de Academie realiseert op verzoek ook projecten op de Veluwe en in Flevoland. Donateurs Voor de IJsselacademie is de financiële en morele steun van donateurs onmisbaar. Voor minimaal € 20,- per jaar krijgt u 20% korting op onze uitgaven en ontvangt u jaarlijks zes keer MijnStadMijnDorp. Historisch Tijdschrift Overijssel.

Winnaars Frits de Zwerverprijzen 2010 Op vrijdag 23 april reikte burgemeester Bert Meulman van Hardenberg de prijzen uit aan de winnaars van de tiende editie van de Frits de Zwerverprijsvraag. De feestelijke bijeenkomst werd gehouden in het gemeentehuis van Hardenberg, waar Jan Terlouw een toespraak hield met de titel ‘Het hart van de taal - De taal van het hart’. Een fragment uit het winnende verhaal van Hélène de With.

De piloot e staan naast elkaar. Onder hen slingert de rivier door het vlakke landschap. De vrouw leunt met haar

onderarmen op de brede leuning. Het jongetje kijkt tussen de spijlen door naar het water. De vrouw zegt iets tegen het kind. Het jongetje heft zijn hoofd op. De vrouw tilt hem op. Hij buigt zich over de leuning. Twee eenden vliegen achter elkaar onder de brug door, naar de zon. Met één hand boven zijn ogen kijkt

het jongetje de eenden na. Met één hand boven zijn ogen kijkt Jurijn naar de plaats waar Douwe net onder water verdween. Het water glinstert fel in het zonlicht. Hij knijpt zijn ogen half dicht. Het duurt lang voordat zijn vriend boven komt. Hij bijt op zijn nagel. “Jurijn!” Hij schrikt van Douwe’s stem. “Ik ben hier!” Douwe staat aan de overkant van de sloot tot aan Van links naar rechts: juryvoorzitter Jan Slomp, Jan Terlouw en de prijswinnaressen. De prijzen zijn gewonnen door Hélène de With (18 jaar) uit Rutten, Geranne van Dijk (17 jaar) uit Genemuiden, Djoni de Vos (16 jaar) uit Tollebeek en Corine van Heerde (17 jaar) uit Grafhorst.

zijn borst in het water. “Ben je zover gekomen?” “Ja, zonder ademen!” Wit haar lijkt aan zijn voorhoofd vastgeplakt. “Kom er ook in!” Langzaam doet Jurijn zijn klompen en sokken uit. Door het donkere slootwater is de bodem onzichtbaar. Hij voelt met zijn voet naar de bodem. Douwe zwemt naar hem toe. “Hoe diep is het?” “In het midden kun je niet staan, aan de kanten wel.” Douwe kijkt naar Jurijns’ korte broek. “Je gaat niet zwemmen?” Jurijn schudt zijn hoofd. “Pootjebaden.” “Ik ga erop.” Douwe legt zijn fiets in de berm. “Het is nog niet sterk genoeg!” Douwe haalt zijn schouders op.

@ www.historischcentrumoverijssel.nl IJsselacademie geeft cursus oud-schrift voor beginners. Op donderdag 7 oktober start de IJsselacademie met een cursus paleografie (oud-schrift) voor beginners. Docent: Jos Mooijweer. Adres: IJsselacademie Molenstraat 28a 8261 JW Kampen. Tijd 19.30-21.30 uur. Data: 7, 21 oktober, 4, 18 november, 2, 16 december. Kosten: € 75 (donateurs IJsselacademie € 65). Opgave: 038-3315235 of jmooijweer@ijsselacademie.nl. In aflevering 4 van MijnStadMijnDorp presenteert Jos Mooijweer in de rubriek ‘Wat staat daar eigenlijk?’ een voorbeeldtekst met transcriptie, hertaling en nadere uitleg.

