Die Geronde Voorvokale
Die Gerønde Võõrvœkale 'n Eienskap van Eurasië
Pieter Œÿs
2
Inhoudsopgawe
Inleiding
4
Geografiese verspreiding
5
Die Oorsprong van Geronde Voorvokale
6
Die Internasionale Fonetiese Alfabet se geronde voorvokale 7 Geronde voorvokale in Afrikaans
9
Ingedeel volgens Eurasiaties, Dené-Sino-Kaukasies en Amerindies 12 Bibliografie
13
3
Inleiding Duits en Frans is twee wêreldtale wat bekend is vir hulle geronde voorvokale, soos [y] of [ü] en [ö] in woorde soos tu (jy) of Mörsch of über (oor) of Bücher (boeke). Afrikaans het ook dié [y] of [ü] soos byvoorbeeld in die formele tweedepersoon-voornaamwoord u, en [ö] in woorde soos lug, dun en sug.
Volgens die World Atlas of Language Structures Online, is daar 37 tale met geronde voorvokale in hulle klank-inventaris, wat maar 6.6% van wêreldtale uitmaak. Geronde voorvokale verskyn in vokaalstelsels met 'n bogemiddelde aantal klinkers. Die gemiddelde syfer vir die bovermelde 37 tale is 7.87, teenoor 5.85 vir tale sonder geronde voorvokale. Om daardie rede, en gegrond op wat bekend is oor die ontwikkeling van heelwat van die betrokke tale, word die teenwoordigheid van geronde voorvokale gewoonlik beskou as 'n leidraad dat sulke klankinventarisse gegroei het van 'n klinkerstelsel wat op 'n vroeëre stadium uit minder elemente bestaan het. Rigiede eenvormigheid word nie universeel gehandhaaf nie, en opsies bestaan vir die fonetiese simbole hieronder. Simbool [y] word byvoorbeeld in die gewone alfabet van sommige tale, en die fonetiese alfabet van ander deur [ü] vir die kort klank en [ű] vir die lang klank verteenwoordig. Simbole soos å, ä, ö, ɪ, ɛ, æ, ʊ, ʌ, ə, ɚ, ɔ, ɑ, ɨ, ʉ, ɯ, ɵ, ɤ, ø̞, ɜ, ɞ word aangewend om fyner te onderskei, en dan’s daar nog ‘n hele rits diakritiese tekens ook.
[y] [ʏ]
[ø] [ø̞] 4
[œ] [ɶ]
Geografiese verspreiding 29 uit die 37 tale met geronde voorvokale is in Eurasiё geleё, in Europa noord van die Alpe, met ‘n swenk na die suide om Albanië, Turkye en die Stans van Sentraal-Asiё in te sluit, en verder oos tot by die Stille Oseaan. Net vier tale met geronde voorvokale word vir die Amerikas aangegee, en selfs minder elk vir Afrika en Oseaniё. Die bronne blyk boonop skepties te wees oor sommige van voorgenoemde. Die nasies van wes na oos sluit in Ysland, die Faro Eilande, die Skandinawiese lande, die Lae Lande, Frankryk, Duitsland, Switzerland, die noordooste van Italië, Oostenryk, Hongarye, Anatolië, die Kaukasus, Estland, die Russiese Federasie, Tibet, Mongolië en China. Binne die Russiese Federasie, onder meer die volgende: Bashkortostan, Tatarstan, Chuvashia, Kalmykia, Mari-El en Saka (Yakutia). 23 van die 37 tale het geronde voorvokale in beide die hoё en middelposisie, agt het net hoё geronde voorvokale en ses van hulle het net geronde voorvokale onder middelhoogte klinkers. Wat taal- makrofamilies betref, behoort almal van hulle tot die Eurasiatiese of Dene-Sino-Kaukasiese families. Onder die Eurasiatiese familie is die Germaanse, Romaanse, Keltiese en Albaniese groepe.
In die Germaanse tale is geronde voorvokale ‘n algemene verskynsel; benewens Duits is dit deel van die fonologie van tale soos Yslands, Noorweegs, Sweeds, Deens, Nederlands en Alemannies. In Europa, benewens Frans in Romaanse tale soos Gascon (Langue d’oc) is daar die Italiaanse dialekte van die noordweste soos Piedmontees en Lombardies wat ook in die Switzerse kanton Ticino gepraat word. Bretons is ‘n Keltiese taal wat in die Bretagneprovinsie van Frankryk gepraat word. Fins, Nganasan, Hongaars en Selkup behoort tot die Oeraalse familie, terwyl Altaïes verteenwoordig word deur Kalmyk , Dagur en Oirat (lede van die Mongoliese familie), Turks, Kumyk, Yakut (Turkiese familie) en Manchu (Manchu-Toengoes).
