Majalah Suara Saking Bali edisi 61 (LXI)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

i


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

1


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

daging majalah Pamahbah sing kija-kija (Ketut Sumadi) 3 Sorotan Cerpén nguangin kruna-kruna resmi di cerpén (Gdé Aryantha Soethama) 5 Lawat-lawat ané paling beneh (IGA Darma Putra) 8 Satua Cutet satak juta (Mas Ruscitadéwi) 17 rikala gering agung (Ketut Sugiartha) 42 bug! (I Putu Supartika) 54 manah kuning manguning (Ni Wayan Juni Fortuna Déwi) 72 Satua Bali pan angklung gadang (1) 28 Puisi Bali puisi moch satrio welang & pranita déwi 24 puisi-puisi adri darmadji woko 47 puisi-puisi i putu pradnyana anggara 62 puisi-puisi i madé édy juniawan 86 Artikel ngwerdiang bayu manados bayu pramana, boya bayu manados bayu pralina Ketut Sandiyasa) 37 Satua Masambung mlancaran ka sasak (6)--Gdé Srawana 64 satuan ati (5)--Agus Sutrarama 77 Geguritan geguritan bangbang wétan (IBW Widiasa Kenitén) 14 Isin Gumi ngejot (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 11 Kitut maboya pangkal pandai (Kadék Sonia Piscayanti) 98 Kamus kamus 102

2

(I


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Pamahbah

Ketut Sumadi

sing kija-kija Ipidan yén satwang Ramé baliné garang toris torisé paling kauk-kauk Bali Bali Bali né Bali dija alih saih demen ati mlali di Bali Jani yén takonin timpalé kénkén gatrané? sing kénkén kija jani bli? kija sing Kénkén unduké dadi sing kija? sing ada nak kija-kija jani pandemi covid sing dadi kija Sing kénkén sing kija

3


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

ada masih rasan aget paras-parosé tetep Baliné yadiastu idupé mabrata nanggehang bedak layah Sing kija-kija antengin munuh Aksara Hyang Aji Saraswati plinceran aksarané di awaké kangin kauh kaja kelod menék tuwun Sing kija-kija Aksaran awaké idupang ngubadin inguh jumah nusasica di sanggah, pang covidé énggal ilang

NangKuhSing2882021 saniscara umanis watugunung

4


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Sorotan Cerpén

nguangin kruna-kruna resmi di cerpén

5


Suara Saking Bali

S

Édisi LXI | Novémber 2021

esai para pangawi novélé marasa kéweh yen dot nulis cerpén. Para pangawi ento suba biasa nulis adéng-adéng, baanga imajinasinné membah, nulis lantang-lantang, aluh nglimbakang alur, tokoh, lan

carita. Dugasé nulis cerpén para pangawi marasa kéweh ulian suba biasa nulis lantang-lantang. Cerpén merluang kawagedan nyatua apang lebih bawak, langsung, nyidang matesin panglimbak carita. Suba pasti, pangawi novél musti bani munggel imajinasinné dugas mutusang satua ané gaéna musti suudang utawi pragatang. Yén tusing kéto, pangawiné ento buin lakar nulis novél, boya cerpén. Utawi bisa dogén pangawiné ento buin ngaé novél. Bisa dogénan dugase pangawi mutusang nulis novél, pangawiné ento jag megat tengah jalan, krana pangawi meled lakar nulis cerpén. Pangawi sing ja ngelah materi ane pas lakar anggon novél. Kéwala, yén dadian cerpén jag bas lantang. Raris, ipun suud nulis. Novél tusing pragat, cerpén masih tidong. Pegat. Sakéwala liu masih cerpén ane orahanga luung dadiang novél manut pangawinné. Kéwala ipun marasa musti ngoyong akejep nulis, majadengan, negepin cerpénné aji kembangan tokoh, alur, apang nyidang dadi novél. Pangawiné mutusang, depang suba cerpén malu, buin pidan mara kembangang dadi novél. Iraga liu nepukin novél ane madasar ulian cerpén ane kembanganga. Uli cerpén dadi novél. Liu masih pangawi ané ngaku, liu ada selah ngembangang cerpén dadi novél bandingang tekén ngringkes novél apang dadi cerpén. Ento mirib awanané ada pangawi ané dueg nulis cerpén, kéwala tunan yén nulis novél. Ada masih pangawi novél ané sasai tusing nyidang nulis cerpén. Dadiné ada cerpén ané bes lantang, bun satuane bes kembanganga, awinan tusing fokus, cara carita tusing pragat, jag magantung. Sakéwala tusing bedik pangawi novél ané cerpénné luung, novélné masih luung. Ia nawang sajan amongkén lantang satuané yén lakar nulis cerpén, apang tusing bes nglimbak kema mai. Silih tunggil pangawi ane cerpén-

6


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

cerpénné luung tur patuh luungné ajak novél-novélne tuah Ketut Sugiartha. Cerpénné “Rikala Gering Agung” ane muata di SSB nyinahang kawikanané. Cara ane sinah di cerpén miwah novélné, Ketut Sugiartha ngelah kawagedan nulis dialog ane rapi, tertib, lancar, lan idup. Kéwala, enu masih ngenah kabiasanné nulis novél di cerpénné ané ené. Lebih teken sepertiga pamungkah cerpénné enu ngorahang unduk pandemi, dialog ane lantang antartokoh, awinan pangwacén bisa dogénan megatang dialogé ento tur dot lakar langsung ka panyuud. Unteng cerpén ené tuah nyatuang unduk ibu-ibu ané madagang roti pagaénné padidi, tur dot sajan éngkén ja carane apang nyidang muputang pakéweh ragane ngalih arta brana sadugasé pandemi. Dagangané matumpuk tusing laku, laut pianakné ngelah ékan-ékan ngadep roti online. Satuané lengut, yadiastun iraga tusing makatang latar Balinné. Dialog ibu ajak pianakné makadadua, satuanné rapi sajan, tur karasa resmi sajan. Kéto masih dialog antartokoh di HPné karasa resmi, tusing nyinahang paguneman anak padapada bajang truna ané sedeng matunangan. Krana resmi, cerpén ené karasa serius. Mirib mula keto liunan cerpén-cerpén ané lekad rikala pandemi: tegang lan gawat. Yén iraga nlektekang sajan dialog-dialog ané ada di cerpén-cerpén Bali Modérn, dialog aji basa resmi sasai sajan tepukin iraga. Mirib ené tuah ulian suba biasa ada dialog antarkasta sarahina, awinan basané dadi alus sajan tur jagana apang santun. Di cerpén Ketut Sugiartha ané jani, dialogé ané santun ento marasa sajan jagana apang rapi. Ketut nganggon frase “angayubagia” di cerpénné. Ené ané sasai tepukin iraga di dialog resmi, sasai masih anggona di pidarta-pidarta para pajabat. Pangawi cerpén Bali Modérn patut sajan nguangin kruna-kruna ané bas kaliwat santun ené; apang cerpén-cerpén para pangawi ento tusing maserod dadi “cerpén resmi”. (Gdé Aryantha Soethama/ kabasabaliang antuk IGA Darma Putra)

7


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Lawat-lawat

ané paling beneh IGA Darma Putra

8


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

N

yén paling beneha di guminé? Makejang anaké ané idup di guminé pasti pelih. Lekad masih ulian kapelihan. Sing ada ané beneh yén suba taén lekad. Unduké ené

suba liu ada di satua-satuané. Contoné, di satua Sumanasantaka, ada koné dedari pelih, laut ia lekad dadi manusa. Bhatara Smara lan Bhatari Ratih, masih taén pelih, laut ida kapastu apang nyusup ring sarwa prani dini di guminé. Bhatari Uma taén masih Ida iwang, laut manresti ulung ka jagaté. Intinné, sabatek ané ada di guminé ené, ada ulian kapelihané soang-soang. Kapelihané ento dadi koné tebus aji keneh ané luung, bebaosan ané luung lan parilaksana ané luung. Pelih ento jelék, cara endut ané neket di muan iragané. Liu anak bisa ngatarang pelih-pelih anak lén cara ngatarang endut di muané. Sénglad mirib tepukina tekén anaké ané demen ngatarang ento. Yén tiang ngenehang, sinah ulian kenehné luung ngatarang apang muan iragané ané misi endut lantas tawang. Dadiné iraga ijuk ngalih yéh anggon masugi. Sing dadi kakedékan anak. Manusané mulan liu ngelah pelih. Cara satuané ituni, uling mara lekad iraga suba pelih. Alihin sekenang di warigané, ada dogén dedinan ané ngaranayang palekadané sing luung. Bisa palelintangané tunan, bisa wewarané kaon, bisa masih wukuné ané ngarad jelé. Makejang ento dadi tebus aji banten pabayuhan. Banten pabayuhan ento, cara yéh ané anggon nyuginin muané ané misi endut ituni. Jani disubané iraga lekad tur idup di guminé, iraga patut maparilaksana melah. Parilaksana ané madan melah, suba ada daftarné di lontar-lontaré. Sing dadi koné linyok tekén lontaré ento. Wiréh yén linyok, kapastu koné iraga olih Sang Hyang Aji Saraswati. Pamastuné, bisa iraga dadi anak belog. Iraga liu ané jejeh kena pastu, sakéwala sing jejeh dadi anak belog. Belog ento tusing jelék. Mapan liu ada anak malajah apang dadi belog. Ané malajah belog, wantah anak ané suba dueg-dueg. Paplajahané orahanga tasak, yén suba mabalik buin marasa belog. Disubané marasa belog, buin apang

9


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

tincapang paplajahané dadi anak polos. Sing dadi anak dueg ento mapi-mapi dueg tur nyapa kadi aku. Nah kéto pokokné kautaman paplajahan belog-polosé. Jani buin ada satua, koné yén manusané terus maparilaksana pelih, bindan lakar lekad dadi buron. Ada dadi beburon mabatis papat, dadua, telu. Ada masih ané lekad dadi buron mabatis liu, kanti buron ané sing mabatis. Apa karanané buka kéto? Manut ajahan agama, ané ngaranayang tuah parilaksanané dugasé enu idup dadi jlema. Nyansan jelék parilaksanané, nyansan jelék palekadané. Disagété suba dadi buron, lantas buin maparilaksana pelih, bindan lekad dadi punyan-punyanan. Suba dadi punyan-punyanan buin pelih, bisa dadi dakin dasar neraka. Eda pesan matakon apa seken neraka lan suargan ento ada, wiréh yén iraga nakonang ento patuh artiné iraga tusing ngugu agama. Yén suba kadalih tusing ngugu agama, bisa matendang uli di mercapada. Suba taén ada ané keto ipidan di guminé ené. Sing kéto? Pokokné makejang ento suba masurat buka kéto di lontar ané paling tengeta. Sing dadi nakonang, apa beneh apa pelih lontaré ento. Makejang ané masurat di lontaré pasti beneh, sawiréh suba taén entasina tekén tua-tuané imaluan. Yén tusing ulian taén ngentasin, kudianga anaké tua nulis cara kéto? Masak tua-tuané nulis kéto ulian kepupungan, pasti tusing mungkin. Sanistané tua-tuané nulis keto pasti ulian taén ningeh tutur uli anak ané tuanan. Yén sing kéto, pasti maan ulian ngregepang ilmu-ilmu kadhyatmikan. Kétolah satuan beneh-pelih lan belog-polos ané taén bakat dingehang uli tua-tuané imaluan. Nah, yén keto unduké, nyén lantas ané paling beneha di guminé? Manut kecap lontar tan patulisé, tuah Siaku!!! IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

10


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Isin Gumi

ngejot I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

11


Suara Saking Bali

S

Édisi LXI | Novémber 2021

uba ngalingsirang, tiang negak di ampiké sambilang ngopi. Paling kipekané, sing dampingina timpal kopi tekén I Luh. Seluk kantongé masi puyung, rokoné telah.

Piiih... alah tuduhang betara, sagét Mbok Wayan mindoné jumah kajanan

teka. “Yé, Mbok Wayan. Éngkén Mbok? Tumbén misi ngaba sokasi. Ada gaé apa jumah kajanan?” “Ae, Yan. Mbok ngejot tataban.” Mara majedog jitné Mbok Wayan, suba ungkabin tiang sokasiné. Tiang nak manyama, suba biasa saling sumbah saling parid tataban idup, apa buin tataban mati, ugi ento cihna manyama! “Piiih... sing ngundang Mbok? Sapin manyama ajak icang?” Kéto raos tiangé basa-basi. Sujatiné tiang lega tusing undanga. Boyanan pesu baas gulané, apa buin masan gerit cara jani. Mbok Wayan, ngajengit masemu lek-lekan.

12


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Adah, nak gaé cenik Yan. Pragat Mbok dogén ngarap, sing misi ngundang. Durinan kayangé ponakan cainé, pianak Mboké ngantén, mara Mbok maorahan tekén cai.” Tiang sing rungu tekén raosné Mbok Wayan. Isin sokasiné bakat seliksik. Sokasiné misi magenepan. Jaja uli, jaja gina, apel mérah, misi pukangan siap mapanggang. Nah né mara mantap anggo timpal kopi. Jemak tiang bé siapé, ombés anggo timpal kopi. Sambil makinyukan tiang ngaraos. “Bangkit bé siapé. Pasti siap Bali nénénan! Nyén natab, Mbok?” Mbok Wayan masaut dangsah pesaja. “I Dogi. Nak tumpek kandang jani. Mbok ngejotin I Cerry kuluk Cainé! Ber kadroponan dogénan nyadég!” Mbééé... Celekotokané tataban kuluk bakat parid.

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

13


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Geguritan

geguritan bangbang wétan IBW Widiasa Kenitén

Pupuh Ginada

/9/ Cening Bagus Bangbang Wétan, melahang to ngaba ati, kenehé mula mangéndah, buin dini jebos ditu, ṡila solahé sulurang, mumpung mentik, tajukin ja solah melah.

14


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

/10/ Pepesin nuturin awak, pelajahang jwa abedik, sina ada tirthan ṡastra, ngritisin dwarané suwung, telebang to anggon damar, nerus gulik, malingga ya Sanghyang Ṥastra.

/11/ Lengité mula nungkulang, mimbuh gegodan nekain, kadupdupang kasirepang, lali tekén isin idup, meka urip lakṣanané, sepat ati, nganutin tutur agama.

/12/ Yukti patut né kawedar, singgih Ratu ngamerthanin, keni gandong jwa tambeté, manyangkol nyangkil matikul, negul ngimpus wengi rahina, werat jati, titiang nunas suluh galang.

15


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

/13/ I Anwam Ratu rauhang, daṡa ṡila ipun uning, ṡila bongkol titi imba, yukti patut dharmma putus, tangkis polah matetingkah, budhi asih, raṣa tepet dharmma ṡastra.

/14/ Cening Anwam nah paakang, matutur-tuturan dini, pesuang to isin kenehé, bapa meled nawang tutur, cening ejoh pepes luwas, sina mipil, anut tekén bakat paca.

/15/ Bapa meled matetimbang, daṡa ṡila suluh urip, pakibeh gumi méndahan, bapa kapah nawang pesu, mangempi di tungtung déṡa, shunya sepi, ṛebut legu peteng lemah. (pacang kalanturang...)

16


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Satua Cutet

satak juta

17


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Pis satak juta rasayang tiang bek sajan. Kéwala pis amunto sing ada artinné yéning bandingang tekén tresnan matua luh muani sané setata aptiang tiang.

