Op weg naar een duurzame samenleving by Dirk Stael

weg naar naar een OpOpweg een duurzame hegemonie duurzame samenleving

Dirk Stael

Dirk Stael 1

Op weg naar een duurzame samenleving Hoe via een duurzame tegenhegemonie de huidige hegemonie veranderen

Dirk Stael

Voor het eerst gepubliceerd op Academia.edu in december 2021 NUR 740

Inhoud Voorwoord

1. Wat is hegemonie

2. Hoe maatschappelijke verandering ontstaat

3. Geen hegemonie zonder tegenhegemonie

4. Hoe een duurzame tegenhegemonie realiseren

5. Van duurzame tegenhegemonie naar duurzame samenleving

6. Over leiderschap en macht

Voorwoord Er is iets aan het werk in onze samenleving dat we zelden zien of horen en dat we tegelijk elke dag opnieuw zowel ondergaan als vorm geven. Hegemonie. Hegemonie kleurt hoe we denken en wat we doen, hoe we leven en werken. De mensen rondom ons denken en doen het zus en dus denken en doen wij net zo. Omdat het zo hoort. Al lijkt dit redelijk rechttoe rechtaan, toch is een eenduidige omschrijving van “hegemonie” niet zo makkelijk. Het woord heeft een lange voorgeschiedenis en afhankelijk van het domein waarin het wordt gebruikt, verschilt de interpretatie. In internationale relaties duidt hegemonie op het machtsoverwicht van bepaalde staten. In de sport spreken we over de hegemonie van een ploeg of van individuele sporters binnen een discipline. In filosofie en sociologie slaat “culturele hegemonie” op “de dominantie van de cultuur van de heersende klasse binnen een samenleving.”1 Deze visie op hegemonie werd door de Italiaanse marxist Antonio Gramsci ontwikkeld. Wat deze verschillende benaderingen gemeen hebben? Steeds weer bevindt de “hegemon” (een leider of leidende groep) zich in een dominante positie en oefent die macht over anderen uit. Maar veel van wat we als burgers dagdagelijks doen, doen we omdat het zo hoort, zonder dat iets of iemand ons daartoe dwingt. Zonder dat ons iets wordt opgelegd. Binnen hegemonie heet dat “consent” (instemming, aanvaarding, berusting). In dit boekje is hegemonie (“hoe we denken en wat we doen”) losgekoppeld van de typische machtsverhoudingen die we aan personen (bv. politieke leiders of managers op het werk) of instituten (bv. politieke partijen of regeringen) hangen.

Hier ligt de focus op hoe hegemonie ons dagelijks leven als burgers beïnvloedt. Het is een "hegemonie zonder hegemon”. Hegemonie is dan wel dwingend, in realiteit is het vaak erg moeilijk een hegemon aan te duiden. Hegemonie wordt in een samenleving door ons allemaal vorm gegeven. Hegemonie wordt ons niet van hogerhand opgelegd. We reproduceren die de hele tijd zelf. Dat wil ook zeggen dat wij, burgers, de sleutels in handen hebben om hegemonie te veranderen. “Op weg naar een duurzame samenleving” gaat dieper op deze vorm van hegemonie in en tekent tegelijk een pad uit hoe we via tegenhegemonie een duurzame samenleving kunnen realiseren. Een noodzakelijkheid als we onze planeet leefbaar willen houden. Wie aansluitend zelf duurzame, tegenhegemonische ideeën wil creëren en realiseren, kan dat met “Hoe wij onze wereld kunnen redden”. In die minihandleiding vind je een schema, voorbeelden en allerlei tips om een duurzame tegenhegemonie vorm te geven. Welke paden we bewandelen op weg naar een duurzame samenleving, zullen we samen moeten bepalen. Het allerbelangrijkste is dat we met zo veel mogelijk, zo snel mogelijk de reis aanvatten. Samen geraken we verder. Fijne reis.

Dirk Stael December 2021

Hegemonie = Hoe we denken en wat we doen, van individu over sociale organisatie tot instituut.

1. Wat is hegemonie 1. Hegemonie = hoe we denken en wat we doen, van individu over sociale organisatie tot instituut.

2. Hegemonie is overal en raakt aan alles. Hoe we denken en wat we doen sijpelt overal door. Hegemonie gaat verder dan cultuur en dringt door tot haast elk maatschappelijk domein.

