01-10-2010
15:09
Pagina 1
MIJN
MIJN
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
STAD DORP
HISTORISCH TIJDSCHRIFT OVERIJSSEL
NUMMER 5 | NOVEMBER-DECEMBER 2010 | €5,95
Deventer
Baron van Dedem en een brief aan de Sultan
EEN NIEUWE GESCHIEDENIS
Youri Mulder OP ZOEK NAAR ZIJN VERLEDEN
Neanderthalers EERSTE BEWONERS VAN OVERIJSSEL
Bijzondere bomen in Twente
historischcentrumoverijssel
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
2 inhoud
01-10-2010
15:09
Pagina 2
Foto omslag: De Kroezeboom in Fleringen (zie ook p. 26) op een foto van Ger Dekkers, beroemd geworden als kunstenaar en vanwege zijn documentaire fotografie. Overijssel en Flevoland zijn daarin hoofdthema’s. Talloze publicaties (onder meer van Het Oversticht) werden rondom zijn foto’s opgezet. In 1999 heeft Het Oversticht de collectie documentaire fotografie van Ger Dekkers gekocht; een perfecte aanvulling op het werk dat Joos Lensink in dienst van Het Oversticht maakte.
18 5
22
In dit nummer 10 Veranderende wereld in kaart gebracht 12 Het leven van tuinder Derk Hageman
20 Brief voor de sultan na 214 jaar geopend Frederik Gijsbert baron van Dedem als diplomaat
14 Nieuwe toekomst voor een verloren verleden?
22 Who do you think Youri is?
16 ‘Alwaar een paal geplaatst zal worden’
26 Bijzondere bomen in Twente
Het Verborgen Verleden van Youri Mulder
Overijssel in kaart via Kadaster in 1832
28 Het leven getekend 18 Neanderthalers eerste bewoners Overijssel Jachtkamp op akker in Twente is ware ‘Fundgrube’
De Gouden Eeuw van Gesina ter Borch
30 Van Scouting naar Padvinderij naar Scouting
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:09
Pagina 3
Jaargang 1, nummer 5, november-december 2010
3
Wim Coster, hoofdredacteur
Land en Water
H
et thema van de Week van de Geschiedenis 2010 is ‘Land en Water’; twee van de vier oerelementen, naast ‘Lucht’ en ‘Vuur’. MijnStadMijnDorp haakt op dit thema in met de foto van Ger Dekkers op het omslag en met een aantal artikelen. Zo beschrijft Ad van Liempt in zijn column de wording, de schepping, van het nieuwe land van de
Noordoostpolder dat vanaf 1937 aan het water werd ontworsteld en van 1950 tot 1986 deel zou gaan uitmaken van Overijssel. Het thema ‘Land en Water’ is ook terug te vinden in kaartbeelden, in verhalen over tuinders, padvinders en Neanderthalers, bomen en hooibergen en meer. Actuele gebeurtenissen zijn er eveneens volop te melden. Een belangrijk moment is bijvoorbeeld de verschijning van de nieuwe Geschiedenis van Deventer, een kloek boek in twee delen, geschreven door Henk Slechte. Sinds eind september loopt een nieuwe tv-serie over het ‘Verborgen Verleden’ van bekende Nederlanders. Een van hen is Enschedeër Youri Mulder, die wortels blijkt te hebben in Zwartsluis aan het Zwarte Water. In het Stedelijk Museum Zwolle komt Gesina ter Borch terug,
30
vanuit de zeventiende eeuw; in het Historisch Centrum Overijssel wordt de rijke geschiedenis van de familie Van Dedem voor het voetlicht gebracht, onder andere via een tot voor kort gesloten brief aan de Sultan van het Osmaanse Rijk; in Ommen vieren padvinders het honderdjarig bestaan van hun organisatie, in Hasselt staan bedreigde hooibergen...
Virtueel verleden Een groot, al geruime tijd lopend, project in deze provincie is de Canon van
Rubrieken
Overijssel. Onder auspiciën van de IJsselacademie draait zo een motor met heel veel brandstof voor het historisch bedrijf (zie www.canonvanoverijssel.nl). Volgend voorjaar verschijnt, als een uitgave van Uitgeverij Bakker en het HCO, Overijssel. Plaatsen van herinnering. De aloude VORG presenteert haar bundel in een nieuw
5
In de werkplaats
jasje (zie pagina 37).
Een nieuwe geschiedenis van Deventer
Prachtig, al die, in veel plaatsen ook bestuurlijke, aandacht en belangstelling voor de geschiedenis van de eigen stad, het eigen dorp, de eigen regio. En terecht, want al deze gebieden, hoe klein soms ook, hebben hun eigen verleden en mede daardoor
8
Uit de Beeldbank
hun eigen identiteit. Veel bronnen voor hun geschiedenis zijn terug te vinden in het
Eerst Zwartsluis zien en dan verder…
HCO, waar een groot deel van het papieren geheugen van Overijssel wordt bewaard. Het HCO zoekt waar mogelijk partnerships - overal in de provincie en
9
Column Ad van Liempt De droombaan van A.G. Lindenbergh
daarbuiten - én kanalen om de geschiedenis van de provincie voor het voetlicht te brengen. Het tijdschrift MijnStadMijnDorp is daar een voorbeeld van. Volgend voorjaar zal er, dankzij steun van de provincie Overijssel, eveneens onder de naam ‘MijnStadMijnDorp’ nog een groots opgezet ‘digitaal platform’ bij komen.
25
Biografie Conny Stuart uit Wijhe en Petra van Staveren uit Kampen
Het is bedoeld voor organisaties en particulieren die via de computer hun kennis, kunde en creativiteit met elkaar willen delen, om op die manier ‘de’ geschiedenis en hun persoonlijk geschiedenis te verrijken. Zo ontstaat, wat je zou kunnen noemen, een Virtueel Historisch Centrum Overijssel. Crossmediaal, dus naast en in wissel-
33
Agenda
34
Gesignaleerd
36
Mededelingen IJsselacademie
37
Mededelingen VORG
werking met het vertrouwde papier waarop ook MijnStadMijnDorp is gedrukt. Veel lees- en kijkplezier met aflevering 5!
I
msmdhto@historischcentrumoverijssel.nl
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:09
Pagina 4
ADVERTENTIE
GEEF EEN GRATIS EXEMPLAAR WEG!
Wilt u uw vriendin, vriend, buurman of buurvrouw ook laten genieten van MijnStadMijnDorpOverijssel? Gratis en geheel vrijblijvend? Ga dan snel naar www.bladenbox.nl. U kunt uw verzoek om een gratis nummer, zonder verplichtingen voor de ontvanger of voor u, ook mailen naar klantenservice@aboland.nl Bellen kan ook via telefoonnummer 0900 226 52 63 ADVERTENTIE
Boek bij de TV-serie Bekende Nederlanders speuren naar hun voorouders Sinds kort is er een nieuw televisieprogramma over de familiegeschiedenis van bekende Nederlanders. In elke uitzending staat een BN’er centraal, die zelf onderzoek doet in archieven naar zijn voorouders. Mensen als Gerard Spong, Youri Mulder, Philip Freriks en anderen doen daarbij soms opmerkelijke ontdekkingen! Het bijbehorende boek is een uitmuntende en een goed toegankelijke inleiding op het doen van stamboomonderzoek, een bezigheid waar steeds meer Nederlanders plezier in vinden.
€ 22,95
Nu in de boekhandel of te bestellen via www.waanders.nl
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 5
Voor dit artikel is Henk Slechte in augustus 2010 geïnterviewd en is gebruik gemaakt van het door hem geschreven artikel ‘Stadsgeschiedenis gaat over de identiteit van de stad’ in het Deventer jaarboek 2009, jaargang 23, pp. 7-14. Hieraan zijn ook citaten van Paul van de Laar ontleend.
in de werkplaats van de geschiedenis 5
Deventer Henk Slechte (1941) studeerde na het Gymnasium A in Apeldoorn geschiedenis
in Utrecht. Als historicus was hij tot 1995 werkzaam in verschillende functies; ook
REVISITE D
buiten Deventer, waar hij in de jaren 1982-1990 directeur was van de Gemeentemusea van Deventer. In die periode was hij ook eindredacteur van het seriewerk Ach Lieve Tijd Deventer. Eerder werkte hij achtereenvolgens bij het Gemeentearchief van Rotterdam, de Economisch-Historische Bibliotheek in Amsterdam, het Gemeentearchief in Den Haag en ten slotte, na zijn Deventer jaren, het Maritiem Museum Rotterdam. Ook publiceerde hij op diverse historische terreinen en was hij als redacteur verbonden aan het regionaal-historisch tijdschrift Holland, het Jaarboek Die Haghe, Magazine Musis in Schiedam en Ach Lieve Tijd Schiedam. Sinds 1995 werkt hij als free lance historisch publicist. In 2006 verscheen van zijn hand het tweedelige (665 pp.) Staken en Stempelen. Werken en werkloosheid in Schiedam 1890-1940, waarin de sociale en economische geschiedenis van Schiedam wordt beschreven. ls jongetje van een jaar of tien maakte Henk
ondertussen een bezoekje aan museum De Waag.
voelde zich vereerd, toen hem in 2004 werd gevraagd
Slechte, geboren te Apeldoorn, voor het
‘Heerlijk om helemaal alleen door de geschiedenis te
de nieuwe Geschiedenis van Deventer te schrijven. Die
eerst kennis met Deventer. Zijn vader, die in
dwalen.’ Hij bewaart nog altijd warme herinneringen
opdracht kwam van de gemeente en werd mede gefi-
de Doopsgezinde Kerk aan de Penninckshoek
aan zijn eerste kennismaking met de Koekstad. Met
nancierd uit gelden van de voormalige Stichting
als amateur het orgel bespeelde, nam hem soms mee.
niet minder plezier blikt hij terug op de jaren waarin
Beheer CAI, die de burgers van Deventer na de ophef-
Steevast kreeg junior dan een dubbeltje en bracht hij
hij later in Deventer werkte. Slechte was blij verrast en
fing een bijzonder afscheidsgeschenk wilde aanbieden.
A
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
6 in de werkplaats
Pagina 6
De Geschiedenis van Deventer verschijnt in oktober bij de Walburg Pers in Zutphen. Twee delen, 760 pagina’s, half linnen banden van 22,3 x 28,6 cm in linnen cassette. Rijk geïllustreerd in kleur en zwart-wit. Tijdelijke aanbieding: € 99,- . Na 1 januari 2011 wordt de prijs € 125,-.
Henk Slechte schrijft geschiedenis van de Koekstad
De nieuwe geschiedschrijving van Deventer is pas de tweede, na het standaardwerk van stadssecretaris Gerhard Dumbar uit de achttiende eeuw. Slechte bedong wel een aantal voorwaarden waaraan moest worden voldaan, alvorens hij in 2005 de opdracht voor deze titanenklus aanvaardde. ‘Bij zo’n grote productie wil ik altijd een redactie en in dit geval wilde ik dat er ook mensen van buiten Deventer bij betrokken zouden worden.’
Doelgroep en opzet
De Brink en de Waag, in 1665 geschilderd door Abraham Beerstraten.
over de geschiedschrijving van een stad. Hij vindt dat
Vandaar heeft de beweging zich over de rest van de
e eerste doelgroep van het boek was vanaf
D
het geen verzameling feiten en wetenswaardigheden
Nederlanden en dus ook over Holland verspreid. Op
het begin duidelijk: alle Deventenaren. Maar,
over alleen maar de eigen stad moet zijn. Zo’n geschie-
die manier kom je de identiteit van een stad op het
niet minder belangrijk, het moest ook inte-
denis moet je langs een andere kant benaderen. Je
spoor. In de andere hoofdstukken ging het op dezelf-
ressant zijn voor mensen waarvan de
moet kijken met een bredere blik dan de louter lokale
de manier. Gaandeweg zie je dat die wijze van
belangstelling voor geschiedenis verder gaat dan die
en vragen stellen die ook aan andere, liefst vergelijkba-
geschiedschrijving werkt.’
van alleen de eigen stad.
re, steden kunnen worden gesteld. Bijvoorbeeld door
De opzet daarentegen stond in 2005 nog níet vast.
samenhangende periodes te beschrijven aan de hand
Voordelen van de generalist
Slechte benaderde daarom de historicus Paul van de
van een trefwoord of typologie.
Van de Laar, doelend op de rol van Henk Slechte als
Laar als ‘extern’ lid van de redactie. Zonder de overige
Zoals in dit boek bijvoorbeeld is gebeurd met het
‘generalistisch’ auteur: ‘De auteur is geen mediëvist of
leden van de redactie tekort te willen doen, betitelt hij
hoofdstuk “Stad van Moderne Devotie en
kerkhistoricus en kan juist daardoor goed uitleggen
de directeur collecties van het Historisch Museum
Humanisme. Deventer als centrum van geestelijk
waarom Deventer in de vijftiende eeuw het centrum
Rotterdam en bijzonder hoogleraar stadsgeschiedenis
leven.” De Moderne Devotie moet je bekijken vanuit
van de Moderne Devotie was én de stad, van waaruit
aan de Erasmus Universiteit Rotterdam als de ‘auctor
het oosten van Nederland, want deze kritische
het Humanisme over Nederland werd verspreid. En
intellectualis’ van het concept voor de Geschiedenis van
vroomheidsbeweging kon alleen opkomen in het
vervolgens begrijpelijk aangeven wat de betekenis
Deventer. ‘Paul van de Laar heeft uitgesproken ideeën
geestelijke en intellectuele klimaat dat daar heerste.
daarvan is voor de identiteit van Deventer.’
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 7
7
door Ben Siemerink
Koninklijk Huisarchief), illustratieredacteur Henk Nalis (oud-archivaris Gemeentearchief Deventer), Hylle de Beer (gemeentearchivaris Deventer), Ton Dijksterhuis (historicus en medewerker SAB), Nina Herweijer (kunsthistoricus, oud-directeur Gemeentemusea Deventer), eindredacteur Jan Bedaux (classicus en oud-medewerker SAB) en maker van de index Gerrit Brinkman (theoloog en oud-uitgever Kok Kampen). De auteur benadrukt dat vooral illustratieredacteur Henk Nalis een extra dimensie aan het boek heeft gegeven met zijn keuzes en met de uitgebreide bijschriften die veel aan het boek toevoegen. Dat er af en toe stevige verbale robbertjes werden
In 1904 kreeg prins Hendrik een uit meerdere banden bestaand Album Handel en Nijverheid aangeboden, met foto’s en tekeningen van bedrijven uit het gehele land.
gevochten tussen auteur en redactie had niet alleen te maken met het nieuwe concept voor de geschied-
gens Van de Laar mede te danken aan het feit dat bij
schrijving van Deventer, maar ook met het feit dat de
de totstandkoming van het boek de redactie de
lat vooraf hoog was gelegd. De Geschiedenis van
onderlinge discussie niet schuwde en – net als de
Deventer moest immers het grote publiek boeien en
auteur – bereid was tijdens het proces meningen bij
tegelijkertijd ook nog eens een serieuze bijdrage leve-
te stellen. ‘In Deventer heeft het allemaal geklopt.’
ren aan de geschiedeniswetenschap. Of, zoals Van de
Van de Laar hoopt dan ook dat deze ‘voorbeeldige’
Laar het kernachtig omschrijft: ‘Het wetenschappelij-
werkwijze navolging zal vinden bij de geschiedschrij-
ke karakter en niveau van het boek staan voorop,
ving van steden in de toekomst.
maar mogen geen belemmering zijn voor de toegan-
Slechte zelf reageert wat voorzichtiger op de vraag of
kelijkheid en leesbaarheid ervan.’
het is gelukt. ‘Gaandeweg zie je in het boek terug dat deze nieuwe benadering van geschiedschrijving werkt.
Gelukt
Maar ik laat het eindoordeel graag aan de lezer.’
I
Volgens Van de Laar is dat laatste gelukt. ‘Ik denk dat de lezer een boek krijgt, waarvan hij na lezing zegt: ik In het Rampjaar 1672 moest de zilverschat van de stad te gelde worden gemaakt. Arnold van Boeckholt, lid van het stadsbestuur, kocht daarbij de zilveren beker van zijn oom en schoonvader, oud-burgemeester Adriaen van Boeckholt (1583-1666).
Slechte beaamt volmondig dat deze nieuwe benaderingswijze, na een periode van gewenning en soms felle discussies tussen redactie en auteur, bij de geschiedschrijving van Deventer heeft gewerkt. ‘Gaandeweg zie je in het boek door de eeuwen heen twee rode draden: een economische en een intellectuele. Die twee rode draden blijven tot het eind gehandhaafd, waarbij je ziet hoe de intellectuele traditie de kooplieden van Deventer beïnvloedt en omgekeerd. Uiteindelijk bepalen die twee rode draden de identiteit van de stad.’
Proces met verbale robbertjes Slechte geeft aan dat hij als generalist ‘heel erg zwaar op de redactie heeft geleund.’ Volgens hem was de totstandkoming van het boek in de afgelopen vijf jaar een ‘strak en heftig’ proces, waaraan door de makers onder leiding van Dinand Webbink (SAB Deventer) ‘vol overgave’, maar ook flexibel is gewerkt. De redactie bestond, behalve Van de Laar en project-leider Webbink, uit: voorzitter Bernard Woelderink (historicus, oudgemeentearchivaris van Deventer en oud-directeur
heb er soms een beetje moeite voor moeten doen, maar het is niet voor niets geweest, want ik begrijp mijn stad nu heel veel beter.’ Dat het is gelukt, is vol-
Een katholiek handschrift uit de bibliotheek van het voormalige Heer Florenshuis, dat omstreeks 1610 werd verkocht. De opbrengst kwam ten goede aan de Stadsbibliotheek.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
8 uit de beeldbank
Pagina 8
Een tekening van Zwartsluis omstreeks 1892 uit de Collectie-Westenberg.
door Ester Smit
Eerst Zwartsluis zien en dan verder… eer dan anderhalve eeuw geleden schreef
M
Het was koud, het regende en de westenwind waaide
maal door kon rijden. En dan die schepen, wat een
een zekere Jaopik over zijn ervaringen in
stormachtig. De lucht tussen Meppel en Zwartsluis
chaotische toestand in de haven! Of de boerenzoon
Zwartsluis, ‘een groot en deftig dorp’ aan
was vuil, door de dwarrelende rook van de kalkovens.
