Majalah Suara Saking Bali edisi 59 (LIX)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

i


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

ii


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

daging majalah Pamahbah kota palekadan (IDK Raka Kusuma) 2 Lawat-lawat pramancaning laku (IGA Darma Putra) 5 Satua Cutet tapaswi (Leo Tolstoy) 16 mardika (I Wayan Kuntara) 43 thrift shop (Ni Putu Asriani Putri) 56 ulian kulit (Anak Agung Ari Plasa Octoyota) 79 Satua Bali i bintang lara 29 Puisi Bali puisi -puisi i putu pradnyana anggara 25 puisi-puisi ni luh sari suryastini 50 puisi-puisi i kadék widiantana 62 puisi-puisi komang sujana (ki jugul) 97 Artikel ngipiang kawéntenan sastra bali modérn sausan pandemi covid-19 (I Putu Supartika) 40 Satua Masambung mlancaran ka sasak (4)--Gdé Srawana 68 satuan ati (3)--Agus Sutrarama 87 Geguritan geguritan bangbang wétan (IBW Widiasa Kenitén) 13 pujà saraswati (Ni Luh Sari Suryastini) 76 Isin Gumi cinta(apakah butuh isyarat?)--I Gusti Lanang Sutéja Naréndra 9 Kitut ya orain petéka bulun matané (Kadék Sonia Piscayanti) 102 Kamus kamus 106

1


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Pamahbah

kota palekadan IDK Raka Kusuma /1/ tiang, idéwa, mapasahan tongosé majohan surat ané ngranaang paak iraga diastun pasahang makudang-kudang segara sig suraté abulan ané liwat magatra idéwa: di Prancis makejang melah, makejang malengis makejang makenyah, ngulapin paliat baan gaguyon tiang ngwales: awanan lipia tekén Dénpasar pinaka kota palekadan ituni nélpun idéwa: kota palekadan? apa ento kota palekadan? ané tawang tiang tuah kota préman tuah kota préman!

/2/ negak di ampiké. nlektekang bulan marawat unduké pidan peteng dugasé ento. bulan Méi idéwa teka. muané barak gati

2


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

gedeg pesan. ngraos tan parérénan kota préman! kota préman! nélpun idéwa buin maninné ngorahang di kapal pesiaré ané nylajah segara ngorahang kenéhé dukita

/3/ di ampiké. majujuk. nlektekang langité masunaran buin marawat unduké ipidan di subané makelo sing teka ngirim surat idéwa magatra: jenek di Paris sig guminé setata ngesiuhang bo manis sekat ento: tiang, idéwa ngutus surat pinaka duta sekat ento: tiang, idéwa saling kirimin surat, setata isin surat idéwané: tan mari ngorahang dukita tan kadi dukita ulian sakit ati tekén kota palekadan pedidi

/4/ masadah di sendin ampiké. nlektekang remawa maoyagan marawat idéwa majalan paliaté nrawang sawang tindakan idéwané gancang matakon tiang di keneh sarwi nyusutin poos

3


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

buin lakar magedi idéwa nyujur sajoh-joh tongos megat makudang-kudang segara? aidupan nongos ditu idéwa? aidupan sing mawali mai? aidupan nandang dukita? aidupan nyakit ati? kota palekadan iragané luung suba jani lakar orahin di kacunduké dini jumah, di jalan Surapati

/2008-2012/

Catetan: Puisi puniki kaambil saking cakepan Dénpasar lan Donpasar

IDK Raka Kusuma embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Kakawian-kakawian danéné sané mabasa Bali kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Bali Aga, Jurnal Kawi, miwah Canang Sari. Ring warsa 2002 dané ngamolihang Sastra Rancagé antuk baktin ipun ring pangembangan sastra Bali malarapan antuk Majalah Buratwangi lan taler 2011 antuk kakawiannyané sane mamurda “Sang Lelana”. Ngamolihang Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali warsa 2012 antuk cakepané sané mamurda “Bégal”. Sareng pangawi saking Karangasem dané ngwangun sanggar sané mawasta Sanggar Buratwangi, lan dané taler dados silih sinunggil pangremba ring sanggaré punika.

4


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Lawat-lawat

pramancaning laku IGA Darma Putra

Kruna ento ada di pustaka Kidung Éndér. Tiang kondén seken nawang, apa teges Éndéré. Di kamus basa Baliné alihin, orahanga Éndér ento sorohan igel-igelan. Di kamus bahasa kawiné, masih tusing misi krunané ené. Sakéwala, ada tulisan ané ngorahang, Éndér ento koné peséngan anak wikan tur sakti. Ida mapeséngan Peranda Sakti Éndér.

5


Suara Saking Bali

I

Édisi LIX | Séptémber 2021

da kocap ané ngardi Kidung Éndéré ené. Mulan unduk kawikanan idané, suba liu anak nawang tur sing bedik anak nyatuang. Sakéwala sing masih karoan anak ané nyatua ento jeg seken-seken taén mamaca sastra

pakaryan idané. Jani suba aluh nuduk-nuduk satua. Diastu tusing ngerti, jeg orahang dogén nawang. Apa buin, ada mulan satua ané nyaritang sadaweg ida nyangcang surya. Wiréh Kidung Éndéré kocap embas uli buddhi jnanan anak wikan buka kéeto, sinah Kidung ené dadi anggon nyelehin daging pikayunan idané. Di Kidung Éndéré, kocap ané anggén ida lakar sadaweg masesuratan tuah rasa sebet [soka]. Sedih idané tusing ulian kalahin kakasihan, tusing masih sebet ulian kilangan arta brana. Rasa sedih idané embas ulian ida marasa tusing madué wiwéka unduk baya ané lakar teka [tan wiweka ring rasa baya]. Ida masih marasa kirang malajahin unduk Hyang Pura Kreti [kirang ta pangaji Hyang Pura Kreti]. Anak wikan cara ida, enu masih marasa kuang unduk puja pangastuti [kirang ring pupujan]. Ulian ento raris ida ngembasang sastra kidung Éndér. Ida masih marasa belog tur marasa pasti lakar dadi kakedékan baan anak wikan [tan weruh yan ginuyu-guyu ri sang siddha sastra jnana]. Apa buin ida maosang tusing manut

6


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

pakaryan idané ené ajak pasang gending sruti cara ané suba-suba [ndatan anuting gending sruti ya purwwa]. Terus uli dija iraga nawang, kidung ené madan kidung Éndér? Ida praragan ané maosang, kaneki kidung ender rinuwuhan rupa sinike [puniki kidung éndér sané embasang mangkin]. Suba seken ida ngembasang kidung, sakéwala enu masih ida maosang kidung ené tusing embas uli buddhi jnanan sang kawi. Ida marasa, praragan idané boya ja kawi. Kocap tusing patut ida saihang ring para kawi nipuna. Sakéwala yén iraga nyaihang pakaryan idané ajak pakaryan para kawi ané malunan, patuh rasa basa ané anggén ida. Mulan suba lumbrah para kawiné imaluan tusing ada ané kayun maosang raganné waged makakawian. Justru, ulian ida maosang buka kéto, ida pasti seken-seken kawi. Pramanca mateges bingung, paling. Laku mateges parilaksana. Parilaksana ané bingung kocap ané dadosang ida dasar masesuratan. Bingung, inguh palingé ento, ané ngawinang ida sedih. Kasedihan ida ané cara kéto, patut koné ubadin. Sing joh-joh ida ngalih ubad anggon ida ngubadin tatun keneh buka kéto. Wiréh suba pastika ida maraga kawi, ubadné tuah bolong-bolong don entalé ané suba kaguét baan pangrupak [tang lile buddhi pilih ruwating liniteteng lwaning rwaning tal]. Pangandikan idané buka kéto, nyihnayang sastrané suba nyusup sik songsong uat idané. Rasané, suba sinah ida mulan ané kabaos paragayan sastra. Daging sastrané tusing buin malingsé di kulit dogén, suba nyusup kanti ka sumsum. Ida tusing maosang dogén daging-daging sastra, kéwala suba neked di parilaksana. Bilih-bilih pikayunan idané. Suba sinah pikayunan idané kadasarin baan sastra, wiréh yén tusing sastra anggon dasar keneh, kéngkénang carané ngembasang sastra? Sastra ngembasang sastra. Sastra ngembasang awakné padidi. Wiréh sastrané embas uli sastra. Sastrané buka kéto masineb di keneh, ento awinan iraga mawanti-wanti ajahina apang bisa ngubuh keneh. Keneh, cara ubuh-ubuhan. Tuyuh iraga ngayahin tur ngemang amah-amahan. Ubuhan

7


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

keneh tusing betek-betek. Baang nasi, nagih spagéti. Baang spagéti nagih pizza. Baang pizza nagih lawar. Ulian tuyuh manjakin ubuhan keneh, sirahé baat cara nyuun pedahu ka muncuk gunung. Yén tusing maan amun ané dotanga, ia lakar paling. Yén suba bakat amun ané dotanga, buin ia nagih lebihan. Ento ngranayang iraga pragat ijuk kemu mai ngalih pangalang keneh. Bek ada satuan keneh ento patuhanga ajak jaran. Kéwala iraga engsap, iraga apang bisa negakin jaran keneh. Liunan jani jaran kenehé bakat tegen kemu mai. Lén baat negen jaran, lén bengu kena encehné. Apa men orahang yén nepukin anak buka kéto? Sing ento madan pramancaning laku? Parilaksana bingung!

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

8


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Isin Gumi

cinta (apakah butuh isyarat?) I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

9


Suara Saking Bali

T

Édisi LIX | Séptémber 2021

iang negak marepan. Paliat paningalané macepuk, nadi tatit makaplug ngaranayang kerug macedar di tangkahé. Enu cara ipidan, paningalané buleh ning nundunin kita ngelangi ditu.

“Kénkén kabaré?” Matakon tiang simalu, tuara ngelébang telekteké ka

paningalané. Ia tusing masaut, kenyem dogen anggona pangawales. “Séhat?” Buin patakon tiangé basa-basi dogénan. Wiréh suba tepuk ia negak di maluné, pastika suba ia séhat. Ia manggutan, ngalingus kipekanga muané apang tusing telektekang tiang. Ah... limané mejek bucun tikeh ané tegakina. Miribké patuh ketug bayué buka tiang? Sagét kenangané pidan teka ngulgul. Cara kelir wayang, saka besik ngenah marawat lawat-lawatné. *** “Bli, tiang ada anak ngalih. Nyakin tiang laut gih?” Raosné ento buin bakat pireng di kupingé. Dugasé ento ia ajak tiang negak di dagang és campuré. Suba marencana tiang, dinané ento lakar nekedang isin kenehé tekén ia. Uli ibi petengé tiang malajah ngarikrik lengakara apang nyak pangus ngorahang demen tekén déwékné. “Luh, Bli demen tekén Nyai. Nyak ké Nyai mademenan ngajak Bli?” “Luh, sujati keneh Bliné tekén Nyai. Bli nawang, awak Bliné tuara pantes nyandingin Nyai. Ping kuda kadén Bli mautsaha ngalipekang keneh, ber sing nyidang. Berat... Berat sajan nahanang tresnané ené. Mawanan jani Bli ngorahang papojolan tekén Nyai. Aé lop yu, Luh!” Kéto tiang di malun mekané, ngapalang raos ané lakar tekedang. Sambilang makenyem padidi, menghayal ia lakar nerima tresnan tiangé . Piiih... pang gondong tiang buka anaké buduh kelés belagbag. Ber ngindeng kejengat kejengit sing karuan unduk.

10


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Jani di galahé teka lakar ngempahang isin kenehé, ia nutur kéto. Koné ia ada ané nemenin, lantas jani ia ngalih tatimbang tekén tiang. Mimih... buyar makejang rencana tiangé. Skénario berubah total! “Kénkén, Bli? Nyakin laut?” Tiang bengong. Ngesop és asinduk, rasa kebus bonglor di bibihé. Paningalané nelektek, nagih kepastian. “Nah masalah ento, serah tekén Nyai dogén. Lamun Nyai demen, dong jalanin!” Katos pesaja tiang mesuang raos. Sujati bakat pisuhin déwéké, ngudiang lagas ngaraos kéto. “Lamun demen, sing orahang anaké? Ngudiang nyerah buka kéto? Ah... Cai Yan, muani méntal muluk! Panesin gigis suba éncéh!” Ia nguntul. Pabaliha jembungé, aduk-adukanga isiné, kéwala paliatné kambang nerawang. “Bagus ia?” Ia mangutan. Tiang sayan ngalemet, cara oncor kuangan lengis, ngalier endihné tambis mati. “Nah, lamun kéto raos Bliné, ia ané lakar enyakin tiang!” Masaut ia enu sambilanga ngaduk-ngaduk és di jembungé. Tusing pesan ia nolih tiang, sedih cara raré tungkasin meli kembung-kembungan. Tiang mendep. Ia masi mendep. Pada-pada mabalih jembung, yén apa kadén alihin ditu! Galah majalan, enu buka biasané. Sabilang semengan ia enu inget nundunin tiang léwat SMS, dingelahné pulsa bisa nélpun. Sabilang tengai ia enu inget nakonin tiang suba madaran apa tondén. Sakéwala, keneh tiangé suba mati. Ah... Boya mati. Jelap matiang tiang, wiréh ia ngaku lakar ngenyakin muani lénan. Pang berek, tresnan tiangé buka api saang balemané kabyosin yéh, mati nadak nyisaang abu lan andus mekbek mespes yéh paningalané ngarécék!

11


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Tiang ngantén malunan. Ada anak luh ané ngenyakin, nerima ukudan tiangé tanpa syarat. Ia masi enu buka biasané. Ganti tepuk matakon, basa basi ngaraos kangin kauh. Tusing pesan ia ngenahang rasa sebet. Ento mawanan tiang makeneh, “Ah, mirib saja ia tusing ada keneh tekén tiang. Mirib muaniné ento ané piliha.” Galah majalan. Suba roras tiban, suba pada nyaluk matua, jani buin tiang matemu. Negak marepan, bibihé mendep, paningalané nutur. Sagét ia bani nelektek paningalan tiangé. Di bucu-bucu paningalané, ada yéh mata ngelanting ngatut sing nyak pegat. Kisi-kisi ia ngaraos, “Kau lelaki yang tak peka! Tak pernah mampu membaca isyarat!” Suud ngaraos kéto, ia ngalingus lantas magedi. Tiang bengong, kamplegan nyaruang nyiup kopiné kebus, rasa ngemkem és tok...

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

12


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Geguritan

geguritan bangbang wétan IBW Widiasa Kenitén

Ong Awighanam Astu Nama Sidhem, OM Namashiwaya, Om Namabudhaya

Demung Gudig

/1/ Sembah ingsun ri Hyang Kawi, jadma dongol, nembé ngurit pati jujut, bhaṣa ṡastra kangin kauh, sulat salit tan paniti, manyulegin raṣa, dija perah nudut kayun, tan péndah buka kakunang,

13


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

anarung ring Sang Hyang Ṥaṡi, joh pūrṇa kasidhan, énggal punyah tekén puput.

/2/ Bangbang Wétan kamurdhanin, pangkah bongkos, tatwa ṡila tan kaweruh, masi ngawi belog ajum, mlajah patut ya kawitin, maberuk punggungé, éngalan sempyar mamesu, nyulegin sang tatas ṡastra, nutur gangsar tan paindik, joh sawat karambang, ṛerambangan kangin kauh.

/3/ Bhaṣa bhaṣita kantwali, samiroto, ngutah-ngutah kecuh-kecuh, ampurayang i wong jugul, tan ajerih kakedėkin, meledé manyurat, nyurat ṡastra tan paunduk, kapah mamelut pepesan, masi ngaku ngejuk angin,

14


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

maciri mamokak, sang mangawi nunas tutur.

/4/ Doh gandharaṣaning raṣmi, rupa bocok, ṡastranė buricak tan tulus, tan manut ring sulur tutur, lepihannė lepug nganggit, tuturė manegeh, isinnė twah prungpung puyung, lugra Ratu i katunan, mudhālpa ṡastra mangawi, nunas sentir sunar, dipem ngurit lunjuk lungsur.

(pacang kalanturang....)

IBW Widiasa Kenitén embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga, Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.

15


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Satua Cutet Terjemahan

tapaswi Leo Tolstoy

Uskup sedek numpang kapal uli Archangel ka biara Solovétsk, lan di duur kapalé ento ada masi makudang penumpang ané lakar matirtayatra ka candi-candi ané ada di tongosé ento. Pajalané antar. Aginé makesiur tis. Ané lakar matirtayatra ada ané mabahan, madaaran lan ada masi ané ngrembug. Uskup, masi, majalan kema, lan dugas ragané matolihan menék tuun tepukina makudang nak muani sedeng majujuk di haluan tur ningehang raos bendéga ané nujuh-nujuhang limané ka tengah pasih. Uskup marérén lan nyurengang paningalan ka tongos ané tujuhanga tekén bendégané. Sakéwala tusing ada apa tepukina sajaba yéh pasih ané makenyah kasunarin ai. Uskup majalan maekang meled bareng ningehang, nanging tatkala bendégané nepukin Uskup, ia ngelés topongné tur mendep. Ané lénan masi bareng ngelés topong tur nguntul.

16


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Jero sareng sami, sampunang mrasa kagulgul,” ucap Uskup. “Tiang meriki wantah meled miragi napi sané wau pisan baosanga tekén nak lanang sané becik niki.”