3. Hegemonisch denken en handelen is voor het leeuwendeel toeval. Hegemonie wordt voortgedreven door zowel “erkenning” als “berusting”. Mensen erkennen en begrijpen de maatschappelijke waarden en normen en passen hun denken en handelen aan. Veelal onbewust. We berusten in hoe de dingen zijn. Erkennen en berusten zijn passief. Er wordt nu eenmaal weinig bewust voor een bepaalde samenleving of hegemonie gekozen. Voor de meesten onder ons is het toeval dat we binnen een bepaalde hegemonische realiteit leven en werken. We worden geboren en groeien op in een samenleving en beschouwen die als normaal maar zelden is die keuze bewust genomen.

4. We denken en handelen het leeuwendeel van de tijd onbewust hegemonisch. We beleven hegemonie veeleer als “het is nu eenmaal zo” dan “ik kies er bewust voor zus of zo te denken of te handelen”. In het Engels heet dat “consent” (instemming, aanvaarding, berusting), wat verschillend is van consensus. Consensus kan ook inhouden dat we het gezamenlijk eens worden: een besluit in consensus genomen wordt door de betrokkenen gedragen. Een hegemonie wordt

weliswaar gedragen maar er is veelal weinig tot geen bewust beslissingsproces aan te pas gekomen.

5. Hegemonie opereert het grootste deel van de tijd onder de radar. We zijn ons meestal weinig tot niet bewust van de hegemonische realiteit waar we deel van uitmaken. Enkel wanneer een hegemonie wordt uitgedaagd, wordt die tastbaarder en beleven we die bewuster.

6. Hegemonie ontstaat spontaan. Een klassieke visie op hegemonie plaatst macht, autoriteit en dwang centraal. “Coercion” in het Engels. Hegemonie staat in zo’n benadering voor leiderschap: het draait om wie de macht heeft, wie beslist en wie niet. Maar hegemonie komt grotendeels van nature tot stand. Het is een organisch proces en uiterst zelden zit er iemand aan de knoppen.

7. Hegemonie brengt stabiliteit. Wij, mensen - enkele uitzonderingen daargelaten - hebben een natuurlijke drang naar geordendheid, rust, stabiliteit, samenhang en conformiteit. We hebben over het algemeen een natuurlijke afkeer van chaos, geweld, onzekerheid en (al te drastische) veranderingen. We zijn daarenboven sociale wezens van nature. We willen ergens bij horen: deel uitmaken van allerlei sociale groepen en een groter geheel geven zin aan het leven. Onze drang als samenleving naar stabiliteit en rust is een van de sterkste dynamieken en stuwende krachten die hegemonie in stand houdt.

8. We kunnen niet zonder hegemonie. Hegemonie genereert sociale cohesie. We hebben hegemonie dan ook nodig in onze samenlevingen. Wanneer er om welke reden ook een hegemonisch vacuüm ontstaat, wordt dat in geen tijd ingevuld door nieuwe hegemonische dynamieken.

9. Hegemonie werkt zelfversterkend. Hoe we denken en wat we doen wordt telkens opnieuw geconfirmeerd door onszelf en de mensen rondom ons. Beelden en boodschappen allerhande reproduceren steeds weer dezelfde hegemonische ideeën. In sociale contexten en situaties hernemen we dezelfde gebruikelijke handelingen. Waar je ook kijkt, overal om je heen zie je vooral de continue herbevestiging van het huidige denken en doen.

10. Hegemonie houdt zichzelf in stand. Eens een hegemonie gevestigd is - eens ze een zekere kritische massa heeft bereikt - zorgen sociale dynamieken ervoor dat meer en meer mensen denken en doen zoals binnen een samenleving wordt verwacht. Hegemonieën zijn hun eigen perpetuum mobile.

11. Hegemonie is een zichzelf hernieuwend continuüm. Hegemonie is reproduceren.

nooit-eindigend.

Hegemonie

blijft

zichzelf

Tegelijk kan elke hegemonische reproductie een kiem van verandering in zich dragen. Zo blijven samenlevingen evolueren.