Mas Ruscitadéwi

“Y

éning ulian pipis satak juta tiang nyidayang makatang rasa tresnan mémé bapanné Bli Madé kurenan tiangé, sinah luung pesan,” kéto tiang mapitungan padidi, sambilang

nyuahin Luh Éka pianak titiangé ané adiri. Tiang tusing bisa ngampet demen, suba marawat di matan tiangé, Luh Éka kaempu lan kasayangin olih pekak lan dadongné. “Dumadak ulian pipis satak juta ento, i mémé lan i bapa nyak las nerima tiang dadi mantu, dadi kurenanné Bli Madé,” kéto tiang ngrimik padidi. Luh Éka pianak tiangé matolihang, mirib ia marasa heran méméné mamunyi padidi, kéwala ia sing matakon. Becat-becat ia nyemak tasné, turin malaib menék ka mobil, ané lakar setirin tiang. Luh Éka, pianak tiangé totonan mara kelas 1 sekolah dasar. Ipidan dugas, kulawargan titiangé tondén kena baya, Luh Éka biasa kaatehang masuk olih bapanné, kurenan tiangé, Beli Madé Sukerta. Dadinné sasukat Beli Madé, kahukum sangkaning nyalukin kapelihan bapanné, tiang ané ngatehang Luh Éka ka sekolah.

18


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Dumadak ulian pipis satak juta, Bli Madé becat bébas uli penjara, dumadak disubané Bli Madé bébas, mémé lan bapa, bisa ngajiang tiang,” kéto dogén pinunas tiangé. Seka besik mas-masan tiangé adep tiang, mobil tiangé masih adep tiang. “Kadung ja besik dogén ngelah mobil, né penting tiang nyidang buin mapupul ajak kurenan,” kéto pangaptian tiangé sambil nyerahang pipis satak juta ka matuan tiangé ané muani. Mirib, matuan tiangé luh muani suba ngancan kresep, unduk pitresnan tiang lan Bli Madé kapining kulawarga. Ento mirib ané nganayang matuan tiangé ané muani sesai malali ka penjara, tongos kurenan tiangé mahukum. Pang kuda kadén matuan tiangé ngorahang matemu ngajak kepala penjarané. Sabilang ningehang unduk ento, ketug-ketug tangkah tiangé, rasa demen rasayang tiang nengsek, cara tusing nyidang tambakin. Jani, kurenan tiangé nyidang pesu uli penjara. Saja dingehang tiang, kurenan tiangé pesu krana waneng hukumanné mula amonto. Patakon nyamannyaman tiangé jumah ané setata nakonang unduk pelakun pipisé ané satak juta, tusing cawis tiang. Nyak kija ja lakun pipisé tusing sangetang tiang, né penting, kurenan tiangé pesu uli penjara. Né penting, panak tiangé Luh Éka nyidang matepuk ajak bapanné. Sedeng demen-demenné tiang makangen-kangenan ajak Bli Madé kurenan tiangé, saget tiang ningehang satua jelék pesu uli bibih Bli Madéné. “Mimih nyajang sajan i bapa, kadén nak ka penjara nelokin Bli, jeg ka penjara ngalih pejabat penjarané, laut matetawahan unduk tongos pagawé negeri. Koné suba maan tongos, ajinné aji satak juta. Kija kadén i bapa maan pipis anggana meli kursi pagawé negeriné ané lakar tegakina baan I Nyoman...,” kéto Bli Madé ngorta sambilanga masebeng jengis. Kondén pegat satuanné Bli Madé, sagét rasayang tiang panyingakan tiangé makunang-kunangan, bayun tiangé runtag, laut tiang ensap tekén padéwékan.

19


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

20


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Mara inget, dapetang tiang, ragan tiangé suba di kamar di duur pasaréanné. Di tebénan tepuk tiang Bli Madé lan panak tiangé Luh Éka nguwut batis tiangé. Uli semunné ngenah sajan Bli Madé sing nawang unduk, tur marasa sangsaya tekénang padéwékan tiangé. “Uli pidan Gék gelem, dadi sing taén maorahan tekén Bli?” kéto Bli Madé matakon alus. “Ampurayang Bli, Gék, mirib krana baet ngenehang Bli, ngemasin Gek gelem, jani Bli suba teka, suba mulih, da buin anggona keneh,” kéto buin Bli Madé ngaraos. Cingakin tiang panyingakanné barak, sedih ia nepukin tiang buka kéné. Tiang sing dot Bli Madé, ané mara sajan ngrasayang udara bébas marasa sebet, lawan-lawanang tiang bangun. Ngedénang tiang bayun tiangé, tiang makenyir. Bli Madé milu makenyir. Kenyir Bli Madéné rasayang tiang manis sajan cara kenyiré ané pidan duges tiang nu matunangan. Nyingakin kenyir Bli Madéné prajani ilang sebet, pedih, lan inguh tiangé. Ané rasayang tiang tuang rasa bagia lan angayubagia ring Sanghyang Widhi sangkaning tiang kapicayang galah mapupul buin ajak kurenan lan panak tiangé. Bisa mapupul cara janiné dogén suba tan kadi-kadi rasa bagia tiangé. Tusing buin tiang sebet tekéning pipis satak juta ané suba juanga baan matuan tiangé, bapanné Bli Madé. Ngingetang unduké ento makebris kedék tiang padidi. “Yéh nak nguda jani Gék kedék, ada ané soléh di awak bliné?” paling Bli Madé malihan awaknné, uli duurné kagrépé, boongné, kupingné, bibihné, bajunné, konyangan kabalihin. Parisolahnée ento ngranayang tiang sumingkin kedék. “Tusing Bli, tusing ada ané soléh sid néwék Bliné,” kéto tiang ngorahin ia sambilang ngampet kedék.

21


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Man kéto nak nguda dadi Gék kedék, suud niwang, suud ngeling jani kedék, da nyén suud kedék dadi ngeling, dék-dék ling, dék-dék ling,” Bli Madé ngendiang tiang, cara ngendingan anak cenik pusuh. “Jani tiang kal nyatua, kéwala Bli harus majanji tuasing dadi pedih nah,” tiang natangin Bli Madé. “Unduk apa? Da gén nyanan Gék nyatuang untuk Gék mamitra nah,” Bli mapi-mapi pedih. Kéwala penyingakané kijep-kijep, ngenah sajan ia macanda. “Tenang gén, tiang sing taén ngelah mitra, makeneh ngelah mitra dogén tusing taén. Né unduk pipis satak juta ané punduhang tiang uli tabungan, ngadep mobil, lan ngadep mas-masan” kéto tiang nyarita. “Pipis satak juta? Pipis satak juta ané anggona ngalih tegakan pagawé negeri kapinang bapan Bliné, ané banga adin Bliné, I Nyoman Wati ento, pipis satak juta ento...” Tusing baang tiang buin Bli Madé nglantangang munyinné. Tekep tiang bibihné aji anggutan. Bli Madé bengong, panyingakanné barak, kéwala matalang. “Bli suba majanji tusing pedih, Bli harus satia tekén semaya, Bli sing dadi pedih,” tiang nengsek kurenan tiangé apanga tusing pedih. Endahang tiang ya, ginikang tiang bangkiangné, gelut tiang, diman tiang, sambilang tiang kedék kékék-kékék. Panak tiangé Luh Éka, masih milu nuutang, maganti-ganti tiang ngéndahang Bli Madé, maganti-ganti tiang gelut, nginikang lan niman Bli Madé, kanti ilang gedeg lan pedihné. Jani Bli Madé milu kedék cara tiang lan Luh Éka-né.

22


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Péh buin i raga bakat belog-beloganga tekén i bapa, mula ja i raga jak dadua belog, Gék lan Bli seken-seken belog. Suba Bli nyak ngantiin togos i bapané di penjara, jani Gék buin ngantiin pamelin kursi pagawé negeriné adin Bliné. Nyoman Wati, panak paling kesayangan i bapané. Mula cocok i raga makurenan, patuh-patuh belog,” kéto abetné Bli Madé sambilanga ngagas duur. “Tiang nyak ngemang pipis satak juta ento krana kadén tiang anggona mesuang Beli uli penjara. Bas kaliwat demen tiangé ningehang Bli bébas uli penjara, ngranayang tiang sing pedas matakon lakar anggona gena pipis totonan. Yén sing Bli ngorahang i bapa kapenjara boya ja tuah ngurusang Bli, kéwala pepesan mabisnis tegakan pagawé negeri ajak oknum pejabat penjarané, berek tiang tusing madaya pipis tiangé ané satak juta ento anggoné meli kursi. Tuni saja tiang makesiab, sebet tekén pipis tiangé ané satak juta ento, kéwala jani rasa sebet tiangé suba kakalahang olih rasa bagia sangkaning Bli suba jumah, ngenemin Luh Éka, turin ada di samping tiangé. Kalingké pipis satak juta, kadirasa amiliar tusing lakar ada bandingané tekén kalegaan tiangé jani, nepukin Bli suba bébas.” Bli Madé ngidemang panyingkanné. Tangkahné kebut-kebut, rasayang tiang ya mautsaha ngampet elingné. Bli Madé tusing mamunyi apa-apa buin. Sahasa ia ngelut awak tiangé. Tekek sajan, cara tusing dadi kelésang.

Mas Ruscitadéwi embas ring Dénpasar. Kakawiannyané marupa puisi wiadin cérpen mabasa Bali miwah Indonésia. Sinalih tunggil cakepannyané inggih punika pupulan cerpén mamurda Luh Jalir.

23


Suara Saking Bali

puisi moch satrio wel ang & prani ta déwi

Édisi LXI | Novémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

24


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Moch Satrio Welang

Apunggel Sasiné Runtuh

Naenin titiang manyingakin Apunggel sasiné runtuh Ring selagan Ronné Ngrimbun wanané Pinaka dasar kauripanné Uluning ati barak ngendih Ritatkala taruné pada ilang Pakriek pada pungkat Ngicalang bakti Anak lingsir istri punika Iraga ngisep bayu sane nénten resik Peparuné kering sangkan luuné Sayan sayan nyelemang Cingak, selehin peta sané gadang punika Sané nyupitang puniki Ring dija malih samian punika malaib tur nyilibang raga? Nénten kapiragi kakeberan ya i kedis Punika taler kakeberan i kekupu Ipun makeber ngindang Matilar ring atiné Sané sayan ireng

25


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Puniki ké kawitan tatuné? I bojog maningalin i embang Sasi wimbané wetu Karuntuhang antuk laluun don-donané Asepé alon-alon nglungsur ka luhur Matilar ring wimbané ya i taru Sané doh, Sekaha menjanganné pati purug malaib mengkeb mangda rahayu

5 Fébruari 2021 Kabasabaliang antuk Komang Ari Pébriyani

26


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Pranita Déwi

Kleteg Bayu Tan mua tiang ngerti: galahé jani Siepang, tuturé suba tusing maguna Makejang suba jangkep, kanti ka lengkarané Sajak tiangé suba pragat, suba pragat, duh Hyang Widhi Tur sayan tinglis titah I Ratuné: Nadi Laut nadi.

Dadi jangkep nasib punyan angguré Ané melah ané mokoh: tegal linggah mawarna pelung, Tetaring tis, tutur-tuturan di ampiké Ané genjah, rikala don-donané Kepus ulung maképu.

Dadi jangkep masih nasib tiangé: bangsing pengkung, Malipah tan anut dina, tan anut titah I Ratuné, Ané patut kabulungin tur ampihang Kaengsapang yén dadi.

Nanging setata ada, sakadi Ainé engseb ané nglantudin Semeng, sakadi makejang ané maan Masekung di tengah krunané.

Rikala kruna-krunané, kéto masih puisi, tuah Nyidaang dadi onomatapea, lan puisi Tuah dadi pajalan lén anggon ngaturang sembah pangubakti

27


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Satua Bali

pan angklung gadang (1)

28


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Kacrita di Désa Anu ada koné anak madan Pan Angklung Gadang. Yén di pawangwangan jlema bocok, mapi-mapi belog, mirib tuara ia nawang kangin kauh, nanging yén tlektek dayanné kerepan tekén bulun méng. Pan Angklung Gadang ia mamarekan di purian.

K

ocapan sedek dina anu, Ida Anaké Agung makayun pacing lunga ka gunung, tumuli ngandikain Pan Angklung Gadang, “Ih, Bapa Angklung Gadang, gelah jani lakar luas ka gunung, kema iba

ngétéh-étéhin jaran apang énggal!” “Inggih, sandikan Cokor I Déwa titiang sairing,” kéto atur Pan Angklung Gadangé, nglaut bangun ngénggalang nyemak kuda palinggihané, tur kaétéhétéhin kapasangin kekepuh, kundali, ambed ikut muah canggah bias; makejang pada mablongsong slaka. Disubané pragat, lantas Pan Angklung Gadang matur, “Inggih Ratu Déwa Agung, puniki sampun puput antuk titiang, durusang Cokor I Déwa munggah!” Lantas Anaké Agung ngamunggahin kuda tur buin ngandika, “Iba Angklung Gadang, kema jemak pacanangan gelahé, jalan iba ngiringang gelah jani!” “Inggih, sandikan Cokor I Déwa.” Raris Ida Anaké Agung manglinggihin jaran maalon-alonan, kairing ban Pan Angklung Gadang negen kompék pacanangan.

29


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Gelising satua, pamargin Ida Anaké Agung manglinggihin kuda kairing olih Pan Angklung Gadang, suba koné job ngliwat désa, kagét macepol blongsong ambed ikuté, nanging tusing duduka tekén Pan Angklung Gadang. Kacrita jani suba koné di gunung, tumuli Ida tedun sakéng kudané tur kacingakin kudané makocogan pesu peluh, kandugi kawaspada antuk Ida, pinganggén kudané kuang, blongsong ambed ikuté kecong, raris Ida ngandika, “Ih iba Angklung Gadang, sawiréh iba majalan durian, iba tusing ajin blongsong ambed ikuté kecag?” Matur Pan Angklung Gadang, “Inggih Ratu Déwa Agung, wantah kantenang titiang, sakéwanten tan wénten purun titian ngambil punika, santukan durung wénten pangandikan Cokor I Déwa.” Ngandika Ida Anaké Agung, “Dong iba Angklung Gadang, nguda sih iba belog pesan. Suba ajinang iba slakané ulung, masih tusing iba ngelah keneh nuduk, nagih orahin dogén. Nah mani puan, yén iba ngiringang gelah, lamun ada macepol uli di jarané, duduk men énggalang, penpen di kompéké!” “Inggih, sandikan Cokor I Déwa titiang sairing.” Tan kacrita Ida Anaké Agung di gunungé, jani suba lingsir, makayun Ida mantuk saha ngandikain parekan, “Angklung Gadang, cawisang jarané, étéhétéhin, gelahé lakar mulih né jani!” Angklung Gadang matur, “Inggih.” Laut bangun ngénggalang nyemak jaran tur kaétéh-étéhin. Disubané pragat, lantas ia matur, “Inggih Ratu Déwa Agung, puniki sampun puput antuk titiang, durusang Cokor I Déwa munggah!” Lantas Ida Anaké Agung nglinggihin kuda adéng-adéng kairing antuk Pan Angklung Gadang negen kompék pacanangan. Kacrita suba koné jani rauh di tepin désané, kandugi ada pacepolpol uli di jarané. Mara ajinanga tekén Pan Angklung Gadang, lantas éncol ia manuduk tur kapenpen di kompék pacanangané, tur kategen laut majalan. Nglajur pamargin Ida, critanan rauh suba di bancingah, raris tedun Ida saking kuda,

30


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

mangraris Ida ka purian. Kompéké né tegen Pan Angklung Gadang lantas timbalina tekén panyeroané tur kagenahang di baléné di ambéné. Pan Angklung Gadang ngembusin étéh-étéh jarané nglaut nyutsut peluhné. Kacrita jani Ida Anaké Agung mlinggih di baléné makayunan ngrayunang canang, laut Ida ngungkabang kompék. Dadianya kacingak antuk Ida, kompék pacanangané bek masegseg misi tain jaran, kandugi caneg Ida, tur menggah pesan, saha nauhin Pan Angklung Gadang. Égar kenehnyané Pan Angklung Gadang parek masila tapak, kasengguh lakar kaicén lungsuran. Bumara ia masila tur nunas lugra lantas Ida ngadeg nglaut ninjak tendas Pan Angklung Gadangé, kadulurin pangandikan banggras, “Kaki kléwaran ibané ngajahin sangkan bisa iba menpenin kompék gelahé tain jaran?” Mara amonto Ida ngandika, buin ningtingang cokor ukuh ninjak énggalan kagelut cokor Idané tekén Pan Angklung Gadang sambilanga matur sisip, “Inggih Ratu Déwa Agung, duaning Cokor I Déwa ngandikaang titiang, lamun ada ulung uli di jarané, duduk nyen, penpen di kompéké, asapunika pangandikan I Déwané ring titiang. Sané di wau wénten kantenang titiang macepol saking kudané, raris duduk titiang tur genahang titiang ring kompék pacanangané. Inggih sané mangkin, yéning titiang kabaos sisip, durusang puputang titiang né mangkin!” Mara kéto kapireng atur Pan Angklung Gadangé, raris Ida meling tekén pangandikané i tuni; kabawes-bawesang ragan Idané iwang-ngandikain I Angklung Gadang, mawinan prajani Ida lédang tur ngaksama tekén Pan Angklung Gadang. Kacrita buin puanné, buin Pan Angklung Gadang kandikaang ngiringang masiram, tumuli Ida mamargi ka tukad kairing ban Pan Angklung Gadang. Disubané rauh di tukad, raris Ida makayun makébotan, tumuli Ida nyongkok duur batuné di tengah tukadé.