“Bendégané niki sedek maosang indik tapaswi,” masaut sodagar ané jeegné

tegehan tekén ané lénan. “Tapaswi napi?” Uskup matakon, majalan ka sisin kapalé lantas negak di duur peti ané ada ditu. ”Nikain tiang indik tapaswiné nika. Tiang meled miragi. Napi sané tujuh-tujuhang Jero wau?” “Nusa alit punika,” saut bendégané, nujuhang tongos di luanan ané sada ka kenawan. “Nika nusa genah tapaswiné sareng tiga.” “Cén nusané nika?” Uskup matakon. “Ten wénten napi cingak tiang.” “Derika, doh, indayang uratiang liman tiang. Betén gulemé nika sada ka kébot. Nika sampun nusané.” Uskup makelo nlektekang nanging paningalané tusing nepukin apa-apa sajaba yéh ané kenyah-kenyah. “Ten cingak tiang,” baos Uskup. “Sira tapaswiné sané wénten derika?” “Jadma-jadma suci,” saut bendégané. “Tiang sampun sué mireng indik tapaswiné punika, nanging nénten naen kacunduk kantos warsa sané sampun lintang.” Bendégané lantas nuturang unduk ragané kampih ka nusané ento kenjekan peteng dedet. Semengané dugas majalan ka tengah nusané sagét ragané nepukin kubu tanah tur katemu nak muani tua sedeng majujuk di samping kubuné. Buin jahané ada nak muani ajaka dadua pesu, lan disubané ngmaang ragané dadaaran tur ngetuhang panganggoné, makejang nulungin ragané menahin pedau. “Sakadi napi dané?” Uskup matakon. “Sané kapertama jeegné cerik tur bungkut. Dané nganggén busana tapaswi tur sampun lingsir; minab sampun mayusa lintang ring satus warsa. Tiang purun matur kadi nika dwaning jénggot dané sané panjang sampun lumutan,

17


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

nanging dané setata makenyem lan semitan dané macaya kadi dewa saking swargan. Sané kakalih ganggasan, nanging taler sampun lingsir pisan. Dané nganggén busana wék. Jénggot dané samah lan mawarna kelau masawang kuning. Dané nak lanang sané katong. Dané ngingsirang pedaun tiangé kadi ngingsirang émbér. Sané katiga ganggas pisan, lan jénggot dané sané putih kadi kapas magambahan kantos ka entud. Dané nénten nganggén napi-napi lianan ring wastra sané nglilit wangkong.” “Tapaswiné polih mabaos sareng Jero?” Uskup matakon. “Dané maka tiga ten akéh mabaos.Yéning asiki makejit sané lianan pastika uning. Tiang polih matakén ring sané pinih ganggas napiké dané sampun sué jenek derika, dané ngrenggeng menggah. Nanging daweg sané pinih lingsir nundikin tur makenyem dané meneng. Sané pinih linsir punika wantah ngandika, “Ampura,” lan dané makenyung. Bendégané iteh nyatua lan kapalé ngancan paek ke nusané ento. “Derika, mangkin sampun ilis, pastika Uskup prasida ngantenang,” raos sodagaré nujuhang lima. Uskup nlektekang, lan jani ragané sajan-sajan nepukin nusané ento. Buin kejepné ragané majalan ka buritan tur matakon tekén jurumudi. “Nusa napi nika?” “Nika,” jurumudi masaut. “Ten madué aran. Akéh nusa kadi nika deriki.” “Yakti wéntén tapaswi jenek derika?” “Kénten kocap. Nanging tiang tén uning yakti napi ten. Para bendéga maosang, ragané naen nyingakin, sakéwanten minab ragané ngaé-ngaé.” “Tiang meled merika nyingakin,” Uskup mapitau, “sapunapi carané merika?” “Kapalé niki ten mrasidaang malabuh derika,” saut jurumudi, “nanging Uskup dados merika nganggén pedau. Becikné, baosang dumun sareng Kaptén.” Kaptén kaukina lan teka.

18


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

19


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

“Tiang meled katemu para tapaswi,” Uskup mapitau, “Mrasidaang ngateh tiang rauh ka pasisi?” Kapten mautsaha nuturin Uskup. “Mrasidaang,” saut Kaptén, “nanging galahé jagi ical akéh. Tiang purun matur kadi nika dwaning manusa-manusané nika nénten jagi ngajiang Uskup. Tiang naen mireng orti, tapaswiné nika wantah jadma-jadma lingsir nambet, tén uning napi-napi, ten naen mabaos pateh kadi ulam-ulamé ring segara.” “Tiang meled kacunduk sareng tapaswiné,” Uskup masaut, “Jagi taur tiang galahé sané ical. Icén tiang pedau.” Kapten tusing nyidang nulak pangidih Uskup. Para kelasi nabdab bidak, jurumudi ijek ajak setirné lan kapal kalékokang ka nusané ento. Kursi pejanga di haluan lan Uskup negak ditu, nyurengang paningalan ka arep. Makejang penumpangé mapupul di haluan lan nlektekang nusané ento. Ané paningalané celang énggal nyidang nepukin kaang-kaang lan kubu tanah di nasané ento. Pamuputné silih tunggil ada ané nepukin tapaswi-tapaswiné ento. Kapten ngaba teleskop, lan disubané nropong, alaté ento enjuhanga tekén Uskup. “Yakti, wéntén nak lanang sareng tiga ring pasisi. Derika, sada ka tengen saking batu kaang sané ageng nika.” Uskup nrima teleskopé ento, pasanga, lan ragané nepukin nak muani ajaka telu: ané ganggas, ané éndépan lan ané buin abesik cenik sajan tur bungkut, majujuk di pasisi madandan tangan. Kaptén nguratiang Uskup. “Kapalé ten mrasidaang malabuh nampekan ring niki. Yéning Uskup jagi mrika, nganggén pedau kémanten, kapalé jagi mulang jangkar iriki.” Jangkaré énggal katuunang lan bidaké kagulung. Kapalé mancogan agigis. Lantas pedau katuunang, makudang tukang dayung mekecos kema. Uskup nuunin undagan lantas ngalih tongos negak. Tukang dayung pada ngedeng bongkol dayungné ngaé pedauné enggal ngeser ke nusané ento. Disubané paek, sawatara ada apanimpugan batu, makejang nepukin nak muani ajaka telu: ané

20


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

ganggas tuah nganggon kamen ané lilitanga di bangkiang, ané éndépan ganggon kamen suba uék an ané pinih tua tur bungkut nganggon kamen ané suba latuh. Maka telu majujuk saling gisi. Tukang dayung ngedeng pedauné ka pasisi lan Uskup tuun. Sedek maka telu nguntul nyapa tan pasuara, Uskup menékang lima buka ngmaang panugran. “Tiang mireng,” Uskup mabaos, “Jero sareng tiga jadma mautama sané meneng deriki, nylametang jiwatman Jero tur ngastiti bakti ring Kristus. Tiang pangayah Kristus sané tan paaji, rauh meriki sangkaning pituduh Ida gumanti jagi ngemit lan nguwéhan papelajahan ring pangayah Ida. Tiang meled kacunduk sareng Jero lan ngmargiang napi sané prasida margiang tiang, nguwéhin ajah-ajahan taler ring Jero.” Nak muani ajaka telu makenyem tur saling tolih tan paraos. “Nikain tiang,” ucap Uskup, “napi sané margiang Jero mangda jiwatmané prasida selamet lan sapunapi carané Jero ngastiti Ida ring nusané niki?” Tapaswi ané sada ganggas ngunjal angkihan tur makipekan ka timpalné ané pinih tua. Ané pinih tua laut masaut, “Tiang sareng tiga nénten uning sapunapi carané ngaturang ayah ring Ida. Tiang wantah ngayahin déwék padidi.” “Nanging sapunapi carané Jero ngastiti ring Ida?” “Tiang sareng tiga wantah masaa kadi niki,” masaut tapaswiné, “Ratu sareng tiga, tiang sareng tiga, tiang nunas ica.” Tatkala tapaswi ané tua ngraos buka kéto makatelu lantas nuléngék langit tur bareng-bareng masaa, “Ratu sareng tiga, titang sareng tiga, tiang nunas ica.” Uskup makenyem. “Sinah Jero sampun naen mireng indik Trinitas Suci, nanging pangastitin Jero iwang. Jero ngardi tiang lega. Tiang uning Jero meled magda Ida seneng, nanging Jero ten uning sembah bakti sané patut. Néntén kadi nika carané ngastiti, indayang pirengang tiang. Tiang jagi ngajahin Jero sapunapi carané ngastiti ring Ida anut kadi pituduh sastra suci.”

21


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Uskup lantas midartaang tekén tapaswiné indik Allah Bapa, Allah Putera lan Roh Kudus. “Allah Putera rauh ka marcapada,” Uskup mabaos, “mangda iraga pada rahajeng, nika mawinan iraga kaajahin ngastiti bakti. Pirengang, lan wawanin wusan tiang: Bapan tiang.” Panyumu tapaswiné ané pinih tua nuutang, “Bapan tiang,” lan ané ganggasan bareng nuutang “Bapan tiang,” kéto masi ané pinih ganggas, “Bapan tiang.” “Sané wénten ring swargan,” Uskup nglanturang. Tapaswi ané simalu nuutang, “Sané wénten ring swargan,” sakéwala tapaswi ané ganggasan abot baana nuutang mapan bulu samah di bibihné ngentukin. Tapaswi ané pinih tua, mapan suba pawah, kemik-kemik tusing karuan. Uskup buin majumu. Para tapaswi ané majujuk di maluné pada seleg mabalih bibih Uskup tur nuutang apa ané orahanga. Kanti awai Uskup ngajahin tapaswiné, majumu ngucapang kruna ané abesik kanti ping duang dasa, ping telung dasa, ping satus lebih, lan tapaswiné tusing kenyel nuutang. Yéning ada kruna ané pelih, benahina tekén Uskup. Uskup tusing nyak magedi uli ditu satondén makejang pangastitiné ajahina kanti tapaswiné tusing ja tuah bisa nuutang nanging bisa masi ngucapang padidi. Ané ganggasan ané simalu bisa ngucapang makejang padidi. Uskup ngorahin dané ngucapang buin kanti ané lénan masi bisa ngucapang. Dugas ragané ngorahang lakar ngalahin tapaswiné, maka telu matimpuh nyembah. Uskup mangunang tapaswiné tur dimana sakabesik lan orahina ngastiti buka ané suba ajahina. Uskup lantas menék ka pedau ané ngatehang ka kapal. Negak duur pedauné nu dingeha tapaswiné ngapalang pangastiti ané ajahina. Disubané pedauné paek ka kapal, tusing buin dingeha munyin tapaswiné nanging nu tepukina majujuk di pasisi di betén sunaran bulané, patuh buka dugas kalahina: ané pinih éndep di tengah, ané pinih ganggas di

22


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

kenawan lan ané sada ganggas di kébot. Uskup menék ka kapal. Jangkaré kangkat lan bidaké kebat. Anginé makesir lan kapalé ngeser. Uskup negak di buritan tur nyurengang paningalané ka nusa ané mara sajan gedinina. Aslabsaban nu tepukina tapaswiné nanging buin jahané suba ilang yadiastun nusané nu ngenah. Pamuputné nusané masi bareng ilang, tuah yéh pasihé ané kenyah-kenyah kasunaran bulan. Ané matirtayatra suba pada nylempang sirep, lan kahanan di duur kapalé mangmung. Uskup tusing makita sirep, ragané negak padidi di buritan sinambi nlektekang pasih tongos nusané ané suba tusing ngenah. Ragané nu minehin nak muani tua melah ajaka telu ento. Uskup mrasa lega mapan tapaswiné ento suba mlajahin pangasititi, lan ragané sanget nyuksmaang mapan Ida suba swéca nguwéhin galah ragané kacunduk ajak tapaswiné ento tur ngajahin ngastiti. Uskup negak bengong, paliatné joh ka nusané ané suba ilang. Sunaran bulan makelépan di malun paningalané, sagét dini sagét ditu duur ombaké. Nadak sara ada lawat putih tepukina masunar duur yéh pasihé. Kediské ento apa sunar lampu pedau? Uskup nlektekang dot nawang. “Sinah ento pedau,” kéto ragané mapineh. “Nanging ngudiang énggal sajan nutug. Ibusan nu joh sajan, jani sagét suba paek. Tusing ja pedau ento, tusing ada bidakné ngenah. Apa ya sujatiné ento?” Uskup tetep nlektekang. Uskup tusing nyidang mastiang apa sujatiné ento. Pedau tidong, kedis tidong, ebé masi boya. Yén orahang jlema jeegné bas gedé, lénan tekén ento jlema tusing ja pantes nengok buka kéto di tengah pasihé. Uskup majujuk laut ngomong tekén jurumudi: “Indayang cingak merika, napi nika, Jero? Napi nika?” Uskup nyumunin matakon yadiastun jani ragané suba ilis nepukin tapaswiné sedeng malaib duur yéhé, makejang macaya putih, jénggotné pada masunar lan tapaswiné maekin kapal buka makeber. Jurumudi makesiab tur nglébang setir laut bengong.

23


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

“Dewa Ratu! Tapaswiné malaib duur yéhé nguber kapalé buka mentas duur tanahé.” Ningeh nak uyut penumpangé pada bangun tur pagrunyung di buritan. Makejang pada nepukin tapaswiné ajak telu madandan tangan. Ané ada di kenawan lan di kébot maang kelép apang kapalé marérén. Maka telu maserét duur yéhé tan panindakang batis. Satondén kapalé marérén tapaswiné suba menék ka kapalé tur ngraos: “Tiang lali ring ajah-ajahan Jero. Daweg tiang ngapalang tiang inget, nanging sasampun masandekan a jebos, tiang lali. Ten wénten sané ingetang tiang malih. Nawegang ajahin tiang malih.” Uskup ngaé tanda salib di malun tangkahné lan masadah di sisin kapalé tur masaut: “Pangastitin Jero padidi jagi nganteg ring Ida. Tiang nénten pantes ngajahin Jero. Astitiang taler tiang sané papa puniki.” Uskup matimpuh di malun tapaswiné satondén nak muani tua ajaka telu ento mabalik malaib duur pasihé. Nu ada caya kanti ka semengan di tongos tapaswiné ngilang.

Catetan: Satua cutet punikik kabasabaliang olih Ketut Sugiartha saking “The Three Hermits” sané mungguh ring cakepan: 75 Short Masterpieces: Stories from the world’s Literature (Bantam Books, 1961).

24


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

puisi -puisi i putu pradnyana anggara

25


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Udaya Giri

Rikala semeng... Suryané mangendag Saking udayaning Giri Mijil manyunarin jagat sami Katon Giriné agung kasinarin tejan sang Surya Swabawané tan patandingan Genah amertha sekalané Panca Maha Bhuta ring jagat ten sios Ring tattwa kasurat Giri mawak suci Genah patapan Hyang Suksma manunggil Masamadhi ngunda kasukerthaning bumi Niku karana... Patut raksa lestariang Jalaran sastra agamané luih Mayasa kérti ngupapira kahayuan jagaté yukti

26


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Ngasatang

Asat... Aking... Kawéntenan alas, tegal lan umané Nyangsan karegreg wiakti Saksat telaga sayang kirangan toya Guminé sané tis ngamanesin Matiosan yukti... Doh tios kadi aab jagat nguni Pangapti wantah asiki Éling ring raga ten tios Mangda setata asih ring pertiwi Pamucuk jagat Bali sané sayangang

27


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Mapadu Nunggal

Adat... Seni... Tradisi lan Agamané Nunggil tuhu tan kapasah

Luih... Agung... Ngulangunin... Ngangobin ring pikayun sang ngaton

Ngiring samaton... Niku raksa nika ajegang Saksat jiwatmané Mawastu Baliné maurip wiakti

Sampunang ampah-campah Yening iku rusak... Yening iku sirna... Kali sangara kapangguh yukti

I Putu Pradnyana Anggara embas ring Kuta, 4 Juli 2000. Magenah ring Tibubeneng, Badung

28


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Satua Bali

i bintang lara Kacerita ada anak makurenan madan Mén Bekung anu

sareng Pan Bekung. Sedek dina

lantas

luas

Mén

Bekung

ajaka

kurenanné ka alasé ngalih saang. Di jalan

bedak

pesan

ditu

lantas

ia

nepukin

lantas

turrnaning inema.

Mén

Bekung,

ngalih-alihin tengkulak

yéhé

yéh,

misi

ento

yéh

lantas

Disubané suud nginem yéhé ento

dadi

prejanian

Bekung. Mén

koné

Béh

Bekung

lantas

tengkejut lantas

beling pesan

morahan

kurenanné, “ Pan Bekung, Pan

Mén

kenehné tekén Bekung,

nguda ya icang jeg beling mara suud nginem yehé

29

di tengkulaké?”


Suara Saking Bali

K

Édisi LIX | Séptémber 2021

acerita ada anak makurenan madan Mén Bekung sareng Pan Bekung. Sedek dina anu lantas luas Mén Bekung ajaka kurenanné ka alasé ngalih saang. Di jalan bedak pesan koné Mén Bekung, ditu

lantas ia ngalih-alihin yéh, nepukin lantas tengkulak misi yéh turrnaning yéhé ento lantas inema. Disubané suud nginem yéhé ento dadi prejanian lantas beling Mén Bekung. Béh tengkejut pesan kenehné Mén Bekung lantas morahan tekén kurenanné, “Pan Bekung, Pan Bekung, nguda ya icang jeg beling mara suud nginem yehé di tengkulaké?” Masaut lantas Pan Bekung, “béh yén kéto, pedas yéhé ento ngranaang beling.” Kéto pasautné Pan Bekung tur lantas mlipetan mulih, buung ngalih saang. Tan kacerita di jalan, teked suba ia jumahné. Gelising satua, saget belingné suba gedé tur suba tutug bulanné, lantas Mén Bekung nyakitan basang tur lekad pianakné muani, lantas kaadanin I Bintang Lara. Disubané I Bintang Lara kelih, mlali koné ia di jabaan puri Anaké Agung, ditu lantas I Bintang Lara maplalian di bongkol témbok panyengker Anaké Agung, tur ia nyurat di témboké, kéné munyin sasuratanné, “sajawining gagak petak ané anggona nambanin rabin Ida Anaké Agung tusing ja lakar kénak,

yén gagak

petak

anggona

nambanin

janten

kénak!”