12. Zowat alles is op zijn minst hegemonisch beïnvloed. Wat zoal deel uitmaakt van een hegemonie? Zowat alles: onderwijs, ideologie, dominante ideeën in een samenleving, normen en waarden, overtuigingen, gedragingen, cultuur en culturele expressies, kledij en mode, wat we eten, hoe we eruit zien, de taal die we gebruiken, de woorden die we juist wel of juist niet in de mond nemen, politieke correctheid, woke zijn, sociale media, memes, de videogames die we spelen, televisieprogramma’s die we bekijken, opinies in de media, waaraan we wel / niet conformeren, wat we als (ab-)normaal beschouwen, hoe we reageren op gebeurtenissen, de verhoudingen tussen mannen en vrouwen, seksualiteit, hoe we wonen, werken, winkelen, routines, …

13. Hegemonie werkt op drie niveaus: individuen, sociale organisaties en instituten. We kunnen hegemonie voorstellen als een piramide die uit 3 lagen bestaat: 1. Onderaan bevinden zich individuen. 2. In het midden van de piramide vinden we sociale organisaties. 3. Bovenaan staan de instituten. Opgeteld zijn we met heel veel individuen, best veel sociale organisaties en een beperkt aantal instituten.

14. Binnen een samenleving spelen alle spelers het spel mee en geven het zo mee vorm. Binnen een samenleving spelen alle burgers, sociale organisaties en instituten mee volgens meestal onuitgesproken en vaak ongeschreven spelregels.

15. Binnen hegemonie is de gulden regel: conformeren = confirmeren.

16. We vullen hegemonie geregeld verschillend in. We zijn als individu zus bij onze vrienden en zo bij onze collega’s. Binnen sociale organisaties doen we de dingen op het werk nu eenmaal zus en in de sportclub zo. Tegelijk is er altijd nog manoeuvreerruimte: afhankelijk van de sociale situatie en context vullen we denken en doen deels verschillend in. Er is geen onzichtbare hand die ons altijd en overal leidt. We zijn geen schapen, al gedragen we ons vaak schaapachtig. We zijn geen apen ook al apen we veel dingen na. Ook al verloopt hegemonisch denken en doen volgens een meer of minder strak keurslijf, er is altijd enige ruimte voor interpretatie en variatie. Individuen en groepen kunnen nog steeds opstaan tegen een hegemonie. En geregeld doen we dat ook. We kunnen niet anders.

17. Hegemonie is nooit absoluut. Hegemonie is nooit finaal gedetermineerd noch allesomvattend. Nooit zuiver of puur. Absoluut consequent zijn binnen een hegemonie is dan ook niet mogelijk. Het is altijd wat rommelig en vaak schizofreen.

Verschillende posities en standpunten botsen er de hele tijd tegen elkaar en beïnvloeden elkaar. Hegemonie blijft volatiel en is nooit statisch. Hegemonieën zijn continu in beweging. Ze verschuiven de hele tijd.

18. Hegemonieën evolueren en veranderen continu. Geen enkele hegemonie is eeuwigdurend of onveranderlijk. De huidige hegemonie zal uiteindelijk plaats maken voor een nieuwe hegemonie. Hoe we denken en wat we doen blijft evolueren.

19. Hegemonie rust op een fragiel evenwicht. We maken allemaal deel uit van een hele reeks sociale groepen en sociale constructies binnen de samenleving. De meesten onder ons zoeken daarbinnen een evenwicht maar binnen dat equilibrium moet er wel nog steeds voldoende onderscheid zijn. We zijn namelijk wie we zijn als individuen en sociale groepen door ons te onderscheiden van andere individuen en groepen. Binnen hegemonie moeten er dus tegengestelde posities zijn. Het leeuwendeel van de tijd houden die elkaar meer of minder in balans.

20. Hegemonie heeft antagonismes nodig. Hegemonie is een continu spel van aantrekken en afstoten. Van overeenstemming en onderscheid. We hebben die diversiteit en pluraliteit nodig. Wanneer dat te weinig aanwezig is, geraakt hegemonie uit balans.

21. Binnen een hegemonie cohabiteren veel subhegemonieën. Binnen een hegemonie zijn er dan ook een hele reeks subhegemonieën te vinden: variaties op hoe we denken en wat we

doen die enkel in bepaalde contexten of bij bepaalde groepen voorkomen. Denk aan… • • • • •

Regionale of geografische contexten (lokale gebruiken eigen aan een streek of gemeente) Organisatorische contexten (de geplogenheden binnen een bedrijf of andere sociale organisatie) Familiale contexten (wat gebruikelijk is in het eigen gezin schijnt andere gezinnen vreemd toe) Klassegebonden contexten (sociale gebruiken die per sociale klasse verschillen) Culturele contexten (de verschillende ideeën en gebruiken die allerhande culturele groepen inclusief geloofsgemeenschappen er op na houden).

