Infraroodreflectografieonderzoek Naast traditioneel kunsthistorisch onderzoek, wordt natuurwetenschappelijk onderzoek binnen een museale context steeds belangrijker. Infraroodreflectografie (of kortweg IRR) is een beeldvormingstechniek die Musea Brugge en het Vlaams onderzoekscentrum voor de kunst in de Bourgondische Nederlanden al een aantal jaren uitvoert. Begin dit jaar werd daarvoor de nieuwste apparatuur aangeschaft. — door Guenevere Souffreau Natuurwetenschappelijke analyses en beeldvormingstechnieken spelen een grote rol bij het beantwoorden van onderzoeksvragen. Binnen de voortdurend breder wordende waaier aan onderzoeksmethodes nemen beeldvormingstechnieken een belangrijke plaats in. Het zijn traditionele onderzoekstechnieken. Ze zijn al decennialang bekend en benut binnen de kunstwereld, relatief toegankelijk en bovendien niet-destructief voor het kunstwerk. De bekendste technieken maken gebruik van röntgen-, ultraviolette- of infraroodstralen. Omdat die technieken soms verward worden, volgt hierna eerst een korte technische introductie, waarna gefocust wordt op het gebruik van IRR bij Musea Brugge.
Elektromagnetische straling Beeldvormingstechnieken zijn gebaseerd op elektromagnetische straling en geven verschillende informatie naargelang de golflengte, de frequentie en de energie van de gebruikte straling.
Röntgenstralen (ook wel x-stralen genoemd) hebben een hoge frequentie en energie, waardoor ze dwars doorheen objecten kunnen gaan. Röntgenbeelden geven daarom informatie over het totale object dat werd bestraald. Voor een schilderij gaat het om de verschillende verflagen, inclusief de lagen die je met het blote oog niet kan zien, maar ook om de opbouw van de drager, zoals de structuur van het doek of het hout, nagels, nieten en andere verbindingen. Röntgenstraling bevat echter zoveel energie dat het ioniserend werkt en chemische reacties kan ontketenen in levend weefsel, waardoor er kans is op schade. Ultraviolette (uv) stralen dringen dan weer niet eens allemaal door de vernislaag van een schilderij. Uv wordt daarom hoofdzakelijk gebruikt bij onderzoek naar de staat van de vernis en om de aanwezigheid van overschilderingen duidelijk te kunnen zien. Zichtbaar licht dringt wel goed door de vernislagen, waardoor we de verflaag eronder kunnen waarnemen.
Infraroodstralen zijn opnieuw helemaal anders. Ze zitten in een ander segment van het elektromagnetische spectrum en hebben een lagere frequentie en energie dan röntgen, uv of zichtbaar licht. Ze dringen niet zo diep door bepaalde materialen als röntgenstralen, maar wel dieper dan uv of gewoon zichtbaar licht. Infraroodstralen dringen door de verflagen van een schilderij, tot op een witte gronderingslaag, waar de stralen teruggekaatst worden. Die gereflecteerde straling kan opgevangen en geregistreerd worden door een speciale camera, een infraroodreflectografiecamera. In tegenstelling tot bijvoorbeeld röntgen zijn infraroodstralen totaal onschadelijk en zijn er geen veiligheidsmaatregelen nodig om ermee te werken.
Goddelijke camera’s Sinds 2014 voeren Musea Brugge en haar Vlaams onderzoekscentrum voor de kunst in de Bourgondische Nederlanden een actief beleid rond IRR-onderzoek. De camera die hiervoor gebruikt wordt is de zogenaamde Osiris, ontwikkeld door het bedrijf Opus Instruments in Groot-Brittannië, gebaseerd op een prototype gerealiseerd in de National Gallery. Om een beeld te kunnen maken, moet een schilderij belicht worden met twee lampen die voldoende infraroodlicht geven. Gewoonlijk worden daar halogeenlampen voor gebruikt. De camera wordt verbonden met een computer en maakt digitale beelden van de – voor ons grotendeels onzichtbare – gereflecteerde infraroodstralen, via speciaal ontworpen software. De Osiris is uniek, omdat het de eerste IRR-camera is (strikt gezien is het eigenlijk een scanner) met voldoende resolutie om schilderijen met behulp van slechts één
Schematische voorstelling van de interactie tussen verschillende soorten elektromagnetische straling en een schilderij. © Musea Brugge / Vlaams onderzoekscentrum voor de kunst in de Bourgondische Nederlanden
14