Kéto

munyin suratanné. Suud nyurat lantas ia mulih. Tan kacerita I Bintang Lara, jani kacerita Ida Anaké Agung medal kairing baan parekan idané. Disubané ida rauh di jabaan, lantas kacingakin témbok idané masurat laut ngandika tekén parekanné, “cai parekan, nyén ané nyurat di témboké?” Matur i parekan saha nyumbah, “inggih Ratu Anak Agung, sané manyurat puniki pianak Mén Bekungé mawasta I Bintang Lara. Punika sané nyuratin témbok cokor I Déwa,” kéto atur parekané. Lantas ngandika Ida Anaké Agung, “ih iba parekan, yaning kéto, kema alih I Bintang Lara ajak mai!” “Inggih titiang ngiring sandikan cokor I Déwa.”

30


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Wayan Jengki Sunarta 31


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Ditu lantas parekanné mapamit tur majalan. Tan kacerita di jalan teked di umah Mén Bekung, lantas i parekan ngorahang pangandikan Ida Anaké Agung. Ceritaang Mén Bekung sing ja tulak tekén pakayunan Anaké Agung tur ngaukin pianakné, “cening, cening I Bintang Lara, jani cening kaséngin tekén Anaké Agung, kapangandikang tangkil né jani. Cening singké ngelah kasisipan tekén Anaké Agung?” Masaut I Bintang Lara, “Mémé, icang sing ja apa inget taén sisip tekén Ida Anaké Agung,” kéto pasautné I Bintang Lara, lantas ia majalan ngapuriang atehanga tekén parekanné. Kacerita suba I Bintang Lara tangkil tekén Anaké Agung, ditu lantas Anaké Agung ngandika. “Ih cai I Bintang Lara, krana nira nundén cai tangkil mai, ada né takonang nira tekén cai. Nyén ané nyurat di témbok nirané di jabaan?” Matur I Bintang Lara, “inggih Ratu Déwa Agung, titiang.” Buin Anaké Agung ngandika, “nah yéning pedas cai nawang tongos i gagak petaké, kema jani énggal-énggal alihang nira, bakal anggon nira ngubadin Anak Agung Istri. Yan tuara sida ban cai, cai ngemasin mati!” Déning kéto pangandikan Anaké Agung, lantas Mén Bekung ajaka I Bintang Lara mapamit tur Mén Bekung ngeling, sedih kangen ngenehang pianakné, kanikain ngalih gagak petak, “réh totonan tusing ada di Madiapada. Yan tan sakéng pasuécan betara sinah sing ja nepukin,” kéto sesambat Mén Bekung sambilanga majalan. Tan carita mémé bapanné, kacerita I Bintang Lara, suba joh pajalané masusupan di alasé wayah. Suba nyrepetan nepukin lantas anak odah ngubu ditu padidiana. Anaké odah ento matakon tekén I Bintang Lara, “cening, apa alih cening mai ka alasé, dadi cening bani mai ka alasé wayah padidian?” Masaut I Bintang Lara, inggih jero anak odah kalintang pisan tan sadian titiangé numadi jadma, makawinan titiang rauh mriki, saking kapanganikaang olih Anaké Agung ngrereh gagak petak pacang anggéna tamban rabin ida, déning

rabin ida

sungkan

saking

lami

32

pisan,

tan

wénten

jadma


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

nyidaang nambanin. Yan akudang-kudang balian sampun nambanin taler tan wénten nyidaang. Asapunika makawinan titiang rauh ring alasé puniki. Yan jero anak odah suéca, patujuhin ja titiang, ring dija wénten gagak petak?” Lantas masaut anaké odah, “uduh cening, dini tusing ada gagak petak, kemo laku kelod kangin, ditu ada umah rangsasa, nanging cening da jeg macelep mulihan, yan bangun i ranggsasa sinah cening tadaha. Antiang malu buin akejep apang makruyuk dogén siapé, yén suba makruyuk siapé mara cening majalan, apang cening tusing paling ngalih umahné!” Gelising tuturan satua, suba liwat tengah lemeng lantas makruyuk siapé mara acepok, ditu I Bintang Lara mapamit tekén anaké odah, tur majalan ngelod kanginan dogén, teked lantas di umahné i rangsasa, i rangsasa sedek pules, tepukina lantas cucuné i rangsasa sedek nyakan, madan Ni Cili. Ditu lantas Ni Cili matakon, “yé adi I Bintang Lara, apa kalih mai tumbén?” Masaut I Bintang Lara, “inggih embok, makawinan titiang mriki, titiang kanikain ngrereh gagak petak ring Ida Anaké Agung pacang anggén ida tamba.” Masaut lantas Ni Cili, “nah yén kéto, macelep malu dini di batuné masepak, wiréh buin akejep i rangsasa bangun.” Ni Cili ngajak I Bintang Lara di batuné masepak, “ih iba batu masepak enggang iba enggang!” Énggal lantas batuné masepak, clepanga lantas I Bintang Lara, di subané macelep buin ngep batuné. Malih jebosné, i rangsasa bangun krana mrasa seduk basangné, kaukina cucunné, “cucu, cucu Cili, kal adi ada manusa bonné?” Masaut Ni Cili, “dong kaki dija ja ada manusa bani mai?” “Nah yén kéto jemakang kaki nasi.” Itep i rangsasa madaar. Aliha buin I Bintang Lara tekén Ni Cili. “Batu asepak, enggang iba enggang!” Enggang lantas batuné masepak. Laut I Bintang Lara pesu tur kaorahin baan Ni Cili, “nah adi, yan adi ngalih gagak petak, ditu kaja kangin laku, yan adi nepukin baingin gedé, betén

33


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

binginé ento ada telaga, ditu suba adi ngoyong. Yan padé ada dedari kema masiram ditu di tlagané, paling men bajunné ané paling durina suud masiram engkebang lantas. Nyanan yan takonina orahang men ngalih gagak petak tur né aba sibuh masé tekén jarum masé!” Di subané suud kapituturin I Bintang Lara, lantas ia majalan ngaba sibuh mas tekén jaum masé. Ngaja kanginan dogén pajalanné. Tan cerita di jalan, teked ia di binginé, dadi tuun ujané bales tur peteng dedet. Ditu lantas I Bintang Lara mémbon, ngepil di bongkol binginé. Buin kejepné teka widiadari ajaka lelima kayeh ditlagané. Béh, bengong pesan I Bintang Lara ningalin tingkah dedariné kayeh pakrubuk. Buin kejepné teka dedari buin dadua, né madan Déwi Gagarmayang lan Déwi Supraba. Ceritanang timpalné ané maluan suba suud kayeh, tur kakedeng bajunné. Di subané bakatanga bajunné, lantas melahanga pesan ngengkebang. Kacerita disubané dedari Supraba suud kayeh, ukana nyaluk baju, dadi tusing ada, lantas rereh ida masih tuara tepukina, ditu laut dedari Supraba ngandika, “dong nyén sih nyemak bajun tiangé, yén manusa yén memedi, dong ulihang ja!” Mara kéto, pangandikan dedariné, lantas I Bintang Lara pesu uli di bongkol binginné. Ditu dedari Supraba tengkejut. I Bintang Lara lantas ngandika, “inggih Déwa, titiang sané ngambil klambin I Déwané.” “Yéning kéto iba manusa ulihang ja bajun nirané apang nira nyidaang mulih ka suargan.” Matur I Bintang Lara, “inggih Déwa, yan kayun ja micaang gagak petak, titiang kayun ngantukang klambin I Déwané!” Mara kéto atuné lantas ngandika dedari Supraba, “nah yén kéto, iba ngaba sibuh mas ajak jaum mas?” “Inggih titiang makta.” Raris katurang sibuh masé tekén jaum masé, lantas susun idané kacokcok apang pesu toyan susuné. Lantas medal toyan susun idané laut kawadahin sibuh mas, lantas kaicén I Bintang Lara sibuhé né misi

34


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

toya susu. I Bintang Lara laut ngaturang klambiné tekén ni dedari. Ngandika ni dedari, “nah iba Bintang Lara, yadiapin iba ngulihang bajun nirané, nira tusing mulih, krana nira di suargan tusing katrima tekén ajin nirané, krana susun nirané suba madan cendala. Cendekné, né jani nira nutug iba, salampah paran ibané,” kéto pangandikan dedariné. Ni dedari lantas kajak olih I Bintang Lara, “Inggih yan sapunika ngiring mangkin ka umah i rangsasa!” “Jalan,” éeto atur dedari tur lantas majalan. Gelising satua, neked suba di umah irangsasa, irangsasa sedek pules, lantas tingalina tekén Ni Cili, tur matakon, “yéh i adi suba teka? Men maan adi ngalih gagak petak?” “Polih, tur ida dedari Supraba sareng mriki, niki napi.” Mara kéto, lantas I Bintang Lara tekén Ni Supraba kacelepang di batuné masepak olih Ni Cili. Buin kejepné, bangun lantas i rangsasa, tur ngaukin cucunné, “cucu, cucu!” “Titiang kaki?” “Alihang kaki nasi!” Ni Cili laut ngalihang lantas nasi. Gelising cerita. Suba suud i rangsasa madaar, lantas matakon Ni Cili, “kaki kaki apa sih ané di botolé kaki?” Masaut i rangsasa, “manik ento cucu, ané mwadah botol barak, manik geni, ané mwadah botol putih, manik ampuh, ada buin manik glagah, manik toya, lan manik endut. Kénkén adi cucu nakonang?” “Ten kaki, mangda titiang uning.” “Manik ampuhé ento rnresidaang ngamatiang kaki,” kéto munyiné i rangsasa. Suba kéto, lantas i rangsasa pules. Ditu lantas Ni Cili ngalih I Bintang Lara tekén dedariné, “Enggang batu masepak!” Enggang lantas batu masepak, pesu lantas sang kalih. Lantas ngomong kakinné, “cucu, cucu, manusa ambuné?” Masaut cucunné, “dong kaki, dija ja ada manusa bani mai, bes kaki demen ngomong.”

35


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Mara kéto munyin cucunné, buin i rangsasa pules, buin koné pesuanga sang kalih tur takonina I Bintang Lara, “adi adi Bintang Lara, suba kebah gagak petaké?” Mara balihina gagak petaké, suba koné kebah. Kacerita dening makelo di umah i rangsasa, suba koné gagak petak antes makeber. Ditu lantas Ni Cili nyemak manik manik kakinné, tur i gagak petak tegakina ajaka tetelu, makeber lantas i gagak petak. Di subané tegeh makeber, irangsasa bangun, saget nota lawatné Ni Cili negakin gagak petak ajaka tetelu. Ditu lantas i rangsasa nguber palaibné i gagak petak, nganti suba paek baana ngepung tekén i rangsasa, lantas toliha tekén Ni Cili palaib kakiné ngangsarang dogén, ditu lantas entungina manik toya dadi yéh koné gedé pesan, masih tuuka dogén baan i rangsasa, buin entungina manik endut, masih tuuka dogén, buin Ni Cili ngentungin manik glagah, masih tuuka dogén. Lantas entungina manik ampuh, ditu mara i rangsasa bekbekan. Tan kacerita pakeber i gagak petak, teked jumahné I Bintang Lara, lantas I Bintang Lara tuun ajaka tetelu. Kauk-kauk koné I Bintang Lara, “Mémé. Mémé?” “Nyén to kauk-kauk?” “Tiang pianak Mémé.” Masaut méménné, “anak pianak tiangé suba mati.” Masaut I Bintang Lara, “tusing, icang suba panak Mémé I Bintang Lara.” Ditu lantas Mén Bekung pesu. Béh lega pesan kenehné Mén Bekung, laut gluta panakné saha mamunyi kéné, “duh déwan titiangé cening kadén mémé cening suba mati, nu mirib kapo i déwa, men kénkén maan cening gagak petak?” Masaut I Bintang Lara, “maan icang Mémé, né apa.” Kéto munyinné I Bintang Lara. Ngon pesan koné Mén Bekung indik pajalan pianakné, pajalanné luas tur maan gagak petak. Suba madabdaban I Bintang Lara lakar tangkil ka puri, ngaturang gagak petak. Di makikéné majalan raris matur I Bintang Lara tekén dedari Supraba

36


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

muah Ni Cili, “inggih cokor I Déwa driki dumun! Titiang pacang tangkil ring ida Anaké Agung, ngaturang puniki i gagak petak.” “Nah lautang Bintang Lara!” Lantas majalan I Bintang Lara ngaba gagak petak. Di subané ia tangkil, Ida Anaké Agung matakon, “kénkén cai Bintang Lara, maan cai ngalih gagak petak?” “Inggih Ratu Anak Agung, titiang matur sisip, polih titiang gagak petak.” Aturanga lantas gagak petaké ento. Disubané Anaké Agung polih gagak petak, jeg prajani kénak rabin idané, i gagak petak tan ja kaanggén napi-napi, sakéwanten unuhina ida lan linggihlinggihin kéwanten. Cerita di subané I Bintang Lara budal uli purian, malih Anaké Agung ngandika tekén parekanné, “parekan parekan, kénkén jani baang nayanang I Bintang Lara apang ia mati, apang gelah makatang kurenanné!” “Inggih Ratu Déwa Agung, titiang tan pisan uning ring pidabdab punika lédang pakayunan cokor I Déwa!” “Nah yan kéto, kema jani alih I Bintang Lara tundén mai jani!” “Inggih titiang ngiring,” lantas parekanné majalan. Suba neked di purian, I Bintang Lara kandikain, “nah cai Bintang Lara, kema-kema jani ngalih tabuan ané misi inana aba mai.” “Inggih!” kéto aturné I Bintang Lara, lantas ia mapamit. Tan cerita di jalan, teked jumahné lantas ngeling, ngorahang saundukudukné. Ni Supraba ngomong, “yéh yén kéto, da kéweh, ento jemak nyuhé abungkul!” Lantas I Bintang Lara nyemak nyuh abungkul, tur téngténga koné tekén I Bintang Lara, ento pastuna tekén Ni Supraba, “nah iba nyuh yén suba neked di purian, moga dadi tabuan ngebekin puri.” Nah di subané I Bintang Lara neked di purian, katur nyuhé ento. Sajaan nyuhé ento lantas dadi tabuan tur inané ngebekin purian, ditu lantas kéweh Anaké Agung tur gelur-gelur ngaukin I Bintang Lara. “Bintang Lara, Bintang

37


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Lara, gediang tabuané nira takut!” Gedianga lantas tabuané tekén I Bintang Lara. Disubané ilang tabuané, buin I Bintang Lara kandikaang ngalih lelipi, apang ngajak panak tetelu, tur gedéné apang lamun ketungané, tur apang tagakina tekén I Bintang Lara. Déning kéto sedih koné buin I Bintang Lara, tur katakonin baan Ni Supraba, “kénkén dadi ngeling dogén, adi?” Masaut I Bintang Lara, “titiang kapangandikaang ngalih lelipi, lamun ketungané gedénné tur apang ngajak panak tetelu.” “Nah yén kéto, da adi ngeling, ento ketungané tegakin isinin luu tetelu!” Kéto pangandikan dedari Supraba. Lantas tegakina koné ketungané, tur pastuna tekén Ni Supraba, “nah iba ketungan, moga iba dadi lelipi!” Lantas ketungané dadi lelipi. Tan cerita suba neked di puri, katurang lantas tekén Ida Anaké Agung, “inggih Ratu Déwa Agung, puniki lelipi.” Mara kacingakin tekén Ida Anaké Agung, ditu lantas Anaké Agung gelur-gelur ban ajerih. Ditu lantas kandikaang ngediang buin lelipiné. Tan cerita, gedianga lantas lelipiné tekén I Bintang Lara. Sasubané kéto, lantas I Bintang Lara mulih. Ceritaang Ida Anaké Agung bendu pesan pakayunanné, déning tan nyidaang ngamatiang I Bintang Lara. Raris ida nauhin baudanda idané, tanda mantra miwah perbekel lakar ngebug I Bintang Lara. Sasampuné sami rauh tur pada sregep ngaba senjata lantas mamargi. Kacerita I Bintang Lara naén suba tekén déwék lakar siatina tekén Anaké Agung. Ditu lantas ia kéweh pesan. Mara kéto lantas ngandika Ni Supraba, “béh I Bintang Lara, da kéwehkéweh lamun nira nu dini, kema jani alihang bontang jagung liunang, tur lantas celek-celekang di duur pamesuané, embatin lantas sabuk ilehang ditu di duur jlananné tekedang ka ampiké. Yan suba suud pedemang lantas déwék adiné jumah metén ajak Ni Cili!” Asapunika pangandikan dedariné, lantas I Bintang Lara ngalih bontang turx kacelek-celekang di duur pamesuanné, kaebekin pesan kayang ka ampiké muah kaembatin sabuk makailehan.

38


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Suba kéto I Bintang Lara sareng Ni Cili macelep lantas mulihan tur kakancing jlanananné. Jani kapastu bontang jagungé baan dedari Supraba apang dadi senjata. Sami bontang jagungé dadi senjata ngebekin umah. Buin sabuké kapastu dai lelipi liu tur galak pesan yan ada musuh. Gelising satua, jani kacerita Ida Anaké Agung rauh sagreha tur uli joh suba ngamunyiang bedil, uyut pesan koné munyin bedilé lén jaran ngréhgéh tan pepegatan. Kacerita Anaké Agung bendu pesan kayunné, sahasa jeg macelep mulihan panyengker tur gelur-gelur ngaukin I Bintang Lara. Mara kéto, rebuta koné Anaké Agung tekén lelipiné, ada ngutil ada ngilit, tur kaludin baan senjata ngebekin tan kena wilang liuné, kayang panjak idané liu kena tebeka, liu ané ngamasin mati. Sawiréh Anaké Agung cotot lelipi lan kena senjata, ida laut séda. Siosan mati, makejang mlaib patiluplup, ada ané labuh ka grémbéngé nepén batu lantas mati lan ada ané mati kajekjek timpal. Tan cinarita. Disubané Anaké Agung séda. Ceritayang jani I Bintang Lara nyendénin dadi Anak Agung kasarengin Ni Supraba miwah Ni Cili. Ditu I Bintang Lara nemu kasukan tan patandingan.

