Eurasiaties & Dené-Sino-Kaukasies Taal in Eurasiё van die Steentydperk tot die Mesolitikum
1
Inhoudsopgawe
Die Moedertaal
3
Fonologie
5
Komplekse klankstapeling
5
Vokaalharmonie
6
Affiksering
7
Eurasiaties
8
Naamwoordklas/Geslag
8
Voornaamwoorde
9
Selfbenaming
11
Proto-World
12
Bibliografie
13
2
Die Moedertaal Die soeke na die Moedertaal, Proto-Mens of Proto-Wêrelds, het ‘n belowende fase betree sedert die stigting van die Tower of Babel: Evolution of Human Language projek en die Global Lexicostatistical Database (GLD). Dié vordering is ook te dankie aan die navorsing en insigte van mense soos John D Bengtson, Allan R Bomhard, Murray Gell-Man, Petra Goedgebuure, Tetyana Kozlova, George Starostin, Roger Blench, Wim van Binsbergen, John McWorter, Fee-Alexandra Haase, Valentyn Stetsyuk, Theo Vennemann en Peter Schrijver. Die onthulling en bestudering van Bories is ‘n opwindende mylpaal wat kosbare kennis bring en nuwe uitdagings skep. Dis ‘n geskenk en ‘n geleentheid wat sigself nie aldag voordoen nie. Om realisties te wees: Bories is waarskynlik die naaste wat ons ooit sal kom aan die mitiese moedertaal. En dalk ís dit sy, onder ‘n skuilnaam. Hierdie skrywe is ‘n huldeblyk aan die voorgangers soos Merritt Ruhlen en Joseph Greenberg, wie se bydraes tot in lengte van dae waardeer sal word. Die historiese linguïstiek het oor die laaste drie dekades ‘n nuwe dimensie van die verlede aan die lig gebring: dat twee taalfilums tydens die laat Paleolitikum en vroeё Mesolitikum (15,000 – 8,000 vC) in Noord-Eurasiё gepraat is: Dené-Sino-Kaukasies en Eurasiaties. Die ander twee makrotaalfamilies van Eurasiё is Afro-Asiaties (waaronder Egipties, Berber en Semities) in die suidweste en Austries in die suidooste. Al vier dié filums sou uit die hipotetiese oertaal Bories spruit, die taal van die Steentydperk. Dené-Sino-Kaukasies het waarskynlik sowat 15,000 jaar gelede ontstaan, en rondom 10,000 jaar gelede verbrokkel. Haar afstammelinge word vandag in Tibet, China, Myanmar, Bhutan, ‘n deel van Frankryk en Spanje, die Kaukasus, en dele van die Himalayas, Siberiё, Alaska, oostelike Kanada, en suidwes VSA gepraat. Hulle sluit in al die Chinese dialekte, Tibetaans, Burmees, Athabascan, Navajo, Apache, Baskies, Burushaski, Noord-Kaukasies en Ket.
3
Eurasiaties is jonger, beraam op tussen 11,000 en 8,000 jaar gelede, en het waarskynlik uit Dené-Sino-Kaukasies ontstaan. Die sprekers van die afstammelinge van Eurasiaties bewoon die hele Europa, die Amerikas, suidwes-Asiё, die Indiese subkontinent, Siberiё, Korea en Japan, en sluit families in soos Indo-Europees, Altaïes (Turks, Mongools, Toengoes), Oeraals, Nivkh, Yukaghir, Kamchadaals en Inuit-YupikInangan. Volgens die verspreidingspatroon het Eurasiatiese tale die ouer DSK-tale regdeur Noord-Eurasiё verdring, sodat net geïsoleerde eilande soos Baskies, Burushaski, Kaukasies en Jenisei (Ket) oorgebly het.
Navorsing oor die verdwene substraat-tale van Europa wat ‘n beduidende invloed op Proto-Germaans uitgeoefen het, wys dat hulle tot Dene-Sino-Kaukasies behoort het. Die rivier- en ander antieke plekname van Europa is oortuigende bewys daarvoor. Dit beteken dat daar taalverskuiwings plaasgevind het, waar sprekers van DSK (Waskonies) na Eurasiatiese (Indo-Europese) tale oorgeslaan het. Die fonologiese en morfologiese verskille tussen Dené-Sino-Kaukasies en Eurasiaties is aan hulle afstammelinge oorgedra wat daarvolgens ontwikkel het, en vandag die taallandskap van die Eurasiatiese landmassa en die Amerikas uitmaak. Pieter Uys, Orchards, Julie 2021
4
Fonologie Dené-Sino-Kaukasies se formidabele konsonant-inventaris is veel ryker as dié van Eurasiaties; alle plofklanke en affrikate behalwe /ʡ/ en /ʔ/) het ‘n stemhebbende, ejektiewe en stemlose artikulasie gehad. Proto-DSK se arsenaal bestaan uit meer as 40 fonemiese konsonante en agt fonemiese klinkers. Vandag leef dié ryk klank-inventaris voort in die Noordwes- en Noordoos-Kaukasiese tale soos Abkhaz (58 konsonantfoneme), Bzyb (67 konsonantfoneme), Chechen (50 konsonantforneme) en Archi (80 konsonantfoneme). Ook die Amerikaanse afstammelinge is klankryk, soos die Athabascantale van Kanada en Navajo met sy 33 konsonante. Burushaski in die Himalajas het ook meer as dertig konsonantfoneme. Onder die 40 konsonante van Proto-DSK is daar volop agterkeelklanke, velare en uvulêre, wat in Kaukasies, Burushaski, Na-Dene en Ket, die laaste Jeniseitaal, oorleef, maar elders verdwyn het.