Jurijn stapt af en legt zijn fiets naast die van Douwe. Vanaf de kant ziet hij dat Douwe met één been op het ijs gaat staan. “Het kraakt niet eens!” “In het midden wel.” Voorzichtig loopt Douwe naar het midden. Jurijn gooit een steen op het ijs. “Kom je er ook op?” Hij schudt zijn hoofd. Langzaam loopt Douwe naar de brug.”Heb het hart eens! Er is een wak!” Onder de brug is het nog open. Er golft wat donker water over de vliesdunne ijsrand. ”Douwe, we moeten naar huis!” “Jurijn!” Douwe zwaait naar hem. Hij staat vlak voor de brug. Door de bolvormige kap van de Spitfire heeft hij goed zicht op wat er boven en onder hem gebeurt. Ver onder hem glinstert het water van het Kanaal. Na de capitulatie is hij in ’40 vanuit Nederland overgestoken naar Engeland, om daar als piloot te werken bij de RAF, de Britse Luchtmacht. Vandaag moet hij de omgeving verkennen van de grote rivieren. Eenvoudige missie, maar wel gevaarlijk. De Spitfire is veel lichter bewapend dan de Duitse vliegtuigen. Voor steile duiken is het toestel niet erg geschikt, tijdens een steile val kunnen de motoren uitvallen. In de verte ziet hij de kustlijn van Nederland als een grijze streep. Hij laat het toestel klimmen. Zonder problemen passeert hij de Atlantikwall. Daarna laat hij het toestel iets dalen. Terwijl hij vliegt verkent hij de omgeving.

Boek Wielent Harms: Het geheim van de smid: zie pagina 32.

@ Lees verder via www.ijsselacademie.nl | geschiedenis | Frits de Zwerverprijs

■

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

mededelingen van de VORG

Pagina 37

Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis (VORG)

@ Kijk voor meer informatie op www.vorg.nl.

De VORG, wat is dat? Veel lezers van Mijn Stad Mijn Dorp zullen wat verbaasd hebben gekeken naar de pagina van de VORG. Wat is dat voor club, die blijkbaar uitjes voor haar leden en studiedagen voor historische verenigingen organiseert? Doet zij ook nog wat anders? Reden om aan die onduidelijkheid een einde te maken en wat meer informatie te geven. Herenbolwerk

Die deftigheid is misschien nog niet helemaal verdwe-

niveau. Heette de bundel eerst Verslagen en

Zoals de naam aangeeft gaat de VORG, ofwel

nen, maar de scherpste kantjes zijn er wel af.

Mededeelingen, in 1977 kreeg die de wat meer eigen-

Vereeniging voor Overijsselsch Regt en Geschiedenis,

Tegenwoordig staat de Vereeniging open voor ieder-

tijdse benaming Overijsselse Historische Bijdragen. Dit

al een flinke tijd mee. In september 2008 vierde zij

een die geïnteresseerd is in de beoefening van de

jaar verschijnt het 125ste deel.

uitgebreid haar 150-jarig bestaan. Koningin Beatrix

geschiedenis van Overijssel in de breedste zin. De

Naast de jaarlijks verschijnende bundel geeft de

was daarbij aanwezig, Omdat zij bij het vorige jubile-

VORG heeft zo’n 500 leden. De vereniging zoekt ook

Vereeniging ook een serie ‘Werken’ uit. Dat zijn aller-

um beschermvrouw was geworden. De vereniging is

actief naar mogelijkheden om samen te werken met

lei uitgaven op het terrein van de geschiedenis, die

in 1858 opgericht door een aantal leden van de

de plaatselijke erfgoedverenigingen

onregelmatig verschijnen. De laatste, nummer 48, is

VORG

Provinciale Staten van Overijssel met het doel de

het boekwerk Van Ittersum. Kroniek van een adellijk

geschiedenis en voornamelijk het ‘oude’ Overijsselse

Overijsselse Historische Bijdragen

geslacht van Albert Mensema en Arnold Gevers, dat

recht van vóór 1811 te bestuderen. Het lidmaatschap

Eén van de belangrijkste middelen voor het verwezen-

in 2009 bij Waanders is verschenen. Maar ook het

was dan ook niet voor een ieder weggelegd. Het was

lijken van het doel van de Vereeniging was het bewer-

boekje Historisch Kippenvel met mooiste inzendingen

een echt herenbolwerk. Eerst kon men aspirant lid

ken en uitgeven van de bronnen en de resultaten van

voor de verhalenwedstrijd is in deze serie verschenen.