Catetan:

Satua

puniki

kaanggit

saking

cakepan

Kembang

Rampé

Kasusastraan Bali Purwa sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng Ketut Ginarsa tur kamedalang antuk Balai Bahasa Provinsi Bali warsa 2013

39


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Artikel

ngipiang kawéntenan sastra bali modérn sausan pandemi covid-19 I Putu Supartika

40


Suara Saking Bali

M

Édisi LIX | Séptémber 2021

alih pidan pandemi Covid-19 puniki ical? Nénten wénten sané uning, lan kantos sang sané wikan ring saparindikan virus taler durung uning. Ring média massa iraga mireng utawi ngwacén

orti indik penelitian pacang makarya vaksin Covid-19, sakéwanten kantos mangkin vaksin punika durung usan. Iraga sareng sami kantun buta, nénten uning sapunapi panadosné bénjang pungkur. Yadiastun iraga nénten uning kantos pidan pandemi Covid-19 puniki, nanging iraga, sané seneng ring sastra Bali modérn kantun maduwé ipian. Ipian punika nénten dados ical, yadiastun saderana. Ngiring mangkin sarengsareng ngipi. Ngipi indik kawéntenan sastra Bali modérn sausan pandemi. Guru wisésana utawi pamerintahé sampun maduwé rarincikan sapunapi carané pemulihan utawi recovery ekonomi wiadin pariwisata sausan pandemi. Sapunapi sumangdané sami mawali ka jatimula, sakadi dumun sadurung pandemi. Nanging, sapunapi panadosné yéning maosang indik sastra Bali modérn, napiké perlu prosés pemulihan utawi recovery? Perlu wiadin nénten, tiang maduwé ipian, yén bénjang pungkur, sausan pandemi puniki, sastra Bali modérn pacang sayan akéh maduwé pamilet. Akéh sané makekawian, akéh cakepan sané kawedar, akéh taler sané ngwacén, miwah akéh-akéh sané lianan. Punika taler, sayan akéh sané ngamiletin, sastra Bali modérn puniki pacang sayan-sayan maduwé kualitas, nénten ja akéh ring wilangan kémanten. Taler wénten embas kritikus-kritikus sastra Bali modérn. Ipian tiangé sané lianan, pangawi sastra Bali modérn pacang maduwé masa depan. Maduwé genah pateh sakadi sastra lianan, napiké sastra Bali purwa wiadin sastra Indonésia. Rikala pandemi puniki ical, mangda sakadi i matan ai sané wau endag nyunarin jagaté, ngawi galang, ngisidang petengé. Ring sekolah, paplajahan indik sastra Bali modérné nénten ja maya-maya sakadi mangkin, sisiané wantah uning kulit-kulitné kémanten, kaajahin indik napi sané mawasta cerpén, puisi, wiadin novél, nanging nénten naanin ngwacén cakepan utawi kakawiané. Indiké puniki sané rasayang tiang rikala

41


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

kantun masekolah. Tiang wantah uning murdan cérpen Ketemu ring Tampak Siring kakawian Madé Sanggra, sakéwanten daweg punika nénten uning daging cérpen punika. Punika taler tiang uning murdan novél Malancaran ka Sasak kakawian Gdé Srawana, utawi novél Tresnané Lebur Ajur Satondén Kembang kakawian IGG Djelantik Santha, sakéwanten nénten uning napi daging novél punika. Lan indiké punika pateh saking SMP kantos SMA. Rikala SMP malajahin artos novél, cerpén, wiadin puisi miwah contonyané, SMA taler pateh lan conto kakawiané taler pateh. Lan pateh taler, sisiané wantah uning murdan kakawiané kémanten. Indiké punika sangkaning ring sekolah arang utawi kantos nénten wénten cakepan sastra Bali modérn. Rikala malajah, sisiané sakadi ngawang-awang, wantah polih téori, polih kulit kémanten lan nénten mersidayang nyicipin dagingnyané. Sausan pandemi, ipian tiangé sané lianan wantah, perpustakaanperpustakaan maduwé koléksi cakepan sastra Bali modérn. Punika taler sisiané ring sekolah nénten ja wantah uning kakawian pangawi sastra Bali modérn ilu kémanten, sakéwanten uning taler kakawian saking pangawi sané pinih anyar. Sangkaning mangkin sampun akéh wénten pangawi anyar sané taler maduwé kakawian, lan sastra Bali modérn boya ja Nyoman Manda, Madé Sanggra, I Wayan Gobyah, Gdé Srawana, Putu Sedana kémanten, nanging wénten taler Madé Sugianto, Komang Adnyana, Darma Putra, Alit Juliartha, Carma Citrawari, Ari Dwijayanthi miwah sané lianan. Napimalih mangkin aab jagaté sampun nglimbak, teknologiné sampun canggih, sinah sayan dangan manggihin kakawiannyané. Mangkin, sadurung pandemi puniki ical, ngiring sareng-sareng ngipi. Dumogi, rikala pandemi puniki ical, ipian-ipiané puniki nénten ja kantun dados ipian kémanten.

42


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Satua Cutet

mardika I Wayan Kuntara

“Merdéka! ”

Kéto

anaké

pada

girang masuryak. Di balé banjar, wantilan désa, warung, jeg

di

sabilang

jalan,

bucun

désa,

makejang masuryak kéto yén suba saling mapapasan. Kéto masih di TV,

radio,

koran,

sosial,

krunané

kadingeh

tur

kanti

media

ento

lakar

matulis.

Apa

ané

makada kéto? Sing ja lén ulian kramané lakar nyanggra rahina 17 Agustus,

rahina

Mahardika

Indonésia.

43


Suara Saking Bali

Y

Édisi LIX | Séptémber 2021

én suba unduk nyanggra rahina Mahardika Indonésia, di Désa Kasuran makejang kramané pada bincuh. Cerik-ceriké pada girang ngaba bendéra di jalan-jalan désané. Truna-trunané pada bincuh

nyujukang bendéra, ngias paumahan, kanti ngresikin wewidangan. Ané tua-tua mébat di paumahan. Di masané ento, akijapan mata désané ngendih warna barak lan putih. Bendéra, ider-ider, kanti ngaé lawar apang mawarna barak lan putih. Yadiastun guminé uyak gering agung, tusing ngaénang surud keneh krama désané lakar nyanggra rahina ané sanget mabuat ento. Ri kala krama desané pada bincuh nyanggra rahina Mahardika Indonésia, malénan ngajak Putu Mardika, ia bincuh nyemak gegaén di tongosné magaé. Tulis gidatné Putu Mardika tusing saluung cerik-ceriké ané lénan. Ia lekad di kulawarga tuara, apabuin jani suba kakalain bapa luas ka tanah wayah. Sasukat ento ia idup tuah ngajak méménné di umahné ané réod, tusing ada bendéra, tusing ada lawar, di jumahné tusing ada warna barak lan putih. Suba atiban bapanné ngalain ka tanah wayah. Komang Artini, méménné Putu Mardika sawai-wai magaé dadi buruh serabutan. Pikolihné ané tusing karoan, ngaénang ia tusing sanget nyidang méanin prabéa Putu Mardika masekolah. Pikolihné ento paling aget bantes nyidang ngaé payuk jakané makudus awai. Apabuin di masan gering agung cara jani, makejang pada kéweh. Lénan tekén ento, sekolahé masih nyalanang paplajahan daring uli hapé. Unduké ento ngaénang Putu Mardika lan Méménné ngancan kéweh, kéweh ulian Putu Mardika tusing ngelah hapé cara murid ané lénan.

44


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

45


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Agetné di masan kéweh cara jani, enu ada anak rungu tekén paundukan ané nibénin kulawargané Putu Mardika. Cik Acong adané, jadma uli panegara Cina ané suba makelo ngoyong di Désa Kasuran. Ia ngelah utsaha béngkél las di désa. Béngkélné gedé tur tusing taén sepi. Sesai ada dogén pasuh ané teka. Di tongosé ento Putu Mardika katampi magaé lan maan upah nem belas tali kanti duang dasa tali awai. Ané ngaé angen kenehé, upah awai ané maan magaé di béngkél ento atenga baanga méménné anggona ngentugin prabéa sawai-wai, lan buin atenga punduhanga di céléngané apang nyidang anggona meli hapé. Di béngkél, Putu Mardika tusing ja nyemak gegaén ané kéweh. Gegaéné tuah nyampat, ngulung kabel, tur gegaén ingan ané lénan. Aget muridé tusing masuk ka sekolah, dadiné Putu Mardika ngelah galah magaé apang nyidang nulungin pakéweh méménné. Yén ada anaké ané ka béngkél matakon, “Gus, ngudiang dini? Sing malajah?” Putu Mardika satata masaut, “Tiang dini magaé Pak, binjepan yén suba mangaso tiang ngaé tugas.” Semuné ané polos tur ajér ngaénang anaké ané teka ka béngkél marasa angen. Dikénkéné ada ané ngenjuhin Putu Mardika pipis limang tali kanti dasa tali. Sakéwala ia satata nulak. Ia inget tekén besen bapanné ipidan ané ngorahang, “Eda ulah nampi pipis uli anak, yén tusing nyemak gegaén.” Yadiastun Putu Mardika tusing ngelah hapé anggona malajah daring, sakéwala ia tusing taén ngutang paplajahan di sekolah. Sabilang wai di lakaré majalan ka tongos magaé, ia singgah malu ka sekolah. Neked di sekolah ia matakon tekén guruné unduk tugas, yén ada tugas, tugasé ento lakar abana ka béngkél. Di subané nyaluk galah mangaso di béngkél, ia madaar, suudé ento ngaé tugas. Di kénkéné yén kuangan galah, tugasé ento jumunina ngaé di jumah. Buin maniné tugasé ento kasetor ka sekolah. Sinambi nyetor tugas, ia lakar matakon tugas ané anyar tekén guruné. Tuah amonto pajalané Putu Mardika sabilang wai. Tusing taén Putu Mardika makaengan tekén pakéwehné. Ia satata inget tekén besen bapanné. “Yadiapin amongkén ja kéwehné, eda

46


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

kanti nyerah. Patuh tekén prawirané di payudan, ngasanin pakéweh sakéwala mabela pati nglawan penjajahé. Ento ané ngranayang iraga jani nyidang ngasanin mahardika ring panegarané ené.” Besen bapanné ento masih katulad baan Putu Mardika ri kala ngaénin tugas, tusing nyandang kapapasin, amongkén ja kéweh tugasé pasti pragat baan Putu Mardika ngaénin. Galah semeng ring rahina 17 Agustus, Putu Mardika mamocol teka ka béngkél ulian béngkélé tutup. Di malipetan mulih, tingalina timpal-timpalné pada mapupul diwangan. Ulian gering agungé enu nguyak gumi, cerik-ceriké tuah bani pesu mapupul neked diwangan dogén. Ento masih mengkebmengkeb apang tusing kena opak. Makejang timpal-timpalné ditu tingalina ngaba bendéra merah putih. Putu Mardika dot milu mapupul, sakéwala ia tusing ngelah bendéra. Bendérané ané pidan suba usak, suba benyah, suba bolong kapongpong Jero Ketut. Yadiapin suba melah baana ngampilang di lemariné, enu masih bakata baan Jero Ketut. Mula seken Jero Ketut di jumahné demen ngrusuhin. Jani tuah besik ané kenehanga tekén Putu Mardika, kénkén carané apang ngelah bendéra anyar. Ia bingung, bingung ulian tusing ngelah pipis. Yén céléngané empug sinah lakar nambakin pangaptiné meli hapé. Tusing buin lantang makeneh, ia lantas malaib ngamulihang nyagjagin méménné ané sedeng itep nyakan di paon. Ditu ia ngulungang munyi tekén méménné, “Mé, tiang dot ngelah bendéra merah putih ané anyar, bendérané ané pidan suba benyah.” Kéto ia ngomong sada nguntul. Komang Artini nengil ningehang panakné ngomong kéto. Ia angen tur sebet, sebet ulian ngelah keneh meliang bendéra anyar sakéwala pipisné kejokan. Pipisné suba telah anggona meli baas lan daarang nasi. Ané jani tuah masisa duang tali piah di limané. Sinah suba tusing nyandang anggon meli bendéra. Komang Artini lantas nyagjagin tur ngelut panakné. Ditu ia ngomong tekén panakné sinambi nyaruang sebetné baan kenyeman, “Nah Tu, buin mani yén ada pipis lebih, lakar beliang Putu bendéra anyar.”

47


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Putu Mardika ngelésang awak uli gelutan méménné. “Mé, Buin mani suba suud anaké ngrayaang rahina mahardikané. Tiang dot jani, apang nyidang bareng mapupul ngajak timpal-timpalé diwangan.” Putu Mardika nyautin munyin méménné sada masemu jengis. “Kanggoang malu Tu, kanggoang malu jani tusing bareng mapupul ngajak timpal-timpal. Sakéwala mémé majanji, buin atiban Putu pasti nyidang bareng.” Dabdab Komang Artini ngrumrum panakné. “Tauk. Tiang sing nyak. Rahina mahardikané anak gelah ajak makejang. Nyabran tiban tiang musti bareng milu ngrayaang, cara besen bapa tekén tiang ipidan.” Putu Mardika ngomong sada ngambul. “Eda malu nyambat-nyambat mahardika!” Komang Artini masaut sada jengat. Kenehné suba inguh, inguh ulian ngasanin undukné buka jani. Ia nelik meleng panakné laut nyumunin mamunyi, “Apa tawang Putu unduk mahardikané? Mahardikané tuah gelah anak ngelah, anak ané sugih meliah, anak ané negak di tongos ané melah. Yén mula mahardikané gelah makejang, sing kanti jani Putu ajak mémé enu ngoyong di jumah ané réod kéné, ané sabilang ujan tuduh dini-ditu.” “Mé, Boya ja suba dadi kewajiban iraga ajak makejang musti rungu tur ngrayaang rahinané ento?” “Mémé nawang iraga patut rungu tur ngrayaang rahinané ento. Sakéwala tingalin unduké jani. Kadi rasa apang nyidang madaar buin mani dogén suba aget. Anaké ané di ba duur ada ané rungu tekén iraga? Sajaba yén ada perluné. Apang Putu nawang, ipidan dugas Putu tusing jumah, ada anak teka masuaka ka désan iraga. Ia masih teka ka umah iragané ené. Busanané bungah, madasi, masepatu, majas, tuun uli mobil sédané. Prajuru désané pada ngabih, krama désané masih pada ngiringang, mémé lan bapa masih nyanggra di aep umah. Satondén anaké ento mapotrék lan magedi uli dini, anaké ento majanji, yén di subané maan tongos melah ba duur, ia lakar ngwantu désané apang maju lan majanji menahin umah iraga baan program bedah rumah. Sakéwala jani, di

48


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

subané anaké ento negak tis ba duur, tusing ada apa, kanti bapan Putuné suba ngalain tusing masih ada apa. Apa ké ento ané madan mahardika gelah makejang Tu?” Putu Mardika nguntul tusing nyidang masaut. Kenehné sebet ningehang munyin méménné. Apabuin pangaptiné apang belianga bendéra anyar tusing bakata. Ia malaib ngeling ngojog kamarné. Neked di kamar, jemaka krésék ané mawarna barak lan ané mawarna putih. Kréséké ento kasambung baan Putu Mardika apang dadi bendéra. Ané warna barak pejanga ba duur, ané mawarna putih pejanga di betén. Suudé ento, di tengah-tengahné katémbél nganggo sisan ubad legu ané suba kaenyitin. Bendérané ane suba pragat lantas kapasang di tongkat pramukané. Suba pragat makejang, Ia lantas malaib girang ka diwangan. Yadiastun sisan-sisan yéh paningalané enu mesegin pipi lan camokné. Ulian bas kaliwat liang kenehné, tusing marasa bendéra ané abana ngengsut di punyan kayuné. Bendérané uék tur benyah. Makejang timpalné ané ningalin pada ngedékin.

I Wayan Kuntara Magenah ring Désa Bedulu, Kecamatan Blahbatuh, Kabupatén Gianyar. Alumnus Himasaba Undiksha warsa 2011. Sané mangkin makarya dados Penyuluh Bahasa Bali.