31


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

32


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Pan Angklung Gadang masih bareng nglesitang kamben, nyongkok duur batuné di luanan Ida Anaké Agung, tur ia maseden, mligedan mesuang bacin. Kandugi bendu pesan Ida, tumuli kajambak boknyané Pan Angklung Gadang, tur kasilemang kanti slegak-slegak. “Jani suba taanang dosan ibané langgia tur tan pasemu tekén gelahé.” Mara kéto dingeha pangandikan Idané, laut Pan Angklung Gadang ngénggalang nuléngék tur nyumbah nunas pangampura, “Inggih Ratu Déwa Agung, boya ja titiang sangkaning langgia ring palungguh Cokor I Déwa, mula titiang mamanah subakti pisan mamarekan ring I Déwa. Sakadi mangkin I Déwa makoratan, bacin Cokor I Déwa anyud ngatebénang, manah titiangé mangda rauhing tain titiangé taler bakti ngiring bacin Cokor I Déwa,” kéto aturné Pan Angklung Gadang, kandugi ica Ida Anaké Agung, nuli ngandika, “Nah Pan Angklung Gadang, jani kema suba mulih, suud suba iba mamarekan tekén gelah!” Suba koné kéto kacrita jani Pan Angklung Gadang nongos di Désa Anu ngajak kurenannya, tur ngelah kuluk berag abesik. Kacrita né nyanan dauh teluné, banjarané lakar masangkepan. Dadiannya Pan Angklung Gadang inget tekén déwékné danda, bane tuara sangkep né abulan. Lantas ia nagih pipis duang dasa tekén kurenanné, tur clepanga di jit kulukné. Suba kéto laut ia nyemak saput tur majalan sambilanga ngaukin kulukné. Kacrita jani krama banjaré suba pepek masangkepan, ditu laut Jero Klian ngujangang kramané né mutranin. “I Sendi.” “Tiang nika.” “Naur nika!” Srét ngembud satakan laut mayah. “I Tampul.”

33


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Tiang mangkin, mangkin, tiang naur.” Krasak-krisik ngagah bebuntilan nglaut mayah. Nah suba kanti pragat pailehné nuduk putra, jani buin Jero Klian ngujangang, nuduk bebakatan né tuara sangkep abulan. “I Lambang.” “Tiang, naur nika.” Geblos mesuang pipis uli di pakadutanné tur metékang nembelas kéténg. “Pan Angklung Gadang.” “Tiang, mangkin, mangkin, tiang naur nika.” Ditu laut Pan Angklung Gadang masebeng rengas, tur ngaukin kulukné, “Kuluk kuluk kuluk, kletak kletak kletak.” Duk ento, nujuang kulukné di batan padagangan anaké nyilapnyilap tékor. Mara kulukné ningeh munyin pamekelné, lantas ia nyagjag, ikutné kitir-kitir. Jero Klian buin nulakin ngujangang, “Pan Angklung Gadang, kénkén, mayah?” Krama banjaré makejang matolihan medasin sasolahan Pan Angklung Gadangé. Pasaurannya Pan Angklung Gadang, “Mangkin tiang kari ngambil jinah.” Ditu laut tendas cicingné kasorogang, ikutné kakenjirang, kanti mluing jit cicingné, laut kacanggem aji bungut tur klecot-klecotanga tekén Pan Angklung Gadang, lantas ia nguntul nglepéhang pipis uli di bungutné, laut kapetekin kanggon mayah dedandan nembelas. Nu masisa pipisné dadua, lantas anggona meli bubuh. Béh, krama banjaré makejang pada ngon pesan ngenehang sadian Pan Angklung Gadangé ngelah cicing bisa mejunang pipis. Pan Angklung Gadang buin makeneh-keneh déning ia nylepang pipis duang dasa, kapesuang mara plekutus, jani nu dadua di jit cicingné, laut ia meli rujak aji dadua. Suba suud naar rujak, laut ngaukin cicingné, “Kuluk kuluk kuluk, kletak kletak kletak.” Lantas nyagjag cicingné, ikutné kitir-kitir, tur buin kaklecotang, mamesu pipisné buin dadua, ento kanggon mayah pamelin rujak. Paundukan Pan

34


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Angklung Gadangé akéto, kapedasin pesan tekén I Wayan Sebetan, anaké kasub sugih di banjaré ento. Dadiannya dot I Wayan Sebetan tekén kulukné ento, laut kadesekin Pan Angklung Gadang. “Ih Bapa Angklung Gadang, icang ja baang meli kuluk bapané, bayaha ja siu.” “Bik, kadong aji alaksa Jero Wayan nagihang kuluk tiangé, lakar sing gediang tiang.” Lantas buin kunjukin, aji duang laksa, kanti aji petang laksa masih tondén baanga. Buin ngomong I Wayan Sebetan, “Ih Bapa Angklung Gadang, jalan suba aba mulihan kuluké, limang laksa dogén lakar bayah kuluk bapané, sarina mani puan yén bapa sing ngelah baas, mai icang idihin.” Lantas I Wayan Sebetan nyemak pipis limang laksa tur kaserahang tekén Pan Angklung Gadang. Pan Angklung Gadang bincuh nampi pipis tur ia mapi-mapi ngrumuk mamangenang cicingné. Tan kacrita Pan Angklung Gadang mulih negen pipis magrégotan. Jani kacritaang I Wayan Sebetan ngubuhin kulukné. Kabatek baan tangarné apang tusing di pisaga kulukné mejunang pipis, lantas tegula jumahan metén, tur empek-empeka baanga ngamah, kenehné apang lebihan mesuang pipis. Kacrita buin maninné, I Wayan Sebetan luas mabalih, prajani ia meséh mapanganggo ané melah-melah. Déning ia anak mula ajum tekén pagelahan, jani mabudi ninggarang kamelikan cicingné, kanti nyelap ia luas mabalih tusing mabekel pipis, kacager kulukné lakar ngadianang pipis. Kacrita suba koné ia neked di pabalih-balihan. Béh, bek jejel anaké mabalih, muah dagang sarwa éndah, ada ngadep woh-wohan, ada madagang nasi, dagang tuak, buin dagang magenep sing bakat baan nyarca. Kocapan I Wayan Sebetan ngetakang cicingné, tumuli mrérén tur negak di dagang nasiné, laut ia meli nasi, jaja, woh-wohan, muah tuak pada kadaar ditu. Cicingné masih kabeliang nasi atekor, kanti begah basangné ngamah.

35


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Dening cicing kamula berag, buin sing pati taén ngamah, jani mara uling ibi kapepekang ngamah, kanti puntedan basang cicingné, dulurin tondén maan meju, Nah, suba koné makelo I Wayan Sebetan negak ditu mablanja, jani lakar mayah, lantas penékanga cicingné di baléné. Kenehné apanga tinggar cicingné mara mesuang pipis, apang terang anaké pada ninggalin. Déning kéto, makejang anaké pada gaok ningalin laksanan I Wayan Sebetan. Ditu I Wayan Sebetan sumingkin mraras ningtingang ikut cicingné. Suba kanti mluing jit cicingné, lantas caploka tur klecot-klecotanga, limanné sambilanga mespesmespesang basang cicingné. Déning basang cicing suba puntedan, kanti ngencotang pesan I Wayan Sebetan ngiup jit cicingné, kandugi magadéblos mamesu tai katos macelep ngliwat kakolongan, cangkemné masih bek ngemu tai. Kanti kelés baana nyanggem jit cicingné, lantas telah tainné katos, dadi tai missing makecrét, bek tangkahné muah kambenné I Wayan Sebetan maguégué kena tain cicing mising, bonnyané mayuryuran ngebekin warung, kanti onya rarud anaké mablanja ditu, kayang dagang masih uyut makwéwéngan, tuara kodag ngadek bonné pengit marungan. Kocapan I Wayan Sebetan ngéncolang ia bangun tur mlaib ka tlabahé, ukék-ukék delu-delu Utah-utah; malebleban ia di tlabahé sambilanga ngumbah panganggonné. Suba kéto nglaut ia mulih mapanganggo belus. Disubanné neked jumahné, ngénggalang ia meséh. Ditu ia mara mrasa jengah pesan, inget tekén undukné mablanja masih tondén mayah, kandugi ngéncolang ia nyemak pipis tur katitipang katundénang mayah pamelin dedaarané, né daara i busan. (masambung.....)

Catetan: Satua

punika

kaambil

saking

cakepan

Kembang

Rampe

Kasusastraan Bali Purwa (Jilid I) sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa

36


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Artikel

ngwerdiang bayu manados bayu pramana, boya bayu manados bayu pralina I Ketut Sandiyasa

37


Suara Saking Bali

I

Édisi LXI | Novémber 2021

ndayang piragi jangih suaran sunari katiup angin ritatkala upacara kagelar. Tan pasuaran sunari punika upacara sané kagelar tan paripurna. Indayang cingakin ring ambarané sang raré anggon ngumbang ring langité

sangkaning prabawa sang bayu. Indyang katonanang lemuh sasolah wali igel Baliné sané kadasarin taksuning bayu. Ménten makudang igel-igelan sané kadasarin antuk prabawa lan taksu sang bayu punika. Indayang piragi suaran suling Gus Téja sané ngumambang ka manca negara. Suaran sulingé lemuh ngayutang hati. Punika taler suaran piling ring bukit muah cariké kasolahang sang bayu. Suaran pilingé kadirasa nundunin rasa. Samian punika pinaka seni budaya sané luih ring Bali. Sané ngawinang embas punika wantah kattwaning kautaman pinaka dasar tan sios saking Sang Hyang Bayu. Sang Bayu pinaka wit kauripan seni lan budaya. Manut sang adi kawi bayu punika pinaka atman saking karyan ipuné. Tuah bayu pramana dasar seni lan budaya punika. Boya ja ring seni lan budaya kautaman sang bayu punika. Ring prahyangan

taler

kangkenin

kautaman

kattwaning bayu

punika.

Indayang katonang kobér-kobér ritatkala upacara kagambarin rupan Sang Hanoman putran Déwa Bayu. Tan pakobér sané

madaging rupan

Sang Hanuman upacara punika durung paripurna. Ring palemahan wantah mautama pisan kautaman bayu punika. Sangkaning Sang Bayu kauripan ring jagaté mapaileh utpeti, stiti, lan pralina. Sangkaning bayu embas kauripan sekancan isin gumi, raris kapiara

38


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

ngantos mapamit sang bayu saking anggga mapuara pralina. Sangkaning bayu rta ring marcapada kamarginin. Samian unduké sané kabahbahang ring ajeng wantah kautaman bayu ring bhuana alit lan bhuana agung. Kautaman bayu sané ngembasang nguripin adat, seni lan budaya sané luwih ring jagat Baliné. Santukan sapunika kawéntenan kautaman punika metu raris sasambatan bayu pramana. Bayu pramana punika patut kawerdiang. Patut pisan taksuning bayu pramana ring bhuana alit patut kauripin. Yéning unduké punika tan kamargiang sinah bayu punika tan dados bayu pramana nanging bayu punika dados bayu pralina. Sapunapi pamargin ngwerdiang nguripin taksun bayu pramana punika? Ring dija indiké punika patut kamargiang?

Bayu, taru lan kayu Pamargin Ngwerdiang bayu pramana wénten tetiga tan dados lémpasang. Ring dija pamargin punika kamargiang? Tan sios pamargin punika kamargiang ring bhuana agung lan bhuana alit. Sujati bayu punika saking pakardin Sang Hyang Parama Wisésa. Ring marcapada bayu punika embas saking sakancan taru. Sangkaning taru-taru punika sang bayu medal nguripin sakancan urip ring jagaté. Wong sato, mina, taru, manuk, samian mangkihan saking bayu sané kembasang i taru. Yén akéh taruné sinah bayu sané becik ngancan akéh. Ring uluning tengahing désa pastika taru ageng sekadi bingin punika kapiara. Pastika punyan bingine ngarad soroh kedismiwah manusa pinaka genah mesayuban. Punika ngawinang iraga kapriutangan tekén sang taru pinaka mémén bayuné. Punika mawinan saking dumun para tetua iraga sampun nyalanin ngwerdiang bayu malarapan nglestariang taru. Sané nguni indiké puniki sampun kamargiang. Ring dresta awig-awig tan kadasong ngaonang taru ngawag-ngawag. Désa Tenganan Pegringsingan pinaka contoh désa purwa sané ngmargiang indiké punika. Siosan punika ring palemahan ménten ageman Tri Danu sakadi Danu Tamblingan, Buyan, Tamblingan ngwéntenang ageman taru larangan. Ageman punika ngwéntenang

39


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

parilaksana tan kadadosang ngawag-ngawag ngaonang sekancan taru. Tetujon ageman para panglingsir punika mangda saking taru punika embas bayu pinaka pramana kauripan ring jagaté. Siosan punika ageman agama tirta sarat teken ageman sané nglestariang taru.

Pamargin

upacara

Tumpek

Wariga

wantah

maduwé

tatujon

nglestariang taru punika. Wantah patut pisan pamargin para panglingsir majalaran dresta adat lan budaya ngwerdiang bayu manados bayu pramana antuk taru ring palemahan. Yéning ngiwasin aab jagaté sakadi mangkin patut kalanturang

pamargin

para

panglingsir sane

nguni.

Napi

awinan sapunika sangkaning pakibeh globalisasi lan pariwisata makéh palemahan sané dumun madaging taru sampun maubah dados paumahan, miwah sané siosan. Makéh alas sampun tan maduwé taru sané ageng ageng. Yén taru-taru tan malih maurip sinah sané pacang medal wantah yéh mata lan tutur luwih simalu. Tuah bayu pacang manados bayu pralina nénten bayu pramana. Ring bhuana alité sapunapi pamargin ngwerdiang bayu punika mangda dados bayu pramana boya bayu pralina. Ring bhuana alit ring angga sarira ngwerdiang bayu wantah prasida kamargiang olih i manusa. Wantah i manusa sané maduwé idep. Wantah manusa sané maduwé wiwéka jnana. Antuk idep punika bayu ring bhuana alit kauripin antuk ngmargiang pranayama. Pamargin pranayama

sakadi

puraka,

kumbaka

miwah

recaka.

Ngunjal,

mekek angkihan nemuang nunggalang sabda, bayu, lan idep. Malarapan pranayama punika prasida nguripin déwa nawa sangga ring angga. Nguripin api, yéh, angin, bayu lan pertiwi ring angga sarira. Nemuang nguripin nunggalang dasa aksara suci ring angga. Yén sampun prasida indiké punika kamargiang pastika pacang embas parilaksana sane sujana. Parilaksana déwata ring marcapada. Pastika pacang embas manusa sakti, pradnyan. Pastika prabawa putran Sang Bayu pacang nyelantara dados parilaksana bakti, lascarya makarma ring jagaté. Pateh sakadi Sang Hanuman tekéning Sang Rama.