Haarlem heeft bereikt, is niet bekend. Hij schreef in
het Zwarte Water. Na een kort verblijf in
Zijn humeur werd er niet beter op en eenmaal aange-
zijn reisverslag in ieder geval wel, dat hij toch blij was
Meppel had hij de moed opgevat om verder te gaan
komen in de herberg kon de kastelein hem niet op
dat hij Zwartsluis had gezien! En terecht.
met zijn voetreis, die hem uiteindelijk in Haarlem
andere gedachten brengen.
moest brengen.
K. Westenberg uit Zwartsluis kijkt met andere ogen
De boerenzoon uit Drenthe was bepaald niet te spre-
Nee, Zwartsluis was volgens onze Jaopik een Zwart
dan Jaopik naar Zwartsluis. Hij verzamelde meer dan
ken over het plaatsje in de Kop van Overijssel.
Gat aan het Zwarte Water, met zwaar weer en een
900 prentbriefkaarten van zijn woonplaats en schonk
Maar hij was dan ook chagrijnig.
zwaar vervuilde lucht. Hij vond er bijna alles lelijk. De
daarvan een digitale afdruk aan het HCO, dat ze op
Het prachtig kerktorentje, het rustige vaarwater, de
kerktoren stond maar raar midden in het dorp.
het internet plaatste. Iedereen kan nu dus genieten
schattige scheepjes, de idyllische huisjes aan de snoezi-
Kerktorens, vond hij, hoorden op een heuvel te staan.
van een virtuele reis door Zwartsluis aan het Zwarte
ge straatjes; Jaopik had wel een heel erg slecht en don-
De huizen stonden rommelig bij elkaar en de straten
Water, zonder koude, zonder regen en zonder een
kerzwart humeur, waardoor hij dat allemaal niet zag.
waren zo smal dat een kar er volgens hem nooit nor-
stormmachtige westenwind.
I
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 9
Een standaardboerderij in aanbouw.
door Ad van Liempt
De droombaan van A.G. Lindenbergh
column 9 selecteren van de nieuwe inwoners van het vorige grote project van deze aard, de Wieringermeer. En hij was er een specialist in geworden. Niet voor niets
et blad gaat over Overijssel, veel verhalen
H
Lindenbergh. Hij was aan het eind van de jaren veertig
lezen we in het boekje Uitverkoren, de kolonisatie van de
gaan over Land en Water, logisch dat je dan
hoofd van de afdeling Domeinbeheer van de Directie
Noordoostpolder 1940-1960 van Margreet Gort en Anja
al gauw uitkomt bij de Noordoostpolder, dat
Noordoostpolder, en als zodanig belast met de selec-
van Oostrom uit 1987 deze zin: 'De manier van selecte-
gigantische project uit het midden van de
tie van de toekomstige inwoners van dit nieuwe stuk
ren wordt daarom vaak het systeem-Lindenbergh
twintigste eeuw toen het water van de Zuiderzee
Nederland. Hij besliste wie er wel en wie er niet mocht
genoemd.'
moest plaatsmaken voor 460 vierkante kilometer
wonen. A.G. Lindenbergh mocht op werkdagen van de
A.G. Lindenberghs selecteurs waren in meerderheid
vruchtbaar land. In 1937 begon de aanleg van de dijk,
Nederlandse overheid een beetje voor God spelen.
vrijzinnig protestant, maar voor de zekerheid stelde hij
en op 9 december 1942 lag de polder droog. Later kon-
Hij deed dat niet uit de losse pols. Hij had zeven zoge-
ook een rooms-katholiek en een gereformeerde aan.
den onderduikers proberen in dit ontoegankelijke
heten selecteurs onder zich, solide mannen die het
Hij leidde ze persoonlijk op, en hij liet ze voor het eerst
gebied aan de greep van de bezetter te ontkomen:
veldwerk deden en rapport opmaakten over de kandi-
los bij de zogenaamde proefuitgifte: weilanden aan de
Nederlands Onderduikers Paradijs werd de bijnaam
daten die zich in de nieuwe polder wilden vestigen.
rand van de polder werden al in 1946 voor enige tijd
van het nieuwe land. Tot de nazi’s in november 1944
Die rapporten kwamen op het bureau van A.G.
verpacht. Bij de selectie van de pachters konden de
zo’n 1800 mensen die voor de Arbeidsinzet waren
Lindenbergh terecht en hij maakte dan de uiteindelijke
selecteurs er alvast in komen. Ze gingen op huisbe-
gevlucht uit de polder haalden – de helft mocht na
keuze. Daarna moest er nog wel een handtekening van
zoek bij de kandidaten, aanvankelijk onder de hoede
smeekbeden van de landdrost alsnog blijven, om te
een hoogmogende onder, maar dat was een formali-
van A.G. Lindenbergh, maar later moesten ze alleen.
helpen de oogst binnen te halen.
teit: aan de autoriteit van A.G. Lindenbergh werd niet
Hij was een strenge chef. De selecteurs zouden later
getwijfeld.
het hele land doorreizen voor hun huisbezoeken, want
Maar als de Noordoostpolder wordt genoemd, dwalen
Dat was ook wel logisch, want A.G. Lindenbergh had al
de nieuwe pachters, de hoekstenen van de nieuwe
mijn gedachten toch vooral af naar de heer A.G.
ervaring in dit werk. Hij was betrokken geweest bij het
samenleving, zouden uit het hele land afkomstig moeten zijn. De selecteurs zaten dan 's avonds in goedkope hotels aan hun rapporten te werken. En ook op zondag thuis, want A.G. Lindenbergh eiste dat het werk van de vorige week op maandag op zijn bureau lag. De selecteurs keken naar alles, naar vakbekwaamheid, naar financiële draagkracht (als je een groot boerenbedrijf wilde stichten moest je zeker duizend gulden per hectare als eigen vermogen meenemen), naar de eigenschappen (vooral de properheid) van de echtgenote en naar de bereidheid een rol te spelen in de nieuwe poldergemeenschap. De belangstelling was overweldigend. Op de eerste kijkdag in juni 1950 kwamen zoveel kandidaten af dat er files ontstonden in de polder. Van iedere sollicitant werd een dossier opgemaakt, met inlichtingen van de burgemeester van zijn woonplaats en van de landbouworganisaties in zijn regio. Alleen de besten, de uitblinkers, kregen uiteindelijk land toegewezen. Mensen met een strafblad vielen af, voormalige NSBleden ook, net als degenen die het pak formulieren slordig hadden ingevuld. Later ging de selectie van landarbeiders (die kregen allemaal een huurhuis) en middenstanders (de bakker, de slager, de groenteboer) ongeveer hetzelfde. A.G. Lindenbergh kreeg de rapporten op maandag onder ogen en nam dan een beslissing over de toekomst van honderden gezinnen. Wat een leven, wat een baan! Hij zou een ideale, agrarische maatschappij creëren. A.G. Lindenbergh, architect van de maakbare samenle-
Voorlichting aan een kandidaatpachter in 1950 in Emmeloord.
ving zonder strafblad. A.G. Lindenbergh, Schepper naast God.
I
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 10
‘Tien eeuwen Topstukken’ van 12 oktober tot en met 16 januari 2011 in het Historisch Museum Deventer, Brink 56.
10
@ www.sabinfo.nl @ www.historischmuseumdeventer.nl
Veranderende wereld e expositie ‘Tien Eeuwen Topstukken’ van
de Sabro Bosco, oftewel John Holywood, dat wil zeg-
de zeventiende eeuw was de Sphaera verplichte kost
Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek
gen Jan van het Heilige Bos. SAB toont een druk uit
aan West-Europese universiteiten.
(SAB) toont prachtige middeleeuwse hand-
1498. Wat de Sphaera Mundi bijzonder maakt, is dat
Onder invloed van het humanisme ontwikkelde de
schriften met bladgoud en kleurrijke versie-
dit middeleeuwse werk de aarde als bol voorstelt.
wetenschap zich in een ras tempo. In plaats van een
ringen, boeken uit het begin van de boekdrukkunst,
Sacro Bosco’s wereldbeeld week dus af van dat van de
theologisch geïnspireerd, ontstond een meer weten-
indrukwekkende atlassen en botanische naslagwer-
vroegmiddeleeuwse onderzoekers, die de aarde als
schappelijk georiënteerd wereldbeeld. Het was onder
ken, die de ontwikkeling van het boek laten zien. Eén
een pannenkoek weergaven. Holywood plaatste de
meer gebaseerd op nauwkeurige waarnemingen tij-
van de stukken die nog niet eerder aan het publiek
aarde wél, net als zijn tijdgenoten, in het middelpunt
dens de vele ontdekkingsreizen. In het Theatrum Orbis
werden vertoond is een kleurrijk Boek der Psalmen
van het heelal. Dat zijn werk belangrijk was, mag dui-
Terrarum (Schouwtoneel van de landen der wereld),
(of psalterium) dat omstreeks het jaar 1500 in de
delijk zijn. Er verschenen talloze herdrukken en tot in
een atlas die werd samengesteld door Abraham
D
buurt van Deventer moet zijn vervaardigd. Het handschrift, met een illustratie van een knielende koning David, kwam vorig jaar in bezit van de Athenaeumbibliotheek. Ook zijn een zestal atlassen vol kaarten te zien, waarvan de oudste stamt uit de tiende eeuw. Aan de hand van deze meestal monumentale boekwerken is de evolutie van het wereldbeeld goed waar te nemen.
Een oude kaart komt tevoorschijn Een van de oudste stukken is een wereldkaart in een handschrift uit de twaalfde eeuw uit het ZuidVlaamse Sint-Omaars, tegenwoordig St. Omer, in Noord-Frankrijk. Eeuwenlang bleef de kaart verborgen onder een enorme vlek, die zich als een aswolk over de toentertijd bekende wereld uitstrekt. Door de pagina met hoogwaardige apparatuur te fotograferen en het beeld ‘digitaal op te waarderen’, werd het voor het eerst sinds mensenheugenis mogelijk onder de vlek te kijken. Er kwam een platte, cirkelvormige, geheel door water omgeven aarde tevoorschijn. De aarde is schematisch verdeeld in de toen bekende drie werelddelen: Azië, Europa en Afrika. Middelpunt is het Heilig Land, wat aangeeft dat het middeleeuwse wereldbeeld geïnspireerd was op de bijbel. Afrika en Europa zijn gescheiden door de ‘nostre mare’, de Middellandse Zee, en tussen deze beide werelddelen en Azië liggen niet nader benoemde wateren. De afbeelding is verwant aan een al lang verdwenen kaart uit de zevende eeuw.
De wereld als bol Een ander topstuk is een intrigerend boek dat afkomstig is uit het Arme Fraterhuis te Deventer met de titel Sphaera Mundi (wereldbol). Het is rond 1230 geschreven door de Engelse wis- en sterrenkundige Johannes
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 11
11
door Dinand Webbink en Anne Hurenkamp (SAB)
in kaart gebracht Ortelius (1527-1598), is dat goed te zien. Deze
woordigd. Mogelijk zegt dat iets over het belang van
zijn talloze stadsplattegronden opgenomen, onder
‘Ortelius’, waarvan een exemplaar in de laatste druk
het Hertogdom Gelre in de zestiende eeuw, in ver-
andere van Deventer, Kampen en Zwolle (in volgorde
uit 1612 is te zien, toont een sterk veranderd wereld-
houding tot dat van Overijssel.
van belangrijkheid). Buitengewoon charmant zijn ook
beeld. De Noord- en Zuidpool staan globaal aangege-
Een groot deel van de kaarten uit de eerste ‘Ortelius’,
de stadsgezichten, onder meer dat van Kampen met
ven, maar waren uiteraard nog niet verkend. Noord-
die in 1570 in Antwerpen verscheen, was vervaardigd
een prachtig gestoffeerde IJssel op de voorgrond.
en Zuid-Amerika zijn nog misvormd, mede door
door Franz Hogenberg. Als sympathisant van de nieu-
afwijkingen in het kompas.
we ketterse leer vluchtte hij naar Keulen, waar hij
Eén wereld is niet genoeg
De atlas bevat ook een kaart van Gelderland en Kleef,
samen met Georg Braun, de kanunnik van de Keulse
De honger naar kennis van de zeventiende-eeuwer
met een deel van Overijssel. Deze grensprovincie,
Dom, zes kloeke kaartenboeken uitgaf. In de beroem-
was nauwelijks te stillen. Daar kwam bij dat de rijke
‘Transisalana’, is niet zelfstandig in de atlas vertegen-
de Civitates orbis terrarum (De steden van de wereld)
Hollanders graag hun weelde toonden. Niet door teveel uiterlijk vertoon, wel door de inrichting van hun huizen. In de grachtenhuizen van de Amsterdamse kooplieden was dan ook vaak een prachtig gebonden atlas te vinden van een van de grote uitgevershuizen die zich aan en rondom de Dam bevonden, zoals Hondius, Jansonius en Blaeu. De firma Blaeu werd in heel Europa bekend en geprezen om zijn fijn gegraveerde en mooi versierde kaarten. Het zijn meesterwerken, zowel technisch als esthetisch. Van de Nederlandse steden publiceerden de Blaeus buitengewoon gedetailleerde plattegronden, zo ook van alle Overijsselse steden. Deze plattegronden werden nog tot ver in de achttiende eeuw door anderen herdrukt. De kwaliteit was immers ongeëvenaard en zoveel veranderde er niet in het stratenpatroon van de ommuurde stadjes. Toen dus de Deventenaar Jan de Lat in 1724 zijn Weghwyser door de Provintie van Overyssel uitgaf, gebruikte hij voornamelijk zeventiende-eeuws kaartmateriaal. De negen stadsplattegronden in deze reisgids lijken zo te zijn weggelopen uit de stedenatlas van Blaeu. Deze is overigens op de tentoonstelling niet te zien, wel ligt er van de gerenommeerde firma het al even befaamde Toonneel des aerdriicx, een wereldatlas in drie delen uit 1642. In de inleiding op de atlas komt ook het veranderende wereldbeeld aan de orde. Draait de zon nu om de aarde of draait de aarde om de zon? De laatste opvatting strookte niet met de gangbare bijbeluitleg, zodat de Blaeus voorzichtigheidshalve maar geen standpunt innamen. Wellicht gaven ze iets van hun religieuze overtuiging weer op het titelblad van het tweede deel. Daarop prijkt het motto van de Jezuïetenorde, die ook de volkeren van de Nieuwe Wereld zou gaan kerstenen: één wereld is niet genoeg. Stadsgezicht van Kampen door Braun en Hogenberg met een gestoffeerde IJssel op de voorgrond.
I
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
12
Pagina 12
Foto Derk Hageman (1921).
Op een voorjaarsdag in 1931 gaat de tienjarige
koeien, Derk oogst met zijn vader de rode kool.
Derk Hageman op een drafje van school naar huis.
Hij stapelt de kolen in kratten, zodat ze de
Klasgenootjes uit de stad gaan knikkeren of
volgende dag op de platte kar naar de veiling
voetballen, maar Derk moet werken op het
kunnen worden gebracht. Meer dan zeventig jaar
gemengde bedrijf van zijn ouders aan de rand van
later zal Derk Hageman, tuinder in ruste, zijn
Zwolle; op de Oosterenk, ongeveer achter het
levensverhaal aan een journalist vertellen, heel
huidige FC Zwolle-stadion. Zijn zusje melkt de
beeldend alsof het zich vandaag afspeelt.
Het leven van tuinder Derk Hageman
huis. De kolen worden gelukkig verkocht, voor vijf cent per stuk. Het werk is niet voor niets geweest!
Na de lagere school
Als Derk de lagere school heeft afgerond, gaat hij het
Tuinbouw in het IJsseldal
coöperaties: in Enschede, Deventer, Wijhe, Zwolle en
bedrijf van zijn ouders in. Hij is nog maar twaalf jaar,
Rond 1930 wordt er in het IJsseldal op verscheidene
Steenwijk. Later zal die van Steenwijk verdwijnen en
maar heeft genoeg ervaring om een waardevolle hulp
plekken aan tuinbouw en fruitteelt gedaan. De streek
komen er veilingen in Olst en IJsselmuiden bij.
te zijn voor zijn vader. Hij is negentien als de oorlog
van Wijhe en Olst staat bekend om de fruitteelt.
Veilingen vormen een betrekkelijk nieuw fenomeen,
uitbreekt. Hij helpt zijn vader om onder de vaste prijs
Rond de stad Zwolle is er vooral groententeelt in de
evenals het gebruik van de klok. Op een klok geeft de
die de Duitsers hebben verordonneerd uit te komen.
koude grond of in lage bakken. In polder de Koekkoek
wijzer een steeds lagere prijs aan, totdat een hande-
Tegen de regels in verkopen ze rechtstreeks aan
bij IJsselmuiden is de tuinbouw een succes. Tuinders
laar ‘mijn’ roept. De prijs die de klok dan aangeeft, is
groentewinkels, wat ze net wat meer oplevert. Ook
leggen zich hier toe op de teelt van witlof, het ‘witte
de verkoopprijs. Derk gaat graag mee naar de veiling.
gaan heel wat kolen en bonen naar voedselzoekers uit
goud’.