Vokaalharmonie
tuolilla op die stoel
pöydällä op die tafel
5
Komplekse klankstapeling
c /ts/ ƛ /tɬ/ ć /tɕ/ č /tʃ/ c̣ /tsʼ/ ƛ̣ /tɬʼ/ ć̣ /tɕʼ/ č̣ /tʃʼ/ ʒ /dz/ Ł /dɮ/ ʒ́ /dʑ/ ǯ /dʒ/ s /s/ λ / ɬ / ś /ɕ/ š /ʃ/ z [z] L [ɮ] ź [ʑ] ž [ʒ] x /x/ χ / χ / ħ /ʜ/ h / h / γ [ɣ] ʁ [ ʁ] ʕ / ʢ / ɦ /ɦ/
6
Proto-Dené-Sino-Kaukasies se uitgebreide fonologiese stelsel sluit komplekse sibilantaffrikate en resonantkombinasies in, wat fonologies eenvoudige kognate in Eurasiaties het. Een van PDSK se uitstaande kenmerke is die oorvloed aan laterale affrikate soos dl, tl en tl’ (glottale uitspraak). Al drie van hulle oorleef in die Oos-Kaukasiese tale Avar, Andi en Tsez, en in Na-Dene, soos Navajo dloo’ “grond-eekhoring”, -tle/-tlee’ “sokkies” en tl’ee’ “nag”. Eurasiaties het net die basiese lateraal /l/: Proto-DSK *Htl’wǐnV “winter, jaar” teenoor Eurasiaties *luńgV “sneeu”; PDSK *tl’ăpǐ “blaar ” (Burushaski *ltap “blaar”, Basque lapar “braambos”) is die Eurasiatiese *lVp’V “blaar, bas”, en PDSK *tl’ānpV “tong, lip” is die Eurasiatiese *l[a]pV “lek, lip”. Dis fassinerend dat Baskies en Burushaski laterale affrikate tussen klinkers op dieselfde manier hanteer – /rd/ of /rt/ by eersgenoemde, en /ld/ of /lt/ by Burushaski. Ter vergelyking: Afrikaans het 23 en Engels 24 konsonantfoneme teenoor die 48 van PDSK. Eurasiaties het maksimum 25 konsonante gehad, en vokaalharmonie (hoog vs laag) onder +/- agt klinkers wat aanleiding gegee het tot Ablaut (klinkerwisseling) in Indo-Europees en vokaalharmonie (voor- vs agtervokale en/of gerond vs ongerond) in die Oeraalse, Mongoolse en Turkse tale. Vandag is Fins en Hongaars, sowel as Turks, van die bekendste tale met vokaalharmonie. Turks is ‘n aglutinerende taal. Om meervoud aan te dui, word ‘n suffiksale morfeem aan die stam gevoeg. Die vokale van die suffiks word bepaal deur die klinker/s in die stam, volgens die reёls van vokaalharmopnie.
Affikse Proto-Dené-Kaucasies het van prefikse en suffikse gebruik gemaak, soos die klasprefiks in die naamwoordklasstelsel en ‘n stel prefikse voor die werkwoordstam. Die uitsonderings wat meer suffikse as prefikse kan dra, is Noordoos-Kaukasies en Burushaski. Eurasiaties het van suffikse gebruik gemaak by werkwoordvervoeging, naamvalle en geslagsaanguiding. Prefiksering was die uitsondering, soortgelyk aan Afrikaans waar negering met “nie-“ aangedui word.