40


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Para sang adi kawi sané sampun nguripin taksuning bayu ring angga sinah pacah ngembasang makudang sasolahan seni lan budaya sané luwih mautama. Seni lan budaya sané tan pisarat arta brana. Saking bayu medal seni lan budaya pinaka bakti ring Sang Hyang Parama Kawi. Seni lan budaya nénten dados papayasan gumi muah wali. Saking bayu wetu karahayuan sekala niska. Bayu pinakan pramana seni lan budaya. Ngwerdiang bayu pramana wantah patut ring bhuana agung, lan bhuana alit. Ngwerdiang bayu pramana ring bhuana agung antuk nglestariang taru, alas, muah palemahan. Ngwerdiang Bayu pramana ring bhuana alit antuk pranayama nemuang sabda, bayu, idep, nemuang api, yéh, angin, akasa lan pertiwi. Nguripin dasa aksara suci ring angga. Punika wantah pamargin nadosang bayu punika manados bayu pramana boya ja bayu manados bayu pralina. Panguntat ménten pitakén, sampunké iraga sareng sami ngmargiang pamargin ngwerdiang bayu manados bayu pramana? Ngiring saurin pitakén titiangé antuk parilaksana boya wacana. Rahajeng ngmargiang PKB (Pesta Kesenian Bali) dumogi sayuakti PKB sané kaping petang dasa siki puniki dados bayu pramana seni lan budaya Bali pateh sakadi pangaptin dané Prof Doktor Ida Bagus Mantra.

I Ketut Sandiyasa embas ring Désa Ngis, Kecamatan Manggis, Karangasem, 29 Méi 1983. Ngamedalang cakepan pupulan satua cutet mamurda Kupu-kupu Kuning Ngindang di Candidasa (Pustaka Éksprési, 2018) tur ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2019.

41


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Satua Cutet

rikala gering agung

42


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Sumingkin liu anaké katularan Covid-19 Mita sumingkin degdegan. Suba bakat baana narka yéning tongosné ngalih pangupa jiwa tuah ngantiang galah lakar sumurup. Eda-eda bisa jelékan tekén bancana Bom Baliné ané suba liwat.

Ketut Sugiartha

S

uba takeha tusing ja buin makelo pegawé-pegawéné lakar marérén magaé patuh buka pegawé di hotél-hotél ané lénan. Ia nyapnyap meték dina buin pidan ya lakar kena giliran marérén magaé. Tamiu ané

nginep di hotél tongosné magaé sayan ngamedikang. Tusing kuangan masi ané buung mesen kamar. Sebet ia ngenehang lakar ngalahin Bali. Suba telung tiban ia marasa sanget bagia. Tusing ja tuah ulian maan gaé di nusa ané tan péndah swargaloka di gumi, nanging masi mapan ia sida kacunduk ajak Baskara, teruna ané aptianga lakar ajaka bareng-bareng natakin tis-panes idupé. *** Angayubagia ia sida selamet neked jumahné di Tangerang satondén PPSB kajalanang. Ia lega sida mapupul buin ajak méméné ané kaukina Mama lan

43


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Rangga, adiné ané nu kuliah. Sakéwala sayan makelo, ngoyong jumah dogén karasa ngemedin. Gering agung ané sedeng nglambuk tusing buungan ngaé keneh osah. Mama, ané biasané ijek madagang roti di tokoné di mal, jani iteh di paon ngaé jaja buka ipidan dugas nu madagang jaja di malun umahné. Rangga ané suba lakar tamat uli kuliahné di Fakultas Ilmu Komputer sadinadina pragat negak di malun laptopné. Lan Mita, mapan tusing kapineh baana lakar nyemak gaé apa, tusing kenyel-kenyel mamaca novel daring di hapéné. Petengé ento Mama, Mita lan Rangga negak bengong ngarepin meja yadiastun piringné suba pada puyung. Suba pada suud madaaran. Makatelu marasa nyapnyap mapan suba abulan tusing ngudiang-ngudiang. Kénkén ya panadiané yéning makelo sajan lakar buka kéto? Telung bulan, enem bulan, nyén nawang bisa lebih? Mama nyapnyap krana tabungané sayan ngamedikang. Sasukat tokoné manutup sinah tusing ada sekaya buin. Mita tusing sanget ngenehang mapan ia nu maan bayahan uli hotél yadin tusing patuh tekén gajihné. Rangga tuah bisa mendep nerima kahanan ané tusing bakat baana ngitungang. “Mama sing kal ngaé jaja buin,” Mama macempléng. “Adi kéto?” Mita matakon. “Lakaré telah.” “Ngudiang mara ngorahang?” “Mama suba ngekoh. Jaja ané gantung Mama di malun umahé tileh. Mirib suba pada med naar jaja.” Mita prihatin nepukin semun méméné urem. Suba kapineh baana Mama lakar stres yéning tusing ngudiang-ngudiang. Ento pastika lakar makada bayuné enduk lan aluh katularan virus. “Mama eda suud ngaé jaja,” Mita mapangidih. “Kadén Mama suba ngorahang, lakaré telah. Buina yén terus ngaé jaja nyén lakar naar?” “Iraga jak makejang.”

44


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“To gén jajané nu matumpuk sing ada nak ngrunguang.” Mita dadi inget ajak Papa ané suba ngalahin makudang warsa ané suba liwat ulian sakit jantung. Aget Papa liu maan pertanggungan asuransi. Yén tusing kéto sinah kahanané jelék sajan. Bisa dogén baas lakar jakan buin mani tusing ngelah. Angayubagia sajan ia mapan nu ngelah simpenan pipis. “Eda ngambul kéto, Ma. Papa kadén taén ngorahang, nak makejang lakar melah dadiné yéning iraga jemet ngrastiti tur setata mapineh ané melah.” Suud ngaraos buka kéto Mita matingtingan uli kursiné. Piring lan cawan di duur méjané makejang punduhanga tur abana ka paon laut umbaha. Ngantiang kiap, buka ané suba-suba, Mama negak di kursi di malun tipiné lan Rangga buin mukak laptopné. Mita ané suba macelep ka kamarné di lanté dua laut ngerékang kordén jendélané meled nepukin kahanané diwang. Di langité ba dangin ngenah bulané buka nglangi duur ambuné ané putih tipis. Nadaksara Mita inget tekén wawengkon Sun Set Road, tongos ia ajak Baskara taén ngrasanin renyahné bé bébék di restoran ané ada ditu rikala bulané masunar galang. Tongosé ento tusing ja lakar taén engsapanga sakayang-kayang mapan ditu panyumuné Baskara ngorahang tresna tekén paukudané. “Sedeng ngudiang ya Baskara jani? Mirib tusing ja kija-kija.” Kéto Mita ngaraos ajak déwékné padidi. Ia nawang kénkén sima krama di nusa tongosné magaé. Yén tusing ada ané sarat sajan, makejang pastika sumuyud ngoyong jumah nganutin protokol kesehatan. Baskara ulesné tusing marasa wadih mapan kulawargané ngelah karang umah linggah. Lén sajan ajak umah kulawargané Mita di kompleks perumahan di kota ané karangné cupit sajan. Yéning kahanané normal sinah Mita suba malali ka mal utawi nyinggahin umah timpal-timpalné. Jani ia tusing nyidang kija-kija mapan kahanané jelék sajan. Gering Agung Covid-19 sedeng nglambuk. Rikala Mita sedeng mecik-micik hapénné, nadaksara ada anak nélpun. Lan kabenengan Baskara ané nélpun.

45


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

46


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Om Swastyastu, Bli,” tangkah Mita ketug-ketug buka biasané yén sedeng nerima télpun uli Baskara. “Om Swastyastu, Mit.” “Jeg nyak pas, Bli.” “Pas kénkén?” “Mara ukana tiang nélpun, sagét Bli suba ngmalunin.” “Kabenengan, kéto biasané anaké ngorahang. Nanging tiang sing percaya tekén ané madan kabenengan. Makejang pasti ada ané makrana.” “Pasti pada kangen ané makrana. Bli kénkén kabaré? Sing wadih ngoyong jumah amonto makeloné?” “Wadih dong wadih. Kéwala disubané ada gaé jeg engsap kén galah.” “Gaé apa, Bli?” Mita meled nawang. “Maabian.” “Maabian? Asisten chep asané cocokan ijek di paon.” “Di paon masi. Makudang dina disubané ngoyong jumah ada dogén timpaltimpalé mesen makanan. Suud kéto cobak tiang masi madagang online. Astungkara, ada pikolihné.” Mita bengong. Mara ia makleteg inget jani liu anaké madagang di internét. “Nguda Bli sing taén ngorta?” “Mita kan sing taén matakon.” “Nu nyidang maabian masi? Dija maabian?” “Kabenengan di durin umahé ada abian manggis. I Bapa ngundukang abiané ento sambilanga ngubuh sampi. Di abiané sing ja tuah ada punyan manggis. Ada masi entik-entikan jahe, kunyit, temulawak, seré, kélor muah ané lén-lénan.” “Terus?” “Tiang nadak inget tekén timpalé ané dadi herbalis. Ia demen sajan ningeh tiang liu ngelah sepelan lakar herbal lan prajani boronga. Ia mapitau herbal panincap bayu sedeng liu anak ngalih nganti ia kuangan lakar.”

47


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Béh, jeg cara maan durén ulung dadiné.” “Ia lantas ngorahin tiang apang nglebihin mamula kélor.” “Anggon apa?” “Don kéloré koné liu pikenohné. Tegarang googling. Pasti Mita lakar ngon. Timpal tiangé ento suba ngadep don kélor ka Perancis. Ia ngorahang tondén nyidang ngladénin makejang mapan asil abiané pedidi tondén amunkén.” “Bih, sing madaya yén ada galah buka kéto rikala gering agung buka kéné.” “Buka anaké ngorahang, jelé-melahé nak setata madandan tangan.” “Beneh sajan to, Bli. Men jani nu timpalé nyidang ngadep don kélor ka Perancis?” “Ajanian, tiang ngelah pamineh lén.” “Apa to, Bli?” “Yén nyanan suba ada asil, don kéloré lakar olah tiang padidi dadi téh. Kéto masi jahé, kunyit lan temulawak. Tiang jani nu mlajahin carané ngaé.” “Demen tiang ningeh paminehé ené. Dumadak nekaang pikolih ané melah.” “Swaha. Nah jani giliran Mita ané nyatua.” “Béh napi men satuang Mita. Sadina-dina Mita tuah maca novel.” “Melah to.” “Apané melah?” “Yén demen mamaca nyanan sinah lakar demen nulis masi.” “Saja to, Bli?” “Kéto manut timpal tiangé ané dadi pangawi.” “Yéning tiang bisa...” “Pasti bisa yén seken kenehé.” *** Mita kadropon pesu uli kamarné. “Kénkén mirib yén jajané adep online?” kéto Mita ngaraos disubané neked betén. “Dadi nak ngadep jaja online?” Mama lantas matakon, ilang kiapné.

48


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Nguda sing.” “Kénkén carané? Dija nyanan meli lakarné.” “Meli online masi.” “Ada nak ngadep tepung online?” “Pasti ada, Ma. Nak gadep jukut gén ada.” “Seken to?” “Sing taén tepuk Mama di hapéné?” Mama kituk-kituk alon. “Ah, Mama. Ngelah hapé tuah anggona nélpun dogén.” “Kénkénang men, Mama nak sing nawang.” Mita lan Rangga saling tolih sinambi kenyem-kenyem. “Sing kénkén,” Mita masaut. ”Mama nyanan ngaé jaja gén. Mita ané lakar nanjaang lan Rangga ané maan tugas ngirim.” “Setuju,” Rangga nimpalin saat.

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan.

49


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

puisi-puisi adri darmadji woko 50


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Wahdatul Wujud Nyén ento? Tiang Tiang nyén? Jeroné Jeroné nyén? Hyang Widi

Nyén ento? Siti Jenar Siti Jenar nyén? Hyang Widi

Dija Siti Jenar? Pesu

Dija Hyang Widi? Medal

Nyén di tengah? Tiang Nyén tiang? Hyang Widi Nyén Hyang Widhi? Siti Jenar

Nyén ento?

51


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Tiang miwah Hyang Widi Ada di sisi Ada di tengah

Anak Mapapasan

Mapapasan di tongosé ngincil duur bukité Ané abesik menék kanti sengal-sengal Ané buin besik tuun ngangsehang Ané menék ngraos, “tingalin Ida nandan jeroné!” Ane tuun ngraos, “tingalin Ida ngandong jeroné!”

Mulih ka Désa

Kénkén yén buin pidan mulih ka désa sing ada nyapatin miwah ngulapin lima meledé ningalin nales tan sida apa pondoké cenik di bongkol bukité nu ada tur ada anak mapagin bagia nepukin teka

Tiang inget negak di batan punyan arum dalu

52


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

ngrasaang ané cengob tur ngreresin ditu Inget masi tekén punyan srikaya mentik pedidi lelawah ngamah wohné tan mari

Sing tawang nu apa suba sing ada unduk punyan-punyanan tenget kabinawa tongosin régék tunggék kedék nuju suung setata

Sing tawang tulisan di bongkol tetaruané nu ya Apa baan makelo sing tepuk sing buin ada

Pastika remawané selem ento suba ilang keneh tiangé inguh miwah kasepékang ané tepukin sing ada nawang nyén tiang

Makejang raré di rurungé sing ada rungu nepukin anak tua majalan gragad-grugud ditu

Terjemahan IDK Raka Kusuma sakéng puisi mamurda Wahdatul Wujud, Dua Orang Berpapasan, dan Pulang Kampung. Kaketus sakéng kumpulan puisi Poe, Penerbit Kosa Kata Kita, edisi pertama Agustus 2021

53


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Satua Cutet

bug!

54


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Ia tusing nyidaang pules. Padahal ia dot pesan apang dinané jani nyidaang pules selidan. Apabuin, maniné ia harus bangun semengan, ngojog ka kamar mandi, kayeh, mapenganggo, laut ka umah timpalné lakar malali manut rarincikan ané suba gaéna ajak timpalné.

I Putu Supartika

T

ingalina jam di témbok kamarné, suba jam 22.00 Wita, lan ia ondén marasa kiap nang abedik. Lampu kamarné matianga lan ia mukak jelanan kamarné laut negak di korsi ané ada di malun kamarné.

Petengé jani sepi pesan, tusing ada munyin jangkrik ané biasané ngering, kéto masih tusing ada munyin celepuk. Langité selem, gulem, lan anginé kesir-kesir ngaénang dingin. Mula biasa, sabilang peteng, rikala lakar pules ia ngamatiang makejang lampu di kosné. Kabenengan dugasé totonan kosné masih sepi, tusing ada nyén, ané makada tongosé totonan sayan peteng krana sandingan kosné tusing ada ngendihang lampu. Balon lampu di natah kosné suba aminggu mati. Uli kantongné, ia mesuang bungkusan roko filter lantas auda akatih tur slepitanga di bibihné. Lima tengawané buin nyeluk kantong celanané nyemak korék gas. Ada endihan makebyar uli koréké totonan satondéné mati tur nyisaang endihan roko di bibihné ané ngenah cara baleman ané ngreres nagih mati.