Het is een flinke rit van de Ossenkampsweg naar de
het westen, die met drommen over de IJsselbrug
Deventerstraatweg bij het spoor. Het tempo is niet
komen. In 1951 nemen Derk en zijn broer het bedrijf
Met het hele gezin
hoog, want het paard moet een volgeladen platte kar
over, nadat hun vader jong is overleden. Vijf jaar later
Op die voorjaarsdag in 1931 weet Derk dat hij niet snel
trekken. Sommige boeren komen van nog veel verder.
kopen ze hun eerste tractor. Dat verandert hun
bij zijn vriendjes zal zijn. Hij weet niet beter dan dat
De Coöperatieve Groente- en Fruitveiling is oor-
bedrijfsvoering ingrijpend; eeuwen lang hebben de
het hele gezin op het bedrijf meewerkt. Ook weet hij,
spronkelijk aan de Van Karnebeekstraat gevestigd
Hagemannen zich gered met paard en wagen, maar al
dat zijn ouders het niet ruim hebben. Een familielid is
maar verhuist in 1929 naar een houten loods aan de
snel kunnen de broers zich niet meer voorstellen hoe
failliet gegaan en zij stonden borg, waardoor ze 180
Deventerstraatweg. De locatie is gunstig vanwege de
ze het ooit gered hebben zonder de veertien pk’s van
gulden moesten ophoesten aan zijn schuldeisers. Dat
nabijheid van het spoor.
hun trekkertje.
het niet op de plank liggen. Ze kunnen natuurlijk wat
Karren in een lang lint
Op en neergang
koeien verkopen, maar dan zouden ze zelf in de pro-
Op drukke dagen staan de karren in een lang lint door
Met de tuinbouw in Overijssel gaat het vooruit; bin-
blemen komen. Een buurvrouw met meer armslag
de Van Karnebeekstraat, tot aan ziekenhuis De
nen enkele jaren vertienvoudigt de omzet. Veel tuin-
brengt redding en leent Derks ouders de 180 gulden.
Weezenlanden, beladen met sla, andijvie, peulen, ker-
ders schakelen over van platte kassen op echte waren-
Ze betalen het maar terug als ze weer wat vet op de
vel, bloemkool, rode bieten, spinazie, tuinbonen en
huizen, die met kachels warm gestookt kunnen wor-
botten hebben. Bovendien, weet Derk, staan de prij-
wat er al niet meer wordt verbouwd op de vruchtbare
den. In Zwolle wordt de veiling langs het spoor te
zen onder druk. Het komt regelmatig voor dat de
gronden rond Zwolle. Als Derk en zijn vader aan de
klein. In de omliggende gemeente Zwollerkerspel
groenten die ze op de veiling aan de
beurt zijn, rijden ze het veilinggebouw in en laten ze
wordt in 1958 in Berkum een nieuw veilinggebouw
Deventerstraatweg aanvoeren niet verkocht worden.
het paard stilhouden. Vader Hageman houdt twee
geopend. Eigenlijk wordt dan al de neergang van de
kolen omhoog, de klok gaat draaien. Derk hoopt dat
tuinbouw in de nabijheid van steden ingezet. De land-
Vijf veilingen in Overijssel
de oogst ditmaal wat oplevert, want als er niets wordt
honger van de groeiende stadsbevolking is niet te stil-
In heel Overijssel zijn in die tijd vijf veilingen, alle
verdiend, is zijn vader stil tijdens de rit terug naar
len. In 1963 moeten de broers wijken voor de opruk-
is veel geld in deze schrale jaren. Zijn ouders hebben
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 13
13
door Michael Amsman
Transporteren en lossen: werk van alle tijden.
kende stad. Berkum wordt vastgehecht aan Zwolle. Derk en zijn broer strijken neer langs de IJssel, waar hun gronden net zo vruchtbaar zijn als op de oude plek en ze dicht bij de boerderij liggen. In die jaren verandert er veel. De mensen krijgen meer te besteden, de opbrengsten van de oogsten stijgen, de mechanisatie van de landbouw zet zich voort. Maar door de verbeterde transportmogelijkheden worden groenten en fruit van steeds verderweg gehaald. Rond Zwolle is nauwelijks nog tuinbouw. In 1977 zijn er in Overijssel nog twee veilingen over: in Berkum en in IJsselmuiden. In dat jaar fuseren ze tot de KZIJ-veiling (Zwolle, Kampen, IJsselmeerpolders). Na 1981 wordt er in Berkum geen groente of fruit meer afgemijnd. De kinderen en kleinkinderen van Derk Hageman hoeven zich na school niet naar huis te haasten om mee te helpen.
I
Omstreeks 1965. Een tuinder bezig met het wieden van onkruid in de groenten in de kas.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 14
Zie voor meer informatie; Gerard Berendsen, de Stentor, 14 februari 2010. @ www.destentor.nl Zoeken > hooibergen.
14
Zie voor de hooibergen in Hasselt: Hasselt Historiael jrg. 7, nr. 1, 1990.
Nieuwe toekomst voor een verloren verleden? Jouk Huisman - uit Rouveen - en Wolter van Hasselt - uit Hasselt - gelden als autoriteiten op het gebied van cultuurhistorie, duurzaamheid en 'groene' ontwikkelingen in hun woonomgeving. Samen hebben ze een droom. Een droom over een nieuwe toekomst voor het ernstig ‘verrommelde’ hooibergenterrein aan de Stadsweg, net buiten Hasselt. Ze willen deze bijzondere hooibergencluster inrichten als een locatie voor allerlei ecologische en duurzame ontwikkelingen en activiteiten. Als een ‘Hofje van Eden’ voor alternatieven. Een centrum voor inspiratie en duurzaamheid. Wie door de bomen het bos niet meer ziet als ergens weer eens 'duurzaam' op wordt geplakt, moet het in zo'n ecodorpje zelf kunnen zien, voelen en horen. Ervaren dus. En daar kunnen de hooibergen een prima rol in spelen, vinden beide pleitbezorgers. Het alternatief? ‘De shovel ervoor en voorgoed weg.’ Maar voor een status als verloren verleden, vinden zij, hebben de opstallen, het terrein en de locatie aan de Stadsweg te veel potentie. Ze zoeken daarom versterking van ‘mensen die er ook in geloven.’ Die het idee samen met hen willen uitwerken.‘Want je kunt wel ach en wee roepen over dit hooibergenterrein, als je daarna niets doet, ben je eigenlijk onderdeel van het probleem. En niet van de oplossing.’ Hoezeer Hasselt en de hooibergen -ooit ook op andere plaatsen in de gemeente - met elkaar zijn verbonden, blijkt uit onderstaande foto’s.
I Buiten de Venepoort.
De Viltkoele, over de Dedemsvaart.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 15
>
door Wim Coster, met medewerking van Jouk Huisman, Minie Buit en Jan Grolleman
>
De Viltkoele, over de Dedemsvaart. Het schip Caroline tegen de schuur van hooiperserij Keijzer, 1915.
15
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
16
Pagina 16
@ Bezoek de landelijke websites www.watwaswaar.nl en www.hisgis.nl.
‘Alwaar een paal gep
Kaart van Delden in 1832, bewerkt door Jos Schmit uit Enschede.
Waarom zou iemand zijn huis ‘De Hel’ noemen? En is het niet treurig een boerderij te bezitten die ‘Onland’ heet, ‘De Woeste’, of ‘Krakeel’? De geschiedenis van de plekken waar dergelijke boerderijen staan, geeft dikwijls een verklaring voor hun naam. Kadasterkaarten, die in 1832 vooral om fiscale redenen werden ingevoerd, kunnen daarbij een goede bron vormen. et idee voor een nauwkeurige en uniforme
H
Per perceel
den, vastgesteld. Bovendien werd genoteerd wie de
opmeting van het land kwam uit Frankrijk.
Al lopend door het veld stelden zij grenzen vast en
eigenaar was van een perceel en hoe de grond werd
Keizer Napoleon had daar in 1808 een nieu-
plaatsten zij grenspalen. Zij deden dit met behulp van
gebruikt. Stond er een huis op? Werd er boekweit
we vorm van grondbelasting geïntrodu-
een aantal ‘aanwijzers’, meestal oudere mensen die
geteeld? Of was het grasland voor het vee? Wat was
ceerd, waarbij het land in belastingklassen werd inge-
goed op de hoogte waren van de plaatselijke situatie.
de opbrengst? Aan de hand van deze gegevens wer-
deeld. Na de inlijving bij het Franse keizerrijk, in 1811,
Ook de burgermeester van de gemeente waar men
den de tarieven voor de grondbelasting vastgesteld.
werd het systeem ook in Nederland ingevoerd.
bezig was en die van aangrenzende gemeenten liepen
In 1832 waren de afmetingen afgerond en verwerkt.
Koning Willem I nam het systeem over voor het nieu-
mee. Zo werden eerst alle grenzen aan de buitenkant
De grenzen waren nu duidelijk en het Kadaster, zoals
we koninkrijk.
van een gemeente minutieus beschreven en door de
de instelling ging heten, werd officieel ingevoerd. De
In 1815 werden de gemeentegrenzen in Nederland
landmeters getekend. Vervolgens werd een gemeente
kadasterkaarten of ‘minuutplans’ lieten de toestand
vastgelegd, maar dit gebeurde nog zeer globaal en er
opgedeeld in secties. Soms was dat er slechts één,
zien per 1 oktober 1832. Daarnaast waren er registers
werden geen metingen in het veld verricht. Het gehe-
zoals bij de Stad Delden, maar bij grote gemeenten als
die naar de kaarten verwezen, de Oorspronkelijke
le land moest, deels opnieuw, worden opgemeten en
Zwollerkerspel konden er wel vijftien secties zijn.
Aanwijzende Tafels (OAT’s). Hierin stonden de namen
daarom trokken landmeters de provincies in.
Daarbinnen werden weer percelen, de kleinste eenhe-
van de grondeigenaren, hun beroep, hun woonplaats,
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 17
Zie voor een beschrijving van het Nederlandse landschap in de eerste helft van de negentiende eeuw het standaardwerk Het lege land van Auke van der Woud.
door Margriet Noordman
17
eplaatst zal worden’ De oudste kadasterkaarten in Overijssel het grondgebruik, de afmeting van het perceel en, waar het uiteindelijk om te doen was, de fiscale belastbaarheid per perceel.
Woest en ledig Twee dingen vallen op in het Overijsselse landschap in het begin van de negentiende eeuw: het was woest en het was ledig. De provincie bestond in die tijd voor de helft uit woeste grond. In sommige gemeenten was de verhouding met de cultuurgrond nog ongunstiger. In Haaksbergen bijvoorbeeld, besloegen woeste grond, heide en veen 75 procent van het totale grondoppervlak. In 1830 lag het aantal inwoners in Overijssel op 54 personen per vierkante kilometer. Anno 2010 is dat zes keer zoveel: 338. Ook Overijssel beschikt sinds kort over een soort ‘historische tomtom’, een website waarin kan worden gereisd door de tijd. De basisgegevens van de ongeveer 1.550 kadasterkaarten uit 1832 en informatie over Een uitsnede met boerderij De Woeste, uit de minuutplans van Haaksbergen, sectie F2.
alle circa 260.000 Overijsselse percelen zijn bij elkaar gezet. Dit maakt het mogelijk de leefomgeving van 1832 te bekijken, die te vergelijken met de huidige situatie én te constateren welke sporen de menselijke activiteiten in de laatste twee eeuwen hebben achtergelaten.
I
Twee jurisdictiepalen uit (links) 1766 aan de Gelderse kant en uit 1773 aan de Overijsselse kant. Palen voor gemeentegrenzen volgden later.
Hemel, Hel, Onland, Woeste en Krakeel
Langs de grens van Haaksbergen
Plaatselijke benamingen, toponiemen, die zowel op de kaarten als in de registers worden
Op 20 september 1825 liep de landmeter S. van Lith met Willem Waanders, de burger-
vermeld, geven dikwijls de aard van het land weer. Dit is soms ook het geval bij de naam-
meester van Haaksbergen, langs de grens van diens gemeente. Het proces- verbaal van
geving van huizen of boerderijen. Meestal heten die huizen naar de bewoners, of anders-
grensscheiding tussen Haaksbergen en Eibergen vermeldt daarover onder andere:
om. Soms hebben huizen namen die iets vertellen over de omstandigheden waarin werd
‘Van het punt (houten paal nr. 832 waar de provincie Gelderland begint) vervolgende heb-
geboerd. Naast positief klinkende namen als ‘Hemel’ zijn er sombere voorbeelden te zien
ben wij bepaald dat de grenslijn zal blijven loopen in een westelijke rigting tot op een
als ‘Huis de Hel’, ‘Huis de Woeste’ of ‘Huis Onland’. De laatste drie komen voor in
steenen paal staande in de hoek alwaar de wegen van Oldekotte en Nijkerk na
Haaksbergen en suggereren een zwaar bestaan. Een ander voorbeeld in deze plaats is het
Haaksbergen zig vereenigen, zoo als de lijn ook nog verder in de zelfde rigting doorgaat,
huis ‘Krakeel’ in het Krakeelveld. Hier heeft jarenlang een strijd gewoed tussen
tot tegen het bouwland van de markte van Langelo, en alwaar is besloten een paal te
Overijsselaars en Geldersen, tussen de boeren van Haaksbergen en die van Rekken. Beide
plaatsen, voorts rondom de zuidkant van dit bouwland, en het huis genaamd het Krakeel
partijen betwistten elkaar het gebruik van de grond voor het weiden van schapen, turfste-
tot op of aan de hoek van het Krakeelskamp en alwaar een paal geplaatst zal worden, en
ken en schadden steken. De strijd begon in 1611 en werd in 1775 beëindigd. De marke
genaamd de Krakeelspaal…’
Honesch in Haaksbergen bleef eigenaar van de grond, maar moest hiervoor betalen aan Rekken.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 18
Zie voor de Archeologiedag in Borne op zaterdag 30 oktober de Agenda op p. 33.
18
Neanderthalers eerste Jachtkamp op akker in Twente levert ieder jaar nieuwe vondsten op De oudste sporen van
27.000 jaar geleden uit. Van
in Twente. Daar was ruim
menselijke bewoning in de
hen zijn in Overijssel ongeveer
40.000 jaar geleden een
provincie Overijssel tot nu toe
120 bewerkte vuurstenen
jachtkamp gevestigd, waar nog
zijn afkomstig van de
gevonden, waaronder
ieder jaar vondsten worden
Neanderthalers; ofwel de
vuistbijlen. De vondsten
gedaan. Maar ook op andere
Homo Neanderthalensis. Deze
komen voor een belangrijk
plaatsen zijn sporen van
mensensoort stierf ongeveer
deel uit de buurschap Mander
Neanderthalers gevonden. Auteur Dick Schlüter ‘in gesprek’ met een Neanderthaler.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
door Dick Schlüter
Pagina 19
Fossielen en informatie over de ijstijdenfauna zijn te vinden in museum TwentseWelle in Enschede (www.twentsewelle.nl) en museum Ecodrome in Zwolle (www.ecodrome.nl).
19
bewoners Overijssel o vonden archeologen bij Raalte en Zwolle
Tien tot twintig personen
nadat zij ruim 150.000 jaar in Europa en een deel van
tientallen vuurstenen. Een zandafgraving bij
Alle vondsten bij elkaar vormen het bewijs dat de
Azië hadden geleefd – blijft een intrigerend raadsel.
Steenwijk leverde onder andere een bewerkt
Neanderthalers in bepaalde periodes hun kampemen-
In Zeeland is intussen een stuk schedeldak van een
mammoetbot op. Tussen Wierden en
ten in Overijssel opzetten. Zij deden dit als het kli-
Neanderthaler gevonden. In Warendorf bij Münster is
Almelo werd een vuurstenen schaaf gevonden.
maat gunstig was voor bepaalde flora en fauna en
in een zandafgraving eveneens een stuk schedeldak
Overijssel is zo de belangrijkste vindplaats boven de
daarmee voor de jacht en het verzamelen van planten
gevonden, thans één van de topstukken in het archeo-
grote rivieren van bewerkte voorwerpen (artefacten)
en bessen. De Neanderthalers trokken rond in kleine
logische museum van Niedersachsen te Herne bij
van Neanderthalers. Beroepsarcheologen spelen een
familiegroepen. Zij hadden een grote oppervlakte
Dortmund. Het is dus niet onmogelijk dat er ooit nog
belangrijke rol bij het duiden (determineren) hiervan.
nodig om in de eerste levensbehoeften te kunnen
eens een botrest van een Neanderthaler in een zand-
Zij werken daarbij nauw samen met tientallen ama-
voorzien. In Overijssel ging het in totaal waarschijnlijk
afgraving in Overijssel wordt gevonden. Of dat er res-
teur-archeologen, veelal verenigd in afdelingen van de
nooit om meer dan tien tot twintig personen. Het is
ten of werktuigen worden gevonden van de voorou-
Archeologische Werkgemeenschap Nederland.
dan ook geen wonder dat de vondsten uiterst zeld-
der van de Neanderthaler – de Heidelbergmens,
zaam zijn en alleen met veel moeite kunnen worden
Homo Heidelbergensis – die meer dan 180.000 jaar
In 1936 deed men in het Friese Wijnjeterp de eerste
gedaan.
geleden in Europa leefde. Menig (amateur-)archeo-
vondst die in verband kon worden gebracht met
Uit dna-onderzoek en onderzoek van gebitten is vast-
loog droomt daarvan!