22. Subhegemonieën kunnen meer of minder deel uitmaken van een hegemonie. Meestal zijn deze subhegemonieën niet extreem anders dan de algemeen geldende hegemonie. Wanneer de verschillen toch groter worden, kan er gettovorming ontstaan. Dergelijke getto’s kunnen zich zowel in de geesten van mensen bevinden als fysieke vormen aannemen. Dit kan er toe leiden dat de subhegemonie binnen de muren van het eigen getto verder worden versterkt en de verschillen verder worden uitvergroot.

23. De contouren van een hegemonie zijn poreus en staan continu onder druk. Hegemonisch denken en doen verloopt voornamelijk binnen bepaalde krijtlijnen. Tegelijk zijn de grenzen van een hegemonie moeilijk te kaderen of exact af te lijnen. Subhegemonieën en allerlei vormen van tegenhegemonisch denken en doen schuren namelijk tegen de randen van de hegemonie aan. Die kunnen zo beginnen uitrekken en deels worden hertekend. Wanneer het hertekenen van de krijtlijnen binnen

de perken blijft, verloopt dit veelal zonder noemenswaardige problemen. Enkel wie al te drastisch buiten de lijntjes kleurt, loopt het risico zichzelf (gedeeltelijk) buiten de hegemonie te plaatsten. Hegemonie is dan ook altijd wat flou.

24. Hegemonie is complex. Hegemonie raakt aan alles en is dus verweven met heel veel verschillende domeinen. Veel hegemonisch denken en doen wordt door individuen, sociale groepen en instituten dan ook nog eens verschillend geïnterpreteerd. Dat maakt hegemonie uiterst complex.

25. Hegemonie kan waarschijnlijk nooit volledig worden begrepen. Gelukkig hebben we geen absolute of perfecte kennis nodig om binnen een hegemonie te kunnen functioneren. Een gedeeltelijk begrip van hoe denken en handelen binnen een hegemonie wordt ingevuld, is voldoende.

HOOFDSTUK 1 | Wat is hegemonie Hegemonie is “wat we denken en hoe we handelen van individu over sociale organisatie tot instituut”. Hegemonie raakt dan ook aan zowat alles en is alom aanwezig. Binnen hegemonie spelen alle spelers (individuen, sociale organisaties en instituten) het spel spontaan mee. Het leeuwendeel van de tijd zijn we ons weinig bewust van hegemonie. Toch blijven hegemonieën evolueren: ondanks een hele reeks zelfversterkende dynamieken draagt elke hernieuwing een potentiële kiem van verandering in zich. Dat maakt dat de grenzen van hegemonie vaak moeilijk af te lijnen zijn.

Hegemonische concentrische cirkels Je kan hegemonie ook voorstellen als een reeks concentrische cirkels. In het centrum vinden we individuen, sociale organisaties en instituten die het meer eens zijn met de geldende hegemonie. Hier wordt er meer geconformeerd. Aan de rand - aan de buitenste cirkels - vinden we mensen en sociale organisaties die het minder eens zijn met de huidige hegemonie. Hier wordt er minder geconformeerd. Individuen en sociale organisaties kunnen zich ook helemaal buiten een hegemonie bevinden maar dat op zich is eerder uitzonderlijk. Zowat alle mensen en sociale groepen binnen een samenleving conformeren zich in zekere mate aan de geldende hegemonie. Bij een hegemonie in evenwicht zijn de cirkels mooi gelijk verdeeld en oogt het geheel harmonisch. Maar dat is lang niet altijd zo. Geleidelijk aan kunnen nieuwe manieren van denken en handelen, die zich aanvankelijk aan de rand bevonden, stilaan meer centraal komen te staan. Zo begint het centrum van de cirkels te verschuiven. Wanneer het centrum van een hegemonie begint te verschuiven, verandert een hegemonie. Wat en wie zich initieel in het centrum van de hegemonie bevond, kan zich zo na verloop van tijd aan de rand ervan bevinden. Wanneer een hegemonie uit evenwicht is, zal die zich naar verloop van tijd naar een nieuw evenwicht bewegen. Wanneer zo’n nieuw evenwicht is bereikt, kan het zijn dat de locatie van het centrum van een vorige hegemonie zich voortaan aan de rand van de nieuwe hegemonie bevinden. Wie zich voordien aan de rand van de hegemonie bevond, kan zich in een nieuw hegemonisch evenwicht plots in het centrum bevinden. Zo blijven hegemonieën evolueren. En de mensen die zich binnen een hegemonie bevinden, bewegen en evolueren mee.