worden en vervolgens na ballotage volledig lid. Dit

onderzoek. Later verscheen jaarlijks een bundel met

werd pas in 1973 afgeschaft.

artikelen en bijdragen op een hoog wetenschappelijk

Verzamelen

De Vereeniging is in het verleden ook opgetreden als ‘verzamelaar’. De eigendommen zijn nu in beheer bij drie instellingen. Voorwerpen van kunst en geschiedenis zijn voor het grootste gedeelte in het beheer bij het Stedelijk Museum Zwolle. Deze instelling is trouwens door de vereniging in 1882 gesticht. De kostbare handschriften en archivalia zijn in het beheer bij het Historisch Centrum Overijssel te Zwolle. Tenslotte wordt de bibliotheek van de Vereeniging, waarin ook zeldzame drukken, beheerd door Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek te Deventer. De leden van de Vereeniging komen tweemaal per jaar bij elkaar, voor de jaarvergadering met lezingen in het najaar en de zomervergadering. Die heeft het karakter van een excursie, waarbij historisch interessante en pittoreske plekken in de provincie worden bezocht. Dit jaar gaan we zelfs naar Groningen en vorig jaar zijn we in Rheine geweest.

Mijn Stad Mijn Dorp Tenslotte is de VORG een van de initiatiefnemers – samen met de IJsselacademie te Kampen, Kunst en Cultuur in Overijssel en het Historisch Centrum

Lid worden?

Overijssel te Zwolle – van het kwartaalblad Historisch Overijssel, dat dit jaar heeft plaats gemaakt voor Mijn

Het lidmaatschap kost € 30 per jaar. Daarvoor ontvangt u gratis de bundel en bent u automatisch geabonneerd op Mijn Stad Mijn Dorp.

Stad Mijn Dorp. Door hieraan zijn steun te geven, draagt de VORG bij aan een brede verspreiding van kennis van en de belangstelling voor de geschiedenis September 2008, 150-jarig bestaan.

van Overijssel in al zijn facetten.

■

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

Pagina 38

38 advertentie

DE NR. 1 IN BUSREIZEN BESTE BIUSST SPECIAL Wanneer u op zoek bent naar een uitstekend verzorgde vakantie, bent u bij Oad Reizen aan het juiste adres. Al 85 jaar verzorgen wij vele georganiseerde reizen. Een volledige busreis of een combinatiereis met het vliegtuig en de bus. Van de gouden kunstschatten van Rusland tot het hart van de Balkan, van Lapland tot de poort van Azië, Istanbul en van bloemrijk Madeira tot Griekenland. Wij regelen het voor onze, vaak jaarlijks terugkerende, gasten. Niet voor niets riep de Nederlandse reiswereld Oad Reizen afgelopen jaar voor de dertiende keer uit tot de beste bustouroperator!

Hier alle voordelen nog even op een rij: • Uw chauffeur is ervaren en kent de leukste plekjes • De bussen zijn comfortabel met veel beenruimte • Uw vakantie heeft het grootste aanbod half- en volpension reizen door heel Europa • U kunt opstappen dicht bij huis • De beste dagprogramma’s • Verblijf in kwaliteitshotels • Van te voren duidelijk aangegeven wat wel en niet is inbegrepen, geen verborgen kosten

Oad Reizen is actief in meer dan 60 vakantielanden. Bekijk ons complete aanbod in één van onze gidsen of op oad.nl.

oad.nl/busreizen 0900-8482 (0,15pm)

of ga naar uw ANVR-reisbureau

17-06-2010

14:14

Pagina 39

colofon Jaargang 1, nummer 3, juli-augustus 2010 MijnStadMijnDorp Historisch Tijdschrift Overijssel is een uitgave van Uitgeverij Waanders en het Historisch Centrum Overijssel en verschijnt 6 keer per jaar.