Neanderthalers. In Overijssel gebeurde dat in 1971,
gesteld dat de Neanderthalers vooral vleeseters
toen de scholier Gerrit Holland op een zandweg bij
waren. Ze maakten onder andere jacht op de mam-
Delden een van vuursteen gemaakte handspits
moet, de wolharige neushoorn, de steppewisent, het
Geologie en archeologie
opraapte.
wilde paard en de muskusos. Het landschap moet er
Archeologen hebben het bij vondsten afkomstig van
in die tijd hebben uitgezien als een grote grassteppe;
Neanderthalers over het Midden-Paleolithicum oftewel de
Mander
qua oppervlak en uiterlijk vergelijkbaar met de vroe-
Midden-Steentijd. Geologisch gaat het om de periode van
In 1979 weren de eerste vondsten in Mander gedaan.
gere prairie in de Verenigde Staten. Alleen in de rivier-
de ijstijden oftewel het Pleistoceen. De huidige mens
Scholier Hans Oude Rengerink (thans in dienst van
dalen en tijdens warmere perioden was er sprake van
leeft in de geologische periode Holoceen, die ruim 10.000
het Oversticht te Zwolle als archeoloog voor Twente)
een meer uitbundige begroeiing.
jaar geleden is begonnen. De afgrenzing tussen de ver-
Z
vond toen een vuistbijl op een akker bij de Duitse
schillende perioden heeft onder andere te maken met
grens, tussen het dorp en Getelo. Studenten archeo-
Volkerenmoord of klimaat?
logie van de Rijksuniversiteit Groningen zochten de
Uiterlijk leken de Neanderthalers, ondanks hun grote
betreffende akker daarna tussen 1979 en 1982 verschil-
ogen, zwaardere wenkbrauwbogen en grotere neus-
lende keren systematisch af. Onder leiding van weten-
openingen, op de tegenwoordige mens. Ze waren wat
schappelijk medewerker dr. Dick Stapert vonden zij
zwaarder gebouwd en ook sterker, zo is op basis van
nog 22 andere bewerkte vuurstenen. Volgens de
botvondsten berekend, en ze hadden een meer
schatting van Stapert – op basis van de typologie van
gedrongen lichaam. De mannen waren gemiddeld
de vuistbijl – is het materiaal tussen de 40.000 en
1.66 cm lang en de vrouwen 1.54 cm. Deze kenmerken
60.000 jaar oud. In die tijd zwierven bij Mander dus
hingen samen met de aanpassing aan een kouder kli-
Neanderthalers rond. Ieder jaar wordt door de
maat dan het huidige. Met enige verzorging en in een
inspanningen van amateur-archeologen de lijst met
maatkostuum gestoken zouden de Neanderthalers in
vondsten langer.
het hedendaagse straatbeeld niet opvallen. Uiterlijk
Ook elders in Overijssel zijn vondsten gedaan. Vooral
en kracht hebben hen echter niet voor uitsterven kun-
in natte zandafgravingen is intussen het nodige opge-
nen behoeden.
raapt. Dergelijke afgravingen vinden hoofdzakelijk
Over de oorzaken bestaan verschillende theorieën.
plaats in beek- en rivierdalen, omdat zich daar kwalita-
Eén ervan spreekt van de eerste volkerenmoord door
tief goed (metsel)zand bevindt. Voor jagers en verza-
onze voorouders, Homo sapiens sapiens, die Europa en
melaars als de Neanderthalers waren deze dalen van
Azië ongeveer 70.000 jaar geleden vanuit Afrika
oudsher aantrekkelijk, want daar was drinkwater te
begonnen te bevolken. Een andere theorie schrijft het
vinden. Ook het jachtwild kwam er drinken en was
uitsterven toe aan snelle klimaatsveranderingen waar-
dan kwetsbaar, omdat het stilstond. Tegelijkertijd
aan de Neanderthalers zich niet snel genoeg
bood de begroeiing van de rivierdalen voor de jagers
(opnieuw) aan konden aanpassen. Hun uitsterven –
een aantrekkelijke dekking.
ruim 27.000 jaar geleden in het zuiden van Spanje,
belangrijke veranderingen in het klimaat.
Dick Stapert en Marcel Niekus (staand) tijdens een veldonderzoek in Lonneker naar aanleiding van de vondst van een vuistbijl.
I
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 20
20
Brief voor de sultan na Op 2 oktober 1795 werden in ’s-Gravenhage twee diplomatieke brieven geschreven met bestemming Constantinopel, het tegenwoordige Istanbul in Turkije. De Republiek der Verenigde Nederlanden had in januari van dat jaar plaatsgemaakt voor de Bataafse Republiek en dat betekende dat ook de benoemingen van ambassadeurs in het buitenland opnieuw moesten worden bekrachtigd. mbassadeur bij de Porte, ofwel het Osmaanse
ven worden geïnformeerd over de gewijzigde staats-
vrijwel identiek, maar toch leek de brief voor de sultan,
hof te Constantinopel, was op dat moment
vorm in Nederland. Ook werd hun de blijvende vriend-
door een andere vouwwijze, groter dan die voor de
de Overijsselse baron Frederik Gijsbert van
schap namens het nieuwe bewind aangeboden. Van
eerste minister. In april 1796 keerde Van Dedem terug
Dedem tot de Gelder. In 1784 was hij als zoda-
Dedem, die in 1795 met verlof in Nederland was, zou de
naar Constantinopel, maar om onduidelijke redenen
nig benoemd namens de Republiek. Sultan Selim III en
brieven meenemen en presenteren tijdens een audiën-
zonder de brieven, die gedurende ruim 214 jaar niet
zijn grootvizier of eerste minister moesten in deze brie-
tie bij de sultan en de Grootvizier. De teksten waren
zouden worden geopend.
A
De op perkament geschreven teksten waren gesteld in het Frans en opgeborgen in twee rode zijden zakken. Op de eveneens perkamenten enveloppen zijn kruislings linten van goudbrokaat geplaatst en op de kruisen van de linten is een zegel geplakt. De linten zijn vastgenaaid op de hoeken van de enveloppen. Zowel de enveloppen als de brieven zijn randsgewijs versierd met guirlandes van goudverf. Een van de brieven is enigszins aangetast door vocht. Op elke hoek van beide brieven is een gaatje te vinden, want om beschreven en versierd te worden moesten ze goed gespannen zijn.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 21
21
door Jan Wigger, met medewerking van Henk Boom
214 jaar geopend
Inventaris en symposium In samenwerking met de Stichting Werkgroep Adelsgeschiedenis organiseert het Historisch
droeg toen namelijk archivalia betreffende de familie Van Dedem tot de Gelder in Wijhe over aan de familie Van Dedem op Den Berg in Dalfsen. In verschillende etappes kwamen deze archivalia vervolgens weer terecht op het toenmalige Rijksarchief in Overijssel, sinds 2001 onderdeel van het HCO. Een ander deel van het archief Van Dedem ging naar het Rijksarchief, het tegenwoordige Nationaal Archief, in Den Haag. Na de dood van mevrouw Gustave W.A.W. barones van Dedem-van Rappard in Dalfsen, sinds 2002 douarière van Godert W. baron van Dedem, kwam een nog res-
Ambassadeur Frederik Gijsbert van Dedem met zijn zoontje Anthonie op audiëntie bij Sultan Abdülhamid I, 29 november 1785. Olieverfschilderij, school van J.B. Vanmour. Stichting Edwina van Heek, Huis Singraven Denekamp. Dit schilderij siert ook het cover van Jan Schmidt. Per koets naar Constantinopel. De Gezantschapsreis van Baron van Dedem van de Gelder naar Istanbul in 1785. Zutphen 1998.
Centrum Overijssel (HCO) op vrijdag 19 november 2010 het symposium ‘Zit het in de genen? Familiebesef en collectieve identiteit bij adel in Nederland.’ Het symposium markeert de afronding van de inventarisatie van de archieven van het Overijsselse adellijke
terend deel van de archivalia vanuit Dalfsen naar
geslacht Van Dedem.
Na meer dan 214 jaar
Zwolle. Daarbij zaten dus de bewuste brieven uit 1795.
Albert Gevers Mensema
Het openen van de brieven gebeurde pas op 22
Waarom de brieven achterbleven in Nederland wordt
en Jan Wigger hebben
februari 2010 in het Historisch Centrum Overijssel,
wellicht duidelijk als journalist Henk Boom zijn onder-
tachtig strekkende meter
door de archivarissen Wigger en Seekles, onder het
zoek in Den Haag en Turkije heeft afgerond. Na zijn
archief van de familie
toeziend oog van twee leden van de familie Van
onlangs verschenen boek De Grote Turk richt Boom
van Dedem uit de zes-
Dedem. Enige weken eerder waren de stukken aange-
zich nu op de periode dat Van Dedem ‘onze man’ in
tiende tot en met de
troffen in een van de bouwhuizen van het Huis den
Constantinopel was. Hij doet dat in het kader van 400
twintigste eeuw voor
Berg te Dalfsen. Daar waren ze waarschijnlijk al
jaar diplomatieke betrekkingen tussen Turkije en
onderzoek toegankelijk
terechtgekomen in de tweede helft van de negentien-
Nederland, een feit dat in 2012 met exposities en
de eeuw. De familie Von Knobelsdorff tot de Gelder
publicaties zal worden herdacht.
gemaakt. I
Sprekers op het symposium zijn prof. dr Yme
Frederik Gijsbert van Dedem werd op 17
Kuiper (RU Groningen), dr
februari 1743 geboren op het Huis de
Elsbeth Locher-Scholten
Gelder onder Wijhe, als zoon van
(RU Utrecht), drs Ileen
Anthony van Dedem en Isabella
Montijn (historica en
Frederica Charlotta van Rechteren. Bij
schrijfster) en de beide
resolutie van 29 maart 1784 werd hij
inventarisatoren.
aangesteld als ambassadeur van de
Deelname aan het sym-
Republiek der Verenigde Nederlanden bij
posium is gratis. De
de Porte te Constantinopel. Op 24
lunch kost 7,50 euro.
augustus aanvaardde hij zijn ambt. Op
Aanmelding tot uiterlijk
5 september 1793 ging hij met verlof
15 november 2010 via
naar Nederland. Pas in april 1796, dus
het aanmeldformulier op
na de omwenteling waarbij de Bataafse Republiek werd uitgeroepen, keerde hij
www.historischcentrumov
terug. Niet voor lang echter, want door inmenging van de Engelsen moest hij in
erijssel.nl. Het auditorium
1799 zijn standplaats verlaten en vestigde hij zich tijdelijk in Boekarest. In 1803
van het HCO biedt ruimte
werden de betrekkingen tussen de Bataafse Republiek en de Porte weer hersteld
aan maximaal 125 perso-
en keerde Van Dedem terug naar Constantinopel, maar al in het najaar ging hij
nen. Toelating geschiedt
opnieuw met verlof. Nadat hij in 1807 weer was teruggekomen, vertrok hij in
op volgorde van aanmel-
1808 definitief naar Huis de Gelder in Wijhe. Hij bekleedde daarna nog enkele
ding.
functies namens het Franse Keizerijk. In 1814 werd hij benoemd in de Ridderschap van Overijssel. Hij overleed op 3 maart 1820, als weduwnaar van Adriana Frederika Johanna Sloet, met wie hij in 1771 in Wijhe was getrouwd. Zij lieten twee kinderen na.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 22
De uitzending van Verborgen Verleden met Youri Mulder is te zien op: zondag 14 november 2010 om 20:15 en op zaterdag 20 november 2010 om 13:40. Beide keren via Nederland 2.
22
Who do you think Youri is?
Het Verborgen Verleden van Youri Mulder
Het had allemaal heel anders kunnen lopen met het eerste elftal van DESZ uit Zwartsluis, dat het afgelopen seizoen degradeerde uit de Derde Klasse D Noord van de zaterdagamateur-voetballers. Als niet Johanna Slurink, die op 19 oktober 1914 in Zwartsluis werd geboren, na haar huwelijk met Jan van der Wal uit Nieuwolda was verhuisd naar de geboorteplaats van haar man. Dan had ook hun dochter Johanna misschien wel ergens aan het Zwarte Water het levenslicht gezien. En had háár echtgenoot, Jan Mulder uit Winschoten, net als hun zoon Youri, wellicht gevoetbald voor DESZ (Door Eendracht Sterk Zwartsluis). Dan had deze club anno 2010 misschien wel – in plaats van of naast het naburige Genemuiden – in de Top-klasse gespeeld. Maar, dan hadden Johanna van der Wal en Jan Mulder elkaar waarschijnlijk nooit ontmoet. En dan was Youri Mulder Youri Mulder niet geweest. Hoe dan ook, op 22 januari 2010 zat deze oud-voetballer en tv-commentator in de studiezaal van het Historisch Centrum Overijssel (HCO) om onderzoek te doen naar zijn familiegeschiedenis.
Youri Mulder op zoek naar zijn verleden.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 23
23
door Madelon Schifferli-Maarse (HCO), m.m.v. Wim Huijsmans
Verborgen Verleden Youri Mulder is één van de bekende Nederlanders in de televisieserie Verborgen Verleden. Omroeporganisatie NTR heeft daarvoor de rechten gekocht van het BBC-programma Who Do You Think You Are? In dit programma doet een ‘celebrity’ onderzoek naar zijn of haar geschiedenis. In elke uitzending staat een andere bekende persoonlijkheid centraal. Youri Mulder is – samen met onder anderen Gerard Spong, Philip Freriks, Carry Tefsen en Monique van der Ven – één van de acht hoofdpersonen in de Nederlandse variant met als titel Verborgen Verleden. Het Centraal Bureau voor Genealogie geeft ondersteuning bij het onderzoek naar hun familiegeschiedenis, maar ook tal van archiefinstellingen werken mee, waaronder het HCO. Uitgeverij Waanders geeft het bijbehorende boek uit.
In de studiezaal ’s Ochtends vroeg arriveerde Youri in de studiezaal Youri Mulder met archivaris Wim Huijsmans.
van het HCO, samen met een cast aan cameramannen en dames van de regie. Archivaris Wim Huijsmans had al het nodige voorwerk gedaan en kwam aan met een kar vol archiefstukken en natúúrlijk de vereiste
gen en die brachten hem uiteindelijk in Zwartsluis, bij
In Zwartsluis
witte handschoentjes. Vervolgens ging Youri zelf aan
Pouwel Slurink, de in 1842 in Deventer geboren over-
Terwijl hij in 1873 in officiële papieren nog als eigenaar
de slag. Al snel herkende hij een grillig handschrift,
grootvader van zijn moeder. Deze liet een boek na
van een schip stond genoteerd, blijkt uit zijn testa-
dat leek op dat van hem en zijn vader. Hij had er dui-
waarin hij verhaalt over zijn vele reizen als schipper.
ment uit 1876 dat Slurink toen koopman, commissio-
delijk lol in en vertelde dat hij vroeger eigenlijk
Maar ook in de archieven van het HCO zijn de sporen
nair en scheepsbevrachter was en dat zijn echtgenote
geschiedenis had willen studeren, maar toch voor
van Pouwel Slurink te traceren. Zo leert het bevol-
in 1870 was overleden. In Zwartsluis verruilde hij zijn
rechten had gekozen, tot het voetbal steeds nadruk-
kingsregister van Hasselt dat hij in 1876 van daar met
nederlands hervormde geloofsrichting voor de gere-
kelijker om de hoek kwam kijken.
zijn gehele gezin verhuisde naar het nabijgelegen
formeerde. Blijkbaar ging het hem goed in zijn nieuwe
Met de antwoorden kwamen er ook weer nieuwe vra-
Zwartsluis.
woonplaats, samen met zijn inmiddels tweede echt-
De Arembergergracht in Zwartsluis omstreeks 1900.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 24
Buisman, sinds 1867 in Zwartsluis, met een ‘Fabriek van gebrande Suiker’.
24
Youri Mulder Youri Mulder begon zijn voetbalcarrère bij voetbalclub SDO Bussum, speelde kort bij Ajax en maakte in 1990 zijn daadwerkelijke debuut in het betaald voetbal bij FC Twente. Na drie seizoenen in Enschede vertrok hij naar het Duitse Schalke 04, waar hij uiteindelijk negen seizoenen onder contract heeft gestaan. Mulder speelde in Oranje, met als grootste verdienste zijn goal tegen WitRusland, waarmee hij Nederland in de race hield voor kwalificatie voor het EK in 1996. In de zomer van 2002 zette hij definitief een punt achter zijn voetbalcarrière. Hij is sindsdien analist bij Studio Voetbal en tijdens live uitzendingen van de ‘Champions League’ en het Nederlands Elftal. Hij woont in Enschede.
genote. Toen hij in 1897 als handelaar in scheepsbenodigdheden overleed, was hij niet onbemiddeld, zoals
Pouwel Slurink
blijkt uit de memorie van successie. Dit stuk, dat laat
* Deventer 31 dec. 1842
zien waaruit zijn erfenis bestond, geeft ook aan dat hij
† Zwartsluis 21 jan. 1897
op 21 januari 1897 in Zwartsluis overleed. Omdat
schipper (1873)
Pouwel eerder getrouwd was geweest, moesten zijn
handelaar in scheeps-
bezittingen worden gedeeld met de enige nog leven-
benodigdheden
X Driel 14 maart 1873
Johanna Cornelia Vogel * Driel 11 febr. 1848 † Zwartsluis 25 juni 1936
de zoon uit zijn eerste huwelijk, die één helft ontving. Voor de andere helft had Pouwel tot zijn ‘eenige erfgenamen’ benoemd: ‘zijne weduwe Johanna Cornelia
Hermanus Johannes Slurink
Vogel’ voor een vierde gedeelte en zijn zes kinderen
* Zwartsluis 3 juli 1876
Herman Johannes, Elizabeth Cornelia, Jacobus,
† Zwolle 15 jan. 1934
Hendrik, Hester Josina en, de onder curatele gestelde,
koopman (1902)
X Stad Vollenhove 25 april 1902
Johanna de Oude *St Vollenhove 24 nov. 1882 † Zwartsluis 28 mei 1951
Gerrit Hendrik Slurink; de zes kinderen ontvingen ieder een achtste gedeelte van de erfenis.