55


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

56


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Makelo ia negak di malun kamarné sambilanga nerawang kemu mai. Nerawang langit ané gulem, nerawang ka kamar kos ané ada di sampingné lan tepukina ada panyemuan ané tusing misi baju. Ia nyemak HP ka kamarné tur malipetan negak di duur korsiné. Endihan HP-né ngaénang muané ngenah tinglis krana tuah ento dogén endihan ané ada ditu sajabaning endihan rokoné. Uli di layar HP-né, ané jani ngenah suba jam 22.30 Wita, lan tusing marasa 30 menit ia negak di malun kamarné. Lan tusing karasa masih, suba telung katih ia nelahang roko. Sakéwala ia tusing marasa kiap. Biasané, kali jani yén mula tusing ada gagaén apa, ia suba nyidaang pules lan jani pantesné ia suba nyidaang ngipi, yén sing kéto ia suba maan pules asriepan. Dikénkéné ia lakar bangun jam 22.45 Wita, ngojog ka kamar mandiné, ngenceh tur malipetan ka kasurné laut ngengkis. Krana kanti jani ondén marasa kiap lan di sisi karasa sayan dingin, ia macelep ka kamarné. Jelanan kamarné tusing lanteganga, tuah unebanga agigis, lan yén ada angin baret pintuné totonan pasti lakar mampakan. Di duur méjané ada laptop. Makeneh lantas ia lakar mabalih filem ané idiha selidané. Ia ngidupang laptop, mukak tas tur nyemak hard disk tongos filem ané mara idiha uli timpalné. Liu pesan ia maan ngidih filem lan liunan genre kriminal, sisané tuah filem romance. Ia mula tusing ngorahang tekén timpalné satondéné ngidih, filem apa ané lakar idiha. “Baang iang ngidih filem apang ada anggon bekel di kos,” kéto dogén ia mamunyi tekén timpalné sambil ngenjuang hard disk. Timpalné nyemakin hard diskné tur nyelekang di laptopné. Ngawag ia mukak filemé totonan lan tusing urati tekén apa judulné. Ané penting ia mabalih filem, lan nyén nawang unduké ento ngaénang ia kiap lan énggal nyidaang pules. Yén alih benehné, ia tusing demen mabalih filem genre kriminal. Apabuin misi ngesyab-ngesyabin ngaénang tangkahné nurdar. Lénan tekén ento, ia tusing bani ningalin getih, nepuk anak kena témbak, wiadin anak kaplegandang kanti magetih-getih. Dikénkéné yén ada timpalné

57


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

ngajak mabalih filem genre kriminal, ia setata nulak. Kudu-kuduné nyak, yén suba lakar ada adegan témbak-témbakan, majaguran, mlegandang anak, ia lakar nyaru-nyaru: ngudik HP, ngenjit roko, utawi magedi ka kamar mandi yadiastun tusing makita ngenceh. Ané paling demenina tuah filem baud cara Mr. Bean utawi Warkop DKI. Ia lakar kedék ingkel-ingkel kanti mesuang yéh paningalan. Nanging ané jani tusing ada filem baud lan tusing masih ada filem ané seken-seken demenina ditu. Apabuin tekén filem romance, uli duang tiban ené ia seken-seken mula paling sing demen. Krana ngaénang ia inget tekén unduké ané suba liwat, dugas ia enu mademenan ngajak Sinta, tunangané ané nyuudin déwékné. Dugasé enu mademenan, demen pesan ia ajak I Sinta mabalih filem genre romance lan ané abulan bisa ping pat ia ka bioskop lakar mabalih filem cara kakéto. Yén sing ka bioskop, biasané ia utawi I Sinta ané ngidih filem romancé tekén timpalné tur pabaliha bareng-bareng di kosné. Disubané kasuudin olih Sinta, filem romance ngaénang ia nyansan sakit. Yéh matané lakar ngembeng, lantas tusing jaen madaar kanti dua wai. Mabalih filem romance, lakar ngaénang tatun tangkahné mentik lan ia lakar sebet tur tangkahné engsek. Mara filemé majalan, suba ada adegan ané ngaénang ia ketug-ketug. Tepukina ada anak luh magetih-getih paida tekén anak muané mawak gedé tur brengos. Ia ané mula tusing bani ningalin getih, ngénggalang ngaud roko akatih tur kaenjit. Nyaru-nyaru tusing nepukin adegan filemé totonan sambilanga ngeprusang andus rokoné kemu mai. Disubané adegan filemé totonan maganti, mara ia nlektekang layar laptopné. Di filemé ada anak nutur, lan ia tusing pedas ningehang apa ané tuturanga. Kenehné tusing ja seken mabalih filemé totonan, krana sujatiné ia dot nyidaang kiap lan nyidaang pules selidan. Nanging, nyansan ia makeneh apang nyidaang kiap, nyansan ia tusing kiapkiap. Ia bangun uli tegakané sambilanga ngeprusang andus rokoné, nyedot

58


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

sisané ané suba bawak, ngamatiang potokané baan noonang ka asbaké, laut ngagagang pintu kamarné tur masliahan. Di laptopné, filemé enu majalan lan ngédéngang adegan témbak-témbakan. Ia majujuk di malun kamarné tur matolihan ka kamar di sampingné. Sepi lan peteng. Ia malipetan ka kamarné, rikala témbak-témbakan di filemé suba suud lan maganti ngédéngang anak luh macangkling di korsiné lan bibihné kasegsegin kain. Pintu kamarné tusing lanteganga. Di filemé, ngenah anaké luh totonan katijang-katijeng apang nyidaang ngelésang tegulan awakné sambilanga kraikkraik, nanging munyiné tusing pedas kadingehan krana bibihné bek misi kain. Tusing lantas ia negak di malun laptopné, nanging ngojog ka kamar mandi lakar masugi. Lampuné mati lan magabag-gabagan ia nyemak cédok, nyéndok yéh, tur nguap muané aji yéh. Tusing kakeneh masih baan déwékné nguda ia masugi, nanging tetep dogén ia nguap muané aji yéh. Disubané ngelapin muané, ia pesu uli kamar mandi. Adegan di filemé suba maganti dadi anak luh muani tusing mapengango masiat di duur kasuré sambilanga daat-duut. Ia ngidupang layar HP-né lan ningalin jam. Suba jam 23.36 Wita. Ajam lebih ia mabalih filem lan ia masih kondén marasa kiap. Ia gulak-gulik di kasurné tur dikénkéné paningalané nyeledétin filemé ané enu majalan. Makeneh-keneh ia apa ané makada kanti kali jani ondén nyidaang pules. Takut ia tusing nyidaang bangun semengan yén kanti liwatan tekén jam roras ondén nyidaang pules. Gagéson ia bangun tur ngojog ka méjané. Ia negak di malun laptopé tur limané nyemak HP, masang alarm jam 05.00 Wita. Ia nganti nada alarm-né baan lagu In The End-né Linkin Park apang kadingehan lan ia nyidaang bangun. Filemé ané jani ngédéngang anak muani ajaka tatelu macelep ka tongos anaké luh macangkling. Ngenah muan anaké luh totonan takut pesan rikala paakina tekén anaké muani-muani totonan sambilanga katijang-katijeng. Ané muani ajaka dadua majujuk di samping tengawan lan tengébot anaké luh

59


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

totonan. Anaké muani bin besikan kedék di malun muan anaké luh satondéné nampél pipiné. Saru-saru bucun paningalané nlektekang filemé totonan lan tangkahné kesyor-kesyor. Kénkén kadén undukné, anaké muani ané nampél pipin anaké luh laut ngojog ka lacin méjané lantas nyemak palu. Ia malipetan sambilanga néngténg palu tur maakin anaké luh totonan. Paluné totonan enteganga di gidat anaké luh, lan ia sayan takut sambilanga mautsaha apang tegulan awakné di korsiné nyidaang kelés. Lan kénkén kadén masih undukné, sagétan ia marasa ada ané ngentug di sirahné tur marasa nyeng. Tangkahné nyansan nurdar, lan lima batisné ngejer. Adéng-adéng ia makipekan ka duri lan di maluné tepukina anak muani mabaju selem ngaba palu. Ondén seken ia nepukin muan anaké muani totonan, subarengan ajak adegan di filemé, sagétan anaké muani totonan suba nganyunang palu ka sirahné. Ia tusing nyidaang makelid lan bug! Jam 05.00 Wita munyin alarm kadingehan di HP-né ngendingang lagu I Cum Blood.

60


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

puisi-puisi i putu pradnyana anggara

Wayan Jengki Sunarta

61


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Sang Abanyol

Sang abanyol... Rikala masolah ring kalangané Kairingin antuk tamburan gamelané Masemu kadulurin matingkah guyu ipun mangigel

Sang abanyol... Swadharma wantah ngawé suka Kanda-kandané karaosang Pangapti mangda sida nglilayang kayun anaké sami

Sang abanyol... Lampah mangigel madasar antuk lascarya lan bhakti Pét kasidanan ngawé kendel girang sang anonton Irika lila tan sipi ring hatiné tui

62


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Rikala Matemu ring KKN Kala panumaya prapti... Pada kacunduk sinamian Sisya lanang-istriné sumuyug magébras Nunggil idep ngruru saéka citta salampah

Kala swadharmané kamargiang... Jelé melahé manadi jatma matemu macepuk Rasa suka-dukané karasayang Manyampuhang sad rasa sing hati tui

Nanging... diastu suka dukané tan kapasahang Pamargi puniki anggé conto anggé sesuluh Saksat Sang Gatotkaca kalebok ring kawahé Tetujon wantah mangda sida manados jatma maguna ring kauripan

I Putu Pradnyana Anggara, embas ring Kuta, 4 Juli 2000. Magenah ring Tibubeneng Badung. Mangkin kantun kuliah ring S1 Jurusan Pendidikan Agama di Kampus UHN I Gusti Bagus Sugriwa Dénpasar

63


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Satua Masambung

mlancaran ka sasak (6) 64


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Anak ulihanga makejang-kejangné gelah-gelah kurenanné tekén Embok Kadé. Broche, sumpel-berlian kancing, sing pada-pada di Bali, kalung, bungkun platina mahal manguwer ada buatan aji duang tali rupiah makejang. Makejang ulihanga tekén Embok Kadé.

Gdé Srawana

A

duh, Dé, nyag a.....(Ida mararian ngrawes, wapan da ngetél) atin yangé sabilang inget tekén Embok Kadé. Bes timpal yangé makilit gati uli HIS laut kéné nemu lacur ia. Yang pepes ipidan mlali

kumahné di Kuta. Aduh apanné yang tuturina, tawang Dé. Embok Kadé ngelah pianak-pianak dadua nu cenik-cenik mara masekolah. Ento suba tongosina. Kéné rawesné. “Niki sampun parekan Dayuné makekalih cenik-cenik not-not titiang, yéning titiang nglalu. Titiang tan ja nuutin bikas Beli Putuné berek. Api ipun tetep satia ring titiang ten ja matuutin daya ten dados kolkol basang. Sing mlédékan anaké luh, uber ipun... ten tahén-tahén jumah, pipis titiang serahina atengah gajian, sampun saking nem bulan ten tampi titiang. Ten kober titiang ring pipis ipuné, Niki Dayu ten nyuryanin pekakas jajané irika? Titiang

65


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

makarya jaja punika anggén matekang basang titiangé. Titiang ten ja matuutin pangarasan anak. asapunika yan titiang matuutin ipun, ten satia ring ipun, mangkin sida antuk titiang mamanjak ring anak bajang, ménak. Mangkin ja ambilanga ja surat Gusti Komang Susrusané... Niki, niki, Ratu kenal ring Ida. Sané dumunan malih amasa napi lepas ring HIS? Mangkin Ida kengin AIB ring Selat; Ida ngirim surat ring titiang. “De, maan yang maca surat Gusti Komang Susrusané. Nah kéné led isin suraté.” Made, Titiang ngirim surat tekén Madé, da Madé nyengguhang beli metain Madé. Déning Madé nu makurenan adana, titiang tan ja dadi ngrawes kemo-kemo lakuna. Nanging élingang Madé. Madé ipidan ngalahin beli marabi ajak Beli Putu, kayang jani ko nu sih beliné tekén Madé. Yan upama Madé ten nyandang nandingin paundukané né nah yan kanggo baan Madé tiang mangajakin Madé..... tiang kayang jani ko kondén makurenan; yan tusing Madé ajak beli jelé melah, truna tua ko pacang emasin beli sih tekén Madé.” “Aduh Dayuuuu..... Dados asapunika luih anaké lanang punika?” “Saja Dé, ento mara anak lanang sih sujati. Yang inget Déééé tekén rawesé ento.... ‘Yan kanggo baan Madé, tiang manjakin Madé.’ Nadian nguragada Beli Putu, sing masih nyak belas Embok Madé satia mongosin ceningné.” “Inggih Ratu, ten palesa suraté punika?” “Palesa! Beneh ngeling dapetang yang Embok Madé. Édengina surat palesané. Aduuh, Madééé, ento mara saling luihin di pakayunan di keneh tawang, Dé. Mimi, pegat basang yangé maca surat palesan Embok Kadéné tawang. Kéné ja ledné. Ratu, Yén antuk sih Ratuné pageh, tan obah saking riin, titiang nyuksemayang pisan. Mangkin sampun, wau titiang uning pisan ring kageningan pakayunan

66


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Ratu. Nanging lacur Ratu nganggén titiang panjeroan. Ngiring Ratu malih apalih, kawitin, malihin. Yéning mangkin, titiang tan purun memanjak ring Ratu. Sampunang Ratu salit arsa, tan sampé hati titiang ngaturin Ratu nyalud malan titiangé. Ratu sih ring titiang, mangkin titiang aturina sujatin manah titiangé. Titiang ping satus ageng sih titiangne ring Ida..... punika awinan titiang tén ngiring kayun Ida. Bes sampun mala awak titiangé; idalem titiang, papa, tulah, yéning titiang males Idané sané gening asapuniki antuk cukil déwék titiangé. Inggih déwék titiangé tan mamanjak ring anggan Ratu, manah titiangé, atman titiangé, Ratu nruénang........ Benjangan diastu malih ping pitu titiang numitis, mangda Ratu kéwanten nganggén titiang panjeroan. “Madééé, di ja ngalih anak Luh kéto luihné.” I Madé bengong ipun, tan maha ring wénten atma gening asapunika sakadi Gusti Komang Susrusa miwah Ni Kadé Dimba. “Aruh, Dayu, nika wau maluih-luihan atma.” “Yan yang pada luihné tawang. Jemakang sasadan tangané, Luh!” I Madé taler ngembeng-ngembeng yéh paningalan ipun. “Unduk Embok Kadéné ento ba anggon yang meka, Dé! Aruh, yang sing ja muatang anak tegeh, anak ngelah, anak kasub, yang muatang sih tekén satia dogén. Yang sing nyak apa caraanga mingsikin Idané, dadi Mén Jangklek, tui tuah anggona nomer... Mimi yan yang nyak, nomer dasa ukana dadinne, sing mungguh jelma nyen, dadi prabot, anggona ngulurin indria dogén, amedang sing misi tresna-sih.... Siiiiing, siiing sing sela. Sugih yang suba ngrasanin, sing sih yang naar mas naar slaka anggon bé, sing sih yang naar inten berlian anggon nasi, patuh sugih tiwas, buka pauruk ajin yangé, Ida di Tantriné koné mawesin, ‘Tan maiwak slaka mas, adatan masekul sarwa ratna’ masih anaké dadi anak tegeh, anaké sugih......” Ida marian ajahan.