MIJN

Nummer 4 verschijnt op 3 september

MIJN

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

STAD DORP

HISTORISCH TIJDSCHRIFT OVERIJSSEL

In het volgende nummer staat de muziek in Overijssel centraal, van klassiek tot populair. Eén van de groepen die rond 1970 furore maakten, was de Twentse close harmony-groep The Buffoons. Het jaar 1968 was een topjaar voor de band. It's the end kwam tot nummer 4 in de hitlijsten en ook de singles Sister Theresa's East Side Orphanage, Lovely Loretta en Goodbye my love haalden de Top 40. De eerste LP Lookin' Ahead liep uitstekend. In maart 1969 kwam de groep in de publiciteit door een bezoek aan John Lennon tijdens diens bed-in met Yoko Ono in het Hilton Hotel in Amsterdam.

Antwoord aflevering 2 Het jaartal 1942 was gegeven bij de foto in aflevering 2, maar nader antwoord op de vraag wie de sportsters op de foto waren, wat hun leeftijd was en voor welke club ze sportten, kwam niet. Het ging, zo leert de beeldbank van het Historisch Centrum Overijssel, om de ‘jongste generatie van de dames’ van de Zwolsche Atletische Club (ZAC) in Zwolle. Zij kwamen in actie tijdens een sportdag in 1942 aan de Oude Veerweg. Deze foto is, onder nummer FD029728, samen met talloze andere van ZAC, te vinden via www.historischcentrumoverijssel.nl > zoeken en vinden > beeldbank.

Vraag aflevering 3 De foto hiernaast preludeert op het thema ‘Muziek’ van aflevering 4. De winnaar of winnares, die, naar het oordeel van de redactie, komt met de meest originele informatie kan rekenen op een gratis jaarabonnement van MijnStadMijnDorp. Inzendingen vóór 1 augustus 2010.

ISSN 2210 2108 01. Hoofd- en eindredactie Wim Coster. Redactie Michael Amsman, Menno van der Laan, Ben Siemerink, Ester Smit (beeldredactie). Vormgeving Frank de Wit. Correspondenten Ans Borst (KCO), Tonny Peters (OBD), Vincent Sleebe (VORG), Dinand Webbink (SAB), Jook van Zeeland (IJA). Overige Medewerkers aan dit nummer Attractiepark Slagharen, Henric Bemboom, Alice Brusse, Jan Cremer, Galerie Centaur ICA Amsterdam, Ab Gellekink, Jan Taco te Gussinklo, Dick ter Harmsel, Historisch Centrum Overijssel, Clemens Hogenstijn, Gerrit Kraa, Joos Lensink, Ad van Liempt, Jan Mol, OAD Holten, Thijs Rösken, SAB Deventer. Redactieadres Historisch Centrum Overijssel Postbus 1510, 8001 BM Zwolle T. 038 - 4266300 F. 038 - 4266333 msmdhto@historischcentrumoverijssel.nl www.historischcentrumoverijssel.nl www.mijnstadmijndorpoverijssel.nl Advertenties Reserveren: Martijn Jansman/N35 Media Dorpsstraat 47, 8141 AJ Heino T. 0572-395558/06-51299622 E. martijn@n35.nl

39 Opgave en vragen over abonnementen Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen. Jaarabonnement (6 nummers): € 29,95. Het abonnement kan op elk gewenst moment ingaan. Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk twee maanden voor beëindiging van het lopende abonnement worden opgezegd. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch verlengd. Druk Drukkerij Waanders Zwolle. Illustraties De uitgever heeft zijn uiterste best gedaan de rechten met betrekking tot de illustraties te regelen volgens de bepalingen van de Auteurswet. Hij die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met de uitgever. Voor werken van beeldend kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam C/o Pictoright Amsterdam 2010. © 2010 Uitgeverij Waanders b.v. Zwolle www.waanders.nl www.mijnstadmijndorpoverijssel.nl Illustratieverantwoording Cover: archief Jan Cremer; 5-7 SAB; 8 SAB; 9 HCO; Nanda Plasschaert, 10-15 archief Jan Cremer, rechtsboven Uitgeverij Bezige Bij; 16-18 Attractiepark Slagharen; 19 OAD; 20 Stichting Johanna van Buren Hellendoorn, 21 Dinand Webbink; 22 Joos Lensink, 23 boven en onder Joos Lensink, midden: still uit de film Fanfare; 24-27 A.J. Brusse / Alice Brusse Joppe; 28-29 Joos Lensink, tekeningen Jan Wester; 30 particuliere collectie; 34 Marycke Janne Naber; 35 IJsselacademie; 36 VORG; 39 Historisch Centrum Overijssel; cover achterkant particuliere collectie.