49


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

puisi-puisi ni luh sari suryastini

50


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Sangkep

Sankep pinakâ pâgrembâ idep Pâbligbag indik sané di arep Sami kawedar mangdâ jangkep Becikang miragi, sampunang sirep

Sangkep ten dados marebat Napi malih saling batbat Apang hidupé ten baat Ulian pada saat

Saling asah asih asuh Segilik seguluk pada patuh Sampunang saling tuduh Pang ten cara anak buduh

Yén wénten lian pamatut Manahin sané cén patut tuut Mangdâ nénten dados uyut Puputang antuk manah sâtinut

Paguman ring Bali santi Sampun kâkawit saking nguni Pinakâ simâkrama sané sujati Sidâ ngawinang jagaté trépti

Wrehaspati, 17 Juni 2021

51


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Anak Alit Mâtanjâ

Ring perempatan agung Ring margi sané ageng Nuju macedér lampu barak galang Makejang motor tur mobil ngoyong

Wénten anak alit nyelibsib mâtanjâ Masker,tissu miwah lap limâ Tumbasin mangda sida tyang mablanjâ Tiang wantah jatmâ kelarâ-lará

Kangen tiang ngatonang Kantun alit sampun berjuang Ngrereh pangupa jiwa ring jalan Saking semeng kantos sanjâ madolan

Urip niki yukti rahat Nyaluk karmâ sané nguni Kâwéntenané abot dahat Patut kâmarginin selegâ ati

Minggu, 20 Juni 2011

52


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Pegatang Gering antuk PPKM

Peteng Sereeem ngerindem Padâ ngidem makolem Lampu pempatan padem Mâkejang ngenah selem

PPKM darurat Utsahâyang sampunang ngliwat Yén ten wénten ané mâbuat Luungan jumah nyurat

PPKM darurat Dagang liu mâtutup Ten dados mepunduh mâpupul Mangdâ pemargin geringé pegat Pegat nénten kanti mârawat

Ring Jakarta guminé gawat Pâjelempoh jatmané kilangan uwat Uwat urip sampun liwat Pertiwi abot ngeraksâ sang kâjawat

Iragâ ring Bali yatnâ Pang ten carâ sesenggak Sampun puun wau ngambil sepit Nénten mâgunâ, saget sampun keluh

53


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Becikang sayagâ nyagâ ragâ Mangdâ nénten mâkamben di sunduk Pariselsel sajroning anggâ sarirâ Kanggéang mâkaryâ saking jumah

Wantah urip kadi mangkin Carâ taluh apit batu Medal keni gering Tan medal kantongé kering

Ngiring tangkepin sareng-sareng Ulatiang daging weteng Kanggéang batek sidâ rateng Mangdâ uripé nénten mâjedeng

Lianan ring ngeyatnain ragâ Élingang nunas panugrahâ Mangda gering gelis mângelanâ Mâtilar saking jagat Indonésia

Buda, 14 Juli 2021

Ni Luh Sari Suryastini, S.Pd. SD, embas 17 Juli 1971. Mangkin madunungan ring Jln. Untung Surapati, Gang Samsam IIB No. 2, Amlapura Bali. Dados guru ring SD Negeri 3 Padangkerta.

54


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Pikobet Gentosin Antuk Kenyem

Pikobet ngawi sebet Manah mámurti bet Sirahé dados ngebetbet Mâdaging klebet-klebet

Wedar sebet antuk kenyem Putih anggén ngentosin selem Sunar galang ngaonang gulem Mangdâ sidá becik mâkolem

Becik nyaga ragâ Mangdá uripé mâwigunâ Degdegang kayun sàtata sayagâ Nambakin sungsut antuk becik laksanâ

Urip wantah pekardin Widhi Sampunang lali mânganjali Tunggilang adnyana sané suci Mogi sami mâmargi sidhi

Sukâ dukâ larâ pati Setatâ nunggil ring urip puniki Margiang swadarmâ sewai-wai Punika anggén ngupapirâ prakérti

Soma, 16 Agustus 2021

55


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Satua Cutet

thrift shop Ni Putu Asriani Putri

“Lakar

kija

ento

Plug?

Semengan jeg suba nyetil,” serasa kondén kedat matan ainé I Kaplug saget suba mapayas rapi.

56


Suara Saking Bali

“B

Édisi LIX | Séptémber 2021

éh mémé petakoné, kéné suba bagusné tiang, lén tekén magaé kija men tiang bin?” Ngebris kedék méméné, “Hahaha, sajan yoh Plug kija

men cai bin, nah kemu malu mabakti ka sanggah ingetang nyakupang lima satondén majalan, suba kéto nasiné suba gantung mémé di motoré apang tusing ensap cai ngaba cara dugas ibi.” Makenyem ngenjor I Kaplug, “Mih mémén tiangé baik sajan, ija bin tiang ngalih mémé cara kéné bin.” Ngadésem méméné, “Bihh perjani kéto mamunyi, nahh lamun kéto adéng-adéng bénjep di jalan, lakar kalin mémé malu ka carik ngalih babiah.” Disubané pragat makejang I Kaplug laut majalan magaé, pejalan motorné adéng-adéng pesan boya ja krana suud hujan jalané belig ané makada ia adéngadéng, nanging krana motorné motor tua, mimbuh tusing taén piarana. Suba liwat tengan jam neked masih I Kaplug di kantorné satondén ia tuun uli motorné I Kaplug misi masuluh di kaca spioné ngamikmik ia padidina. “Pihh kéné bagus awaké dedari dija maan bakat kejitin sing kal léb,” sedek iteh masuluh teka timpalné kedék uli duri, “méméh hahaha kéto gén gaginan cai Plug, bagus dong suba bagus sakéwala cai resem kéné jeneng motor masusut sing taén, jeg bok gén prétél cai.” “Iri gén cai Plis, semengan cai suba ngidang ngawalék nok heran ati bana.” “Ngudyang cang iri? Soléh-soléh gén cai hahaha... kéné-kéné Plug cang nak pedalem sebenarné ngajak ci, tolih ci naé motor ci suba jelék mimbuh sing taén masusut sing lek ci nyén ngandéng céwék?” Gedeg basangné I Kaplug semengan suba walékna kedenga baong bajuné I Cuplis. “Kénkén maksud cainé Plis? Ada gén orang ci semengan mai mejaguran mih.” “Wééé... wééé santai nak malu jeg semengan suba ngajak majaguran, cang ngomong kéto ulian lakar ngajak ci berbisnis, ané jani bisnisné sangat

57


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

menjanjikan sing dot ci motoré pang luungan bindik? Sing dot ci céwék-céwék pang neket jak cai men suba ci kayangné liu ngelah pis.” Mesaut ngambrés I Kaplug, “Nyak lah ngudiang sing, men bisnis cara kénkén modélné menjanjikan?” “Ci kal mejoh-johan to ngomong jak cang? Nu ci gedeg? Men gedeg buung cang nyelasang.” Matungked bangkiang I Kaplug maekin I Cuplis, “Nah-nah bisnis apa ané orahang ci to?” “Né nawang ci? Ené cara kéné madan thrift shop.” Seken nylektekang I Kaplug nolih HP né Cuplis, “apa to maksudné thrift shop?” “Thrift shop ento iraga ngadep barang-barang bekas biasané ané booming jaman jani to anak ngadep baju bekas.” “Méméh déwa ratu ada anak nyak meli baju bekas nyen Plis?” “Jelas ada lah liu nak nékéto jani lais maseluk......” Kondén pegat I Cuplis mamunyi sagét suba nyetater motor I Kaplug. “Lakar kija cai, adi énggal-énggal? Tondén cang suud nyelasang.” “Nah bénjep bin télfon cang ci.” Di jalané I Cuplis kenyem-kenyem liang asané kenehné ngemikmik ia padidina, “mimih yin saja cara kéto, énggal awaké sugih liu ngelah pis, ngudiang belog-belogan iba ling pidan magaé sales panas-panasan di jalan, hahaha jani ba awaké kal sugih mendadak baju bekas liu di jumah ento kal adep icang.” Tusing marasa sagét I Kaplug suba jumah, ané jani makejang penganggoné gebura baju ané bekas-bekas suba tusing maanggon punduhanga, tusing ja baju ia dogén nganti neked baju bapan méméné jemaka lakar fotona uploadna ka instagram. Mara teka méméné uli carik nelik méméné nepukin I Kaplug ngura baju.

58


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

59


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

“Wééé cai ngudiang né? Ngudiang baju ura cai? Penganggon mémé suba apik-apik gebur cai, sajan jelema sing ngelah gaé cai né.” “Endén malu mé.. eda mémé énggalan mamedih, né baju makejang lakar adep tiang, nak suba aluh jani carané maan pipis, madagang baju bekas tinggal upload kirim ka instagram kirim ka facebook jeg liu anaké meli.” Mesaut bangras méméné, “Apa kal orahang ci to? Ngudiang baju bekas adep cai? Kadén ci ulah aluh kéto nekang hasil, jeg cara jelema belog-belogan, pokokné apikin bin baju méméné, jeg selegan apa iba nyemak gaé tetegan awaké apang seken maan nepuk hasil.” “Nah pokokné mémé siep gén eda lebian munyi, tolih gén nyanan mémé pasti kal bangga ajak tiang.” Méméné tusing masaut basangné suba gedeg, bandingan tekén ia masauh munyi ané tidong-tidong adénan ia magedi. Kacerita ané jani suba ada limang dina bajuné I Kaplug tusing ada anak meli, marasa déwékné uluk-uluka lantas I Kaplug ka umahné I Cuplis. “Cupliss.... Cuplisss pesu cai énggalan.” Kauk-kauk I Kaplug di rurungé, tondén ada limang menit sagétang suba pesu I Cuplis. “Kénkén Plug? Ada penting apa ci tumbén ka umah icang.” Gedeg basangné I Kaplug ditu lantas ia ngedeng baong bajuné I Cuplis sambilanga nuding-nuding muané Cuplis. “Wé jelema demen nguluk-nguluk ci o? Cai ngorahang madagang thrift shop liu lakar nak meli, neked jani suba limang dina apa sing ada not.” I Cuplis kesyab milu ia masaut jengat, “wéé cai jelema lengeh to, dugasné kondén icang suud nyelasang ngudiang cai magedi? Kaden ci baju bekas jelékjelék di jumah to adep? Nak iraga yin lakar ngadep thrift shop, yén dot laku ci harus meli baju malu, yén ngidang bajuné bermérk beli anggon adep bin, kéwala sing ja baju baru bermérek beli, anak baju bekas kéwala sing dadi masih ngawagin harus jenengné luung apang kedas. Yén ané kéto adep mara kanggo, patuh cara jani yén ci ngelah baju merék Uniqlo suba taén anggon cai,

60


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

jani makeneh ci lakar ngadep umbahan malu pang kedas pang luung masih jenengné ané kéto mara kanggo, sing ja ngawagin anaké ngadep baju jelema lengeh ci nok.” Masaut ngenduk I Kaplug lantas ngelésang limané di baong bajuné I Cuplis, “Mimih déwa ratu adi mara cai ngomong? Jeg dadi mamocol awaké jani, bakat grasa-grusu makejang sing payu. Di kantor bakat suud awaké magaé ulian nguberin pipis tusing ngenah, men kénkén cang jani né plis?” “Mani-mani dingehan malu munyiné, yén suba suud anaké ngomong mara berpikir mara lantas bertindak, kondén berpikir apa jeg suba mageres majalan. Nahh eda to sebetina kudiang men suba terlanjur mai bareng-bareng ajak cang jani berbisnis. Sajan-sajan mula jelema lengeh ci nok, yén orahang pedalem nak pedalem cang nolih cai kéwala mekita kedék gén cang bana hahaha.” Ngadésem I Kaplug, “Jeg misi kedék bin cai, nah-nah awas gén ci ulukuluk, ajak pokokné cang berbisnis ajin-ajin cang ling jani. Krana cai cang pepes opaka tekén mémén cang jumah, jani apa orahang cang sing bani mulih cang jani.” Kedék bungker I Cuplis, “Urus gén suba iban ci ditu hahaha ngudiang batak nékéto sing bani mulih hahaha, masalah ci opaka jak mémén ci cang tusing milu-milu hahaha.” I Kaplug milu kedék ningehang I Cuplis kedék, ulian marasa nu grimetan agigis timpuga I Cuplis baan sandal ngajak I Kaplug, tusing ja ia pedih, ditu keduané jani saling kedékin.

Ni Putu Asriani Putri Mahasiswa Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Agama, Fakultas Dharma Acarya, Universitas Hindu Negeri I Gusti Bagus Sugriwa Dénpasar

61


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

puisi-puisi i kadék widiantana

62


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Saji Sang Palatra

tegep sesaji sampun katur panyomia butha ring kubon i lacur kahanan sakala niskala manados tamiu prawartaka karya atur unjuk lungsur

mantra utama saking pandita luih ngungsi genah sunia né kaalih marga rahayu né kapanggih sang hyang atma ngélingang linggih

saji tarpana wong-wongan bubur pirata masekar ura padupan panjang ilang nasi takilan matuak arak

agung alit saji tarpana masegehan manca warna pabersihan matoya kumkuman sarwa saji ngiring pamargin sang palatra

63


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Sang Putus Awarah-Warah

mémé bapa mindon kalawan misan pianak adiri jua katinggal durung swagotrania genah makarya sami kantun kaliputing tangis kalaran

maselémpoh matimpuh masila sami mategepan kuwangi wiadin canang pangiring pandita nunas tragia ring atiti sami sané rauh mangremba

ida pandita awarah-warah indik pamargan sang waraatma moga angungsi luihing genah ngiring acepang mangkin sang palatra

sembah katur ring hyang widhi asembah puyung pinih sawiji nglantur sembah ring batara batari nglantur sembah ring sang pati

64


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Gagendingan Sang Palatra

wirama girisa indrawangsa katur gurnita ramia ring pakubon i lacur wénten naler nembangang bala ugu caritannya indik i pan brayut

kidung kekawiné tan papegatan angiring pamargin i lampus né kaduhkitan penyuluhé tragia ngaturang tembang negepin upakara sané kakaryanang

65


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Galahé Mamargi Sang Palatra

dinané ayu paniwakan pandita anggara wagé wuku matal catur laba maingkel mina tanggalé kalih likur sasihé kasa lebur awu kala sudukan

ketékan dina manuju setra dauh ayu galah utama kairing sami antuk swagotra yadnya nglanus né kapikamkam

66


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Samaptaning Lara

Puput manyarik samayané ring gumi Mangungsi ka tanah wayah ngaruruh sepi Atingal saking jagat sanghara tuwi Nyalanang lampah sang kawiswari

Larané pamuputné pati Patiné pamuputné tan yukti Mogi wastu sami pada mangeling Éling ring katatwan tekané pati...

67


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Satua Masambung

mlancaran ka sasak (4) Gdé Srawana

“Titiang ring asrama guru, margi ja mantuk sampun belus sampun Dayu iriki.”

68


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

.....Jeroné sira?” Sapunika pitakenida. “Titiang Madé Sarati, saking Karangasem désan titiangé Serai; sampun langkungan ring limang masa titiang iriki. Béh ngatuju macepuk, Dayu

kasinengkaonan ejoga...............” “.....Yan ten labuh tiang, yan ten beli Madé nyaup tiang, ten pédél tiang lilig motor? Mimi, motoré kén ukana nglilig tiang, beli Madé.” “Niki napi supiré jejeh ipun......... bé, pulisiné rauh.........” “Beli Madé, rawesang ja, apang tan dadi kakandan, nggih? Tiang ngelah pelilé........” Pulisine rauh, raris I Madé ngrawes; nanging taler kasuratang indiké, inggihan pacang masapsap mangda taler ngranjing ring repotan, indiké kasinengkaonan............. Asapunika indikidané ngawitin masawitra ring I Madé Sarati. “Silahkan nyonyah di sini duduk.” Mandoré nyorogang kursi. “Mandor, sudah mengerti bahasa Bali?” Sapunika pitakén I Madéné.

69


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

“Saya baru di sini, jadi belum mengerti bahasa Bali, bahasa Sasak cuma sedikit. Ini nyonyah, sop makaroni.................” “Aruh, Dé, aéng sing nauné begbeg orahanga nyonyah dogén.” “Kanggéang Dayu! Ratu ten wénten ngicén titiang di motoré pules, apang masih deriki iring...... Ten kadéna makurenan titiangé....” “Kadena ja, lamun sing.............” “Lamun kénten ngudiang ngraosang ten nau iwau?” “Bé duwegné nyangglak omong I Madé, malah dayanin.” “....Meen! Bantas Ratu, samalih anak istri dikapan titiang kaon!” “Da ja, bangga iju-ijuan, Dé!.... Mimi, jahen sajaan sopé...... sing ada nasikoné Dé? Takonang ja!” “Nasi ada?” “Tida tuan; orang tuan datang sudah petang hari, tidak ada tempo masak Jawa. Tamu-tamu lain semua makanan Belanda.....” “Titiang miragi gatra, yéning anak ayu, jegég, kocap tan kéngin ajum! Daweg Ida ring Bandung boya ngraina Ratu ngajumang masakan Belanda?” “Aruh, med tawang Dé kén masakan Belanda! Buina kudang tiban suba Yang sing taen naar kéné-kéné. Sap suba asanne.” I Madé jag kenyem, éling ipun ring rerawesan geguyonan sareng timpaltimpalipun guru-guruné ring sakolahan HIS. Ipun nguntuk, kliab liang mawonipun. ............Dayu nelektekang paningalanipuné, makliab liang, tur matakén, “Dé, adi liang pesan ulesé, Dé? Tuturin ja Yang dadi tempil sesekebané, pingit, Dé?” I Madé kedék ipun. “Bik, kakandan titiang sareng titiang muani-muani, purun titiang ngaturang ring Palungguh Ratu?” “.............Iiiiii I Madé Sarati ngangsan misi palungguh jani ngrawes. Apa upahin Yang, Dé?”

70


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

“Sampunang Dayu nakénang kakandan titiangé, nika upah titiangé.” “Buh, orahin ja Yang, lamut sing pingit jen! Nah, Dé, nah.” “Sampunang ké Ratu duka?” “Crucuh kéto? Lamun crucuh buwang?” “Tan wénten, musti kémanten ten crucuh, masa titiang purun ngaturang kakandan asapunika ring Ratu!” “Men, dong mara Dé.” “Bé, gasa pesan Ida....... Tabé, tabé titiang.” “Nah, Dé, nah....... Coba airnya, Pak.... minta lagi..... Apa, Dé?” “Aruh ten juari ngaturang, bendu nyen Dayu Priya.” “Da sih Madé Sarati nyambat adan Yangé.” Ica Ida I Madé taler kedék ipun, “Bé, Ida dadi............................” Mandoré pakisi sareng jongosné, makakalih nyengguhang I Dayu ring I Madé pangantenan. “Min, Min..... delok, delok, guneman ae, ora mangan-mangan! Manten anyar, ayake!” “.........Sapuniki Dayu, i tigang rahina timpal titiangé karantan-rantan kadung maguyunan indik kruna-kruna basa Bali sané kéngin anggén bebaudan.” “Men apa té énggalang!” “Kénten kocap, dagang dagingin degeng!” “Nagingin apa koné?” “Men tumbasin, dagingin pipis, masa ipun mlaib?” “Buin?...... Jaja apa koné ada, Dé? Bik jaja jahen ulesné to.....! Nah té lantasang tuturé!” “Désak kocap....” “Nah......... nah!” “Desek kocap!” “Mimi, kéto-kéto dogén paitungan I Madéné dadi guru!” “Men, titiang bajang muani, kramana.............”