Herman, Johanna en Johanna Eén van de erfgenamen, Herman Johannes Slurink,
Johanna Slurink
was op 3 juli 1876 in Zwartsluis geboren. Hij trouwde
* Zwartsluis 19 okt. 1914
in 1902 met Johanna de Oude uit Stad Vollenhove.
† Winschoten 20 dec. 1999
X Zwartsluis 9 mei 1944
Jan van der Wal * Nieuwolda 28 mei 1911 † Winschoten 3 nov. 1985
Hun dochter Johanna, geboren in 1914, trouwde op 9
commissionair in stro
mei 1944 met de Winschoter commissionair in stro Jan van der Wal. Hun dochter, ook weer Johanna geheten, trouwde op 31 mei 1968 met de voetballer
Johanna van der Wal
Jan Mulder. Op 23 maart 1969 kwam te Brussel hun
* Nieuwolda 12 mei 1946
zoon Youri ter wereld.
X 31 mei 1968
I
Jan Mulder * Bellingwolde 4 mei 1945 profvoetballer
Gebruikte symbolen: * geboren ~ gedoopt X getrouwd † overleden
Youri Mulder Brussel 23 maart 1969
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
Pagina 25
door Michael Amsman
25
Huis De Gelder in Wijhe, in 1880.
Meisje uit Wijhe vierde successen in musicals
Conny Stuart overleden Conny Stuart, volgens showbizzkenner Albert Verlinde ‘de keizerin van de musical’, overleed op 22 augustus van dit jaar op 97-jarige leeftijd. Ze woonde het grootste deel van haar leven in Den Haag, maar werd geboren in Wijhe. Conny Stuart kwam op 5 september
huwelijk was met Joop Doderer. In 1984 sloot Stuart, zeventig jaar oud, haar musi-
1913 ter wereld als Cornelia van
calcarrière af, waarna ze voor de luwte koos. Niet in Wijhe, waar ze geen enkele
Meijgaard. Haar ouders logeerden
herinnering aan had, maar in Den Haag, waar ze de grandeur om zich heen had
op dat moment in Wijhe op Huis de
waar ze als Cornelia van Meijgaard al naar snakte.
I
Gelder bij Willem Lodewijk baron De Vos van Steenwijk tot Hagenvoorde. De baron was bezig om het omringende park te moderniseren en werkte voor hem als huisknecht. Al na enkele maanden verhuisde het gezin naar Den Haag, waar Conny op de MMS haar schooljaren doorbracht. Ze veranderde haar achternaam in Stuart, maar werd op het schoolplein meestal Puck genoemd. Conny had culturele ambities en wilde in het voetlicht staan. Wellicht was dat mede ter compensatie van haar rol op het tweede plan in het gezin. Alle aandacht ging uit naar haar zwaar gehandicapte broer Kees. ‘Hij was onhoudbaar’, zei Stuart later, ‘maar mijn moeder wilde hem niet afstaan. De dominee zei: “Die jongen is een straf van God voor de zonden van de voorouders.” Mijn ouders gingen daarna niet meer naar de kerk.’ Via een vriend mocht Stuart eind jaren dertig figureren in de Koninklijke Schouwburg. In oktober 1940 werd ze gevraagd voor een ensemble in Amsterdam, naast het jonge talent Wim Sonneveld. In 1965 belandde Stuart in de musicalwereld. Ze schitterde in ‘Heerlijk duurt het langst’ van Annie M.G. Schmidt en vierde vele triomfen op het toneel. Zij was twee keer getrouwd; het tweede, kortstondige,
Olympisch goud voor Petra van Staveren In aflevering 2 van MijnStadMijnDorp stond een
van 1984 in Los Angeles. Door de boycot van de
Oost-Duitsland vanwege de boycot niet aan de
artikel over Olympische medailles in Overijssel.
Oostbloklanden waren de Nederlandse medaillekan-
Spelen deelnamen. Inderdaad zwommen die later in
Geheel ten onrechte ontbrak daarin de naam
sen gestegen; Annemarie Verstappen en Conny van
het jaar snellere tijden in hun eigen zwembaden, maar
van Petra van Staveren. Vlug als water was zij
Bentum golden als kanshebbers voor een gouden
inmiddels is bekend dat er een door het rijk aange-
digitaal ontsnapt.
medaille. Het eerste Olympische goud dat Nederland
stuurd dopingprogramma achter die zwemsuccessen
sinds twaalf jaar kon bijschrijven kwam echter van een
zat. En dat Petra werkelijk snel had gezwommen in
Op 2 juni 1966 kwam in Kampen een meisje ter
schoolmeisje uit Kampen, dat op de honderd meter
Los Angeles, bleek uit het feit dat haar winnende tijd
wereld, dat al snel veel talent bleek te hebben voor
schoolslag de Amerikanen en Canadezen aftroefde.
achttien jaar lang als Nederlands record in de boeken
het zwemmen. Petronella Grietje van Staveren, die de
Heel Kampen zat op het puntje van zijn stoel, toen
zou blijven staan.
roepnaam Petra kreeg, telde amper achttien jaren
Petra in 1.09,88 als eerste aantikte.
toen ze werd uitgezonden naar de Olympische Spelen
Cynici merkten op dat de veel sterkere zwemsters uit
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
26
01-10-2010
15:10
Pagina 26
Deventer Bomenstichting, Deventer Bomenboek, Deventer 2007. E. Wolbink & A.C.A. Pullen, Monumenten in de gemeente Hardenberg, Hardenberg 2008.
Foto’s Riny Riezebos
Bijzondere bomen in Twente Bomen zijn zeer veelzijdige, onvervangbare elementen, die de levende aarde in stand houden en de mens op vele manieren van dienst zijn. Nederland kent nog een groot aantal bomen met een historische betekenis. Ook Twente is daarbij met verschillende exemplaren vertegenwoordigd.
De Kroezeboom
De Viermarkenlinde
De Mammoetboom
De Kroezeboom in Fleringen
tiende en zeventiende eeuw een veldkapelletje, het
ren van de markegronden voor de productie van
Een Kroezeboom (soms ook Kroeseboom) is een
‘hilligen huesken’. Ook na de sloop van het kapelletje
voedsel en hout voor de bevolking. Ten westen van
boom, meestal een eik, die een grens of een kruis-
bleef dit een heilige plaats voor de katholieken uit de
Enschede kwamen op een bepaald punt vier marken
punt aangeeft. In het oosten van Nederland werden
omgeving.
bij elkaar: de marke Groot Driene, de Eschmarke, de
vaak stenen of bomen gebruikt als grensbepaling op
In 1909 werd bij het eeuwfeest van de teruggave van
Twekkelermarke en de Lonnekermarke. Op dit punt
de es van waaruit akkers werden verdeeld. Daarnaast
de Pancratiuskerk een processie gehouden naar de
staat een lindeboom, die naar men zegt 300 tot 400
werd een dergelijke plek ook als heilige plaats of
Kroezeboom, waar een nieuwe kapel was gebouwd,
jaar oud moet zijn. Sommigen schatten de boom, op
rechtspraakplaats gebruikt. Eén van de bekendste en
gewijd aan het H. Hart van Christus. In 1916 werd de
basis van zijn omvang, wat jonger. Een feit is dat de
oudste bomen is de Kroezeboom op de Fleringer Es,
grond met de Kroezeboom – in een straal van twintig
boom net als wellicht ook zijn voorgangers, een dui-
ten zuiden van Tubbergen en ten noorden van
meter gemeten vanuit het hart van de boom –
delijke functie had. Een boom kun je niet verplaatsen
Fleringen.
geschonken aan de St. Pancratiusparochie van
en er kon dus nooit verschil van inzicht zijn over de
Geschat wordt dat de boom tussen 1500 en 1600 is
Tubbergen. Tot aan de Tweede Wereldoorlog droeg
exacte grens van de markegronden!
Bijzondere bomen in Twente aangeplant als ‘loakboom’ of markeboom. De zomer-
men ieder jaar in de zomer een mis op bij de
eik wordt wel eens ouder geschat, maar is naar alle
Kroezeboom. Sinds een tiental jaren verzamelen zich
De boom diende in vroeger tijden tevens als ontmoe-
waarschijnlijkheid tussen de 400 en 500 jaar oud.
hier de deelnemers aan de vredesfietstochten, ter
tingspunt voor de bestuurders van de genoemde mar-
Daarmee is het de oudste zomereik van Nederland.
afsluiting van de Vredesweek.
ken en er werden zaken met betrekking tot de hout-
In de periode van de Reformatie waren er geheime
opstanden, het grondgebruik en het waterbeheer
bijeenkomsten van de katholieke bevolking bij de
De Viermarkenlinde in Enschede
besproken.
Kroezenboom, waarbij zij tot circa 1730 de mis bij-
Tot ver in de negentiende eeuw waren in het oosten
Vlak bij dit punt staat een boerderijtje uit 1765, een
woonden. De wagen waarop het altaar en de priester
van ons land veel landbouwgronden in gemeenschap-
gemeentelijk monument. In het midden van de acht-
werden vervoerd, diende als preekstoel. Volgens
pelijk bezit van de marke, een bestuursvorm uit vroe-
tiende eeuw werd nabij dat punt de bleekweide aan-
diverse gegevens stond bij de Kroezeboom in de zes-
gere tijd. Doel van de marke was het duurzaam behe-
gelegd voor het bleken van textiel.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:10
door Girbe Buist (KCO)
Pagina 27
Gerrit de Graaff, Monumentale bomen in Nederland, Meppel 1991. Frank Moens (red), Bijzondere bomen in Nederland 250 verhalen, Amsterdam 2010.
27
Mammoetboom in Ledeboerpark in Enschede
gebakken. Bij de uitbreiding omstreeks 1900 heeft
zouden hier Kozakken hebben gerust of geschuild.
Het Abraham Ledeboerpark in Enschede is een onder-
men de boom laten staan.
Een Kozak zou zich hebben verborgen in de holle
deel van landgoed ’t Wageler, dat eigendom is
Het ‘bakhoes’ dateert van 1738, zoals uit de inscriptie
stam.
geweest van de textielfabrikant Ledeboer. Aan de
‘Anno 1738-LS-FS’ boven de deur valt op te maken.
Met een stamomtrek van 720 cm (2006) deelt de
rand van het park staat een oude boerderij,
Rond 1900 had men een onderkomen nodig voor
dikste Kozakkeneik samen met de Kroezeboom in
‘t Lammerinkswönner. Het is een museumboerderij
enkele varkens en heeft men aan de zuidkant van het
Fleringen de tweede plaats op een lijst van de dikste
van het type Los hoes, die werd gebouwd in 1775 te
bakhuisje een hok gerealiseerd. De eik, die toen al van
eenstammige eiken van Nederland. Ook de hoogte is
Usselo. De boerderij is in 1976 in zijn geheel verplaatst
een flinke afmeting moet zijn geweest, heeft men
met 26 meter behoorlijk. Op 23 juli 2006 zijn door
naar ’t Wageler en is nu een natuureducatie- en infor-
gespaard. De dakpannen werden er omheen gelegd.
een rukwind tijdens een onweersbui twee grote tak-
matiecentrum.
Achter de boom was plaats voor drie à vier varkens.
ken aan de zuidzijde van de Kozakkeneik afgebroken. Hoewel hierdoor een derde van de kroon verloren is gegaan, maakt de eik nog een redelijke indruk en zit hij behoorlijk vol blad. Door de vallende takken is ook de bast aan de zuidzijde beschadigd. De leeftijd van de dikste Kozakkeneik kan op basis van de stamomvang worden geschat op 300-350 jaar. De tweede Kozakkeneik is veel minder dik, wat deels door de onderdrukking door de dominante buurman kan worden verklaard. Misschien is deze eik ook minder oud. De Kozakkeneiken zijn door de Bomenstichting geadopteerd.
De Wonderboom in Bornerbroek In de Tubantia van 16 november 2002 staat te lezen dat mensen van heinde en verre komen om te genezen: bedplassers en reumapatiënten, mensen met stemmen in het hoofd of mensen met de meest enge ziektes onder de leden. ‘Als je wat hebt, moet je bij Dieks De Bakhuiseik
De Wonderboom
wezen’, wordt gezegd. Dieks is Dieks Lubbers. Hij heeft paranormale gaven. En op zijn boerenerf op de hoek
In het midden van de negentiende eeuw werd door
Een flinke uitbreiding van de toenmalige veestapel;
van de Spoolderweg en de Goordijk in Bornerbroek
de familie Ledeboer op dit landgoed een mooie villa
vergelijkbaar met drie tot vierhonderd exemplaren
staat een wonderboom. ‘A-j ’t nicht zelf met hebt
gebouwd. In 1890 heeft de bekende tuinarchitect
tegenwoordig. Door de eik te laten staan, toonde
maakt, geleuf ie ’t ok nich.’ Inmiddels is Dieks overle-
Wattez rondom het huis een fraai park aangelegd in
men respect voor de natuur en tot op de dag van van-
den, maar de boom wordt nog druk bezocht. Soms
de landschapsstijl. De familie Ledeboer nam in 1890
daag is dit respect zichtbaar.
moet men wachten op zijn beurt. In het begin konden
tijdens een reis door Amerika enkele denappels mee
De eik is nu een opzienbarende attractie, die door
mensen op stoeltjes tegen de stam van de boom leu-
en plantte een mammoetboom nabij hun villa in
veel toeristen wordt bezocht. De boom is al eens
nen, maar baldadige jeugd heeft deze vernield of mee-
Enschede. Daar staat nu een van de dikste en oudste
door de bliksem getroffen. De sporen hiervan zijn dui-
genomen. Nu dienen dikke houtblokken als zitplaats.
mammoetbomen van Nederland.
delijk te zien als een spiraalsgewijze groef in de stam
Dieks zegt verder in het artikel dat men niet zomaar
De oude villa werd later gesloopt en het landgoed en
van boven naar beneden. De diktegroei van de stam
tegen de boom moet gaan zitten. Eerst moet via een
het park werden aan de gemeente Enschede geschon-
valt nog steeds waar te nemen; een teken dat de
pendel worden vastgesteld hoe lang dat mag. Meestal
ken. In 1958 is het officieel opengesteld voor het
boom het nog goed doet!
is dat een kwartier, voor sommige mensen volstaan vijf
publiek. De ruim 100 jaar oude mammoetboom is nu
of zeven minuten. Maar nooit langer dan een kwartier,
nog een herinnering aan de plaats waar de familie
Kozakkenboom landgoed Twickel Delden
want dan stopt de boom zijn werking. Het is heel ver-
Ledeboer heeft gewoond.
Aan de zuidzijde van het Twentse Delden, langs de
schillend wat men ervaart. De een krijgt het warm, de
Oude Benteloseweg, staat bij de schitterende monu-
ander koud, een derde wordt duizelig, een vierde gaat
De Bakhuiseik in Brecklenkamp
mentale Annaboerderij een groep van vijftien oude
beven, een vijfde krijgt hoofdpijn, weer een ander voelt
Een naar schatting ruim 300 jaar oude zomereik groeit
eiken. De tweede eik vanaf het noorden springt er uit:
niets. Het is voorgekomen, vertelt hij dat bij een vrouw,
al meer dan een eeuw dwars door het dak van een
het is een voor Nederlandse begrippen enorm dik
zodra ze tegen de boom ging zitten, het horloge stil
‘bakspieker’, ook wel ‘bakhoes’ genoemd, in de
exemplaar met een zeer forse kroon. De eik en zijn
ging staan en dat het weer ging lopen als ze bij de
Twentse buurtschap Brecklenkamp. In het hoge
dunnere buurman staan bekend als de
boom wegliep.
gedeelte met de grote deur werd vroeger brood
Kozakkeneiken. Tijdens de Napoleontische bezetting
I
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
28
01-10-2010
15:10
Pagina 28
Ruziemakend paar uit het Poëzie-album van Gesina ter Borch, pen en waterverf, ongedateerd, Rijksmuseum Amsterdam.
Aan de Sassenstraat in Zwolle, op het huidige nummer 21, woonde van 1631 tot 1690 een echte kunstenares. Gesina ter Borch, een halfzus van de beroemde schilder Gerard ter Borch, maakte enkele van de leukste tekeningen uit de zeventiende eeuw. Haar oeuvre wordt bewaard in het Rijksmuseum, maar een deel komt dit najaar naar Zwolle. Iedereen kan dan komen kennismaken met Gesina en haar geestige tekeningen, die het dagelijks leven in de Gouden Eeuw verbeelden.
De Gouden Eeuw van Gesina ter Borch G
Sassenstraat 21 in Zwolle.