7
Eurasiaties
Naamwoordklas/Geslag Eurasiaties maak geen klas- of geslags-onderskeid in die naamwoord nie. Dit het in ProtoIndo-Europees as ‘n innovering ontstaan, maar die drieledige vorm manlik-vroulik-onsydig is intussen by baie tale tot twee gereduseer. Italiaans het byvoorbeeld die o/a onderskeid vir manlik en vroulik, soos ragazzo (seun) vs ragazza (meisie). Etlike hedendaagse Indo-Europese tale soos Armeens en Persies het geslag as grammatiese faktor heeltemal verloor. In die uitgestorwe Anatoliese groep wat onder meer Nesili, Luwies en Lidies insluit, het die onderskeid as “lewend/nie-lewend” gefunksioneer. In die Namakwalandse dialek van Afrikaans het die nominatiewe vorm van die vroulike voornaamwoord “sy” blykbaar verdwyn en word daar na albei geslagte as “hy” verwys.
8
Die a-prefikswoorde vir persone, diere, plante en liggaamsdele:
Baskies
Kaukasies
a-bere (beeste) a-ho (mond) a-dar (horing)
Udi bele (beeste)
Burushaski
Ander
-ltúr (horing)
be-/bi-prefikswoorde vir liggaamsdele, liggaamsvloeistowwe of eienskappe: be-larri (oor) bi-skar (rug)
Ubykh b-ɮa (oog) Abkhaz azkwa (rug)
-squa (op jou rug)
Haida s-ku (rug)
u-/o- prefiks vir liggaamsdele, liggaamsvloeistowwe o-dol (bloed)
u-rdail (maag)
Navajo dìɬ (bloed)
Rutul u-xun (maag)
-úl ‛belly, abdomen’
e-/i-prefiks vir vloeistowwe, melk, dou, hout: e-sne (melk) Chechen šin (uier) ṣiŋ (melk) e-če (huis) yeéś (woning) i-sar (ster) Tindi c:aru (ster) i-toi (druppel water)’ Chechen tuj (speeksel)
In dié opsig was DSK nader aan die Ntutale soos Xhosa en Zulu. Die naamwoordklasstelsel van DSK het op die onderskeid lewend/nie-lewend en manlik/vroulik berus. Dié stelsel is steeds springlewendig in die Noordoos-Kaukasiese tale met hulle twee tot agt klasse, in Burushaski met vier en in Jenisei (Ket) met drie.
Die gestolde reste van so ‘n stelsel is steeds sigbaar in Baskiese naamwoorde hoewel die stelsel nie meer funksioneer nie: Tibetaans het ook sulke gestolde prefikse, byvoorbeeld m-ćhin “lewer”, m-gur “keel”, mkhal “nier”, d-gun “winter”, d-bu “kop”, d-kyilma “middel”, ens.
9
Voornaamwoorde Eurasiaties word gekenmerk deur die voornaamwoordstamme *mi “ek, my” en *ti “jy, jou”, en in Kartveels, Turkies en Toengoesies *mi/*si of *bi/*si. Dené-Sino-Kaukasies het die twee stamme *(’a)ŋV vs *(’a)dzu vir eerste persoon, en die twee stamme *(’u)Gwu vs *(’a)wu) vir tweede persoon. Dis interessant dat Baskies en die NO-Kaukasiese taal Dargwa beide die eerste stam van elke paar gekies het vir die direkte vorm: Baskies *ni “ek, my” en *hi “jy/jou”. Dargwa: nu en ħu.
10
Selfbenaming
Baie Indo-Europese tale het ‘n woord vir “mens” wat op “aarde, grond, klei” berus:
•
Kelties *gdonyo- (Iers duine ‘persoon,’ Wallies dyn ‘man’) < *dʰɡ́ʰom-yoGermaans *guman- ‘man’ (Engels [bride]groom]) ; < *dʰɡ́ʰm̥-mon-
•
Latyn homō, hominis ‘persoon’ < *dʰɡ́ʰm-on- (ook hūmānus)
•
Die onderliggende stam met sy oorspronklike betekenis kom ook gereeld voor: • Kelties *gdon- (Ou Iers dú, don ‘plek’) < *dʰɡ́ʰom•
Latyn humus ‘grond’ < *dʰɡ́ʰom-o-, humilis ‘naby die grond’ < *dʰɡ́ʰem-el-i-
Dieselfde afleiding van “mens” uit “aarde” bestaan in die Semitiese tale, byvoorbeeld Hebreeus: ָאדָ םɔādām ‘man, Adam‘ van אֲ דָ ָמהɔădāmâ ‘grond.’ (Die onderliggende stam ɔ–d–m beteken ‘rooi’). Dis nie die enigste stam in hierdie verband nie. Grieks anthropos ἄνθρωπος “mens” dui op “aarde, grond, onder, bodem” uit die Boriese konsepstam TVHV aarde met die Proto-Austro-Asiatiese vorm *tɛj aarde. In die Niger-Kongo-familie vind mens die bekende stam *-ntu vir mens in Proto-Ntu, en *taw in Proto-Austronesies, wat met Proto-Indo-Europees *ndho ooreenstem, wat onder, onderkant beteken. Proto-Afro-Asiaties het *tVʔ vir ‘n tipe grond, en dieselfde prototaal het *duḥ vir laag, terwyl Egipties t3 aarde beteken en dḥ na laag verwys. In Khoesan is “Tuu” die naam van die suidelike taalfamilie en die woorde tā en tū beteken persoon in verwante Tuu-tale. In die noordelike Kx’a-familie is dit *žu persoon. Proto-Dené-Sino-Kaukasies *dVHV, Proto-Sino-Tibetaans *diə:lH bodem en Chinees tə:jʔ basis of wortel. Proto-Dené-Sino-Kaukasies *ʔntV ‘aarde, sand’ is kognaat met PIE *-ndho ‘bodem, onder’ wat ‘n waarskynlike kognaat is van *-ntu, die woord vir ‘persoon’ in die Ntutale, en verwant is aan die selfbenaming van die Tuu-taal se sprekers soos hierbo vermeld.