Reacties Ook aflevering 2 van MijnStadMijnDorp leverde weer de nodige reacties op. Verschillende lezers en lezeressen lieten weten dat de naam van Petronella Grietje (Petra) van Staveren (Kampen 1966) ontbrak in de opsomming van Overijsselse winnaars en winnaressen van een Olympische medaille. Geheel ten onrechte natuurlijk, en onbedoeld, want zij won in 1984 tijdens de Olympische Spelen van Los Angeles bij het zwemmen goud op de 100 meter schoolslag. Reden genoeg om aan haar in aflevering 5, te verschijnen in oktober, een biografisch portret te wijden. Dit nummer komt uit in de Week van de Geschiedenis en heeft, evenals deze Week, als thema ‘Land en Water’. Er kwamen nog enkele reacties op het artikel over de Overijsselse Olympiërs, aangekondigd als ‘een poging’ om tot een overzicht te komen. De heer H.C.W. (Hans) Schnitger (Enschede 1915) won in 1936 met de Nederlandse hockeyploeg de bronzen medaille op de Olympische Spelen in Berlijn. Hij is, vertelde hij aan de telefoon vanuit zijn huidige woonplaats Delden, waarschijnlijk het enige nog levende lid van dit team. Ook de Spelen van 1968 en 1972 maakte hij mee, ditmaal als chef d' equipe van de Nederlandse hockeyteams. In 1973 is hij benoemd tot lid van verdienste van de KNHB. Een andere geboortige Enschedeeër, liet hij ook nog weten, ging hem voor als winnaar van Olympisch eremetaal bij het hockey. Gerrit Jan Arnold Jannink (Enschede 1904, overleden in 1970) won in 1928 namelijk zilver met de nationale ploeg bij de Olympische Spelen in Amsterdam. Hij speelde 22 interlands en maakte daarin zeven doelpunten. Ook deze beide heren verdienen nadere aandacht. Eventuele verdere aanvullingen op het overzicht zijn uiteraard welkom en hierbij gaat tegelijkertijd de suggestie aan lezers en lezeressen om (per discipline) te komen tot overzichten van Overijsselaars in Oranje, in de Tour de France, bij Roland Garros enz. enz. Ongetwijfeld komen daarbij mooie verhalen naar voren! Achterplat: Een collage uit de collectie affiches van het Historisch Centrum Overijssel, hier uit de jaren 2001 en 2002.

100288_Overijssel_03:Opmaak 1

17-06-2010

14:14

Pagina 40

A 5,95

Geschiedenis leeft! Met nieuw erfgoed! Affiches, aanplakbiljetten, posters vertellen ons veel over het dagelijks leven van een stad. Wat gebeurde er? Hoe vermaakten mensen zich? Wat waren de cultuuruitingen? Dit is allemaal te zien in de beeldbank van het HCO. Een half jaar geleden lagen de affiches nog onaangeroerd in de kasten. Nu wordt er hard aan gewerkt om de afbeeldingen op het internet te publiceren: beschrijven, fotograferen en digitaliseren. Met het doel geschiedenis vanaf het computerscherm te laten leven in de huiskamer!

MijnStadMijnDorp Historisch Tijdschrift Overijssel, juli-augustus 2010

Articles inside

Fotovraag

Agenda

Mededelingen IJsselacademie

Mededelingen VORG

Fietsroutes langs de geschiedenis

In dit nummer

De fascinatie van Jan Wester

Op fietse’ met Johanna van Buren

Reizen met de ‘Kueklkoare

A.J. Brusse fotografeerde ‘álles, óveral, áltijd

Pony’s en ondernemerschap in Slagharen

Drie generaties OAD