Meisje in landelijke dracht door Gerard ter Borch, olieverf op paneel, ca. 1650. Voor dit schilderij zat zijn halfzusje Gesina model. Rijksmuseum Amsterdam.
esina werd op 15 november 1631 geboren en
Mensen in beweging
op 13 december gedoopt als ‘Geesien’. Ze
Hoewel Gesina als meisje minder gestimuleerd werd
was de zesde van dertien kinderen van
te tekenen, had zij grote belangstelling voor de kun-
Gerard ter Borch de Oude (1583-1662). Haar
sten. Als tiener maakte ze al prachtige kalligrafieën in
moeder was Wiesken Matthys (1607-1683), Gerards
een boekje, waarin ze later ook tekeningen in water-
derde vrouw. Gesina bleef ongetrouwd en woonde
verf maakte. Ze noemde dit haar Materi-Boeck. De
haar hele leven in het huis aan de Sassenstraat. Haar
oudst gedateerde tekeningen stammen uit 1648, toen
vader Gerard was in zijn jonge jaren kunstschilder. In
Gesina zeventien jaar was. Ze laten mensen zien die
1618 koos hij echter voor een carrière als ambtenaar in
allerlei bezigheden hebben: praten, een stoof aanste-
Zwolle: hij volgde zijn vader op als convooi- en licent-
ken, een kruiwagen rijden en veters strikken. De figu-
meester en was daarmee verantwoordelijk voor de in-
ren zijn nog wat onzeker en houterig, het verschil met
en uitvoerrechten in de regio. Het was een goedbe-
de tekeningen in haar tweede album, het Poëzie-
taalde baan en de familie behoorde tot de welgestel-
album, is groot. Hier zien we zelfverzekerde mannen
de burgers van de stad. Zijn oudste zoon Gerard
en vrouwen vol beweging, die het druk hebben met
(1617-1681) had veel tekentalent en Gerard senior
elkaar. De relatie tussen mannen en vrouwen was
moedigde hem aan flink te oefenen. Gerard junior
vaak onderwerp van Gesina’s werk, zoals de tekening
kreeg een degelijke opleiding als schilder. Gesina
met de ruziemakende man en vrouw, die elkaar te lijf
heeft regelmatig model gezeten voor zijn schilderijen.
gaan met pantoffel en haardtang! Deze tekeningen
De andere kinderen gaf senior zelf tekenles. Daarbij
zijn illustraties bij gedichten en liedjes die ze in haar
kregen de jongens voorrang. De meisjes hebben waar-
mooie handschrift in het Poëzie-album schreef.
schijnlijk geen echte lessen van hem gekregen.
In 1660 begon Gesina weer aan een nieuw album.
Gesina’s broertje Mozes bleek ook een groot talent,
Deze keer was het geen boekje vol gekalligrafeerde
maar hij sneuvelde op 23-jarige leeftijd in Engeland tij-
liedjes en tekeningen, maar een plakboek vol tekenin-
dens de Tweede Engelse Zeeoorlog.
gen van zichzelf en familieleden en mensen uit haar
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:11
Pagina 29
door Marjan Brouwer, Stedelijk Museum Zwolle
Het leven getekend. De Gouden Eeuw van Gesina ter Borch in het Stedelijk Museum Zwolle; van 17 oktober 2010 tot en met 9 januari 2011.
Titelblad van het Materi-Boeck van Gesina ter Borch, 1646, Rijksmuseum Amsterdam.
Hanengevecht in de Sassenstraat door Gesina ter Borch, aquarel, 1655, Rijksmuseum Amsterdam.
omgeving, evenals gedichten, prenten en kranten-
deur. Zo hoorde het ook in de zeventiende eeuw: het
Borch senior en van zijn kinderen Gerard junior, Gesina,
knipsels. Dit familieplakboek toont enkele van haar
was prima dat vrouwen hun talenten benutten, maar
Harmen, Mozes, Anna en Jan. Dat dit zeldzame familie-
mooiste tekeningen, kleine schilderijtjes bijna, zoals
het mocht niet ten koste gaan van hun zedelijk leven.
bezit er nog is, is te danken aan Gesina, die de tekenin-
In het depot van het Rijksmuseum in Amsterdam wordt een verzameling tekeningen bewaard van de familie Ter Borch uit Zwolle. Het zijn tekeningen van Gerard ter
het hanengevecht in de Sassenstraat of het interieur
gen tijdens haar leven zorgvuldig bewaarde. Nadat de
Testament
laatste nazaat van de familie in 1886 kinderloos was
Gesina maakte op 16 april 1690 haar testament op
overleden, werden de tekeningen geveild. Hoewel de
Roem binnenshuis
‘wel ziek te bedde liggende, dogh bij vol verstand zijn-
Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en
De tekeningen van Gesina zijn bijzonder, omdat het in
de’. Daarin bepaalde ze dat haar verzameling moest
Geschiedenis (VORG) het bezit wel wilde aankopen, was
haar tijd niet zo gebruikelijk was dat vrouwen zich
worden bewaard. Haar zus Catharina erfde haar teke-
het Rijksmuseum sneller en ging het bezit verloren voor
serieus met kunst bezighielden. Er waren wel vrou-
ningen. Gesina overleed enkele dagen nadat ze haar
Overijssel.
wen die geld verdienden met het maken van kunst,
testament had opgemaakt en werd begraven in de
zoals de beroemde Judith Leyster, maar zij was een
Grote of Sint Michaëlskerk in Zwolle. Dit najaar komt
uitzondering. Sommige vrouwen werkten mee in de
haar werk weer thuis in haar geboorteplaats en is het
ateliers van hun man of vader en natuurlijk waren er
te zien in het Stedelijk Museum Zwolle.
van het huis van haar zusje Jenneken en haar man.
vrouwen die tekenden of schilderden als hobby. Die kunstuitingen zijn vaak verloren gegaan. Van Gesina is veel bewaard gebleven en de verzameling geeft ons inzicht in bijvoorbeeld haar ontwikkeling als kunstenaar en haar bekendheid. Die bekendheid was overigens gering. Gesina oogstte vooral lof binnen een kring van familie en vrienden. Haar goede vriend (en verloofde?) Henrik Jordis schreef lofdichten op haar werk, evenals de Zwolse schoolmeester Roldanus. Maar hij dichtte ook: ‘Wie const en wetenschap bemint; Men meest in haere camers vint; De dochters van fatsoen en staet, Die gaen seer weijnigh op de straet’ Kortom, nette en deugdzame meisjes beoefenden kunst en wetenschap in de rust van hun kamer en lieten zich niet verleiden tot het vuige leven buiten de
I
Interieur van het huis van zus Jenneken, met haar man en kinderen door Gesina ter Borch, aquarel, 1669, Rijksmuseum Amsterdam.
29
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
30
01-10-2010
15:11
Pagina 30
Scouting is ook na honderd jaar nog altijd een springlevende organisatie, waaraan zo’n 10.000 jeugdigen en jongeren in Overijssel wekelijks veel plezier beleven. Eind november 2010 verschijnt Honderd Jaar Scouting in Overijssel. Het boek is te bestellen bij het Provinciaal Steunpunt Scouting Overijssel, Leusveenweg 21 in Hengelo (O). Tel. 074-2434045. www.scoutingoverijssel.nl
Een bevlogen baron in Ommen hilip Dirk baron van Pallandt, die op 28
P
de Quakers. Aan zijn idealisme verbond hij soms ver-
december 1889 werd geboren aan de Korte
gaande consequenties. Toen hij bijvoorbeeld
Vijverberg in Den Haag, had een oom in
omstreeks 1920 in Londen kennismaakte met de
Ommen. Deze ongehuwde Rudolphus
wereldleraar Krishnamurti, was hij zo onder de indruk
Theodorus baron van Pallandt bewoonde daar het
van diens woorden, dat hij hem zijn landgoed schonk.
landgoed Eerde. Hij was een druk bezet man, alleen al
Omdat Krishnamurti geen persoonlijke bezittingen
door het beheer van het huis en een tiental boerderij-
wilde, werd het landgoed ondergebracht in een stich-
en. Bovendien was hij sinds 1910 gemeenteraadslid in
ting. Krishnamurti’s Orde van de Ster bracht haar
Ommen, lid van Provinciale Staten en van de Eerste
hoofdkwartier over naar kasteel Eerde. Duizenden
Kamer der Staten-Generaal. Ondertussen organiseer-
volgelingen vanuit de hele wereld trokken sinds 1924
de hij regelmatig jachtpartijen en zo leerde hij ook zijn
naar Ommen, als daar Sterkampen werden gehouden.
jonge neef Philip beter kennen. Die was dikwijls van
In 1929 hief Krishnamurti de Orde echter volkomen
de partij en ging zeer van het landgoed houden.
onverwacht op. De kampen werden voortgezet tot de
Dankbaar aanvaardde de neef dan ook het landgoed
Tweede Wereldoorlog. De Quakers – leden van een
dat hem toeviel, nadat de oom in 1913 plotseling was
religieuze groepering met wortels in het christendom,
overleden. Het volgende jaar verhuisde de toen 23-jari-
die in 1934 in Eerde een internationale school hadden
ge Philip naar Ommen. Ondanks zijn jeugdige leeftijd
opgericht – moesten in de oorlog eveneens vertrek-
was hij al een man van de wereld, die veel had gereisd
ken.
en had kennisgemaakt met verschillende culturen en
Een beweging waarmee Van Pallandt zich, tot zijn
levensbeschouwingen. En: hij was een idealist.
dood op 1 november 1979 óók sterk verbonden voel-
Hij bewoog zich veel in kringen van wereldverbete-
de, de Scouting, is tot op de dag van vandaag actief
raars zoals de Idealisten Associatie, de Theosofie en
aanwezig in Ommen.
Philip Dirk baron van Pallandt was één van de eersten die werden geraakt door de idealen van Scouting, een nieuwe, omstreeks 1907 vanuit Engeland naar Nederland overgekomen, jeugdbeweging. Hij had een Engelse moeder met relaties in Scouting-kringen en kwam daardoor al vroeg in contact met de geestelijk vader van de beweging Lord Baden Powell. Van Pallandt werd zo een van de grondleggers van de Padvinderij in Nederland. Samen met anderen verzorgde hij voorlichtingsavonden en gaf hij leiding aan de Haagse Troep 2, die later de naam Van Pallandt-groep zou gaan dragen. Toen Baden Powell op 9 september 1911 tijdens een wereldreis de Nederlandse scouts toesprak, zorgde Philip voor de vertaling van de woorden van de voorman.
Van Scouting naar Padvinderij naar Scouting
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
door Hans J. Kobes
15:11
Pagina 31
Koningin Wilhelmina op de Wereld Jamboree in 1937.
Geheel onder: Elke vier jaar houdt Scouting Overijssel een groots opgezette Koempoelan voor kader en leidinggevenden op Ada’s Hoeve bij Ommen
Eerder Stichting ter nagedachtenis aan moeder Edith In 1927 overleed Philips moeder Edith Sara Woodword. Het geld dat hij van haar erfde, bracht hij onder in een stichting, die daarmee vooral goed werk deed in de Ommer gemeenschap. ‘De Eerder Stichting’ bouwde het Edith-hofje aan de Koesteeg, met huizen voor de allerarmsten van Ommen. Ook bouwde de stichting het Edithhuis, dat werd gebruikt als kleuterschool, bibliotheek en badhuis.
In negentien-drie-zeven… Een wereldwijde ontmoeting van padvinders, eens in de vier jaar, is de Wereld Jamboree die telkens in een ander land wordt gehouden. In 1937 was Nederland aan de beurt en vond de Jamboree plaats in het dorpje Vogelenzang, nabij Bloemendaal. De bijeenkomst gaf een enorme impuls aan de jeugdbeweging in die jaren. Heel Nederland zong toen: ‘In negentien-driezeven, dan wil je wat beleven, dan komt de Jamboree naar Nederland…’ Prinses Juliana was al eerder toegetreden als lid van de beweging en kreeg na de oorlog de koosnaam ‘MoVaVeDo’, Moeder Van Vele Dochters. In 1936 was zij beschermvrouwe geworden van het Nederlandse Padvindstersgilde. Prins Bernhard werd, in navolging van Prins Hendrik, in 1937 koninklijk commissaris. Koningin Wilhelmina opende de Jamboree in het bijzijn van de prins en prinses. Ook Baden Powell, voor wie het bezoek gold als één van zijn laatste optredens bij Scouting-bijeenkomsten, was aanwezig. Prins Bernhard verscheen tijdens de Jamboree veelvuldig in Vogelenzang. Hij had een warme belangstelling voor de beweging en in het bijzonder voor de padvinders uit Nederlands-Indië. De volgende Wereld Jamboree in Nederland vond plaats in 1995 in Dronten, op het ‘nieuwe land’ van de Flevopolder.
31
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
32
01-10-2010
15:11
Pagina 32
Padvinderij in Ommen rond de jaren dertig.
In drommen naar Ommen
Erin bezocht na de oorlog het Baarns Lyceum, stu-
opgegroeid door mijn vader, maar het geeft ook mij
Vanaf 1913 stelde Philip een deel van zijn pas verkregen
deerde in Amsterdam wiskunde en werd daarna lera-
nog altijd een positief gevoel als ik de jeugd bezig zie
landgoed Eerde bij Ommen ter beschikking aan de
res wiskunde op de Internationale School Eerde. Zij
op en rond Eerde.’
padvinderij. Zo wilde hij handen en voeten geven aan
trouwde in 1950 met Cornelis Oudshoorn, conrector
de idealen van de nieuwe jeugdbeweging. Al snel
van de school, en ging wonen op het landgoed.
nadien konden de padvinders gebruik maken van een
Irthe was creatief ingesteld en volgde een opleiding in
terrein aan de weg van Ommen naar Den Ham, het
de mode in Engeland en Parijs. Zij was jarenlang werk-
latere Scouting Labelterrein. Het licht glooiende gebied
zaam in een hoedenatelier en trad op 30 augustus
met een oppervlakte van ruim twee hectare aan de
1958 in het huwelijk met Charles Henri André de la
oevers van de Regge werd binnen zeer korte tijd ook bij
Porte. Haar man was directeur van de technische
kampeerders populair; werden hier in 1920 nog 2.500
groothandel Merrem & De la Porte. Ook zij gingen
overnachtingen geboekt, in 1924 waren het er al 15.000.
wonen op een deel van het landgoed, in de villa ‘De
In die beginjaren konden de padvinders tevens
Esch’, ontworpen door de architect ir. H. Sangster in
gebruik maken van een boerderij aan de Koesteeg in
de stijl van de Amerikaanse architect Frank Lloyd
Ommen; vooral voor trainingen van leidinggevenden,
Wright.
zoals de Gilwellcursussen voor het kader van de pad-
Beide dochters van de baron wonen nog steeds op
vindersbeweging. Maar ook geestverwanten waren
het landgoed Eerde en zijn nog immer betrokken bij
er welkom. De Italiaanse pedagoge Maria Montessori
de activiteiten van Scouting op Eerde. Erin
hield in 1938 aan de Koesteeg bijvoorbeeld een toe-
Oudshoorn-van Pallandt: ‘Scouting heeft enorm veel
spraak over haar opvoedkundige uitgangspunten en
goed gedaan. Het geeft de jeugd de ervaring van het
de vertaling daarvan naar jeugd en jongeren.
buitenleven. Ik ben er natuurlijk traditioneel mee
Vanaf de jaren twintig werden de padvinders nóg meer naar Ommen getrokken. Ze kregen namelijk de beschikking over Gillwell Ada’s Hoeve, die op 9 juli
Gilwell Ada’s Hoeve
1923 officieel werd geopend door hoofdverkenner
In 1935 werd het gehele terrein rond Gilwell Ada’s Hoeve,
J.J. Rambonnet.
mét het tot dan gehuurde huis zelf, in eigendom overgedaan aan de Nederlandse Padvinders Vereniging. Het ter-
Betrokken dochters
rein aan de Vecht heeft een oppervlakte van zo’n 45 hecta-
In 1928 trouwde Philip met Wilhelmine Marie (Willy)
re. De bosrijke omgeving waarin het ligt, wordt afgewisseld
Voorwijk. Zij was geboren in Nederlands-Indië. Toen
door kampeerveldjes. Op 28 augustus 1948 werd hier het
zij tien jaar oud was, overleed haar vader, een legerof-
Rambonnet-huis geopend, ontworpen door de architect D.
ficier, en keerde zij met haar moeder terug naar
Zuiderhoek. Het gold als model voor een ideaal groepshuis.
Europa.
Kort daarna verrezen ook de kampvuurplaats, het magazijn, het bureau, de shop en de toegangspoorten. Het magazijn werd
In het gezin Van Pallandt op Eerde werden twee doch-
bekostigd uit de opbrengsten van ‘Heitje voor een Karweitje’ uit 1955. Op vrijdag 19 maart 1993 brandde het Rabonnet-
ters geboren. Op 28 november 1930 zag Erin het
huis echter tot de grond toe af, vermoedelijk nadat kinderen - van de weg over het hek geklommen - tegen de achtermuur
levenslicht en op 21 februari 1933 Irthe. Beide barones-
van het huis een vuurtje hadden gestookt. In 1995 verrees een nieuw gebouw. Het was afkomstig van de achttiende Wereld
sen groeiden op Eerde op en gingen er naar de school
Jamboree in Dronten. Het hoofdkwartier - het Jamboree Headquarters, kortweg JHQ - werd na afloop van het festijn afgebro-
van de Quakers, waar zowel lager onderwijs als voort-
ken, overgebracht naar Ommen, herbouwd op de plaats van het Rambonnethuis en omgebouwd tot Jamboreehuis.
gezet onderwijs werd aangeboden. Beiden werden in
Het terrein van Ada’s Hoeve is nog altijd een favoriete locatie van Scouting Nederland en wordt jaarlijks door duizenden
hun kinderjaren ook lid van het Meisjesgilde van de
scouts bezocht. Zo houden de Overijsselse scouts er elke vier jaar hun Koempoelan, een driedaagse meeting van alle kader-
padvinders aan de Koesteeg, waar hun kindermeisje
leden van de Scoutinggroepen uit de provincie.