71


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

72


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

“Bih, yan dingeha kén muridé, sing kimud, Dé? Nah, apa buin?” I Madé mendep ipun, tan purun ipun ngaturang. Mangkin, sané sampun di tuktuk layahipun. “Nah, Dé...... Apa to? Dagang dagingin degeng. Désak desek....... buin apa?” “Aruh, ten juari ngaturang! Nyen duka nyen, Ratu.” “Siiiing, kéwala da crucuh dogén!” “Masa nyen titiang purun crucuh..... mara kéto amun napi Ratu ten kenal ring titiang!” “Nah, té, énggal pesané pedih I Madé.” “Saja, né!” “Aruh, mahal pesan I Madé, apa buin...........” “Nggih pacang aturang titiang! Da..... Dayu kocap dayanin.” “Bééé! Pantes-pantes, laus-alus, sela-sela!” Ingkel I Dayu ica. Malih ajahanné................ “Yang nagih kadayanin oo, Dé? Sela-sela!” Malih Ida ica. I Madé taler kedék. Mandoré sareng jongosé saling singguk. “Seneng, wong nganten anyar, musti ae.” “Nah, jani, nah, Dé! Désak desek, Dayu dayanin ........yan Jaba kénkénang?” I Madé slegsegan, tan maha ipun ring pitakén ida asapunika pacang medal. Nengil ipun ajahan, raris liang kliabipun malih. “Nah, Dé. Nah pesuang kesatiané jani.......... Yan jaba kénkénang?” “Yan Jaba? Nggih!” I Madé Sarati kedék ipun... raris ipun nguntuk. I Dayu ngamalihin, “Nah, da ja bes mahal kéto!” “Nggih, pirengang nggih? Yan Jaba...... ceburin anaké.” “Bééé, bééé, aluuus I Madé...... siiing, sing, nyeburin apa, ee!” Ida nuding I Madé sambil Ida ica. “Dados magiet sih Dayu? Titiang ten ngaturin té Ratu nyeburin titiang.......” “Aruh, duweg saja I Madé.”

73


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

“Désak desek, Dayu dayanin, Jaba ceburin....... Nemin I Madé. Yang ngebah suba, kenyel sajaan Yang tawang.......” “Nyonya, kopi saya bawakan ke kamar!” “Tak usah, Pak!” Kénten Ida. “Dé, Dé! Kemo suba mo, juari sing Yang yan kakéné, nesdes orahanga Nyonyah dadogén.......” “Dayu, Dayuuuu! Durung arahina Ratu sampun tan éling ring rawes......” “Rawes kénkén, Dé, apa sapin Yang?” “Men i wau..... Sapunapi rawes Ratuné? Kadéna ja, lamun sing? Jani osah Dayu mara orahanga Nyonyah!” I Dayu kémad, Ida tan masaur raris nyrengseng ka kamaridané. I Madé bengong ngeton bancangidané, nanging pabahanipuné gebug ipun antuk gemelan........ “Madé Sarati, cai masih sing inget tekén rawes, mara ituni masih ngorahang bani nyumakutaang......” Asapunika ipun ring ati. Raris ipun ngaukin Ni Sari. “Luh, Luh, mai ja, aturang beli singgah malu di kakasihan beliné dini, nah.” “Da ja makelo nyen nah beli Madé. Tiang tan bani ngiring Ida padidi, tawang tamiuné ané di kamaré di tanggu nika, uling tuni nyeeng I Dayu. Ten léb-lébanga. Jejeh tiang, tawang!” “Nah, beli akejep dogén. Siiing, sing kénkénanga apa. Anak jegég I Dayu, kramana nengnenga tekén anaké muani.” “Aruh, bes kéto anaké nganengneng, nyep baana. Salaan kolkola aji mata gustin tiangné.” “Iri jenenga Luh sing?” “Iriii, iriii, kadonga.......” “S...... Sing ada I Raka né, kéto Luh?” “Men, ngénkén!”

74


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

“Kéto suba benehne jet joh di mata, di ati apang paak masi iiih, mara satia I Luh. Mara luh luwih!” “Meeen!” “Nah, suba ya aget ngelah I Raka.... nah aturang nyen nah, Luh, lamun Ida matakén, nah?” “Adi beli melid san ja, beli!” Pukul dasa liwat limolas menit, I Madé matengger ngungsi ka Kamar I Dayuné. Ipun ukuh alon-alon pisan ngampakang....... sengguhang ipun I Dayu sirep kantun. Yakti I Dayu polih sirep sawatara atengah jam nanging Ida malih maungu. I Made praya ngambil koper...., ipun ukuh ring montoré sareng supiré pules. Nanging makancing. “Bé, uda makancing,” asapunika ipun ngrengkeng. “Beli Madé, Beli Madé! Béli Madé ento?” “Oho, Luh, adi makancing teka?” “Bé, énggalang ja mulian Beli Madé!” “Nah dong ampakin anaké!” .......Mangkin jumahan sampun I Madé. “Beli, Madé, aruh, né mara ja juru ateh dadi tegok. Yan sing makancing jelananné méh celepina kamaré. Bagbag-begbeg tamiuné ané orahang tiang ituni.........” (masambung....)

75


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Geguritan

pujà saraswati Ni Luh Sari Suryastini

76


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Pupuh Ginada

Saktin Ida Sanghyang Brahmâ Ida Déwi Saraswati Ring raina Saniscarâ Nemu kliwon watugunung Galah Sang Déwi kapujâ Pinih becik Nunas panugrahân Ida

Ring tangané ngamel lontar Pinaka pangweruh suci Wina pindâ paripurnâ Angsa pinakâ panglebur Antuk manah wijaksana Duh Hyang Déwi Listu ayu carma petak

Sekar tunjung paksi merak Genah Hyang Déwi mâlinggih Wastran Ida sarwa petak Nika cihna sami sadu Dados panyupat awidya Sami sidi Nincapang pangweruh sastra

77


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Pupuh Ginanti

Saraswati puja katur Sembah majeng ring Hyang Déwi Dasarin kayun nirmala Nunas pângewruh sujati Ulengang ngaturang yadnya Mogi kicén sastra luwih

Raina banyu pinaruh Wus pujaning Saraswati Galah nyuciang adnyana Ring toya ening mabersih Lebur sahananing mala Pangeweruh sidâ manjing

Ni Luh Sari Suryastini, S.Pd.SD, embas pinanggal 17 Juli 1971. Mangkin madunungan ring Jln. Untung Surapati, Gang Samsam IIB no 2, Amlapura Bali. Makarya dados guru ring SD Negeri 3 Padangkerta.

78


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Satua Cutet

ulian kulit Anak Agung Ari Plasa Octoyota

Dini, di tengah kosan Bli Bagus ané madamar 5 watt, tiang sirep di pabinan Bliné. Kéto masi samar-samar rasayang tiang liman Bliné ngusap paban tiangé. Ngetél, ngangsan nuunan. Peluh iragané saling matemu, nrébés mamesik. Méh-méhan sing kena baan ngingetan buin, encén pagelan padidi. Miriban ené dadi saksi, nuturang pajalan tresnan iragané ané suba majalan duang tiban nanggu limolas lemeng. Bli pastika suba nawang unduk kasujatian tresnan tiangé. Tusing nyandang Bli nakonang mailehan. Apa buin kema mai ngugu ortan pisaga. Eda nyen Bli sumandangsaya. Kadirasa, ané kapingitang suba kasukserahang, pinaka bukti kasumekenan tresnan tiangé ané mamesik tuah kapining Bli.

79


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

“A

pa buin lakar tagih anggon muktiang Bli? Konyang sajan suba kaketogang. Jani Bli nguda buka kéné? Tiang tuah ngidih abesik tekén Bli. Sekenang buin I Aji ngajak Biang

tiangé.”

Bli Bagus tuah mendep, nanging limané tekek ngisiang bangkiang tiangé. “Apa Bli nu nyakit ati? Eda ja ento buin ingetanga Bli, suba atiban ané liwat kadirasayang tiang.” Kéto tiang nyekenang Bli Bagus. Pang kuda kadén tiang suba mautsaha, apang nyak Bli Bagus nyumunang nyekenang kasujatian tresnan iraga ngajak dadua ring I Aji, kéto masi ring I Biang. Nanging, Bli Bagus satata mendep. Kadirasa bibihné majait, tusing pesu munyi nang akecap. Mirib nyakit keneh, ulian I Aji dugasé ento ngorahang... “Ih caiii!!! Cai baduda! Teka mai ka linggih anaké agung, nyambatang lakar ngundukang tresna! Tresnan nyéné takonang cai to?! Suluhang ibané malu! Dong jlema sudra buka cai bani clapat-clapat mai! Numitis cai buin cepok tusing karuan pantes masanding ngajak pianak gelah!” Kadirasa macepol tangkah tiangé dugasé ento. Tumbén ya tiang ngajak gegélan, dong kéné bakat tepuk. Sebet pesan yén tuturang. Nyag, dedek lidek. Nyeledét tiang ka tongos I Bli majujuk. Eda nyen iyéh, kadirasa anak ngorahin

80


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

negak tusing ada. Kenyem manis yéning ada tamiu suba matilar, kija kadén ambaina. Mirib ka tongos ané joh sawat, engkebina baan petengé dingin. Malipetan I Bli, nguntul, laut matilar. Nyajang ujané sada bales, nututin pajalan I Bliné mulih. Usapan liman Bli Bagus sarasa malénan, tusing patuh cara dibi puan. Apaké ulian sesai iraga malaksana kéné? Mara matunangan, nanging suba cara anak makurenan. Apaké Bli med ngajak tiang? Ahhh... tusing bani tiang nakonang, kadirasa petakon ané malunan tuara sautina. Nadak Bli Bagus matintingan saha ngorahin tiang bangun uling di tongos ané paling demenin, sai ngaé engsap tekén galah. “Adi, adi Gung Ayu... Adi gagélan sané banget sayangan lan tresnain Bli. Kadi baos adiné wawu, suba konyang sajan kaketogang. Jani iraga ngajak dadua buka anaké macemplung ka tukadé, suba belus. Lepég. Kanti béndan adi lakar ngoyong di tukad ané patuh? Kéto masi Bli, tusing ngidang terus mengkeb-mengkeb buka kéné. Yén dadi tunas Bli, lan ja bareng ngelangi ka tongos ané melah. Diapin tan parestu Aji lan Biang ané banget arepang adiné. Nanging, percaya ja tekén paukudan Bli. Bli sanggup ngawé adi bagia.” Tan palémpas paliatan I Bli ngajakin tiang kawin lari. Bagia ningehang kasumekenan Bli Bagus tekén padéwékan tiang. Kadirasa tokéné ngampel dibucun témbok kosané milu masuryak girang. “Cekcekcek, oké! Cekcekcek, oké!” Nanging, ada masi ané ngaé tiang ingguh. Kéweh tiang ngalahin I Aji lan Biang yén buka kéné pajalané.. “Bli... Uli di dasar atin tiangé, liang pesan ningehang kasujatian tresnan Bliné lakar ngajakin tiang ngantén. Nanging, kéweh masi baan tiang ngalahin I Aji tekén Biang. Baat karasa keneh tiangé yéning nututin Bli kawin lari.” “Yén kéto, Bli tuah sanggup ngemang adi galah abulan. Léwat kin abulan, Bli suba sing ngidang.” Nguntul tiang ningehang pabesen Bli Bagus. Ngajohang karasa gelutan limané. Tiang lantas bangun, ninggalin Bli Bagus tan panyanggupin

81


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

pangidihné tekén tiang. Krana tiang nawang, Bli bagus sing mungkin ngalahin tiang. Uli di jalané neked jumah, nguda tumbén jeg enduk gati awak tiangé. Sirah sakit, nanging paesé ngetél. Jeg éncéh sajan. Apa ja mirib kuangan, jeg cara anak ngidam pragat makecuh. Ééittttt... Ndén malu! Anak ngidam??? Prajani nrugtug tangkahé, apa buin tamiu bulanané suba liwat tanggal. Kenehé kal mastiang, kanggoang meli téstpack di Indojuni. Mara neked di mukak kasiré, suba jelék kenehé. Sada kasiré nak muani. Kéngkénang kal ngorahanggg?!!! Prajani ketug-ketug tangkahé, apa ené madan gejeran tresna?? Aisss, gejeran tresna koné, hahahaa... Sing kéné sing kéto, juariang gén ba néh, suba ngantré masi anaké lakar ka kasir ulian tiang bengong ngenehang ané tidong-tidong. “Mas, yang biru itu satu.” Nak Jawa ané di kasir, tawang uling adané ané magantung di kantong bajuné. “Yang mana mbak?” Atahh!! Misi matakon kasiré, ngalantas suba. Nah pang énggalan . “Téstpack yang biru satu Mas.” Bakat tegehang sebengé, pangsing takona kéné kéto kin kasiré. Suwud mabayahan tiang tusing malipetan mulih, tiang nuju kosan ané majarak 12 km nganggon motor vario selem. Neked di kosan, setata lampu ané 5 watt nyambut tiang. Idup, akon ngaremeng. I Beli tusing ada di kosan, pasti ia mulih ka kampung, miriban pedih krana unduké dibi. Suba turah panadiné, garis dua pesu uling di téstpack ené. Nanging kénkén kadén, sing kena baan ngorahang isin keneh tiangé jani. Kadi majalan di titi tan patali, sing ada tongos magisiang. Ngejer batis tiangé, lemet. Mautsaha tiang nyegjegang awak, sakéwala jeg maserod awak tiangé di témbok kamar mandi kosané. Sing taunan yéh matané ngetél pesu, sayan bales, nrébés. Tiang sing nawang apa ané makada tiang ngeling, sesek sajan rasa tangkahé, baat.

82


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

83


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Enu masé dini, di batan lampu 5 watt tiang makeneh, ngundukan pajalan ané lakar ambahin tiang. Apa ké tiang ka umahné Bli Bagus, ngorahang paundukang tiangé ané suba mawak dadua? Apa tiang ka jero, ngorahang ring I Biang? Nanging, jelék sajan kenehé. Rasan tiang I Aji tusing lakar nerima. Nanging Biang? Rasané Biang lakar ngerti keadaan tiangé jani. Motor vario selem ané dadi saksi pajalan idup tiangé, peteng lemah ajak tiang ngukur jalan. Jani, lakar ajak tiang mulih. Kaparkirang motoré, adéng-adéng tiang majalan, ngalih I Biang. “Biang...” Pesu masi munyin tiangé, ngejer. Kagelut lantas bangkiangnyané, ditu pesu ling tiangé tan kadi-kadi. Ulian bingung kin paukudan tiangé ngéling, Biang ngajakin tiang negak di plangkan ané maembatan di prantenan. Ditu tiang nyaritayang unduk paukudan tiangé, tan lali tiang nunas apang Biang nyarengin tiang matur ring I Aji indik kasujatian tresna ané gelahang tiang tekén I Bli. Sagét ngaap karasa pipiné, sing madaya tiang tekén Biang. Dadi ati namplak paukudan tiangé. Kakedeng lantas liman tiangé, saha gelur-gelur I Biang ngaukin I Aji. Kaentungin paukudan tiangé, asah tekéning tanah. Tan kodag baan tiang naenan sesek tangkah mirengan raosné I Aji ané nyutetin tiang apang ngulungin belingan. Negak tiang dibucun kasuré, ditengah kamar ané kakonci baan I Biang. Nguda makelo pesan majalan galahé ané jani. Tuah awai tiang ngrasayang keneh liang, sebet, pedih. Jani buin kaisinin baan rasa kilangan. Tan sanggup tiang kilangan pianak, diastun ja enu marupa getih. Nguda kéné pesan pajalan ane tepukin paukudan dewek tiangé. Dot tiang ngabarin Bli Bgus, sakéwala HP tiangé suba tagiha kin I Aji. Samar-samar tiang nolih matan jam, suba nuju galah kutus semeng. Sing taunan dibi sanja sirep ulian baat paningalané suud ngeling. “Krééokkk....” Makréok basangé semengan, inget tekén déwék tondén ngajeng uli dibi.