Die Dené-sino-Kaukasiese makrofamilie het deur Baskies verteenwoordiging in die Communauté d'Agglomeration du Pays Basque in Frankryk, en die Baskiese Outonome Gebied in Spanje. In die Kaukasus is daar die Lesgiese tale van Dagestan en Chechnies van Chechnya (laasgenoemde twee behoort tot die Noord00s-Kaukasiese taalfamilie). Dan’s daar Tibetaans, en standaard Chinees sowel as Kantonees, wat tot die Sino-Tibetaanse of Trans-Himalaya-familie behoort.
Die Oorsprong van Geronde Voorvokale In die Germaanse tale het geronde voorvokale deur metafonie gestalte gekry: dis die Umlautproses waardeur geronde agtervokale soos [o] of [u] deur hoё voorvokale soos [i] of [e] gevolg is, en hulle voorvokale geword het maar hulle ronding behou het. In Frans het dit op ‘n soortgelyke manier ontstaan, weens die teenwoordigheid van ‘n voorvokaal. In Chinees was dit blykbaar die invloed van ‘n voorkonsonant soos [t] op ‘n geronde agtervokaal soos [u] wat daartoe gelei het. Taalkontak moes ‘n beduidende rol gespeel het in westelike Europa, want tale met geronde voorvokale vorm ‘n soliede blok van Skandinawië tot in die noorde van Italië, en van Hongarye deur Switzerland tot in Bretagne en Souletin in Frankryk.
Taalkontak was waarskynlik ook ‘n faktor onder die Oeraalse en Altaïese families (Mongoolse, Turkse en Toengoesiese groepe). Geronde voorvokale floreer onder hierdie drie families, en mag selfs ‘n genetiese kenmerk wees wat hulle by ‘n laatfase Eurasiatiese dialek geёrf het. Vokaalharmonie – ‘n vorm van metafonie – is ‘n eienskap van heelwat van hierdie tale; dit beteken dat ‘n woord uitsluitlik voor- of agtervokale het, en dat die vokale van uitgange en suffikse aanpas by die vokaaltipe van die stam. Vokaalharmonie kan op hoogte, nasalering, posisie (voor- of agtervokaal) en ander faktore gebou word.
In baie tale ressorteer verskillende vokale onder verskillende stelle, soos agtervokale of geronde vokale. In sekere Altaïese tale is daar ‘n rondingsharmonie wat bo-00r die agtervokaliteitsharmonie optree. Harmonie behels een of meer harmoniese eienskappe waarvoor klinkers harmoniese pare vorm, sodat elke klinker ‘n harmoniese opponent in die ander stel het. Vokaalharmonie is ‘n assimilerende proses waarin die klinkers van ‘n woord almal tot dieselfde klas sinchroniseer. Vokaalharmonie werk langafstand, wat beteken dat die betrokke klinkers nie langs mekaar hoef te verskyn nie, en dat daar segmente tussen die snellervokaal en die teikenvokale mag wees. Gewoonlik is daar een klinker, die sneller, wat die ander klinkers in die woord beïnvloed om by ‘n relevante fonologiese kenmerk van die sneller in te val.
6
Die Internasionale Fonetiese Alfabet se geronde voorvokale [y]
Die nabygeronde voorvokaal, of hoëgeronde voorvokaal Afrikaans u ~ Nederlands nu [ny]
In Baskies, Duits, Estnies en Turks word dit ortografies as ⟨ü⟩ voorgestel; ⟨ű⟩ in Hongaars vir die langer weergawe; die kort weergawe is die ⟨ü⟩ van die Duitse, Turkse en Estniese ortografie.
[ʏ]
Die nabygeslote geperste voorvokaal Nederlands (standaard) nu [ny] ~ Quebec Frans lune [lʏn]
Die vokaalhoogte is naby geslote (naby-hoog) wat beteken die tong is nie heeltemal so vernou as by ‘n geslote (hoë) vokaal nie. Die rondheid word saamgepers, wat beteken dat die rante van die lippe gespanne en saamgetrek is op so ‘n manier dat die binne-oppervlakke nie blootgestel word nie.
[ø]
Die naby-mid voorgeronde klinker, of hoë-mid geronde klinker Nederlands neus [nøːs]
~ English (Broad New Zealand) [bøːd] ‘bird'
Die vokaalhoogte is naby middel, ook bekend as middelnaby, wat beteken die tong is halfpad tussen ‘n geslote vokaal (‘n hoë vokaal) en ‘n mid-vokaal posisioneer. Die tong verskyn vorentoe in die mond sonder om ‘n samepersing te veroorsaak. Geronde voorvokale word dikwels gesentraliseer, wat hulle dikwels naby aan die voorkant bring, sy rondheid word saamgepers sodat die grense van die lippe gespanne is en saamgetrek is sodat die binneste oppervlakke nie blootgestel word nie. 7
[ø̞]
Middelvoor gerond tussen geslote-mid [ø] en oop-mid [œ] Nederlands mùl [mœ̝ɫ] 'put' ~ Turks göz [ɟø̞z̪] 'oog'
Vokaalhoogte is mid, tong halfpad tussen geslote en oop vokaal; tong is voor in mond sonder om konstriksie te veroorsaak. Geronde voorvokale word dikwels gesentraliseer, wat hulle dan nabyvoor maak.. Sy ronding is gepers, rand van lippe is gespanne.