Stiene Bouwman de akela was.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:11
Pagina 33
agenda 33
m.m.v. Ans Borst (KCO)
ALMELO: Stadsmuseum Almelo Het licht in Twente; foto’s van de omgeving van Almelo en de fototoestellen die Dirk Schlüter door de jaren heen heeft gebruikt 26 oktober t/m 24 december 2010 @ www.stadsmuseumalmelo.nl
OMMEN: Nationaal Tinnen Figuren Museum Anne Frank-figuren samen met Israëlische klederdrachtpoppen t/m 31 oktober 2010 Tuinen, binnen en buiten t/m 5 december 2010 @ www.tinnenfigurenmuseum.nl
DEVENTER: Historisch Museum Tien Eeuwen Topstukken; de rijkdom van Deventer Boekenstad t/m 16 januari 2011 @ www.deventermusea.nl
OOTMARSUM: Onderwijsmuseum Educatorium 120 jaar tekenonderwijs t/m mei 2011 @ www.educatorium.nl
DEVENTER: Speelgoedmuseum Toffe treinen; 25 jaar ModelSpoorClub Deventer t/m 31 oktober 2010 @ www.deventermusea.nl
STEENWIJK: Instituut Collectie Hildo Krop Dans- en toneelmaskers van Hildo Krop t/m 31 maart 2011 @ www.hildokrop.nl
DEVENTER: SAB Schatkamerrondleidingen gedurende het gehele jaar op afspraak @ www.deventermusea.nl
STEENWIJK: Stadsmuseum Steenwijk 50 jaar NoordWestGroep t/m 16 december 2010 @ www.stadsmuseumsteenwijk.nl
ENSCHEDE: TwentseWelle Overijsselse Erfgoed Design Award, brengt de geschiedenis tot leven t/m 31 oktober 2010 Beter dan God; hoe ver gaat de mens voor uiterlijk vertoon? t/m 28 februari 2011 @ www.twentsewelle.nl
VOLLENHOVE: Cultuur Historisch Centrum Land van Vollenhove Beulake; mysterie van een verdronken dorp t/m 30 oktober 2010 @ www.chcvollenhove.nl ZWARTSLUIS: Centrum Natuur en Ambacht ‘Zwartsluis, een groot en deftig dorp’
t/m 6 november 2010 @ www.schoonewelle.nl ZWOLLE: Museum de Fundatie Jeroen Krabbé; De ondergang van Abraham Reiss t/m 5 december 2010 @ www.museumdefundatie.nl ZWOLLE: Stedelijk Museum Een wereld van verschil; tekeningen, etsen, schilderijen van de Deventer kunstenaar Peter Paul Hattinga Verschure t/m 9 januari 2011 Het leven getekend. De Gouden Eeuw van Gesina ter Borch t/m 9 januari 2011 @ www.stedelijkmuseumzwolle.nl ZWOLLE: Expeditie Ecodrome Om lekker door te bladeren t/m 2 januari 2011 @ www.ecodrome.nl Zwolle: Historisch Centrum Overijssel De Oude Ambachtsschool in volle bloei t/m 11 februari 2011 Waanders Lezing; Ben Knapen over Johan van Oldenbarnevelt en de hedendaagse politiek 7 november, aanvang 14 uur Symposium 'Zit het in de genen? Familiebesef en collectieve identiteit bij adel in Nederland.', Zie ook pp. 20-21. 19 november 2010 @ www.historischcentrumoverijssel.nl
GOOR: Goors Historisch Museum Sporen van het spoor. Aan de hand van foto’s, kaarten en Google Earth kan men de loop van de opgeheven spoorlijn van Hellendoorn naar Neede en de nog zichtbare restanten bekijken t/m met december 2010 @ www.historischgoor.nl HENGELO: Twents Techniekmuseum HEIM Het huishoudparadijs; interactieve en nostalgische tentoonstelling over mooie, gekke en bijzondere apparaten uit 100 jaar huishouden t/m 16 januari 2011 @ www.techniekmuseumheim.nl HOLTEN: Natuurdiorama Holterberg Welk vel past jou? t/m 2 jan 2011 @ ww.museumholterberg.nl KAMPEN: Stedelijk Museum Henk Poeder; schilderijen (schenkingen aan Kampen) Do you want to know the whole story? 30 november 2010 t/m 30 januari 2011 @ www.stedelijkemuseakampen.nl KAMPEN: Museumboerderij Kampereiland Erf 29 Naald en draad, borduren, breien, haken en kleding maken t/m oktober 2010 @ www.erf29.nl MARKELO: Museum Eungs Schöppe HOOFDZAAK: hoofddeksels in soorten en maten 21 t/m 24 oktober, 28 t/m 31 oktober 2010 en op afspraak @ www.eungsschoppe.nl
Archeologiedag in Borne
NIEUWLEUSEN: Museum Palthehof ServiesGOED, mooi op tafel; de mooiste, dierbaarste en opmerkelijkste serviezen van inwoners van Nieuwleusen en omgeving t/m 30 oktober 2010 @ www.palthehof.nl
De Provincie Overijssel en Het Oversticht organiseren een expositie over de wapenvondsten van de zogenoemde ‘Ruiter van Borne’ uit de Vroege Middeleeuwen. De ijzeren voorwerpen, die in 1987 werden gevonden, lagen in het Provinciaal Depot voor Bodemvondsten in Deventer en verkeerden in slechte staat. Na conservering en restauratie behoren ze inmiddels tot de archeologische topvondsten van Overijssel. Ze zijn te zien tijdens de Overijsselse Archeologiedag op zaterdag 30 oktober in het Kulturhus in Borne. De archeologen Dick Stapert en Marcel Niekus zullen daar spreken over werktuigen en afslagen van Neanderthalers. Ook andere professionele archeologen houden er lezingen. Zie ook de pagina’s 18 en 19 van dit tijdschrift en de websites www.oversticht.nl en www.overijssel.nl.
Illustratie Leo Faes.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:11
Pagina 34
34 gesignaleerd 1 G.J. Eshuis; met een biografie van Dinand Webbink. Ontdekkingsreizen langs de Regge: historische speurtochten rond Hellendoorn, Den Ham en Daarle. Nijverdal 2010. 156 pp. € 14,95. De autodidact Gerrit Jan Eshuis (1895-1980) past in het rijtje Snuif, Van Deinse, Van Coeverden, Cato Elderink, Dingeldein, allen ‘streekhistorici’ zonder opleiding in die richting en géén journalist. Elke week ging hij letterlijk ‘de boer op’ en verzamelde hij informatie over vroegere gebruiken, veldnamen, de geschiedenis van een erf enzovoort. Ook was hij zeer geïnteresseerd in archeologie. Voor het Dagblad van het Oosten schreef hij artikelen over het platteland rond Almelo en verre omgeving, die deels werden gepubliceerd in Van boerenland tot stadsrand. Dit boek bevat artikelen van de man ‘die het landschap lezen kon’, aldus de toegevoegde I biografie, uit de periode 1941-1965.
1
2
2 Eric Sleeuwits en Roel Elsman; foto’s Kirsten Wilmink. Roots in Twente: twintig bekende Nederlanders over hun geboortegrond. Deventer 2010. 87 pp. € 29,95. Twintig portretten van bekende Nederlanders, die gemeen hebben dat ze hun jeugd in Twente hebben doorgebracht, alvorens naar elders te vertrekken en bekend te worden. Het gaat om sporters, media-iconen, kunstenaars, schrijvers en anderen, waarvan lang niet iedereen zal weten dat ze in Twente zijn opgegroeid. De interviewers Eric Sleeuwits en Roel Elsman proberen te achterhalen welke invloed hun geboortestreek heeft gehad op hun leven tot op dit moment. Dat blijkt nogal te verschillen, maar de meeste herinneringen aan Twente zijn positief. Een boek vol herinneringen, verspreid over verschillende perioden. De geënsceneerde fotografie van Kirsten Wilmink is uitzonI derlijk mooi.
3 Eddy van der Ley [tekst], Willy Berends en Jasper van de Bult [samenstelling]. Van ons: het officiële kampioensboek van FC Twente. Enschede 2010. 152 pp. € 17,50. Groot formaat boek, met veel foto’s over het unieke seizoen 2009-2010, waarin FC Twente voor het eerst landskampioen werd. Alle competitiewedstrijden, de spelers, het kampioenschap en de huldigingen worden uitgebreid in beeld gebracht. Journalist Eddy van der Ley beschrijft het seizoen van wedstrijd tot wedstrijd, waarbij een gedurende het seizoen nauwelijks uitgesproken gedachte – ‘we zouden zelfs kampioen kunnen worden!’ – I toch bewaarheid wordt.
3
4
4 Steven ten Veen. 100 jaar atletiek in Zwolle: de historie van AV PEC 1910 Zwolle 2010. 107 pp. € 14,95. De ontstaansgeschiedenis is ingewikkeld, maar ergens rond 1910 begonnen leden van een Zwolse voetbalclub met het beoefenen van atletiek. Het boek bevat een uitgebreid portret van Wim Peters, decennia lang Nederlands recordhouder hink-stapsprong en gedoodverfd winnaar bij de Olympische Spelen in Amsterdam in 1928. Zijn eerste, formidabele, en waarschijnlijk winnende, sprong werd ten onrechte afgekeurd, waardoor hij totaal uit zijn doen raakte en de finale niet haalde. Zo staan er vele verhalen over atleten van AV PEC 1910 in dit jubileumboek. Een flink aantal van hen verwierf nationale bekendheid, waaronder de Windesheimse Tollien Schuurman, in 1933 de snelI ste vrouw ter wereld.
5 Kamper Almanak & Kamper Canon 2010. Kampen 2010. 224 pp. Gratis. De Kamper Almanak is een cultuurhistorisch jaarboek met historische bijdragen, jaaroverzichten en dergelijke. Dit jaar is de almanak tegelijk met de Kamper Canon in één cassette uitgegeven. De vijftig vensters met onderwerpen en gebeurtenissen uit de geschiedenis van de Gemeente Kampen in de Canon zijn geschreven door 24 auteurs. De IJssel speelt uiteraard in de geschiedenis van Kampen een belangrijke rol. Verder komen aan bod: gebouwen (van Bovenkerk tot Koornmarktspoort), personen (van Hendrick Avercamp tot Jaap Stam), gebeurtenissen (van De Kamper tuchtzaak tot De brand in Grafhorst), tijdperken uit de Kamper geschiedenis, bedrijvigheid, religie, vervoer etc. De Kamper Canon is raadpleegbaar via de website I www.canonvanoverijssel.nl.
5
6
6 De Canon van Nieuwleusen. 20 vensters op de geschiedenis van Nieuwleusen: Nieuwleusen 2010. 96 pp. € 9,95. Soms verschijnen canons alleen nog maar op internet. De historische vereniging Ni’jluusn van vrogger vond terecht dat de geschiedenis van Nieuwleusen in twintig vensters ook ‘geboekstaafd’ diende te worden. Dit heeft geresulteerd in een handzaam en ruim geïllustreerd boek over deze voormalige gemeente. De eerste pioniers begonnen rond 1400 met de ontginning van het Ruitenveen, pas in de zeventiende eeuw ontstond Nieuwleusen. Een kleine greep uit de onderwerpen: de Leusener Compagnie, de Palthe’s, de Dedemsvaart, de Union Rijwielfabriek, de ruilverI kavelingen.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:11
Pagina 35
35
door Tonny Peters, Overijsselse Bibliotheek Dienst
7 W.B. Kranendonk. Wakend aan Zijn poorten: de geschiedenis van de Gereformeerde Gemeente Kampen. Kampen 2010. 734 pp. € 41,95. De auteur, in het dagelijks leven hoofdredacteur van het Reformatorisch Dagblad, beschrijft de 175jarige geschiedenis van de Gereformeerde Gemeente van Kampen, één van de oudste afgescheiden gemeenten van Nederland. In feite was men 25 jaar geleden al begonnen met het verzamelen van materiaal voor een jubileumboek. De lange voorbereidingstijd heeft geresulteerd in een zeer omvangrijk werk, waarin: ‘de vele ontvangen zegeningen beschreven worden, maar de menselijke I kleinigheden en fouten niet verbloemd zijn.’
7
8
8 Dirk Otten. Terug naar de ware Lebuïnus. Deventer 2010. 112 pp. € 19,95. De Angelsaksische missionaris Lebuïnus (ca. 739773) ondernam gevaarlijke bekeringsexpedities in het Saksenland. Zonder begeleiders bezocht hij een Volksvergadering van Saksische leiders om daar te spreken. Het was een wonder dat hij ongedeerd terugkeerde. Lebuïnus behaalde niet de successen van predikers als Willibrord, Bonifatius en Ludger. Toch werd hij in latere eeuwen in kunst- en dichtwerken – in de geest van de tijd – vereerd, en werden zijn daden verheerlijkt. De oudst bekende geschriften waarin Lebuïnus beschreven wordt, de Vita Antiqua en de Vita Ludgeri zijn in vertaling afgedrukt en worden door Otten geanalyseerd. Hij komt tot de conclusie dat ‘Lebuïnus een jonge, overmoedige missionaris was, goed opgeleid en bezield door idealen. Hij was niet bang voor de dood want het martelaarschap was het hoogste I wat hij als missionaris kon bereiken.’
9 Aafke Brunt en Jan Haverkate Tussen twee tijden – Het levensverhaal van Carel baron van Heeckeren 1809-1875 Zwolle 2010. 248 pp. € 24,95 Nooit veranderde de wereld zo ingrijpend als in de negentiende eeuw. De jonge baron Carel van Heeckeren trouwde met de rijke erfdochter van Twickel, Cornélie van Wassenaer Obdam. Zij had een vergroeide rug en was 10 jaar ouder dan hij. Toch was hun huwelijk een succes. Carel was enerzijds een ouderwetse heer van Twickel en anderzijds een modern man die vele reizen maakte. Aan de hand van vele documenten is het leven en I huwelijk van deze baron gereconstrueerd.
9
10
10 Inge Klumper-Eleveld. Jan de foerier, een gewone Steenwijker in de Oost. Steenwijk 2010. ‘Een geschiedenis hebben ze met elkaar. Ieder heeft zijn eigen verhaal. Om verschillende redenen zwijgen ze over hun tijd, die soms explodeert in schreeuwende nachtmerries. De meesten nemen hun geheim mee in het graf. Wat is er gebeurd aan de andere kant van de wereld waar hun herinneringen liggen en hun jeugdige idealisme achterbleef?’ Inge Klumper-Eleveld, reconstrueerde het verhaal van haar vader Jan, oorlogsvrijwilliger, één van de soldaten uit Steenwijk en omgeving, die in oktober 1945 met hun bataljon 1-11-RI vetrokken, richting de Oost. Het is het verhaal van één man en daarmee tegelijkertijd van velen.
11 Ruth Sneep & Bas van der Post. Alle fietsroutes in de regio Twente: de 25 mooiste fietstochten : compleet overzicht van te downloaden en andere gepubliceerde routes. Amsterdam 2010. 72 pp. + knooppuntenkaart. € 9,50. Aan de hand van de knooppuntenkaart zijn 25 routes samengesteld met een lengte van 25-40 km. Daarnaast een compleet overzicht van alle gepubliceerde fietsroutes in Twente, waaronder ook alle van internet te downloaden routes. 12 Floor Looy. Wereldtijdpad : negen historierijke rondwandelingen in Twente en Salland. Barneveld 2010. 144 pp. € 14,50. Floor Looy is de bedenker van het Wereldtijdpad: negen ‘historische’ wandelroutes in de omgeving van de Holterberg langs 2.000 jaarpalen met historische feiten, plus eeuwI palen en themapanelen.
11
12
Webwijzer @ www.plaatsengids.nl. In 1998 verscheen de Topografische gids van Nederland (795 pp.) van Frank van den Hoven. Hij zette alle informatie die hij in de loop van de jaren bij elkaar verzameld had over plaatsen, inclusief gehuchten, buurtschappen, vlekken etc. op internet. Plaatsengids.nl was geboren. Zijn droom is om ooit een vervolg op Van der Aa’s Aardrijkskundig Woordenboek (13 delen, 1839-1851) uit te brengen. @ http://overijssel1880-1930.blogspot.com/ Overijssel-Plaatsbeschrijvingen 1880-1930 is een weblog van de Overijsselse Bibliotheek Dienst. De teksten en foto’s uit toeristische gidsen en tijdschriftartikelen uit deze periode, die uitgebreide plaatsbeschrijvingen bevatten, zijn gescand en op het weblog weergegeven, waarbij de oorspronkelijke spelling gehandhaafd is. De website wordt maandelijks uitgebreid. @ www.canonvanoverijssel.nl. Met tot nu toe de Canons van: Blokzijl, Deventer, Kampen en Nieuwleusen. @ In opdracht van de Provincie Overijssel inventariseerde KCO informatie op het gebied van volkscultuur in Overijssel. Het resultaat is te vinden via www.streekcultuuroverijssel.nl.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:11
Pagina 36
36 mededelingen van de IJsselacademie
Streektaal in de zorg is mogelijk gemaakt met steun van de Provincie Overijssel en de IJsselacademie, Kampen
Kenniscentrum voor immaterieel erfgoed in Overijssel Onderzoek en publicaties De IJsselacademie is een onderzoeksinstituut en kenniscentrum voor taal, geschiedenis en traditie in Overijssel. U kunt er terecht met vragen over dit immaterieel erfgoed in de regio. De Academie stimuleert en begeleidt onderzoek van wetenschappers en van amateurs en organiseert educatieve programma’s en bijeenkomsten. Daarnaast is de IJsselacademie een uitgeverij. Veel onderzoek resulteert in publicatie van boeken, dvd’s, cd’s. Ruim dertig jaar De stichting IJsselacademie is opgericht in 1977. Haar werkzaamheden worden gefinancierd door de provincie Overijssel, door gemeenten in het werkgebied en door de opbrengst van producties. Ook zijn er incidentele subsidies, zoals van het Prins Bernhard Cultuurfonds, het bedrijfsleven en particulieren die speciaal bij een project betrokken zijn. Het werkgebied spitst zich toe op Salland en het Land van Vollenhove (van Gramsbergen tot Schokland en van Bathmen tot Steenwijk), maar de Academie realiseert op verzoek ook projecten op de Veluwe en in Flevoland.
