Een sociologische bijdrage voor de aanpak van ondermijning Roy Krijger Inleiding ‘Een kind tekent een huis. Tekent een zolder, vol plantjes. De argeloze juf vraagt: De plantjes horen toch in de tuin?’ (Tops & Tromp, 2017, p152). Voordat u verder gaat met lezen vraag ik u om na te denken over wat dit voorbeeld betekent voor onze samenleving. Aan het eind stel ik u deze vraag nogmaals. De kleuter tekende geen mooie varen, maar één van de meest winstgevende plantensoorten: de hennepplant. Het voorbeeld laat zien dat niet enkel de hennepplant een onderdeel is van drugscriminaliteit, maar dat het normaliseren van een plantje op zolder een nog veel groter probleem is. Het citaat is afkomstig uit het boek ‘De achterkant van Nederland’. Voor mij was het boek werkelijk een eyeopener en is ter inspiratie gebruikt voor dit essay. Pieter Tops en Jan Tromp beschrijven op een fascinerende wijze wat ondermijning is en welke impact dit heeft op de structuur van onze samenleving. Het voorbeeld over drugscriminaliteit is een vorm van ondermijning.
tot criminele activiteiten maar probeert om deze activiteiten als onderdeel van de samenleving op te nemen. Cijfers over criminaliteit laten een opvallende trend zien. Over het algemeen is er in de afgelopen jaren sprake van een daling van de (geregistreerde) criminaliteit (CBS, 2020). Maar de daling geldt niet voor georganiseerde misdaad en ondermijning (Khonraad & Kolthoff, 2016). Deze paradox is toch niet helemaal zo tegenstrijdig zoals dat op het eerste oog lijkt. Ondermijning betreft (veelal) de ‘niet-geregistreerde’ criminaliteit. De opkomst van een onderwereld, waarvan wij amper van het bestaan afweten, lijkt daarmee bevestigd. Ondermijning dreigt de overheid steeds meer boven het hoofd te groeien. Het is een hersenkraker geworden voor de Nederlandse politiek en het veiligheidsbeleid en krijgt veel publieke en politieke aandacht (Boutellier et al, 2020).
Een eenduidige definiëring toekennen aan ondermijning is haast even lastig als het probleem zelf en is tot op heden een discussiepunt in de literatuur. Eén aspect komt geregeld naar voren, namelijk: de (negatieve) invloed die ondermijning heeft op de structuur van de samenleving. Ondermijnende criminaliteit treedt toe tot het dagelijks leven, soms zonder dat wij dit direct doorhebben. Het is een ontwikkeling waar moeilijk grip op is te krijgen (Boelens, Boutellier & Hermens, 2019). Vaak wordt ondermijning geassocieerd met georganiseerde misdaad en de verwevenheid van deze misdaad met de ‘normale’ samenleving (Faber, 2013). Door de verwevenheid, of wat Tops en Tromp (2017) ‘de verstrengeling van de onder- en bovenwereld’ noemen, ontstaan illegale samenlevingsstructuren. Ondermijning tast hiermee de rechtsstaat en de samenleving aan en heeft als doel om samenlevingsstructuren te ontwrichten (Khonraad & Kolthoff, 2016; Tops & Tromp, 2017). Ondermijning overstijgt criminaliteit doordat het zich niet enkel beperkt
Iets wat ondermijning zo ongrijpbaar lijkt te maken is de plaats die criminele bendes de afgelopen jaren hebben ingenomen in onze samenleving. Criminele (motor)bendes worden bijvoorbeeld ingezet bij ‘zakelijke’ problemen tussen partijen of bij conflicten tussen burgers onderling (Kolthoff, Spapens & Stol, 2016). Deze personen worden niet door iedereen direct als (zwaar) crimineel gezien maar soms zelfs eerder als ‘buurtvrienden’. Met name in de onderklasse van onze samenleving is de rol van deze buurtvrienden zorgelijk en vinden zij veel steun (Tops & Tromp, 2017). Een effectieve aanpak van ondermijning moet daarom niet enkel een repressief karakter hebben dat zich puur richt op criminele 21
