De recensent
In 1921 verscheen Bezette stad, het avantgardistisch meesterwerk van Paul Van Ostaijen waarin hij terugblikt op de bewogen oorlogsjaren. De teksten die Van Ostaijen betekenden een stijlbreuk met de expressionistische gedichten uit diens laatste bundel Het Siegnaal , maar wat de dichtbundel pas echt iconisch maakte was de typografie van beeldhouwer Oscar Jespers. Zijn tijdgenoten konden dit grensverleggende experiment van woord en beeld maar matig appreciëren. Pas na de 2de wereldoorlog, toen onder anderen Hugo Claus en Louis Paul Boon de loftrompet over Van Ostaijen begonnen te steken, kreeg het werk zijn terechte plaats binnen de canon toebedeeld. Honderd jaar later ligt Besmette stad in de boekhandel, een ruime selectie van teksten, tekeningen en schilderijen die in het kader van het gelijknamige project zijn gemaakt. Initiatiefnemers zijn Van Ostaijens biograaf Matthijs De Ridder en directeur van het Vlaams-Nederlands Huis deBuren Willem Bongers-Dek. Wat op de dag van de eerste coronalockdown startte als een idee om een podcastreeks te maken groeide als snel uit tot een multimediaal project. Net zoals Van Ostaijen vonden zij dat ze zich niet konden binden aan één kunstvorm of één medium, dus betrokken zij tientallen kunstenaars en schrijvers van verschillende pluimage, die in dialoog gingen met het oorspronkelijke werk van Van Ostaijen en Jespers. De resulterende bijdragen geven hun artistieke reflectie op deze moeilijke periode weer.
Deze keer is de stad niet bezet maar besmet. Oorlog of pandemie, het effect is wel vergelijkbaar. Een echohol gevoel van moedeloosheid, sidderende lichamen, een stilstaande eenzame stad waarin slechts de wind giert als gek. Sommigen onder hen weten de tijdgeest perfect te vatten. In haar antwoord op ‘Verlaten forten’ drukt Lieke Marsman het als volgt uit: ‘in Moria sterft een meisje een klapperend tentdoek als ventilator terwijl ons beloofd was dat de kinderen niet zouden sterven dit keer de moraliteit, zeg je is weer eens ribbedebie dankzij de realiteit van mondkapjes 9 euro per stuk’. En verder: ‘we dachten dat liefde het belangrijkste in het leven was, blijkt dat in leven blijven het belangrijkste in het leven is’. In zijn antwoord op ‘Opdracht aan Mijnheer Zoënzo’ weet Ilja Leonard Pfeijffer dan weer de menselijke hybris treffend onder woorden te brengen: ‘Hoezeer er ook in allerijl werd opgeschaald, we raakten de controle kwijt. Precies dat feit was nieuw voor ons en onaanvaardbaar. Sinds de tijd waarin we God op non-actief hadden gesteld en uitgelachen, hem zijn schepping met geweld uit handen rukten, zijn hiernamaals onbewoonbaar verklaarden, hem het gezag ontnamen en zijn kroon zwaar op onze eigen slapen drukten, waanden wij ons meesters van ons lot en onze maatschappij werd ingericht om ieder toeval uit te bannen en risico’s met procedures te ontmannen. En zelf beschikten we nu over leven en dood. Controle over alles werd ons heilig streven. Het lijden werd iets ouderwets en het geluk was op bestelling leverbaar. Dit meesterstuk van management en ongenaakbaar zelfbestuur was door een onbeduidend, minuscuul, obscuur en lullig virus nu zijn relevantie kwijt.’
10 BOEKEN
Er vallen zeker nog andere hoogtepunten te bespeuren. Het absurdistische werk van Kati Heck bijvoorbeeld. Of de tekening van wijlen Ward Zwart als antwoord op ‘Dodezondag’. Maar daarnaast struikel je te veel over middelmatige en soms zelfs ondermaatse bijdragen. Besmette stad bezwijkt helaas onder zijn goede intenties. Zo veel schrijvers van het kaliber van Van Ostaijen lopen er vandaag niet rond, laat staan dat je er tientallen zou vinden. De initiatiefnemers hadden er dan ook beter aan gedaan een strengere selectie door te voeren en slechts een beperkt aantal schrijvers en kunstenaars bij het project te betrekken. De kracht van Bezette stad bestond uit de combinatie van de onconventionele dichtvorm van Paul Van Ostaijen met de experimentele typografie van Oscar Jespers. Dit robuust amalgama waarbij woord en beeld elkaar versterken vinden we in Besmette stad te weinig terug, en dat is jammer. Momenteel is de facsimileheruitgave van Bezette stad terug in zijn volle glorie te verkrijgen, in ware formaat, met buikbandje en kleurenpagina’s, alsook de door Matthijs de Ridder geschreven monografie Boem Paukeslag die het verhaal vertelt over dit grandioze literaire experiment van Van Ostaijen. Met zo veel weelde in de boekhandel is de keuze dan snel gemaakt. Tom Cools Besmette stad Samengesteld door Matthijs De Ridder & Willem Bongers-Dek Pelckmans 2021