67


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

68


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Med, tawang, Dé. Nongos di anaké Jawa luih-luih suba taén, di anaké Belanda luih-luih masih taén suba, api dini di Bali med cakupina lima tekén timpalé néné parek.” Raris kenying Ida mapapas penyingakan Idané ring paliat I Madéné...... “Tangkilin guru HIS, uli HIK masila tiding mapantaon.... med suba....” I Madé bangun tur ngadubug mlaib pesu. I Dayu ica I Sari kedék ingkel, “To, mara anak sing nawang maguyuan.” I Madé malih malipetan, “Baané Dayu ngandikayang med tangkilin titiang.......” “Hihihihihi,” ngrikgik I Dayu malih ica. “Dueg sajaan I Madé ajak maguyuan, begbeg polos-polos gén artianga rawes yangé.” “Titiang ndikayang Ratu kalah? Pangus Ida.” “Nah, bin pidan ati-ati, nah? Sing Dé, aduh Embok Kadéné nyen, kudukudu ngelah montor, kudu-kudu masumpel berlian aji telungatus, mabungkung platinum mahal ngéjér, atiné satata puret, jemak kasugihan beneh suba ulihanga mas-masanné. Apang joh paraaaa ané kéto. Yan yang asal satia tur sih anaké manjakang yang. Kadong koné upama maraab-raab langit umah yangé matikeh-tikeh baan buk, magaleng-galeng ombak, masaput-saput angin, sukaan kéto tekén Embok Kadéné mabalé ranjang mapir, mara madaar, yéh matané kuahné. Padalem Embok Kadé, aduh sing bisa yang nulungin ia.......” “Aruh...... jering buluné yan kemo ka Kuta. Asa caploka dogén tekén Beli Putu Raga...... Dé, Dé, rawes ajak amonéan dogén, nah? Yang bani sing kemo pepes jani. Aruh alah manuk nepukin pangina, seng kampidné, ebet-ebetina yang, jejeh baana, tawang! Sing, yang sing ja ngulahang pangambiaraan..... masih satia tekén tresna sih anaké muani buatangyang. Yan Madé, juari maseneng-seneng yan kurenané bekung jumah? Liunan sing nyikutang ka raga, oo Dé oo? Yan eluhné enjat-enjat ia tundéna jumah ngempu, kénkén kenehé Dé?” “Uning titiang? Tra taén ngelah kurenan.”

69


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Yan yang sing nyak apa kéto. Musti masumpah malu, yang nyak tindih, nyak paturu magehang patibrata, buka rawes ajin yangé; nanging yan ada anak ngugu yang, musti apang ia masih masumpah apang satia, tindih tekén yang, ngénkén koné? Paturu jelma. Mara iraga luh apanga nguntul, apang magehang patibrata, satia tekén kurenan, anaké muani dadi enjat-enjat, dadi muwuk patibrata? Sing nyaaaak. Lamun ada ja anak sih tekén yang, nadian Ida..........” “.......dané, ipun?” Kénten I Madé nimbal. “Bééé, pantes I Madé.” “Yéning ipun upami, sapunapi Dayu?” “Nadian ipun japi, lamun ma.....” I Dayu jeg siep, wikan Ida ring raga, bes kalonjok ipun sampun ngrawes...... “Inggih Ratu, wau liang titiang miragi.” Ida kenying tur Ida ngéwérin I Madé. “Nemin ja I Madé, oo Luh, nyai sing kiap, Luh? Pulesang bané ba! Aruh Madé yang kiap suba..... Bé.... saja, dija Madé ngebah?” “Titiang diwang ja sampun?” “Sing dadi ngalahin.......” “Inggih, ngalahin napi?” “Bi, ngalih rawes pelih-pelih dogén I Madé, pantes. Yang kéné sih ukana. Sing dadi ngalahin Gusti! Nah, né tuunang kasuré abesik, Dé! Kasur dadua, da ajaka I Luh makasur, nyen pedih nyen I Raka.” “Nyak ten tiang ajak Beli Madé dadi akasur.” “Lén Beli Madé, len I Raka, oo? Beli Madé, oo? Joh di mata paak di ati!” “Goaké mamaling buni I Kadasih anggona bé tutu Api awaké nongos dini Tresna sih yangé masih ditu.” “Aduh,” kénten masuriak I Dayu sareng I Madé. “Mara anak istri luih I Sari.”

70


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Aruh, I Sari nemin nyen, yang kiap. Mimi, sajan adi uyut iraga? Tamiuné lénan, méh gedeg suba.” Wénten malih tigang menitnya, sampun engkis-engkis sirep I Dayuné. I Madé klesah-klesih kantun di bucu éling kémanten ring rawes Idané sané iketunian. Bénjangnya semeng, kantun neruput, I Madé sampun nénten ipun matatenggeng mahakang ring ranjang I Dané sirep. Anaké istri punika kantun kadalon sirep pugling nglelépé kabatek antuk kalesonidané. Nglepéang, lambénidané kadi kenyem; yan sawangan tan nahen Ida tempuh kaduhkitan sasuénida iriki ring jagate. Granan ida nunjuk, kadi jelap kakardi antuk sanggingé rangkung pradayan; mimbané wiakti nadia daun intarané; kamanah antuk I Madé janten patiluplup mengkeb i daun intaran, yan, macunduk ring Ni Dayu Priya. Kadi tulis suraritan wimbanida. Carmanida wiakti wantah selab boya ja kénginida kapupulang ring anaké istri-istri maparab putih, taler tan ja ida kasambat selem. (masambung.....)

71


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Satua Cutet

manah kuning manguning

72


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Semengané rahina Saniscara Kliwon Wuku Kuningan, tatkala krama Bali sami sampun sayaga pacang nglaksanayang upacara Kuningan. Suaran gong, kidung, miwah miik dupané sané kalintang nyangluh ngawinang jagat Baliné satmaka suargan sané kalintang trepti. Cara biasané Putu jam 7 suba bangun lakar masuk masekolah, sakéwanten ané jani ia bangun wiréh lakar nyayagayang sakancan ané mapaiketan tekén rahina Kuningan.

Ni Wayan Juni Fortuna Déwi

Y

én nuturang indik Putu di jumah, ia mula anak jemet pisan. Yén unduk rupané ia mula anak bagus, tur kenyemné manis. Jumahné ia tusing ngelah apa-apa. Méméné sadina-dina tuah magarapan di

peken madagang canang. Lan bapané magarapan di cariké. Yadiastun ia tusing ngelah apa-apa nanging ia demen pesan matetulung ngajak pisagané, turmaning demen manyama braya. Kacaritayang ané jani Putu lakar ngatehang méméné maturan ka pura. Ditu lantas Putu ngandéng méméné ngaba banten abana ka pura. Sabilang rahina Kuningan mula ia sai maturan ka pura-pura. Tanpa sangkan ditu lantas ia macaplagan ngajak anak luh jegég pesan, Asih adané. Kanti telah ulung sarwa woh-wohan ané ada di bantenné. Ditu lantas Putu makesiab saha paling lakar nulungin anaké jegég ento nampedang woh-wohané ané pada nglilik.

73


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Wayan Jengki Sunarta 74


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Gég… ten kenapi?” Kéto Arnawa nakonin anaké jegég ento sambilanga nulungin anaké luh ento. “Ten, Bli, banggiang ampun tiang mrasidayang nika padidian.” Kéto abetné anaké luh jegég ento. Sedeng iteha pada nyemak who-woh ané ulung ento, tan pasangkan limané ajaka dadua saling magisian, tur ngawinang paningalané saha saling atonang di tengah purané ané sedeng raméné ento. Tatkala saling atonang sareng kalih, tan pa sadar di kenehné Putu ngomong, “Duh... adi jegég ajan anaké luh ené, kulitné kuning langsat, alisné madon intaran, turmaning kenyemné manis pisan.” Sakéwala ia nu inget tekén déwékné ané lacur, sing ngelah arta brana. Ditu ajaka dadua iteh pisan saling atonang, kanti makejang anaké di pura nyuryakin. Lek pisan kenehné ajaka dadua. Sekat ento, Putu buduh paling ngajak anaké luh ento. Makita makenalan ia tusing bani, krana ia nawang tekén déwékné lacur, sing pantes lakar mademenan ngajak anak luh buka Asih. Gelisin carita ritatkala para pamedeké suba suud pada ngaturang bakti, Putu maniang raga maekin Asih saha takut-takut bani di kenehné. “Gég… ampura nggih wau tiang ten sengaja, ngaé Gég ulung,” kéto omongné Putu. “Nggih Bli ten knapi,” kéto pasautné Asih saha lek di kenehné marepan ngajak anak muani bagus buka Arnawa. “Yén dados tiang uning Gég uli dija, sira nika wastané?” Arnawa matakon tekén Asih. “Tiang Asih, umah tiangé di dangin jalan purané Bli, bli saking dija nika?” “Tiang uli badaja, umah tiangé 200 meter saking purané niki Sih,” kéto pasautné Putu. Sekat ento Asih ajaka Putu dadi matimpal tur WhatsApp sabilang wai. Ulian ento lantas tumbuh Bungan-bungan tresna ajaka dadua, uling pidan

75


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

kadén tresnané ento tumbuh, tusing pedas baan ngenehang. Ulian tresnané ané suba tumbuh, lantas ajaka dadua ngadungang tresna, tur majanji lakar satya ngantos mati. Tresnané ajaka dadua lantas kauningin olih reramané Asih. Bapané Asih gedeg pesan tekén tingkah pianakné matunangan ngajak anak lacur buka Putu. Kacaritayang lantas bapané Asih teka ka umahné Putu saha bangras ngaukin Arnawa. “Éh! Nyén madan Putu, mai paakang iban cainé, bani cai nemenin pianak awaké, singké cai inget tekén déwék cainé lacur buka kéné, sing nyidang lakar ngaé pianak awaké bagia.” Pesu lantas Putu ajaka méméné, “Sapunapi nika Pak, tiang uning kaiwangan tiang nemenin pianak Bapa, sakéwala baan kaliwat tresna tiang tekén Asih, saha tiang engsap tekén déwék tiangé kalintang tuara.” “Nah yén suba cai ngerti, ané jani johin pianak awaké, awak sing sudi ngelah mantu lacur buka cai,” kéto bangras pasaut bapané Asih. “Ampura Bapa, tiang ten mrasidayang krana tiang tresna banget tekén Asih, tiang uning tekén déwék tiang lacur, ané jani icén tiang galah apang tiang nyidang ngruruh merta ané becik di guminé ené, apang tiang nyidang ngaé Asih bagia,” kéto pasautné Putu saha sedih. Mirengang raos buka kéto, jeg maklieb sebeng bapané Asih, saha inget tekén déwékné suba kalintang angkuh, tekén déwék sugih. Sebeng bapané Asih ané tuni bangras, jani maklieb dadi sebet. Mara ngrasayang kapitresnan Putu tekén pianakné ané kalintang sujati. Bangga pesan di kenehné nepukin anak muani suputra buka Putu. Liang pesan manahné Putu krana suba polih restu saking bapané Asih. Sekaté ento, Putu majanji lakar jemet malajah, tur ngamolihang pakaryan ané nyidang ngaé Asih bagia, tresna sujatiné ané banget kasayangang.

76


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Satua Masambung

satuan ati (5)

77


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Semeng ento, sia mahasiswa lakar nyalanang seléksi akhir tim debat Bahasa Inggris. Kadum dadi telung tim, suba pasti né a tim maisi telung diri mahasiswa. Pilihan di jurusan-jurusan ané ada di kampus. Nada ada di tim C, timpal sakelasné, Ari lan Arra, ada di tim A. Penonton di acara seléksi tim debat Bahasa Inggris ané lakar kapilih ngawakilin kampus di lomba debat tahunan tingkat universitas sa-Bali empet ngandupang. Nada dadi inget atiban né ipidan.

Agus Sutrarama

D

ugas ento déwékné ané ditu dadi penonton, mabalih kakak kelasné maadu argumén nganggon basa Inggris. Mabalih kakak kelas ané kagumin ipun, Jung Dé, tunangan timpal ipuné, Arra. Ané jani

Jung Dé masih ada ditu, negak di samping dosén pembinané, milu dadi penilai. Yén kénkén kadén, ditu Nada ngarasayang ada ané soléh, Arra jak Jung Dé buka tuara nyiriang kémestri anaké matunangan. Apaké mirib tuah kebyah

78


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

rasanné Nada dogénan, kéwala Arra bilang katingalin baan Nada, tuara ada abedik kadadua peningalanné mapadu ngajak tunangan ipuné, diapi ditu tingalina Jung Dé ané setata peliatné nujah muané Arra. Arra buka tuara nganggep ada Jung Dé ditu. Nada nungkakang kéweh kenehné, ia musti fokus jani. Simalu, tim A lakar maadu jak tim C. Topik ané lakar kadebatang unduk Pariwisata Massal di Bali, Bali Still Need Mass Tourism. Tim A, timné Ari lan Arra maan dadi Afirmative Team, tuah tim ané ngadukung topik ento, ané satuju yan Bali enu merluang pariwisata masal. Arra maju dadi pembicara kapertama. “We ask to you, ladies and gentlemen. Why we are here now, learn a tourism? It means that tourism is very important to us, isn’t it?” Semeng ento Arra rapi pesan, sing cara biasané sawai di kelas. Dikénkéné pecéhné enu masisa, lan bakat dogén katingalin baan Nada. Uling tabuh suarané, ngenah rasa yakin ring déwék. Buka ané kaajahin baan dosén pembinané, anak debat ento musti objektif memandang motion utawi topik ané kadebatang, musti luas wawasanné, apang yakin tekén ané kamunyiang. Krana uli munyin iraga, lakaran nyidang ngaé penontoné setuju tekén iraga. Saobjektifné, pasti iraga tetep baatan anéh, ati nuraniné setata ngelah pilihan. Ditu suba maanggon kabisané lakar tegteg ring duman posisiné, diapi ati nuraniné sujatiné tuara satinut. Arra nyambatang, tanguda iraga jak makejang masekolah di pariwisata, yén sing ulian raga percaya pariwisata ento penting. Ipun ngamaang data yén penyumbang dévisa paling liu di panegara iraga tuah uli séktor pariwisata, lan unduk ento tetep Bali ané di urutan simalu. Vitalné pariwisata, buin Arra ngimbuhin enu kanti karasayang kayang kajani, suba atiban liwat tragédi Bom Baliné, ekonomi Bali enu sanget terpuruk. Arra nutup tuturné, ngamaang selah penontoné minehin, lan ngantiang perlawanan uling tim negative, Nada, ané akebiahan maan selah mapineh, lénan tekén rasa bagia suba nyidang ada semeng ené di seléksi final, tuah masih nyidayang ningalin kenyem bungahné

79


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Arra, lan pecuk alis ipuné kala ngarumusang bahan ngajak anggota timné. Nada nalemang angkihan, nyaga ketugné. “Ladies and gentlemen, yes, of course we know why we are here now. Since we have to learn, really really learn about tourism that only need to return back to its beginning, as a quality instead.” Nada nuturang unduk ngawit kaloktahné Bali ka dura negara, uling karya lukis Walter Spies duk warsa 1930-an tuah ulian alam turin budaya Bali ané mula saja adiluhung. Kanti lantas ngansan ramé tamuné teka, tan paempelan, dadi mass tourism. “If We all agree that life is also about caring to the future, let’s concern about the side effect of this mass tourism on our culture, our nature.” Nada nlatarang yan ada pengaruh négatif pariwisata massal ring alam lan budaya masyarakat Baliné. Di panguntatné Nada ‘nyentil’ pembicara kapertama tim affirmative, Arra, unduk pariwisata ané kasambatang tuah organ vital ring Bali. Nada nuturang yén sinah ento dadi muktiang suba ada ané pelih ring pembangunan pariwisata di Bali, ulian ngaé ka-tuara seimbang-an. Ngalatih rasa émpati iraga ring sakancan pikobet sosial, lan suba pasti ngalatih Basa Inggris iraga, ulian sing ja tuah iraga, anak Bali lan Indonésia ané patut nawang, kéwala dunia masih perlu nawang apa ané sedek bligbagang iraga, karana iraga tetep masih mahluk global. Tim A tetep ngukuhang pendapatné unduk perluné pariwisata masal nukung perékonomian lan percepatan pembangunan. Tim C tetep ngajak penontoné nguratiang unduk dampak kaon pariwisata masal ring Bali, ané mirib lakar kutang iraga dadi tetamian baang pianak lan cucu. Mangaso akejep, ngalantur, jani tim A lakar katemuang ngajak tim B, motion utawi unteng pabligbaganné jani tuah unduk sosial adat ring Bali, The Caste System in Bali is No Longer Needed. Jani tim A ané lakar dadi tim negative utawi ané tuara setuju ngajak motion ento, utawi ané ngarasa sistem pengkastaan di Bali tetep kaperluang. Tim B ané affirmative utawi ané ngarasa sistem kasta ento suba tuara enu perlu. Nada ané makejang perhatiané tuah