11
12
Bibliografie
ASLIP https://www.aslip.org/mt.html Bengtson, John D. Bengtson, John D. Materials for a Comparative Grammar of the Dene-Caucasian (Sino-Caucasian) Languages. Santa Fe Institute.http://jdbengt.net/ Bengtson, John D. 2008. In Hot Pursuit of Language in Prehistory: Essays in the Four Fields of Anthropology - in Honor of Harold Crane Fleming. John Benjamins. Binsbergen, Wim van. 2009. Exploring the long range pre and proto-history of Element Cosmologies. In: Quest: An African Journal of Philosophy. Vol. XXIII-XXIV, No. 1-2, 2009-2010. Blench, Roger. New developments in the classification of Bantu languages and their historical implications. https://horizon.documentation.ird.fr/exldoc/pleins_textes/pleins_textes_6/colloques2/38088.pdf Bomhard, Allan R. (1998) Nostratic, Eurasiatic and Indo-European. In: Joseph C. Salmons and Brian D. Joseph (eds.) Nostratic. Sifting the evidence. Amsterdam: John Benjamins. Pp. 17-49. Fleming, H C (2002). Afrasian and Its Closest Relatives: the Borean Hypothesis. Global Perspectives on Human Language http://greenberg-conference.stanford.edu/Fleming_Abstract.htm Fleming, Harold C, Stephen L. Zegura, James B. Harrod, John D. Bengtson, Shomarka O.Y. Keita. The Early Dispersions of Homo sapiens sapiens and proto-Human from Africa, in: Journal of the Association for the Study of Language in Prehistory • Issue XVIII • 2013. Fleming, H C. 1991. A New Taxonomic Hypothesis: Borean or Boralean', Mother Tongue 14 (1991). Gell-Man, Murray. Testing the "Borean" Hypothesis, by Ilia Peiros, Santa Fe Institute, George Starostin, Russian State University for the Humanities. Gell-Mann, Murray et al. (2009) Distant Language Relationship: The Current Perspective, Journal of Language Relationship·Вопросы языкового родства The Global Lexicostatistical Database. https://starling.rinet.ru/new100/GLD.htm Greenberg, Joseph H. (1966) The Languages of Africa (2nd ed. with additions and corrections). Bloomington: Indiana University. Haase, Fee-Alexandra. 2019. “Chaining". Studies of the conceptualization of genuine concepts of linguistic communication in the roots of the proto-language-thesaurus and reflexes across language families. Dialectologia 2019 no. 3. Haase, Fee-Alexandra. 2014. Protolanguages vs. Linguistic Networks across language branches’. A basic inventory for relations of concepts in prehistoric states of linguistic communication. In: Speech and Context I (VI) 2014. 13
Haase, Fee-Alexandra. 2021. Where does speech come from?' a historical linguistic answer. The Free Library. 2011 Estonian Academy Publishers 11 Jul. 2021. Kozlova T. O. Recurrent Patterns Of Semantic Change: Evidence From Global Etymologies. DOI https://doi.org/10.36059/978-966-397-171-1/41-58 Ruhlen, Merrit. 1994. On the origin of languages: Studies in linguistic taxonomy. Stanford Universaity Press. Sergei Starostin, 1953 – 2005. https://pantheon.world/profile/person/Sergei_Starostin/ Uys, Pieter. 2021. Taal is ‘n brug oor die stroom van tyd. Uys, Pieter. 2021. Taal is ‘n drif deur die spruit van tyd. Uys, Pieter. Taal is ‘n poort deur die muur van tyd. Vuosaly , Hellas, The Untaught: Latest Horizon in Long-Range Historical Comparative Linguistics. New York: Intntl Committee of Koinoetymology and Post-Metaphysical Thinking, ICKPT, 2017. Pp. 132
14