Hegemonie evolueert zo continu van een status in evenwicht naar een status uit evenwicht. Een hegemonie in evenwicht wordt afgewisseld door een hegemonie uit evenwicht waaruit vervolgens opnieuw een nieuwe hegemonie in evenwicht ontstaat. De periodes in evenwicht duren normaal gezien langer dan de periodes uit evenwicht. We gedijen als mensen minder goed in hegemonieën uit evenwicht. Daardoor zal een nieuw evenwicht zich na enige tijd haast automatisch opdringen. De veranderingen die ingang vinden tijdens een hegemonie uit evenwicht zijn meestal redelijk beperkt. Enkel in heel extreme omstandigheden kan de verandering bruusker en disruptiever zijn. Dergelijke veranderingen zijn vaak erg traumatiserend voor de mensen die erbij betrokken zijn.

2. Hoe maatschappelijke verandering ontstaat 1. Veranderen is moeilijk. Veel van wat we doen, is kopiëren wat anderen rondom ons doen. Het is misschien wel de belangrijkste en meest bepalende sociale dynamiek binnen elke samenleving: we willen ergens bij horen en dus nemen we de ideeën en handelingen van de groep over. Dat maakt veranderen zo moeilijk. Allereerst moet iemand anders beginnen denken en handelen en vervolgens moeten anderen worden overtuigd ook tegen de stroom in te gaan. Dat vergt moed.

2. Verandering begint bij hoe we denken. De kiem voor verandering ontstaat veelal in het denken. Bij iemand die nadenkt over hoe iets beter kan.

3. Succesvol veranderen vereist dat we handelen. Een idee voor verandering hebben is goed. Er naar handelen is beter. Pas wanneer een idee in actie wordt omgezet, wordt verandering concreet.

4. Verandering heeft niet alleen denken maar vooral doen nodig. Bij sommigen zal verandering beginnen bij het denken en van daar overslaan naar het doen. Bij anderen zal verandering meteen beginnen bij het doen en zal het denken zich pas daarna eraan aanpassen.

5. Verandering realiseren we samen. Verandering heeft een kritische massa nodig om effectief te zijn. Eens die is bereikt, vergroot de kans dat nog meer mensen en organisaties volgen.

6. Hegemonische verandering sluipt ons leven op kousenvoeten binnen. Hegemonische veranderingen zijn meestal klein, minuscuul haast, en ontstaan vaker aan de rand dan in het centrum. Pas wanneer dergelijke kleine wijzigingen breder worden opgepikt en aanvaard, schuiven ze geleidelijk aan naar het centrum op. Vaak zijn we ons weinig of niet bewust dat er iets is veranderd en merken we een verandering pas achteraf op, wanneer ze al vaste voet aan grond heeft gekregen. Wanneer meer en meer mensen anders beginnen te denken en te doen, kan zoals het vroeger was stilaan naar de achtergrond verschuiven. De gestage wijziging maakt dat we dit niet als een gemis ervaren. Ondertussen wordt de nieuwe manier van denken en doen stilaan als normaal en evident beschouwd. Voortaan worden de individuen of groepen die ervan afwijken vreemd bekeken. Ze worden de vreemde, de anomalie. Hegemonie is nu eenmaal tegelijk inclusief en exclusief.

7. Hegemonische veranderingen verlopen meestal traag. Hegemonische veranderingen zijn meestal sterker en solider wanneer ze traag vorm krijgen en gestaag breder worden gedragen. In een symbiotische beweging wordt de verandering zo een ondeelbaar geheel van hegemonie. Eens die cirkel rond is, is het vaak moeilijk ons voor te stellen hoe anders het vroeger was.

Daaruit volgt ook dat je hegemonie niet als totaliteit kan veranderen. Je kan enkel werken aan kleinere deelelementen binnen het hegemonisch geheel. Hoe ver de impact van een hegemonische verandering reikt, is vooraf haast niet in te schatten. Toch is de kans reëel dat die verder reikt dan initieel gedacht. Hegemonische verandering in een domein kan onrechtstreeks ook andere domeinen beïnvloeden. Veel hangt nu eenmaal aan elkaar.

8. Verandering is onvermijdelijk. Ook al veranderen hegemonieën meestal traag en met kleine stapjes, verandering is altijd mogelijk. Meer zelfs, ze is onvermijdelijk.