80


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

katelahang baan ukudané Arra, ngarasayang ada guat ragu ento ngenah di paras ipuné Arra. Di kénkéné Ari katingalin baan Nada ngentenin Arra ulian malengok. Negarang Nada nyledét Jung Dé, ngenah buka tegang. Pembicara kapertama tim B masuara, nuturang lénan tekén ‘waktu’, tuah ‘perubahan’ ané abadi. Awig di désa masi tuara luput yén karasa suba perlu kaubah. Sistem kasta tuah tetamian, yén karasaang suba ngentukin pajalan, musti nerima padumané, mesti berubah. Siduri, pembicara kapertama tim B ento nyambatang, “..and today is no longer the time to blame your feelings because both of you are of different caste!” Nada ningalin ento, Arra nguntul, Jung Dé nengil lan paliat ipuné tetep ngenah tegang. Arra maju. Abedik pa api semangat ento tuara ada karasayang, “Ladies and gentlemen …” Tabuh suaran ipuné tuara misi ané madan, keyakinan. Nada ngarasa suba ngutsahayang makejang. Sajan yén dadi wakil kampus di lomba debat tahunan ené tuah dadi ipiané sekat kapertama ningalin kakak kelas ipuné, tunangané Arra, Jung Adé, ditu debat. Kéwala, ia percaya makejang timpal-timpalné ditu ané milu maseleksi masih ngelah ipian ané patuh. Aglibegan, apa ja kaputusané lakar bisa kasambatang ‘kaberuntungan’ ané berpihak. Nada lolos, Nada lakar milu di tim ané lakar ngawakilin kampusné, di lombané bulan depan. Ari lan Arra gugur. “Nada, selamat.” Arra ada di maluné Nada, ngenjuhang limané. Nada nengil akejep, keneh ipunné ningalin timpalné ené lakar nyidang ada di tim debat kampusé suba tuara payu. Mustiné Arra ngarasa kuciwa, sakéwala jani Arra makenyem manis pesan. Paningalané buka Purnamané nujah kadadua peningalané Nada. Paliat Purnama ento buka titah, marupa ‘misi’, apanga Nada nyadia nerima tongkat éstafeté lan nutugang perjuangan, lakaran ngemaang ané terbaik ka kampus ané katresnain jak makejang. “Iya Ra, makasi nah.” Ari masih teka, “Bro, congrat. Selamat berjuang!” Ngédéngang jempolné.

81


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

82


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Ahh, awak hébat masih Ri... makasi nah.” Nada neked di kost, makejang suba nawang berita yén Nada lolos dadi tim debat kampusé. “Yé… Nada teka…” Arsa kasisi uling kamarné, jibrag-jibrag mabaju singlét. “Horé... Wi Nada hébat…” Éka jak Éwik masih milu nyambut maekin Nada, ané mara tuunan uli montorné. “Ahh, haha, makasi-makasi jak makejang…” #be a part of English Debate Contest Team Abesik ipian ipuné ento, ané katulis ipun atiban liwat di buku agénda cenikné, jani suba dadi lingkerin ipun. Kéwala, nguda jani ia ngarasa makeneh nyambatang rasa kendel ipuné ené ka Gendis. Suba benehké galahné? Suba peteng, tusingké nyanan télpon déwékné ané lakar ngamaang berita tuara penting ené lakar ngulgul galahné Gendis? Ah, kéwala Nada tuara nyidang ngilangang rawat muané Gendis, ané ngansan ada di sakancan paliatné ulung. Duh. Tuuut … “Halo...” Degg Sujatiné, kesir angin bukit peteng ento tuara ja kanti lakar ngaé layah anaké membeku. “Ha...” “Gendis.” “Éh, Nada?” “Aku ganggu ya..?” “Ah, endak, ada apa Da?” Lancar, tegas suarané Gendis madingehan di kupingné Nada, buka nengsek Nada apang tusing ngutang-ngutang galah, lan nuturang énggal apa ané musti tuturang, énggal, jani!

83


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

“Gendis, waktu ini mamak sempat ngomong sama ibu tentang... nyentana.” Tanguda kadén unduk ento ané ngetél uli layahné Nada. “Ooh, ah... jangan terlalu dipikirin, mamak memang gitu, suka bercanda dia…” Munyiné Gendis kadingeh baan Nada buka santé. Buka tuara ada abedik beban, buka nyambatin Nada, ‘Nada! Kamu nélpon aku, nyuang waktu berharga akué, waktu istirahat akué, tuah lakar nyambatang unduk ané sing penting ento?’ Nada buka ngekoh, lélor, ilang kenehné macarita buin, “Nada…” “Éh, iya... met malam ya Dis...” “Iya, malam Da...” Tuuut… Lemet, limané Nada ngejang gagang télpon umumé ka tongosné. Sajan lega sebeté sing dadi joh-joh, buka tuara jangkep yén sing pada misi. Ituni semeng oger ulian suba lolos dadi tim debat. Peteng ené dadi enduk baan kélangan harapan. Hah. Di tongos ané malénan, Gendis mara kal macelep buin ka kamar ipuné disubané nerima télpon peteng-peteng, sagét ada timpal kosné, kakak kelasné nyapatin, “Siapa nelpon malam-malam Yu? Si.. itu, Nada tuh ya..?” “Eh, iya Mbok..” “Emang, dia ga pernah ngajakin jalan kemana gitu?” “Mm, ngga sih, hehe.” “Gimana sih, sering tuh mbok Luh ngangkat telponnya, pas kamu ngga ada.” “Oo...” Gendis, Ni Putu Gendis Sangayu, macelep ka kamarné. Di duur sirepan ipuné malingeb abesik buku sastra, buku kumpulan cerpén mabasa Indonésia, majudul Cerita Hati. Dadi tuah abesik buku sastra pantaraning soroh buku ilmu ékonomi ané ngebekin kamar ipuné. Takepang ipun bukuné ento lan pejanga

84


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

buin duur méja belajarné. Kesitan kertas matulis ané ada di tengan bukuné ngenah kasisi gigis. Gendis, kalau lagi mumet belajar ékonomi, sekali-sekali baca cerita ya.. Cerpén di buku ini bagus-bagus kok kisahnya. Ada satu cerpén yang udah aku tandai, itu bisa berulang-ulang aku baca, héhé. Selamat menempuh Pendidikan di bangku kuliah. Tetap semangat meraih mimpi ya… Kepastian. Apaké mirib kruna ento mula tuara nyidang ada di unduk ané madan tresna? Nada nyalanang montorné, katimpalin peteng ané ngansan peteng. (masambung...)

Agus Sutrarama magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”.

85


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

puisi-puisi i madé édy juniawan 86


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Purwani Sasih Kasa Bulané endag uli selagan ambuné Makenyem kadi Déwi Ratih nyalantara Serasa dayuh di keneh tanpa mala Putih mesawang barak Purwani sasih kasa

Nyikiang rasa Ngapti kerahayuan jagat Mangda brebeh gelis matilar Bulan jegég dong pirengang Yan dados tityang gisiang

Lakar ajak meliang-liang Dini di pabinan mesayang-sayang Anggén ngelimuran manah Kadi rasa sampun jengah Ngastiti gering mangda kesah

Duh.. tityang nyerah Ooo bulan Ajak tyang melali ka bulan Apang tawang

Sina nepuk ané aptiang Ngiring meyoga Benjang purnama Suksma

87


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Purnama

Tolih ja di langit Tuara ada kenyit Né biasa duur bukit Mesunar galang uli kangin

Ooo bulan purnama ngilang I gulem nangkebin galang Ngelantur sabeh ngalintang I bulan sayan kaengkebang

Ngiring lanturang carita Peteng jani pinaka cihna Toya émbas saking ambara Miab paica Sanghyang Indra

Purnama Sasih kasa Lanturang muspa Ngelunsur wara nugraha

88


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Kajeng Kliwon Peteng dedet Jagaté Ling pagelur pajerit.. Suara manusané kraik-kraik .... Uyut menbyayuan di bucun bucun désa...

Cicing nyalung auuuuuuuuuuung.... Auuuuuungggg... Koooong... kuiiing... auuuuuuuuuung Méong pakebek ngasmara... méooooong éooooong..... Méééng... mééééééoéoéoéng Munyin cecek pakretes uli kauh.... Cek cek.cek.ceeeekkkk.... kecek

Tuké pakrebak... Saling sautin.... tuk ké tuk ké tuukk kééé Katak dongkang ... Saling kaukin... kungkék kukng kék kék kung ké ké kung.... Tatit grudug mekalukan... tan parérén..

Ratuuuuuuu adi kéné tenget guminé mangkin.... Dija jani lakar mesayuban.... Dija ada tongos.... Mih to to to tolih... pasliwer apiné di langité... Apa ye to...

Aduuuhh aduuuuuh ...... Adi kéné jani guminé... Jemak sesabukanné... Meyuda sampun.....!!

Ngiring ngiring pebalih!

89


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Sirep

Ngidem-ngidem keneh kedat Keneh kedat sirah baat Sampun wengi liwat Durung sida kiap

Dija ada memedi mentas Ngaé tityang gadak Di balé kijap-kijap Nandes tamis kruyuk siap

Tengah lemeng di sisi Ada munyi krisik-krisik Minab gamang sedeng ngesik Misi munyin kedis kiik kiik

Sira sané wikan aji sirep Tulung gaé tyang leplep Apang engal semeng Jani tyang suba kenyel

Sirep Suba peteng Apang enggal semeng

90


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Donat Empet Sagét ada donat jak lilin Ulang tahun koné adané dibi Donat bunter dase besik Lilin ngendih duang katih

Timpal-timpal pada megending Ngendingan tyang sayan lingsir Cobain ja alih-alihin Tuuh suba ngancan bedik

Kulit suba sayan kakah Mua ngenah suba wayah Nanging keneh tuara nyak tua Nu cara nak truna

Keneh gedé bayu enduk Napi wénten anggén susuluh Sampunang rengka ulian tuwuh Ngiring mekarya seenu iraga idup

Suksma Timpal lega tyang bagia Rahajeng sayan wayah Donat empet pinaka cihna Tresna dados nyama

91


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Ngidu

Ngalih anget Ada né kedked Sayan puret Misi mekeled

Nyidu di sisin jalikan Sambilang nyakan Apang angetan Ané purét pang dadi lantangan

Kadi pepineh Yéning sampun sukeh Sampunang nyeléneh Mangda tuara ngaé anéh-anéh

Dingin jalan angetin Apang tusing pasil Ulian dingin Ngidu dini Mai

92


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Ring Pasisi Tulamben

Pasisi Tulamben genah malila cita Sampun kasub ngantos dura negara Antuk ka asrian genah Éning kedas toya segara

Toris mai lakar nyilem Mececingak bangkén kapal kelem Bé warna-warni di tengah dalem Ada né barak, putih muah selem

Ngiring malelancaran Wénten pancoran panglukatan Meserané sekar lan pasepan Ngelungsur kasucian

Ring pasisi Tulamben Genah toris madéngdéng Bais lantang cunguh barak Bok gading kulit kakah

Ngiring mangkin Tampekin Kecosin Ombaké cenik

93


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Betén Intaran

Mesayuban di betén intaran Ngelimurang manah tyang kelaran Ulian tresna kapegatang Nguda lascarya adi muputang

Dini di betén intaran Makejang inget sekancan kenangan Dugas ento iraga ujanan Belus ngantos licitan

Neked di kubu suung Kilat tatit grédég pagrudug Minab sampun pituduh Tresna dados pikukuh

Duh.. mangkin idup tanpa rasa Adi ngilang ulian Bli tuara Bli mula uli désa Mamodal ulian tresna

Betén intaran Maseselan Ulian kelaran Bli nerima

94


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Jalikan Puun

Ngiring tulukang saang api Apang énggal dadi nasi Yadiastun cunguh mesengseng mangsi Né penting keneh misi

Nasi anget jukut undis Lebeng di paon ngajeng di sisi A kau mujung makrébés tasik Lebihan lalah kuangan lengis

Basang seduk apa ja kal pikir Sambil ngesop batis ngitir Lima kébot ngisi cangkir Cangkir bumbung tuak manis

Ulian jalikan puun puniki Aduh wareg suba jani Taag ngengkuk bibih limis Nyempang di balé lakar ngengkis

Nyemak galeng sirep deris Lan ngajeng lan sirep Sampunang ruwet Inggih cutet

95


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Arak a Pucung

Lan jalan mamunyah Kuala pang sing benyah Kanti ngutang ayah Lantas layah

Arak a pucung anggén jalaran Nuturang tutur tanpa aran Mua barak bulun jaran Raos mogbog lebihan

A sloki duang sloki Ngantos telas tanpa isi Encén raos encén munyi Mekenyang suba sing mearti

Lan jalan mamunyah Telasang kanti telah Mata kiap ulian punyah Né penting tusing ngaé benyah

Arak a pucung Tetabuhan ring perempatan agung Ritatkala upakara taur agung Sida memargi nyegara gunung

96


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

I Lumur Puyung

Pejalan sampun srayang-sruyung Mabekel keneh bengkung Yadiastun ngalintang jurang pangkung Apang maan isin sayung

Mayoga toya sanjiwani Nunas mangda dados ngawi Ulah dauh ngantos wengi Awak mondong sirah nyunggi

I Lumur puyung Boya ja dados puyung Yadiastun wadah cenik kayu uyung Ngalih apang dadi jukung

Jukung I bendéga luas ka pasih Tuara ombak kalawan tasik Nengil di bucu nyisik Bulu aas kanti litig

Sira onéng ngiring sareng Sampunang réréd ngardi seneng Mangda sami polih ngajeng Sida rahayu rahajeng I Madé Édy Juniawan, magenah ring Tulamben, Kubu, Karangasem

97


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Kitut

maboya pangkal pandai Kadék Sonia Piscayanti

N

awang madan nak maboya? Ento téh amen ada nak ngomong sesuatu ané wow, anaké maboya biasané masaut, “Méhh, masak kéto.” atau “Dija ada kéto? Masaaaakkk bisa kéto.”

Atauuu, “Buikkk, aéng gati. Nahhh juang ba susukné.” Kenapa séh ada anak maboya. Uli dija tekan rasa maboya. Tur apa

pemicuné. Maboya to asal katané boya. Boya to artiné tusing. Maboya artinné, sing percaya, atau bahasa Indonésiané menyangsikan, meragukan, atau menunda kesimpulan. Nah, melah kan sebenehné anak maboya to. Anaké Bléléng ané demen maboya biasané nak dueg-dueg to. Biasané ya meragukan malu pernyataan, terus ngalih perbandingan, atau ngalih kenyataan ané lén. Dadiné ya terus memperbaiki kesimpulan. Né ciri-ciri nak dueg. Mempertanyakan terus, merangsang rasa ingin tahu. Misalné orahina, matahari terbit dari timur, anaké maboya bisa ngorahang, méééhhh masaakkkk, trus cobakina nolih pas

98


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

semengan, oh saja uli timur matahariné terbit, berarti beneh. Tapi nu masi maboya, masak seken uli timur, jani ujina, melaib ya beneng kangin, seken sing. Nah semacam ento lah. Pendidikan harusné bergerak uli rasa maboya ento. Rasa ané menyangsikan makejang. Misalné menyangsikan Matematika. Uli dija tekané 2+2 = 4. Masak kéto. Jani meli gula dua, buin tambahin dua, trus baang tetanggané ané nelu bulanin, prejani telah padahal tuni papat ada gula. Mulihné adi mi jak taluh maan, padahal gula baang papat tekané mi jak taluh, apa hubungané? Oh, ada balesané. Kadang masi baang baas duang kilo, gula papat, kado, balesané bé céléng matah misi nasi, maksudné kénkén? Sing patuh logika Matematikané. Atau nyilih dua, kan ngulihang dua, kuda dadiné, amen nyilih dua ngulihang dua, sapih kan, padahal amen nyilih di bank ada bungané. Nyilih dua bisa ngulihang lima, atau dasa. Nah anaké maboya to bisa dawa amen ajak ngomong kéné-kéné. Tapi dadiné terus maputer otaké. Dueg dadiné. Apalagi melajah Fisika atau Kimia. Rumus Fisika to kan aéng-aéng gati. Amen nak maboya baang nyawab Fisika, jeg aéng gati résponé. Misalné rumusné Eisten né hukum kekekalan énérgi E = m.c2 dimana E=energi, m=massa, c=kecepatan cahaya. Anaké maboya kéné ba matakon. Men apa madan énergi. Ngidaang ningalin? Apa madan massa. Ngidaang ngasanin? Men cahaya kénkén ngitung pajalané. Men adi tawang monto kecepatané? Maan ngukur? Men adi percaya? Bek ti petakoné. Bisa masi nakonang ya nyén madan Einsten. Einstein né kan suba sing ada di guminé ené, tapi rumusné adi nu manggo sampai jani. Semacam kéto. Pokokné makejang takonanga. Padahal amen tundén ngaé rumusné bisa, tapi maboya to artiné mengejar to next lével, terus kénkén. Terus amen ba nawang pelaib cahayané, terus kénkén. Kija kal ender, ka peken, apa ka tukadé. Tapi sebenehné ya malajah kok, cuma imajinasiné jak logikané pesu ileh-ileh.