84


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Nanging kamaré makunci, kudiang tiang jani pesu. Pedalem pianak di tengah basang tiangé, sing kena apa uling dibi. Mara tiang bangun, sagét I Biang teka ngaba nasi apiring, maimbuh yéh agelas. Nanging asing sajan katepuk pil ané enu maségel dibucun naréné. “Ngajeng malu, Biang nawang Ayu sing ngajeng uling dibi sanja.” I Biang ngenjuhin tiang nasi ané matatakan naré. Kénkén kadén seduk basang ané sing ngidang naenan sagét ilang, tan pasambat. Mirib ulian tiang nengil, sagét Biang ngorahin tiang ngajeng pil vitamin. Uli dibungkusané tiang curiga, krana mérekné krasa asing. Misoprosol lan Mifepristone, kéto tulisané. Krana tiang percaya ngajak Biang, kabukak lantas pil ento. Mara tiang nyemak iyéh, kagisi liman tiangé baan I Biang, sambil maitukan. “Malénan carané ngajeng pil ené. Isep di betén layahé pang kanti engkes laut telah.” Seken sajan Biang ngorahin tiang. Laut katuwutin cara ané orahanga kin Biang. Kaisep pil ento dibatan layahé. Rasané sing kena baan tiang ngorahang, pilné sing marasa apa, akon keset sajan bena paesé. “Suba telah pilné?” Tiang tuah maanggutan. “Binjepan yén suba sakit basang Ayuné, énggalan ka kamar mandi.” “Nguda Biang nawang tiang kal nyakitang basang?” “Pil ento anggon ngulungin belingan.” Makesiab tan kadi tiang ningehang Biang ngorahang buka kéto. Dong aluh sajan Biang ngorahin tiang. Apa ké Biang tusing nanggep pianak ané di tengah basang tiangé ento masi cucuné? Sing madaya Biang ané sanget bakat percaya, dadi ati ngulungan buah basang tiangé. Sing taunan tiang nengkik, ngorahin Biang pesu. Sing kuat buin tiang nyalanang pilihan idup ané katentuang olih reraman tiangé. Tan ké wenang tiang nyalanang idup nganutin apa ané ngawé tiang bagia? Apa ké lekad dadi anak luh mula lacur buka kéné? Manyeselin déwék tiang lekad dadi anak luh, maan nasib buka kéné. Nyén buin lakar

85


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

percayain tiang? Yéning Biang miwah Aji ané banget sayangan tiang, dadi ati malaksana buka kéné kapining tiang. Tiang, tiang pinaka buah basangné. Apa ké Biang miwah Aji takut yéning tiang yerod? Nanging Biang ngajak Aji apa ké sing takut suba ngulungin belingan tiangé, satmaka cucuné pedidi? Kenjel tiang ngamigmig pedidi sambilang ngeling. Kuang kin awai tiang ngarasayang dadi Ibu, kuang kin awai masi tiang lakar kilanganan pianak. Kuang kin awai mirib tiang kilangan paukudan déwék. Sagétan pesu sakit basangé, maklies. Tan sanggup baan naenang. Puntag-pantig di duur kasuré. Peluhé nrébés pesu uling paukudan tiangé. Liman tiangé ngejer naenang sakit. Sing kéna baan ngorahang sakitné. Jeg nagih pegat karasa basangé uling diawak tiangé. Uduh Bli Bagus, tau ké Bli yening tiang dini kasakitan?! Makelo sajan tiang naenang sakit basang. Sing taunan batisé suba maurab getih. Dot sajan tiang makaukan, ngidih tulung. Nanginng bayun tiangé suba telah, sing ngidang masuang munyi. Ulian sing ngidang nanggehang buin, baat peningalan tiangé nagih ngidem. Ngangsan samar dingeh tiang munyi anak di sisi. Nanging besik sajan ané kaselselan. Yén dadi baan tiang, dot sajan nguliang idup ané makulit.

86


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Satua Masambung

satuan ati (3) Agus Sutrarama

Payu Nada milu di kapengurusan OSIS. Nuju nerima sisya anyar, ipun milu malonco adik-adik kelasné, ngadumang disiplin ané masih ipidan kawarisang baan kakak-kakak kelas ipunné.

87


Suara Saking Bali

“B

Édisi LIX | Séptémber 2021

li Nada..” Nada makipekan ningeh munyin anak luh ngaukin uli duri. “Tiang.”

“Yang Nia, pidan yang masih di SMP 1, adik kelas Bli Nada.” Anak luh

jegég ané nyambatang adané Nia ento ngenjuhang kertas malipet. “Tiang jak Gék Iswari, alumni SMP 1 ané masuk driki. Bli Nada, Gek Is nitip jak tiang.” “Mm.” “Gék Is sedek sakit, ten nyidang nyerahang langsung. Yuk, Bli Nada tyang pamit.” .. Bli Nada, ampurang tyang ten nyidang nyerahang surat tyang langsung, tyang sedek sakit mangkin .. .. Tunas tiang sampunang Bli Nada ngejohin tiang ulian surat tiang niki ngih .. .. Gek Is .. Nerima rasa. Surat rasa kagum, kéwala Nada tuara ngerti lakar kudiang mesti ngundukang ento. Kaliwat runtag, pangenah ne gagah, ah, sujatiné ngalih jalan makelid. Sabilang ada selah mapapas, Nada lakar ngalih jalan

88


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

pintas, kenehné apang sing ngaénang Gék Is kaciwa. Kéwala, “Nia, apa aku pelih, o?” “Aing kok, Gék, uba beneh ento. Semangat.” Uli joh, lek-lek ané maadukan baan rasa tan padaya, Nada ngintipin. Nia tetep ngemaang kenyem, kéto masih yén uratiang Gék Is tuara ja sungsut, tetep ngelah kenyem, kéwala tuara ja juari kanti ningalin Nada. Ah. Tuara salah yan ngelah rasa demen ngajak anak, kéto masih tuara pelih yén tusing nyidang nerima rasa ento. Kéwala lakaran dadi pelih yén ngabiasaang ané sujatinné tusing enu cara biasanné. Buka tuara nawang apa, diapi sujatinné suba nawang, suba maan mamaca isin keneh anak ento. Ai lan ai maganti, carita lan carita sisya SMA, né jani ngenjek kelas telu, Nada nemuang gerudug soleh ento, rasa ento, uli anak luh ané negak di bangku simalu, Dyah, anak luh mabok lantang, ané semunné bisa ngaénang ulung don jepun malun kelas tiga Bahasané dadi kélangan gravitasi-né akejep. Dyah, ané dueg ngigel lan mesuang arguménné kala diskusi di tengan kelas. Ané simalu ngaénang Nada dadi majanji di ati, “.. Dyah, kamu sing benehné sedih ..” Dyah ané kasayangang baan timpal-timpalné. Kala ipun sungsut, lan makejang timpal-timpal luhné maekin, tur nyalimurang ipun, Nada malengok, buka minehin tanguda dadi déwékné bisa milu dadi sungsut. Nguda yén timpal-timpal luh ané lénan dadi sungsut, kéwala yén Dyah, sing dadi! Rasa ané kapertama kaangkenin tuah ulian rasa matimpal ento, ngansan wai dadi soleh. Nada lakaran misemengin teka ka sekolah, apanga nyidang nyelepang kertas misi kruna-kruna panyemangat di betén bangkunné Dyah. Hah. “Nyén né ngejang ené..?” Dyah nakonin timpal-timpalné di samping kala ningalin kertas ento, semeng ento. Kéwala makejang kipak-kipek. Nada di duri mendep naenang ketug. Ada maling jejeh ketara? Nada nawang yén Dyah suba ngelah tunangan, hah, kéwala tusingké masih hakné Dyah nawang, enyén sujatiné pamuja rahasiané uling pidan ento? Buin

89


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

cepok, tusingké Nada dadi pengecut? Télan ujan ngewarnin papalasan, dina siduri, dina perpisahan. Nada malaib ngepungin, apang nyidang gen ningalin Dyah, kala ka parkiran, nyaluk hélmné lantas ilang kaselatin baan ujan. Kerugné kataenang, ngurek belogné joh di tengah, ané setata kasumbungang ipun dadi tresna tan pamusti kawales. “Da, mai, uba mulih ia.” Munyin timpal ipunné Dharma dugasé ento, apaké suba nawang tingkah soléh timpalné ané tawanga tondén taén ngelah tunangan ento. Manian di suba makelo tamat SMA, tuah Dharma ané lakaran kaceritain baan Nada unduk carita nemu lan nerima rasa ipunné dugas SMA. “Nada.” Nada ané sedek ngenjuhang adeng akrésék ka tongos anaké lakaran manggang saténé makipekan, nuju suarané ngaukin ipun, “Gendis.” Buka putri keraton Solo. Nada percaya, sing ja déwékné dogén ané malengok dugas ento. Braya muani lénan ané ada teka ka umahné Bapa Man, matulungan kala nyanggra upacara pawiwahan Mbok Suryané buin mani lakar kajuang, masih sasur telung dasa lima. Gendis mabusana adat Bali, bokné selem ngansan lantang kategul, abana ka malu, nekepin pala tuun ka tangkah tengawanné. Kenyem ipunné, remawa nguda ning telaga. “Enyén jek ento Dé?” Anak muani, penyamanné ané sedek nuruhang adengé payu nakonin Nada. “Oh, to ponakanné Mémé Adé. Né nengil di Surabaya..” Diapi suba makelo, lan Nada suba tuara enu ngerambang unduk kenangan masa liwatné ipidan ngajak Gendis, tusing nyidang ia ngengkebang yén sabilang Bapa Manné ngelah gagaén, diapi sing ja lakar juari nakonang, Nada enu mangantiang Gendis, tusingké ia lakar mulih. Uli mobil gedé warna selem melengis ento, ipun tuunan, majalan ngajak Mamakné, lan Papané ngatehang di duri. Nada ané muanné malengis, awakné peluhan angit enu nyidang ngerasaang, ketug ento tondén madan seken ilang endén uli tangkahné. “Nada, ajakin jep bli-bliné diwangan mulihan makan malu, suba tengai ené.” Munyin Mémé Adéné uli tengah paon, dikala ningalin Nada liwat.

90


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

91


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

“Oh, nah Mé Adé.” “Dé Nada.” Makesiab Nada ada anak di durinné. “Éh, Bu Man.” Bu Man, mamakné Gendis jani di durinné. Lan ditu, Gendis ayu jegég di samping mamakné, kenyemné manis. “Gendis nak rencanané kel kuliah di Bali, Dé.” “Oh, mm.. bagus. Di..ja rencanané Gendis kuliah Bu Man?” “Di Unud..” “Oh, iya iya, mm.. yang tuunan malu kejep nah Bu Man..” Gagaéné suba madan puput. Galah nyama brayané kasanggra, suksmaning manah sang ngelahang karya. Dademenan Mémé Adé mula memasak, jukut don blimbingé maurab baan basa manis, bé siap sisit mabasa nyuh, saté bé pasih panggang, pindang cekalan, basa tabia lan tomat, kasampurnayang baan desert semangka, barak manis, kéwala tetep tuara nyidang nyaihin kenyem anak luh mabaju barak ané negak tuara joh di malun ipunné. “Dis..” “Ya, mak..” “Nada anteng anakné, o..?” “Mm.” “Anak anteng kéto pasti dot ngalih anak luh ané anteng masih. Hmm, kéné panak mamaké malesné…” “Ih.. apa sih mak.” “Tapi nyanan cobak kel takon mamak, nyén nawang Nada enyak ngajak panak mamaké ené.” “Jangan mak!” “Haha, ngga.. mamak mecanda..” Nada ané iteh nulungin mabersih di beténan tuara ja rungu ngajak apa ané sedek kaortaang tekén Mamakné Gendis lan Gendis. Ibuk di atinné, nawang yén Gendis milih makuliah di Bali mebalik tuara ngaénang tis. Abesik, tongos paek, buka nuntut rasa ‘Muanin’ né Nada, nuturang rasa ané taén gelahang

92


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

ipun, apabuin rasa ento mabukti enu ada, tuara kedas ilang. Né buin besik, ah, apa buin lakar dadi ajumang, yén cita-cita dadi seniman ané taén satuaang ipun ipidan dugas enu kelas lima SD tekén Gendis, tuah lakar dadi satua puyung ‘omong kosong’! Kala payu né jani Nada dadiné lakar ngelanjutang ka Jurusan Pariwisata. Joh san. Pariwisata? Tusingké ento paek tekén pesiar? Tusingké ento paek tekén bisa ngelahang mobil Civic keren buka dademenanné Gendis? Tusingké jurusan pariwisata mula beneh baang ané dot lakar sugih? Tanguda tuara nyidaang makaik buin, Nada? Tuaraké enu ada ané lakar sumbungang? Kampus Pariwisata Bali, bukit-jimbaran, pamuputné dadi pilihan enjekan baisné Nada selanturné. Tegeh candi bentarné kalikub baan andus gading sanjané ento. Ujané tuun kapah-kapah, medemang buuk putih karang kapur bukité, sakéwala, tuara nembahang grenjit kangen di angkihan ipunné. Hh, Nada negakin montor bébék Shogunné marérén di malun télpon umum ané ada paek kampus ipunné. “Halo, soré..” Suaran anak luh ditu ngangkat télponé. “Mm.. bisa saya bicara dengan Gendis..” “Gendis.. oh, Sangayu. Yu.. ada yang nélpon nih!” Kénkén ja baut plat montor ipunné, ngrotok nagih kelés, ulian baas wanen ngaliwatin jalan benyah batu kapuré. Kocak munyinné, ulian ngawanénang déwék nélpon sang ané setata kaipiang suaranné, sanja ento. “Mm, soré.. maaf dengan siapa?” “Gendis.” “Nada.” … “Gimana ospeknya?” “Bagus. Nada gimana?” “Iya, lancar, udah selesai juga.” …

93


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Pacrétcét peluhné Nada, buka kélangan repékan, apané buin musti lakar takonang. Ditu lantas ia ningehang ramé munyin anak di telponné. “Mm, Nada, aku diajakin ke pantai ama temen-temen.” “Oh, iya, iya, sana dah.” “Mm.” Télponné katutup. “Wih, Ayu.. cowokmu ya Yu..?” “Ngga.. temen kok Mbok Tu..” “Oh.. yuk, berangkat kalau gitu!” Di tongos ané malénan, Nada, nyang abedik pa runtagné tuara nyidang kabayah. Baat aban-abanné, ngansan. Hah. “Hahaha ..” “Hush, Dhar.. igisin dik, aduh bok ragané.” Dharma, kedékné kaliwat ningeh ortané Nada unduk ia maan nélpon Gendis. “Pasti jegég anakné, o?” Petakoné Dharma buin. “Hmm.” “Cén jegégan kén ené?” Dharma nujuhang foto di album SMA-né. Ditu ada fotoné Dyah, ngajak timpal-timpal kelas tiga Bahasa ané lénan. “Hm, jegégan ené.” Nada ngajengit. “Huahaha,” Buin Dharma nyangetang kedék, buin sambilanga nguca bokné Nada. “Da, bin puan aku ka Surabaya. BST. Doakan lancar nah.” “Hm, of course Dhar. Semangat.” “Raga dot muktiang, jak makejang né taén nyampahin keluargan ragané. Ané peliatné lakaran gadang sik anak né sugih, lan tuara lakaran nyak nyapatin anak né beténan. Nah, raga kel ngaé anak ento ningalin raga.” Nada nawang kija lakun pedihné Dharma ento. Sri, ané patuh masih masuk di SMA 3, masih timpal SMP-né Dharma, lan ipun tuah tresna kapertamané Dharma. A banjaran, kéwala kénkén kadén, mirib mula aban-aban méménné

94


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Sri kakéto, dugas Dharma taén melali mulihné Sri, saget tusing katakonin baan méménné I Sri. Dharma ngelah pangerasa, ajin déwékné matatu dugas ento. Tatu ané ubadné tuah yén nyidang muktiang, yén déwékné padidi lakar nyidayang menékang taraf ekonomi kulawarganné. “Men, yén Gék Is to kénkén kabarné?” Patakonné Dharma ngaé Nada simpatan, téh botol di pipétné macelep bedik ka song cunguhné. “Haha. Asané gasné makiré raga perpisahan to, maan tepuk raga uba ada cowok ané ngandéng ia.” Abetné Dharma buin, ngemang selah timpalné ngebrisang cunguhné. “Oh, kayakné uba ngelah tunangan..” Sautné Nada adéng-adéng jejeh buin simpatan. “Haha, kénkén kamu né Nada.. jeg makejang ngalahin… Yén I Dyah, asané énggal kel ngantén to jak Toplak.” “Oh, kéto o Dhar?” “Gas iseng takon raga, Dyah, kamu kel ngelanjutang kija? Raga kel ngantén Dhar, masak kéto sautné, haha.” Ningalin timpalné ané dadi malengok buka liu kenehanga, Dharma buin nugtugang. “Da, santé gén.. do to sanget pikira, jodoh kamuné sing ja kal kija. Jeg ngelah aku timpal buka kéné, ee.. nyén adanné Gén..” “Gendis..” “Ao ao, adan lengkapné koné sing tawang.. Mara nawang tanggal ultahné, lantas ngirimin surat misi kartu ucapan selamat ulang tahun ka alamat kostné ané pelih, lantas suratné mabalik buin. Kadén ja balesan, yéé.. tahu-tahu surat padidi mabalik, wuakakaka….” Buin bungker I Dharma ngingetang satuanné Nada dugas ipidan. “Nah, nah.. walék gén ba raga..” “Kéwala, kamu uba ada usaha adanné to Da… diapin keberuntungan tondén berpihak, kikikik. Da, tetep ada né syukurin raga..”

95


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

“Apa Dhar?” “Kamu enu normal.” “Hadéh.” “Inget dugas raga ngemang kamu hadiah ulang tahun ipidan to? Spésial khan??” I Dharma ngajengit naenang kedékné nénggél. “Ao, hadiah buku, makaput baan deluang koran, matulisan: selamat ulang tahun, Bos! Di tengahné misi lalima buku novél Sengama mambawa nikmat… wuakakakaka.” Ajaka dadua payu kedék tan patulungan. “Sajan jail..” Nada buka ngarimik. “Tapi nyak khan serieng-serieng bana mamaca khan…?” “Nyaakkk…” “Wuahahaha, Nada.. Nada..” Matan ainé mara san kelem bedauh, di selag-selagan tanah umané tuh ané sing tawang buin pidan kar dadi apa. Mesuang peteng, nah, kénkén ja. Ibiné suba liwat, buin maniné pasti kar teka. Iraga? Tuah mayah sakancan samaya. (masambung....)

Agus Sutrarama magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”.