IJsselacademie
Wordt u donateur? Voor minimaal € 20,- per jaar krijgt u 20% korting op onze uitgaven en ontvangt u jaarlijks zes keer MijnStadMijnDorp, Historisch Tijdschrift Overijssel. Gratis! @ www.ijsselacademie.nl
Hans van der Horst, Een gezicht op de IJssel (fragment
het eerste decennium van de 21ste eeuw. Opvallend is
aan Sabine Uitslag, lid Tweede Kamerfractie van het
de variëteit aan technieken die de kunstenaar heeft
CDA. Het pakket (lesbrief en website) is ontwikkeld
gehanteerd; opvallend zijn ook de soms onverwachte
door Albert Bartelds, streektaalconsulent van de
plekken en gebouwen die vereeuwigd werden. Als
IJsselacademie, en Cornelis Kapitein, leraar Zorg &
eindresultaat is er een prachtige verzameling topogra-
Welzijn van Deltion College Zwolle. Zij hebben zich
fische tekeningen ontstaan, die voor toekomstige
als doel gesteld zorgverleners die de streektaal mach-
generaties raadpleegbaar blijft in de collectie van het
tig zijn, te stimuleren hun moerstaal in hun werksitua-
Gemeentearchief Kampen, en die nu in hoogwaardige
tie te gebruiken. Diegenen die dat niet kunnen, wor-
kleurendruk als prentenboek wordt gepubliceerd.
den in contact gebracht met de diversiteit en de ach-
Speciaal voor deze boekuitgave schreef kunsthistori-
tergronden van de streektaal, waarbij ook de verschil-
cus Geraart Westerink een informatieve inleiding.
len tussen de dorpscultuur en de stadscultuur worden
Tekenend voor Kampen, een gezamenlijke productie
behandeld. Bovendien wil het materiaal studenten in
van de Stichting IJsselacademie en het
de zorg bewust maken van de intimiteit en de kracht
Gemeentearchief Kampen, is een onmisbaar bezit
die uitgaat van het gebruik van streektaal.
voor eenieder die Kampen in zijn hart gesloten heeft: de Kampenaren zelf natuurlijk, maar ook oud-inwo-
Waterstaatsgeschiedenis gebundeld
Op stapel
ners en, niet te vergeten, de bezoekende toerist.
Verzamelbundel artikelen Van der Schrier
Het vastleggen van stedelijk en landelijk schoon in
De publicatie zal medio november 2010 verschijnen
Momenteel werkt de Stichting IJsselacademie aan een
tekeningen kent een eeuwenlange traditie. Voor
en kost € 19,95. Meer informatie bij:
bundel waarin een groot aantal artikelen van water-
Kampen wordt er op die oude stam een nieuwe loot
jkummer@ijsselacademie.nl
staatsexpert D.M. van der Schrier worden bijeenge-
geënt met de publicatie van Tekenend voor Kampen. De
bracht. De opstellen, eerder verspreid gepubliceerd in diverse periodieken, zijn waar nodig aangepast en
De totstandkoming van de reeks prenten is te danken
Lespakket Streektaal in de Zorg gepresenteerd
aan een lovenswaardig initiatief in 2002 van gemeen-
Op 24 september jl. vond in Enschede de vijfde
ligt in de bedoeling de publicatie medio 2011 te laten
tearchivaris Dicky Haze. Zij gaf de in Kampen woon-
Internationale Streektaalconferentie plaats, met als
verschijnen, bij de tachtigste verjaardag van de auteur.
achtige beeldend kunstenaar Hans van der Horst de
thema de vraag Heeft het gebruik van streektaal in de
opdracht een serie tekeningen te maken van locaties
zorg een meerwaarde? De Stichting Nederlandse
Fondslijst
op het grondgebied van de gemeente Kampen.
Dialecten organiseerde deze dag in samenwerking
In MijnStadMijnDorp is geen ruimte voor het afdruk-
Hoewel hierbij aan Van der Horst de nodige artistieke
met TwentseWelle, de IJsselacademie en de
ken van onze fondslijst. Wilt u toch de titels weten
vrijheid werd gegund, stond één uitgangspunt voor-
Radbouduniversiteit Nijmegen. Eén onderdeel van het
van onze (nu) 219 uitgaven, belt of mailt u ons dan
op: de collectie prenten zou een beeld moeten geven
programma was de officiële presentatie van het
gerust. Op onze site staat overigens een lijst met boe-
gemeente Kampen in een reeks van vijftig prenten.
aangevuld, en voorzien van nieuw kaartmateriaal. Het
van de hele gemeente Kampen, dus niet alleen van de
lespakket
ken met daarbij een korte beschrijving:
stad, maar ook van de zogeheten ‘kleine kernen’ en de
“A-j plat
www.ijsselacademie.nl > Uitgeverij >
buitengebieden.
kunt prao-
Overzicht leverbare publicaties.
Van der Horst heeft zich van zijn taak met verve
ten, mu-j ’t
gekweten. Over een periode van vijf jaar maakte hij
niet laoten”
een reeks van in totaal vijftig tekeningen, die bij elkaar
aan gedepu-
een representatieve, en toch eigenzinnige indruk
teerde Dick
geven van het aanzien van de gemeente Kampen in
Buursink en
01-10-2010
15:11
mededelingen van de VORG
Pagina 37
Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis
37
@ Kijk voor meer informatie op www.vorg.nl.
VORG
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
Archeologie van de Tweede Wereldoorlog in Overijssel
In 2010 is veel aandacht besteed aan de Tweede Wereldoorlog: zeventig jaar geleden vielen de Duitsers Nederland binnen en 65 jaar geleden was er de bevrijding.
gebruik als vakantieoord of manege, maar de meeste zijn al jaren uit het landschap verdwenen en dan her-
innert niets meer aan hun bestaan. Af en toe zijn nog
barakken uit deze kampen in gebruik als schuur of stal bij een boerderij. Omdat er van veel kampen nog zo
weinig bekend is, was het onderzoek soms een ware ontdekkingstocht.
Vliegveld Twenthe
Boeiend is ook de geschiedenis van vliegveld
Twenthe, dat in 1931 als vliegbasis werd geopend,
maar tijdens de oorlog door de Duitsers aanzienlijk is uitgebreid. In de loop van de twintigste eeuw is een unieke bouwkundige staalkaart van de moderne
luchtvaartgeschiedenis ontstaan. Veel van dit erfgoed is in de loop der jaren door Defensie ver-
kocht,verbouwd of simpelweg tot ruïne vervallen en deel uit gaan maken van het landschap rondom.
Werkkamp Het Vossenbos in Wierden. In 1951 werden hier de eerste Molukkers gehuisvest.
explosie van een V1, aldus het verhaal van een oude buurtbewoner die de vliegende bom zelf had zien neerkomen. Dit was aanleiding voor gericht onder-
Allerlei aspecten van de oorlog zijn het afgelopen jaar
zoek naar een lanceerinrichting voor V1's bij Lettele. In
aan de orde geweest. De jaarlijkse bundel van de
de jaren daarna hebben de gemeentelijk archeologen
VORG heeft een ander uitgangspunt: het gaat vooral
overal rond Deventer resten blootgelegd van loopgra-
om sporen die nu nog zichtbaar zijn in het landschap
ven, tankgrachten, luchtafweerstellingen en mitrail-
van Overijssel. De kennis over wat zich op bepaalde
leursnesten. In andere delen van Overijssel is nog niet
plaatsen in de provincie tijdens de oorlog heeft afge-
veel archeologisch onderzoek over de periode 1940-
speeld, gaat langzamerhand verloren omdat er niet
1945 gedaan, maar ook daar zijn nog wel restanten van
veel ooggetuigen meer zijn. Het is dus hoog nodig
(schijn)vliegvelden en verdedigingslinies te zien.
I
deze gegevens vast te leggen. Zij vormen een aanvulling op archieven en verhalen. Soms gaat het om
Werkkampen
objecten boven de grond, soms om objecten die
Maar ook zijn op talloze plaatsen nog restanten te
archeologen tijdens opgravingen aantreffen.
vinden van de vele werkkampen die hier tijdens en na de oorlog zijn geweest. Sommige kampen zijn nog
Bommen en V-1’s
aanwezig als monument, andere zijn nu nog in
Het werkkamp Pikbroek bij Steenwijkerwold, nu in gebruik als museumtuin.
Vooral in de buurt van de grote steden hebben de archeologen restanten gevonden in de vorm van bommen die in de stadgracht gedumpt zijn en van luchtafweerstellingen. Bij de opgraving van een IJzertijd-nederzetting aan de Holterweg in
VORG-bundel in nieuw jasje
Colmschate bij Deventer trof toenmalig gemeentelijk archeoloog Bartels in 2000 een enorme kuil aan,
Vanaf dit jaar zal de bundel van de VORG verschijnen
door een kleurige omslag. Leden van de VORG krijgen
gevuld met puin en troep. Het bleek te gaan om res-
bij uitgeverij Verloren en niet meer in eigen beheer.
de bundel automatisch toegestuurd. Daarnaast zal hij
ten van huizen die in 1944 waren verwoest bij de
Daarmee is de traditionele blauwe kaft vervangen
voor rond € 19 ook in de winkel te koop zijn.
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:11
Pagina 38
ADVERTENTIE
GESCHIEDENIS VAN DEVENTER 2 GEBONDEN DELEN
I Oorsprong en middeleeuwen | II Nieuwe en nieuwste tijd door Henk Slechte
Voordeel als u nú bestelt Bestel vóór 1 januari 2011 deze tweedelige rijk geïllustreerde uitgave van Geschiedenis van Deventer en profiteer van de speciale prijs van € 49,50 in plaats van € 69,50
BESTEL NÚ MET € 20,– KORTING!
Knip of kopieer de bon en stuur deze vóór 1 januari 2011 zonder postzegel naar Uitgeverij Walburg Pers, Antwoordnummer 87, 7200 VB ZUTPHEN. U kunt uw bestelling ook telefonisch plaatsen (0575-513882) of bestellen via onze website (www.walburgpers.nl). De verzendkosten bedragen € 10,– per bestelling. Voor zendingen buiten Nederland zijn wij genoodzaakt hogere verzendkosten in rekening te brengen.
832 pagina’s rijk geïllustreerd in kleur 22,3 x 28,6 cm genaaid gebonden verschijnt 21 oktober 2010 isbn 978.90.5730.513.9
U i t g e v e r s m a a t s c h a p p i j Wa l b u r g P e r s • P o s t b u s 4 1 5 9 • 7 2 0 0 B D Z u t p h e n • Te l e f o o n 0 5 7 5 - 5 1 0 5 2 2 • E - m a i l v e r k o o p @ w a l b u r g p e r s . n l • w w w . w a l b u r g p e r s . n l
B E S T E L K A A R T Ja, ik bestel: . . . . . . . . . .exempla(a)r(en) van de fraaie uitgave Geschiedenis van Deventer, bestaande uit twee gebonden boekdelen (ISBN 978.90.5730.513.9) voor de speciale prijs van € 49,50 in plaats van € 69,50 exclusief verzendkosten. Dhr./Mw.*: Adres: Postcode: Telefoon: E-mail:
Titel + initialen: Plaats:
* Doorhalen wat niet van toepassing is.
Ik betaal met een acceptgiro met een eenmalige machtiging Hierbij machtig ik Uitgeverij Walburg Pers om eenmalig € 49,50 per exemplaar plus € 10,– verzendkosten af te schrijven wegens levering van bovenstaande titel. Rekeningnummer Handtekening voor eenmalige machtiging
01-10-2010
15:11
Pagina 39
colofon Jaargang 1, nummer 5, november-december 2010 MijnStadMijnDorp Historisch Tijdschrift Overijssel is een uitgave van Uitgeverij Waanders en het Historisch Centrum Overijssel en verschijnt 6 keer per jaar.
MIJN
Nummer 6 verschijnt op 24 december
MIJN
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
STAD DORP
HISTORISCH TIJDSCHRIFT OVERIJSSEL
ISSN 2210 2108 01. Hoofd- en eindredactie Wim Coster.
Het volgende nummer staat, in aansluiting op het thema ‘Land en Water’, in het teken van de andere twee oerelementen ‘Lucht’ en ‘Vuur’. Ze worden onder andere vertaald naar ‘elektriciteit’ en ‘licht in donkere dagen’. Onlosmakelijk verbonden met de elektriciteitsvoorziening in Overijssel én in Nederland is de figuur Wolter Hendrik Hofstede Crull (1863-1938). Zijn leven en werk komen dus aan de orde.
Oproep De redactie van MijnStadMijnDorp nodigt instellingen (archieven, bibliotheken, musea, historische verenigingen enzovoort), maar ook particulieren, in en buiten Overijssel, uit om uitbreiding te geven aan de lijst van vaste correspondenten. Om melding te maken van activiteiten en nieuwe publicaties, maar óók om artikelen en illustratiemateriaal aan te bieden, suggesties te doen of te reageren op de inhoud van het tijdschrift. Tevens roept de redactie auteurs op om met voorstellen te komen voor bijdragen aan een thema, een rubriek of anderszins. Op die manier kan MijnStadMijnDorp Historisch Tijdschrift Overijssel nog beter laten zien hóe en wáár geschiedenis leeft in deze provincie! Belangstellenden kunnen zich melden via:
Opgave en vragen over abonnementen Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.
Vormgeving Frank de Wit.
Jaarabonnement (6 nummers): € 29,95. Het abonnement kan op elk gewenst moment ingaan. Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk twee maanden voor beëindiging van het lopende abonnement worden opgezegd. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch verlengd.
Columnist Ad van Liempt
Druk Drukkerij Waanders Zwolle.
Correspondenten Ans Borst (KCO), Tonny Peters (OBD), Vincent Sleebe (VORG), Dinand Webbink (SAB), Jook van Zeeland (IJA).
Illustraties De uitgever heeft zijn uiterste best gedaan de rechten met betrekking tot de illustraties te regelen volgens de bepalingen van de Auteurswet. Hij die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met de uitgever. Voor werken van beeldend kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam C/o Pictoright Amsterdam 2010. © 2010 Uitgeverij Waanders b.v. Zwolle www.waanders.nl www.mijnstadmijndorpoverijssel.nl
Redactie Michael Amsman, Menno van der Laan, Madelon Maarse, Ben Siemerink, Ester Smit (beeldredactie).
In het volgende nummer
39
Overige medewerkers aan dit nummer Dirk Baalman (Het Oversticht), Harrie van den Berg, Henk Boom, Marjan Brouwer (Stedelijk Museum Zwolle), Girbe Buist (KCO) Minie Buit, Leo Faes; Jan Grolleman, Derk Hageman, Historische Vereniging Hasselt, Jouk Huisman, Wim Huijsmans (HCO), Anne Hurenkamp (SAB), Hans J. Kobes, Youri Mulder, Margriet Noordman (HCO), NTR, Jan van der Ploeg, Riny Riezebos, Henk Slechte, Dick Schlüter, Scouting Overijssel, Madelon Schifferlie-Maarse (HCO), Henk van der Sluis, Walburg Pers, Jan H.Wigger (HCO). Redactieadres Historisch Centrum Overijssel Postbus 1510, 8001 BM Zwolle T. 038 - 4266300 F. 038 - 4266333 msmdhto@historischcentrumoverijssel.nl www.historischcentrumoverijssel.nl www.mijnstadmijndorpoverijssel.nl Advertenties Reserveren: Martijn Jansman/N35 Media Dorpsstraat 47, 8141 AJ Heino T. 0572-395558/06-51299622 E. martijn@n35.nl
Illustratieverantwoording Cover: Ger Dekkers / Het Oversticht; inzet: Henk Boom; 5 Jan van der Ploeg Schiedam; 6-7 uit Geschiedenis van Deventer Walburg Pers; 8 Collectie Westenberg; 9 particuliere collectie; 10-11 SAB; 1213 particuliere collecties / 13 Harrie van den Berg / Henk van der Sluis; 14-15 Historische Vereniging Hasselt; 16-17 HCO; 18-19 Dick Schlüter; 20 Henk Boom; 21 balk: Henk Boom, midden: Stichting Edwina van Heek, Huis Singraven Denekamp / Schmidt Per koets naar Constantinopel; onder HCO; 22 Madelon Schifferli-Maarse; 23 Madelon Schifferli-Maarse; onder Collectie Westenberg / HCO; 24 Collectie Westenberg / HCO; 25 balk: HCO, links: particuliere collectie, rechts: HCO; 2627 Riny Riezebos; 28-29 Rijksmuseum Amsterdam, m.u.v. foto Sassenstraat 21; 30-32 Hans J. Kobes / Scouting Overijssel; 33 Leo Faes; omslag achter: Rijksmuseum Amsterdam.
Vraag aflevering 4 Waarover spraken zij, de dames hier vertoond? En wanneer? In welke situatie? De winnaar of winnares, die, naar het oordeel van de redactie, komt met de meest originele informatie kan rekenen op een gratis jaarabonnement op MijnStadMijnDorp. Inzendingen vóór 1 november 2010. De naam van de winnaar of winnares wordt bekend gemaakt in aflevering 6. Het antwoord op de vraag in aflevering 4, die hier wordt herhaald, kan worden ingezonden tot 15 november. Na aflevering 6 zal deze rubriek in een andere vorm worden voortgezet.
Reacties Mevrouw A.J. Bakhuis uit Epe gaf een reactie naar aanleiding van een foto op pagina 19 in het artikel ‘Oorlogsvermist’ door Jan Willem Tuinman in aflevering 1. Eén van de zeven oorlogsvermisten, Werner Tölke uit Veessen, was geen Duitse verzetsman, want hij was in 1920 met zijn moeder vanuit Duitsland naar Nederland gekomen en genaturaliseerd. Hij werd, zo vertelde zij over haar halfbroer, thuis in Veessen gearresteerd. Reacties naar aanleiding van nr. 4 volgen in nummer 6. Omslag achter: Meisje in landelijke dracht door Gerard ter Borch; te zien in het Stedelijk Museum Zwolle tot en met 9 januari 2011 (zie ook de pagina’s 28 en 29).
A 5,95
100497_Overijssel_05:Opmaak 1
01-10-2010
15:11
Pagina 40