99


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Amen di Kimia lén buin. Tundéna ngafalang rumus Kimia yéh gén liu ti patakoné. Rumus Kimia air to kan H2O. Air to terdiri dari dua atom hidrogén dan 1 atom oksigén. Jani matakon ba, men uli dija tekané atomé ento. Adi nawang kéto susunan atomné? Mémangné maan matakon jak yéhé. Mémangné saja kéto? Padahal amen tundéna ngafalang gén suba pragat urusané, tapi maboya to nak apang menambah rasa ingin tahu, dadiné buin melajah apa madan atom, apa madan oksigén, hidrogén dan seterusné. Men atom-atomé né nyén gén keluargané, oksigén jak hidrogén né nyén gén keluargané, kénkén silsilahné, semacam kéto. Amen malajah bahasa Inggris lén buin. Apa madan present tense, past tense, future tense. Pang kénkén koné malajah tense. Misalné present tense koné kejadian sehari-hari. I eat everyday. Artiné saya makan setiap hari. Kéto koné. Men amen sing setiap hari makan kénkén. I don’t eat everyday apa kénkén. Apa I eat not everyday. Apa Not everyday I eat. Buin matakon men adi sing tiap hari téh makan. Emangné diét? Atau sengaja puasa? Atau karena pandemi irit dadiné? Semacam kéto. Misalné buin past tense. Kejadian ané suba liwat. I ate yesterday. Artine Ibi yang makan. Men nyén matakon. Nyak makan nyak sing, silakan. Nak kéweh jak nak maboya. Orain pelih, sing orain pelih. Tapiiii ada melahné, biasané nak maboya né nak pangkal pandai. Ya maboya malu, matakon kemudian. Dadiné selalu ada celah pembaharuan konsép. Dalam kontéks new literacies, ada ané madan meaning is socially constructed. Artiné makna to diciptakan bersama. Sing padidi. Ada keberagaman sudut pandang. Ada kesepakatan atau ketidaksepakatan. Artiné maboya to sah-sah gén asal bisa ningalin perspektif ané lén. Bisa masi ngemaang penjelasan. Jadi, maboya itu termasuk sikap menumbuhkan curiosity, menumbuhkan keinginan belajar, tur menumbuhkan PR untuk menggarap pertanyaan ané kondén sempat majawab. Di kontéks pendidikan, maboya termasuk sikap ané

100


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

patut dikembangkan, apang bisa terus ada kemajuan dalam ilmu pengetahuan. Coba bayangkan Einsten yén sing maboya pidan ajak énergi, pasti sing muncul hukum kekekalan énergi. Atau Newton pidan sing maboya ajak apel ané ulung ka guminé, pasti sing selidikina sampai lahir hukum gravitasi. Makejang ilmuné to lahir uli rasa maboya, mempertanyakan alias curiosity. Dadiné jani da pelihanga nak maboya, nak ada melahné to, misalné ada nak ngaé peken misi lift, baang anaké maboya, “mihhh aéngnééé, peken misi lift, cara kal ka mall gén, meli sumangka gén misi nganggo lift.” Nah baang malu ngomong kéto, siapa tahu beneh masi, masak meli sumangka nganggo lift, amen ngelilik sumangkané, kan mabrarakan di lift-é. Bisa bahaya. Atau ada nak meli bubuh, pelih bedik ulung di liftné, kan bahaya masih. Menyebabkan lift usak kena bubuh. Mungkin melah maksudné. Mungkin gén kannn. Soalné kan di bumi nganggo hukum gravitasi, amen ulung ka betén, sing ka baduur. Nah kéto lah. Pasti kal maboya ow. Nah dadi kok. Silakaannnn.

Kadék Sonia Piscayanti, embas ring Singaraja, 4 Maret 1984. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média minakadi Jawa Pos, Koran Témpo, Bali Post miwah sané lianan. Cakepannyané sané sampun embas luiré “Karena Saya Ingin Berlari Saya Ingin Berlari” (Akar Indonesia, Yogyakarta, 2007), Buku Sastra “Literature is Fun” (Pustaka Ekspresi, 2012), “The Story of A Tree” (Mahima Institute Indonesia, 2014), The Art of Drama, The Art of Life (Graha Ilmu, 2014), A Woman Without A Name” (Mahima Institute Indonesia, 2015). Mangkin dados pamucuk ring Komunitas Mahima miwah dosén ring Jurusan Pendidikan Bahasa Inggris Undiksha.

101


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

Kamus

kamus bali – indonesia ban.téng Ami n banteng; sapi ban.teng a terik: panes -- panas terik ban.ter → banteng ban.ter a keras dan jauh kedengaran (tt suara) ban.tih n bagi; ban.tiha v dibaginya; ban.tih.an n bagian; ban.tih.ang v bagikan; ban.tih.anga v dibagikannya; ka.ban.tih v dibagi (oleh); ka.ban.tih.ang v dibagikan (oleh); ma.ban.tih v terbagi; man.tih v membagi, memisah-misahkan; mengelompok-ngelompokan; man.tih.ang v membagikan ban.ting v banting;

102


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

ban.tinga v dibantingnya; ban.ting.ang v bantingkan; ban.ting.anga v dibantingkannya; ka.ban.ting v dibanting (oleh); ma.ban.ting v terbanting; man.ting v membanting; man.ting.ang v membantingkan ban.tir.an n remaja: truna -- pemuda remaja ban.tot n 1 pemimpin (yg dianggap paling kuat); 2 orang yg bertubuh besar dan kuat; 3 kerbau pejantan ban.tu v bantu; ban.tu.an n bantuan; ban.tu.na v dibantunya; ka.ban.tu v dibantu (oleh); man.tu 1 v membantu: ia ané ~ tiang manting ia yg membantu saya mencuci pakaian; 2 n menantu ban.tug a 1 tidak pernah berhasil dl segala usaha; 2 sial ban.tus v tarik ke atas dg menyentak; ban.tusa v ditariknya ke atas; disentaknya; ban.tus.ang v tarikkan ke atas; sentakkan; ban.tus.anga v ditariknya ke atas; disentakkannya; ban.tus.in v tarik; sentak; ban.tus.ina v ditariknya; disentaknya; ka.ban.tus v ditarik ke atas (oleh); ka.ban.tus.ang v ditarikkan ke atas (oleh); ka.ban.tus.in v ditarikkan ke atas (oleh); ma.ban.tus v tertarik ke atas; man.tus v menarik ke atas; menyentak:-- talin pancing menyentak tali kail; man.tus.ang v menarikkan ke atas; menyentakkan;

103


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

man.tus.in v menarikkan ke atas; menyentakkan ba.nua n desa: Pura -Pura Desa ba.nyah → banyeh ba.nyak n angsa berwarna kelabu ba.nyeh n air yg keluar dr mayat; ma.ba.nyeh v mengeluarkan banyeh ba.nyol a lucu; ba.nyol.an n lelucon; ba.nyol.ang v lucukan; be.ba.nyol.an n lelucon; pertunjukan sederhana dg tema cerita rakyat; ma.ba.nyol.an v berlucu-lucuan; melawak ba.nyu n 1 air: -- awang air (dr air kelapa) untuk menyucikan diri ; 2 air cucian beras; ma.ba.nyu Aso v buang air kecil; kencing Ba.nyu Pi.na.ruh n hari raya pd hari Minggu Paing, uku Sinta ba.on n sj tumbuhan yang daunnya dapat disayur ba.ong n leher; ba.ong.in v beri berleher; ba.ong.ina v diberinya berleher; ka.ba.ong.in v diberi berleher (oleh); ma.ba.ong v berleher; ma.ong.in v memberi berleher ba.os Asi n kata-kata; ba.os.ang v percakapkan; pertimbangkan; ba.os.anga v dipercakapkannya; dibicarakannya; ba.os.in v 1 pertimbangkan; 2 terjemahkan (dl kakawin); ba.os.ina v dipertimbangkan; ka.ba.os v dikatakan (oleh); disebutkan (oleh); ditafsirkan (oleh): ipun ~ jegég dia dikatakan cantik;

104


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

ka.ba.os.ang v dipercakapkan (oleh); ka.ba.os.in v dipercakapkan; dipertimbangkan; ma.ba.os v berkata; bercakap: ida ~ sapunika beliau berkata demikian; ma.ba.os.an v bercakap-cakap; ma.be.ba.os.an v bercakap-cakap; ma.os.ang v membicarakan; memperca kapkan; ma.os.in v membicarakan; mempertimbangkan ba.pa n panggilan untuk orang tua laki laki; -- dia paman; ba.pa.ang v panggil bapak; ba.pa.anga v dipanggilnya bapak; ka.ba.pa.ang v dipanggil bapak (oleh); ma.ba.pa v 1 mempunyai bapak (berayah); 2 memanggil bapak ba.pak n 1 bapak; 2 sebutan kpd laki-laki dewasa dl pergaulan modern 1

ba.pang n hiasan leher dan bahu pd penari, bentuknya bundar biasanya dibuat

dr kain beludru bertahtakan mute dan berjurai-jurai; ba.pang.in v diisi hiasan leher; ba.pang.ina v diisinya hiasan leher; ka.ba.pang.in v diisi hiasan leher (oleh); ma.ba.pang v memakai hiasan leher; ma.pang.in v mengisi hiasan leher 2

ba.pang n irama lagu gamelan yg mulamula lembut kemudian gemuruh,

terdapat dl tari baris 1

ba.ra adv amat: panes -- amat panas

2

ba.ra-ba.ra n kata penegas yg menyatakan perasaan terpaksa: ~ teka suba

tengai pesan seandainya datang pasti sudah siang 3

ba.ra, aba.ra num sepuluh juta: aketi -- milyar

4

ba.ra a berat: apa --né apa beratnya

ba.rag → baag ba.rah a bengkak: berungné – lukanya bengkak bewarna merah

105


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

ba.rak a merah: -- mekérag sangat merah; -- ngékak sangat merah; -- nguda merah muda; -- wayah merah tua; -- muané, ki marah, sangat malu; ba.rak.an a lebih merah; ba.rak.ang v buat supaya merah (merahkan); ba.rak.anga v dimerahkannya; ba.rak.in v warnai merah; ba.rak.ina v diwarnainya merah; ka.ba.rak.ang v dimerahkan (oleh); ka.ba.rak.in v diwarnai merah (oleh); ma.rak.ang v memerahkan; ma.rak.in v 1 mewarnai dg warna merah; 2 menyebabkan merah ba.rang n barang ba.rang.an n macam gamelan gangsa atau terompong yg kecil ba.rén n umpan; ba.rén.in v beri berumpan; isi umpan; ba.rén.ina v diisinya umpan; ka.ba.rén.in v diisi umpan (oleh); ma.ba.rén v berumpan: pancing ~ udang kail berumpan udang; ma.rén.in v mengisi umpan ba.reng v turut; ikut; serta; ba.reng.an v bersama-sama: ia teka ~ dia datang bersama-sama; ba.reng.ang v ikutkan; sertakan:~ ia ditu sertakan dia di sana; ba.reng.anga v diikutkannya; disertakannya; ba.reng.in v turuti; ikuti; sertai; bantu: ~ magaé ikutlah bersama-sama bekerja; ba.reng.ina v diikutinya; disertainya; dibantunya: ~ i mémé magaé dibantunya ibu bekerja; ba.reng-ba.reng v bersama-sama ka.ba.reng.ang v diikutkan; disertakan; ka.ba.reng.in v diikuti; disertai;

106


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

ma.reng.ang v menyertakan; ma.reng.in v mengikuti; menyertai; sa.ba.reng.an v bersamaan; si.ba.reng.an → sabarengan su.ba.reng.an → sabarengan ba.rés a murah hati; suka memberi; mudah memberi: ia mula -- dia memang murah hati (suka memberi); ba.rés.ina v (selalu) diberinya dg murah hati 1

ba.ret a kencang: angin -- angin kencang; be.ba.ret n angin barat yg kencang

2

ba.ret, pa.da ba.ret n sebanding (tt ayam aduan)

3

ba.ret n teknik meletakkan taji pd jari tengah ayam yg diikat dg benang

ba.ri-ba.ri a ragu-ragu; bimbang 1

ba.rih a mudah dibelah (tt kayu); mudah dipecah: kayuné ento -- pesan kayu

itu mudah sekali dibelah; sisik -- sisik yg terbelah 2

ba.rih a murah hati

1

ba.ris n tari yg biasanya ditarikan oleh laki-laki, menirukan sikap dan gerak

gerik pahlawan dl peperangan, semula merupakan tarian keagamaan yg ditarikan berpasangan dg membawa alatalat perang: -- bandrang tari baris yg membawa tombak berisi perhiasan bulu binatang pd ujungnya; -- cendekan tari baris yg membawa tombak pendek; -- dadap tari baris yg membawa perisai kecil memanjang; -- gedé/tumbak tari baris yg membawa tombak panjang;-taméang/prési tari baris yg membawa perisai kecil 2

ba.ris n baris; leret; ba.ris.an n barisan; leretan; ba.ris.ang v bariskan; ba.ris.anga v dibariskannya; ka.ba.ris.ang v dibariskan (oleh); ma.ba.ris v berbaris;

107


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

ma.ris.ang v membariskan ba.rong n perwujudan binatang mitologi sbg lambang kebenaran untuk melawan kekuatan yg merusak: -- bangkal barong berbentuk babi jantan besar; -- bangkung barong berbentuk induk babi; -- két/ kékét/kékék barong dg bentuk binatang mitologis sbg perwujudan Banaspati Raja; -- landung barong yg berbentuk manusia tinggi besar (berbeda dr barong yg lain: yg laki-laki disebut Jero Gedé dg muka yg hitam menyeramkan, sedangkan yg wanita disebut Jero Luh dg muka agak lucu berwarna putih atau kuning) 1

ba.ru n pengiring pendeta

2

ba.ru, be.ba.ru n nama keris

1

ba.rung, aba.rung n seperangkat gamelan;

2

ba.rung v tanding; ba.rung.ang v pertandingkan; ba.rung.anga v dipertandingkannya; ka.ba.rung.ang v dipertandingkan (o_ leh); ka.ba.rung.in v dilawan bertanding (oleh); ma.ba.rung v bertanding menabuh gamelan: gong ~ pertandingan dua perkumpulan gong; ma.rung.ang v mempertandingkan ba.rus n barus; kamper: kapur -- kapur barus bas ad v terlalu: -- cenik terlalu kecil; bas-bas adv keterlaluan

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

108


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

109


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

110


Suara Saking Bali

Édisi LXI | Novémber 2021

111


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.