[œ] Die oop naby-voor geronde klinker. Frans jeune ~ Duits Hölle Vokaalhoogte is mid-oop, (laag-mid), tong is halfpad geposisioneer tussen oop vokaal (lae vokaal) en ‘n mid-vokaal. Geronde voorvokale word dikwels gesentreer, wat beteken dat hulle dikwels naby-voor is. Sy ronding is saamgepers, rande van lippe is gespanne en op so ‘n manier saamgetrek dat binneste oppervlakke nie blootgestel word nie. Sy ronding staan uit.
[ɶ] Die oop voorgeronde klinker Sweeds köpa ‘koop’ ~ Noorweegs nøtt Vokaalhoogte is oop-mid, ook bekend as laag-mid. Die tong is geposisioneer halfpad tussen ‘n oop (lae) vokaal en ‘n mid-vokaal. Tong is vorentoe in die mond sonder om konstriksie te veroorsaak. Geronde voorvokale word dikwels gesentreer, wat beteken hulle is naby aan die voorkant. Sy ronding staan uit.
8
Geronde voorvokale in Afrikaans Gedekte Klinkers Met die benaming gedekte klinkers word bedoel dat hierdie vokale gevolg (gedek) word deur 'n konsonant in dieselfde lettergreep. Gedekte klinkers kom slegs in geslote lettergrepe voor; d.w.s. in lettergrepe wat op 'n medeklinker eindig, soos kat, bed, dik, bom, hul en u (wat gevolg word deur die stembandklapper ʔ – glottale sluitklank – wat nie in Afrikaans geskryf word nie).
Gedekte Geronde Voorvokale [œ] of alternatiewe simbool [ö] soos in /bul/ en /dun/ en /spul/ en /lug/ en /vrug/ [y] of alternatiewe simbool [ü] soos in /uniek/ en /sku/ [skyʔ] ~ [sküʔ] en /ru/ [ryʔ] ~ [rüʔ]
Vrye Klinkers Met die benaming vrye klinkers word bedoel dat hierdie vokale vryelik kan voorkom, nie net in geslote lettergrepe nie maar ook in oop lettergrepe soos /bure/ [by:rə]~[bűrə] en /vure/ [fy:rə]~[fűrə].
Vrye Geronde Voorvokale [y:] of [ű] wat lank is soos in /nuut/ en /tuur/ en /stuur/ en foneties as [ny:t] of [nűt], [ty:r] of [tűr], [sty:r] of [stűr] aangedui kan word 9
Die Diftong [ø:] = [yœ] [ø:] in /deur/ en /kleur/ en /steur/ is die diftong [yœ] en is die geronde weergawe van /e:/ wat die diftong [iə] is en [yœ] is die hoёr weergawe van /o:/ wat die diftong [uœ] of [uə] is
Die Diftonge [œy] en [œu] soos in /muis/ en /mou/
10
Trans-Himalaja-tale
11
Bevinding 59% - 21 uit die 37 tale met geronde voorvokale uit WALS se monster van 562 tale, behoort tot die Eurasiatiese makrofamilie. 20% - 6 uit die 37 tale met geronde voorvokale uit WALS se monster van 562 tale, behoort tot die DeneSino-Kaukasiese makrofamilie. 5% - 2 uit die 37 tale met geronde voorvokale uit WALS se monster van 562 tale, behoort tot die Amerindiese makrofamilie.
Binne Eurasiaties: 24% - 9 uit die 37 is Altaïes 13% - 5 uit die 37 is Indo-Europees 13% - 5 uit die 37 is Oeraals
12
Bibliografie
Ian Maddieson. 2013. Front Rounded Vowels. In: Dryer, Matthew S. & Haspelmath, Martin (eds.) The World Atlas of Language Structures Online. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. (Available online at http://wals.info/chapter/11, Accessed on 2021-08-01.) Ko, Seongyeon. (2011). Vowel Contrast and Vowel Harmony Shift in the Mongolic Languages. Language Research 47.1, 23-43. ournal of Phonetics (1990) 18, 93-122 Ladefoged , Peter. Vowels of the world's languages, by Peter Ladefoged and Ian Maddieson. Journal of Phonetics (1990) 18, 93-122 Stevens, K. N. 1972. The Quantal Nature of Speech: Evidence from Articulatory-Acoustic Data. In David, E. E. and Denes, P. B. (eds.), Human Communication: A Unified View, 51-56. New York: McGraw-Hill.
Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/IPA_vowel_chart_with_audio
Historical linguistics – Protolanguage - Language in prehistory – Caucasian tale – Uralic tale – Altaic tale – Proto-Indo-European – Semitic tale – Language Families – Areal linguistics – Substrate – Adstrate – Eurasiatic - Nostratic.
13