96


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

puisi-puisi komang sujana (ki jugul) 97


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Sayah

Guminé nedeng sayah Enu masi gagah pangenah Tusing dadi kalah Matograh nyama gelah Tegak umah dadi kantah Akéténg tusing ngelah Makejang telah bah sayan layah

Guminé nedeng sayah Pabedikin abah cékah muah ampah Malaksana ané tawah-tawah Rajah tamah pragat nagih nadah Apang tusing sanget benyah Idupé osah sirepé blangsah Sakité ngahngah Sengsarané ngahkah Kanti ngakah

Guminé nedeng sayah Maka cihna suba wayah Sugih lacuré asah

98


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Ngastiti Sang Hyang Titah Apang tusing kena raja pinulah Laksanané corah jalan uah Mulat sarira apang katah Dasarin itep ngayah Caluhang yatna salantang galah Ngulati gumi gemah ripah Kemu mai élah Idupé bungah

(Ki Jugul, 16/06/2021)

Ampura Guru

Saking niskala guru ngadakang tiang Madasar patemoning Hyang Ratih miwah Semara Wit makasami wit ring maya pada Ngicénin uirip kabaos Sang Hyang Jagat Karana Nanging ampura … Sembah pangubaktin titiang kantun tuna

Saking garba guru ngemit tiang Kantos embas ka jagat pada Ten ngétang sengsara duka lara Madasar tresna sih kaupapira

99


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Nanging ampura … Durung sida ngwales ban tresna muah arta brana

Saking alit guru ngajahin tiang Maka dadalan tiang nawang Paundukan idupé beneh kalawan iwang Kaweruhan tata susila dasar ngunadikayang Nanging ampura … Durung paripurna tiang nglaksanayang

Saking kajajah kantos dados panegara Guru nabdabang jagaté kerta raharja Sida tiang ngisinin idup ring sekala Masekolah ngrereh pangupajiwa Nanging ampura … Durung kukuh titiang makrama nyalanang darmaning negara

(Ki Jugul, 17/06/2021)

100


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Jero Korona

Yéning batbat sayan nglimbak Sayan uug yening purun mamurug Yéning kasaru sayan sengkala tan patanggu Sayan benyah yéning abah manusa ampah

Gering agung kawangiang patut Icén margi nénten ngawé pati Saksat bikul kabaosang Jero Ketut Mangda usan nyengkalén wong tani

Gering agung sasab mrana Patut kasengguh Jero Korona Kasapa kaupacara sekala niskala Mangda nénten nyansan raat daging buana

Jero Korona rarisang mamargi Sampun sué nguasa siang ratri Jero Korona sampunang mawali Icén galah manusa ngwangun gumi

(Ki Jugul, 18/06/2021)

Komang Sujana (Ki Jugul), makarya dados guru Bahasa Bali ring Buléléng.

101


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Kitut

ya orain petéka bulun matané Kadék Sonia Piscayanti

102


Suara Saking Bali

I

Édisi LIX | Séptémber 2021

pidan waktu kondén ada jaman fake eyelashes atau bulu mata palsu, amen ada nak tua ngalakin panakné ané sing dadi orahin, atau dadi orahin tapi purak-purak sing ningeh, atau amen orahin nengéng matané, tapi sing

ngerti apa-apa, biasané nak tuané ngomong kéné “ya orain petéka bulun matané”. Artiné “Saya kasi tahu kok kamu hitung bulu mata saya.” Éh kénkén maksudné né. Menghitung bulu mata? Like, seriously? Hanya di Bali ada nak meték bulu mata. Di luar Bali, nak ngaé bulu mata, dini meték kéto, héhé. Artiné adalah da mendep gén yén ada nak ngorahin, resepang. Ngertiang. Da bengong. Cara meték bulun mata. Kan bengong, mendep, konséntrasi. Meték bulun mata, kénkén carané ah. Kondén ada tutorial meték bulu mata, meskipun nak memperpanjang bulu mata to ba liu gati. Ané pakét 100 ribu sampai jutaan ada. Né artinné uli pidan bulu mata to memegang peran penting dalam kehidupan ené. Tusing kaléngkaléng. Sujatinné, uli dija séh tekané métafora ‘petéka bulun matané’ ené? Pertama, karena yang uli Bléléng, yang ningeh né di Bléléng. Kontéksné ipidan kan bengkung-bengkung cerik-ceriké, sing cara jani, (jani bengkungan buin, héhé), trus amen ada nak tua ané suba ngewai ngemaang munyi panakné, tapi sing berubah, biasané kaukina panakné, ajaka ngomong face-to-face. Ditu suba uyaka panakné aji munyi. Réspon panakné biasané keleh-keleh dogén. Nawang keleh-keleh? Bengong sing makijapan. Tidak berkedip. Nah ditu suba ya orahanga meték bulun mata. Soalné kan pas tatap muka to, amen seken menatap to, cara nak meték bulun mata. Padahal kan iraga sing ngidaang meték bulun mata. Bulun matané meték raga mara aluh. Hahaha. Kedua, biasané, ipidan anaké galak jak panakné to kontéksné nak cuma ngemaang munyi gén (memberikan suara saja) sing misi ané lén. Soalné munyi gén gelahanga jak orang tuané. Héhé sorry. Amen jani galak kan sing munyi baanga panakné, tapi pesan WhatsApp, kéto lah. Atau émail. Resmi gati. Ipidan,

nak

makejang

nu

kontéks

103

interaksiné

menggunakan eye-


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

contact (kontak mata) lén cara jani, daring makejang. Kayang ngalakin panak masi daring. Onliné, bisa video-call sambil ngalakin, dija ngidaang meték bulun mata, pulsané telah ada ja. Nah kétolah jani, makakné ba memudar ungkapané ené. Tapiiii amen nu ngelah nak tua jaman lekad tahun 1940-an sampai 1950an, nu pasti sai nganggo ungkapané ené. Kayakné. Nah dalam kontéks jani, kenapa sih adi kapah iraga ningehang petéka bulun matané ené, atau nyén téh jani sempat meték bulun mata? Pertama, cerik-ceriké jani liunan ngaba hapé. Sing taén tatap muka jak nak tua. Nak tua ngorahin A, jawaba sambil tileh ningalin hapé. Tundéna makan, sambilanga mabalih hapé. Tundéna malajah, masi ngaba hapé. Tundéna kayeh, masi ngaba hapé. Tundéna ngéngkén gén ja, jeg pasti ba ngaba hapé. Kedua, jani suba sing jaman ti meték bulun mata, adénan meték pis, meték follower di instagram, meték followers di tiktok. Sing ada nak sempat buin meték bulun mata, suba kegiatan ketinggalan jaman gati to. Sebalikné, jani anaké ka salon ngaé perpanjangan bulu mata, ané madan eyelash extensions. Kenapa séh anaké perlu gati memanjangkan bulu matané? Sing kanggo ané biasa-biasa gén? Pang kénkén téh amen ba lantang bulun matané? Ternyata dalam bidang kecantikan to, mata koné élemén ané paling pentinga. Soalné kan pandangan pertama to ka mata, dong ka hati, jadi dari mata mara turun ke hati, sing uli hati mara ka mata, apalagi uli usus ka mata, joh gati to. Makané, extensions to perlu, apang koné tebel bulun matané, jadiné matané to lebih hidup koné. Lebih berénergi. Nah, ba paham neked dini? Jani liu bajang-bajangé ka salon jam-jaman, memperpanjang bulu mata. Ada 12 sénti, 14 sénti, sampai 18 sénti. Trus jani ketebalané, ada masi magenepan. Ada ané tebal, metumpuk ya, ada masi ané agak tipis, ané halus, ada masi. Ada ané jarang buluné, ada ané démpét. Trus warnané masi ada magenepan. Ada warna selem, coklat, hijau, biru. Pink.

104


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Sebenarné, makin tebal koné makin melah matané. Padahal bulun mata to kan nak ringan harusné karena pas makijepan to pang sing makelo, tapi jani makin tebal bulun matané, makin kapah makijepan, soalné kan baat. Nah jani jenis-jenisné

makin anéh-anéh.

Amen ada

anak sing

demen extensions, langsung gén meli bulu mata palsu, dadi anggo trus copot amen suwud. Nganggo to ruwet misi lém, tur harus makelo. Pertama harus jangin lémné, mara antiang setengah kering, mara pasang, mara buin jangin lém, mara antiang buin. Mara tutup aji eyeliner. Mara jangin eye shadow. Mara jangin ané lénan. Apa buin patutné yang sing ngerti (bukan make-up artist héhéhé). Nah untuk anak ané sibuk, sing maan ngerunguang ané kéné-kéné, da khawatir. Ada bulun mata palsu nganggo magnét jani. Tinggal anggo gén sing perlu misi lém. Ba magnété ngeranaang ya ngoyong. Trus jenis-jenis ketahanan bulun matané masi aéng-aéng gati. Misalné kan ada bulu mata anti badai, bulu mata anti tsunami, anti mabok, anti air, anti panas, anti peluru. Silakan ba pilih. Nah untuk riset soal bulun mata palsu né bek ti ada di internét. Tapiii that’s not the point. Kembali ka ungkapan petéka bulun matané, jani suwud maca ésainé ené, ba ngerti sing, kenapa ungkapané ené punah? Ngerti kan? Keleh-keleh gén. Kijep-kijep gén. Ya orahin. Petéka bulun matané.

105


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

Kamus

kamus bali – indonesia ban n papan dr kayu 1

ba.nah n tumbuhan sj gadung

2

ba.nah n tali pusar bayi

ba.nar a 1 kurang serasi dl warna; 2 rambut pirang: masan jani liu trunatruniné mebok -- zaman sekarang banyak pemuda-pemudi berambut pirang ba.nas n makhluk halus;--pati (raja) makhluk halus (raja hutan) diwujudkan berupa kepala raksasa atau singa; --wong makhluk halus yg berbentuk manusia ba.nat a bagus; ba.nat.ang v baguskan ban.ban a pelan: pajalanné -- jalannya pelan; ban.ban.ang v pelankan; ban.ban.anga v dipelankannya; ka.ban.ban.ang v dipelankan (oleh); ma.ban.ban-ban.ban.an v perlahan-lahan; man.ban.ang v memelankan ban.ca.na → bencana 1

ban.cang n pinggang;

106


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

ban.cang.in v beri berpinggang; ban.cang.ina v diberinya berpinggang; ka.ban.cang.in v diberi berpinggang (oleh); ma.ban.cang v berpinggang; man.cang.in v memberi berpinggang 2

ban.cang, ban.cang.ang v kecewakan; ban.cang.anga v dikecewakannya; ka.ban.cang.ang v dikecewakan (oleh); man.cang.ang v mengecewakan: eda ~ timpal jangan mengecewakan kawan;

3

ban.cang n alat untuk meratakan batu paras, bata, dsb, bentuknya spt cangkul

kecil bertangkai pendek ban.car → lancar ban.cel a macet; tidak mau meledak; mejan: ketikusanné -- petasan itu macet ban.ci n sayur yg dibuat dr campuran sayur-sayuran dan kukuran kelapa muda; pa.ban.ci (be.ban.ci) n buah kelapa yg dagingnya tidak terlalu tua dan tidak terlalu muda yg dapat dipakai sayur ban.cih a banci ban.ci.ngah n 1 halaman depan puri; 2 di luar tembok puri ban.cuk a masam krn terlalu matang ban.cut v 1 cabut; 2 angkat; ban.cuta v 1 dicabutnya; 2 diangkatnya; ban.cut.ang v 1 cabutkan; 2 angkatkan; ban.cut.anga v 1 dicabutkannya; 2 angkatkannya; ban.cut.in v cabuti; ban.cut.ina v dicabutinya; ka.ban.cut v 1 dicabut (oleh); 2 diangkat (oleh); ka.ban.cut.ang v tercabut hak menggarapnya (tt sawah) (oleh); ma.ban.cut v 1 tercabut; 2 terangkat;

107


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

ma.ban.cut.an v tercabut; man.cut v 1 mencabut: eda ~ titi jangan mencabut titian; 2 mengangkat; membunuh: ~ urip mencabut nyawa; membunuh; man.cut.in v mencabuti, mengambil kembali garapan sawah dr sso ban.da n ikat; -- gina seniman tari dan tabuh; be.ban.dan n orang hukuman; ka.ban.da v diikat (oleh); ma.ban.da v terikat; man.da v mengikat ban.dah v jejer; ban.dah.ang v jejerkan; ban.dah.anga v dijejerkannya; ka.ban.dah.ang v dijejerkan (oleh); ma.ban.dah v berjejer; ma.ban.dah-ban.dah v berjejer-jejer; man.dah.ang v menjejerkan 1

ban.dang v beli; ban.danga v dibelinya; ban.dang.ang v belikan; ban.dang.anga v dibelikannya; ka.ban.dang v dibeli (oleh); ka.ban.dang.ang v dibelikan (oleh); ma.ban.dang v terbeli; man.dang v membeli; man.dang.ang v membelikan

2

ban.dang v seret; ban.danga v diseretnya; ban.dang.ang v seretkan; ban.dang.anga v diseretkannya;

108


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

ka.ban.dang v diseret (oleh); ka.ban.dang.ang v diseretkan (oleh); ma.ban.dang v terseret; man.dang v menyeret; man.dang.ang v menyeretkan 1

ban.dar n bandar judian; man.dar.in v menjadi bandar judian;

2

ban.dar,su.ban.dar n syahbandar

ban.deng n ikan bandeng ban.dil n duri rotan ban.ding n banding; ban.ding.ang v bandingkan; ban.ding.anga v dibandingkannya; ban.ding.in v bandingi; ban.ding.ina v dibandinginya; ka.ban.ding.ang v dibandingkan (oleh); ka.ban.ding.in v dibandingi (oleh); ma.ban.ding v berbanding: dumanné besik ~ dua bagiannya satu berbanding dua; man.ding.ang v membandingkan; man.ding.in v membandingi ban.drang n tombak memakai hiasan bulu binatang; ma.ban.drang v dihiasi dg bandrang (memakai bandrang) ban.dreng, man.dreng v menatap; memandang terus-menerus; ban.drenga v ditatapnya; dipandangnya terus-menerus; ka.ban.dreng v ditatap (oleh); dipandang terus-menerus (oleh) ban.dung v adu; tanding; ban.dung.ang v 1 pertandingkan; 2 bandingkan; cocokkan; ban.dung.anga v diadunya; dipertandingkannya;

109


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

ban.dung.in v tandingi; ban.dung.ina v ditandinginya; be.ban.dung.an n tiruan bentuk yg menyerupai aslinya; ka.ban.dung.ang v dipertandingkan (oleh); ka.ban.dung.in v ditandingi (oleh); ma.ban.dung v beradu; bertanding; man.dung.ang v 1 mempertandingkan; 2 membandingkan; mencocokkan tulisan dg aslinya; man.dung.in v menandingi 1

ban.dut n tali pemikul; ban.duta v diikatnya; ban.dut.ang v ikatkan; ban.dut.anga v diikatkannya; ka.ban.dut v diikat (oleh); ka.ban.dut.ang v diikatkan (oleh); man.dut v mengikat dg tali pemikul; man.dut.ang v mengikatkan dg tali pemikul

2

ban.dut n pepes yg direbus

ba.néh a lain; asing: wong -- orang asing; ma.ba.néh-ba.néh.an v berlain-lainan; ma.néh.an v berpisah dapur: ia suba ~ ia sudah berpisah dapur (dr orang tuanya) ba.neh n umpan; ba.neh.in v isi umpan; ba.neh.ina v diisinya umpan; ka.ba.neh.in v diumpani (oleh); ma.ba.neh v berisi umpan; berumpan: pancing ~ udang kail berumpan udang; ma.neh.in v mengisi umpan ba.nén p sebelum: -- Galungania lakar ngantén sebelum hari Galungan ia akan menikah

110


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

ba.neng → waneng 1

bang → ba

2

bang a merah: pucuk -- bunga raya (kembang sepatu) merah; -- bungkem (tt

anjing) yg mulutnya hitam, badannya merah; -- wétan warna merah di ufuk timur tanda matahari terbit ba.ngal a tidak pernah memperhatikan nasihat orang (tt sifat anak kecil) bang.bang n lubang galian; liang kubur; bang.bang.ang v galikan lubang; bang.bang.anga v digalikannya lubang; ka.bang.bang.ang v digalikan lubang (oleh); ma.bang.bang v berisi lubang galian; mang.bang v menggali lubang di tanah: banjaré ~ di sema warga banjar menggali liang kubur di kuburan; mang.bang.ang v menggalikan lubang ba.ngén v sering mujur dl usaha ba.nger → ketan ba.nges n bau yg tajam ba.nget Ami adv sangat ba.nget.ang v keraskan: -- mabaos mangda kapireng keraskan berbicara agar terdengar; ka.ba.nget.ang v dikeraskan (oleh); ma.nget.ang v bertambah keras bang.ga a bangga; bang.ga.ang v banggakan; bang.ga.anga v dibanggakannya; ka.bang.ga.ang v dibanggakan (oleh); mang.ga.ang v membanggakan bang.ga.yang Ami v biar; biarkan bang.gi a suka mengganggu

111


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

bang.gi.ang v biarkan bang.gras a 1 besar dan keras (berkatakata); keras (berbicara); 2 cepat marah (dl berkata-kata) bang.gul n tangga tunggal; sebatang bambu yg bersigai-sigai, biasanya dipakai untuk memanjat pohon kelapa, pohon enau, dsb ba.ngi.ang n sj buah-buahan hutan: pilihpilih bekul bakat buah --, pb terlalu mengharapkan yg baik, tp akhirnya mendapat yg buruk ba.ngi.ang.an n darah kotor yg keluar saat melahirkan bang.ka Ks a mati; bang.ka.ang v bunuh; bang.ka.anga v dibunuhnya; ka.bang.ka.ang v dibunuh (oleh); mang.ka.ang v membunuh bang.kak a sombong bang.kal n babi jantan besar bertaring; ma.bang.kal-bang.kal.an n sj permainan anak-anak dg menggunakan kerikil bang.kar.na n telinga merah pd ayam bang.ké n bangkai; mayat bang.ké.bai n sj meriam bang.kes, ma.bang.kes v bersin: ~ buung, ki gagal melaksanakan hajat 1

bang.ket Ami n sawah: ring -- katah wénten paksi di sawah banyak ada

burung 2

bang.ket n air perasan dr ubi-ubian, dapat dipakai sarana obat minum; jamu

3

bang.ket n tanda penyelamat diri secara mistik pd salah satu bagian tubuh

berupa arang atau bedak

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

112


Suara Saking Bali

Édisi LIX | Séptémber 2021

113


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.