Nog niet zo lang geleden Veel zaken die we in de huidige hegemonie als normaal beschouwen, bekeken we nog niet zo lang geleden heel anders. Hoe we denken over racisme, seksisme, homorechten en nog zoveel meer is vandaag heel anders in vergelijking met enkele decennia terug. Ook al lijkt het dat wat er nu is onvermijdelijk was, veel ervan had anders kunnen uitdraaien. We kijken nu eenmaal door een gekleurde bril naar de wereld. Het dominante paradigma kleurt grote delen van wat we zien waardoor we ons nog moeilijk kunnen inbeelden hoe we de realiteit anders zouden kunnen inkleuren. Wat we vandaag als evident beschouwen is vaak van recentere makelij dan we initieel denken.

9. Wanneer wij, burgers, veranderen, verandert hegemonie. Ook al sluipen veel hegemonische veranderingen haast onopgemerkt ons leven binnen, je hebt er wel nog steeds een massa voor nodig.

Die rol vervullen wij, burgers. Wij hebben de sleutels in handen om hegemonische verandering te realiseren. Wanneer wij, burgers, anders beginnen te denken en anders beginnen te handelen, verandert hegemonie.

Een lopend vuurtje ➔ Verandering begint met een vonk bij een individu. ➔ Wanneer die vonk overslaat op andere individuen - wanneer anderen net zo beginnen te denken of samenkomen om een doel te realiseren - ontstaat er een vuurtje. ➔ Wanneer er steeds meer dergelijke vuurtjes ontstaan, kunnen we lopend vuur krijgen. ➔ Wanneer vanuit verschillende plaatsen dergelijke vuren naar elkaar toe beginnen te lopen, vergroot de kans op een uitslaande brand. ➔ Wanneer vervolgens de vlammen naar boven stijgen, kunnen instituten na verloop van tijd iets beginnen op te merken en kan hegemonische verandering ook daar beginnen aan te slaan.

10. Hegemonische verandering verloopt van individu over sociale organisatie naar instituut. Hegemonische verandering start bij individuen en sociale organisaties. Instituten zijn de laatste schakel in de ketting van verandering. Verandering begint bij het individu en wordt realiteit wanneer individuen ideeën met elkaar uitwisselen en zich organiseren binnen sociale organisaties. Verandering wordt dan ook door individuen en sociale organisaties op het micro- en mesoniveau gerealiseerd. Daar

vinden we de verandering.

belangrijkste

hefbomen

voor

hegemonische

Wanneer veranderingen daar succesvol worden doorgevoerd, zullen de instituten op het macroniveau uiteindelijk wel volgen. De mate van flexibiliteit in denken en doen is nu eenmaal verschillend voor individuen, sociale organisaties en instituten: • • •

Individuen zijn het flexibelst in denken en doen, Gevolgd door sociale organisaties. Instituten zijn het minst flexibel in denken en doen.

Wij, burgers, zijn overal Instituten worden door ons, burgers, bevolkt en gedragen. Via ons dringt hegemonische verandering geleidelijk aan onze instituten binnen. Uiteindelijk zijn wij, burgers, overal. Wij bevolken alle sociale organisaties…

… en we bevolken alle instituten.

Wanneer wij veranderen, veranderen de sociale organisaties en de instituten waarin we actief zijn mee. Telkens wanneer wij andere ideeën meebrengen naar het werk, ontstaat er een voedingsbodem voor nieuwe manieren van denken en handelen. Uiteindelijk is de scheidingslijn tussen wie we zijn privé en publiek dun en poreus. Hoe we zijn thuis, professioneel en binnen verschillende sociale organisaties, is fluïde en vloeit over de grenzen van de verschillende speelvelden. Zo wordt hegemonische verandering op institutioneel niveau voorbereid. Dat is noodzakelijk want enkel wanneer ook de instituten de hegemonische verandering omarmen, is de cirkel rond.

Hegemonische verandering op institutioneel niveau is absoluut noodzakelijk om een nieuwe hegemonie te realiseren.

11. Instituten zullen waarschijnlijk pas al laatste hegemonische verandering omarmen (en tegen dan zal het geen verrassing meer zijn). Instituten zullen de omslag pas beginnen maken wanneer de hegemonische veranderingen binnen de samenleving (onder individuen en sociale organisaties) dusdanig breed gedragen worden dat instituten ze moeilijk nog langer kunnen negeren.

12. De cirkel van hegemonische verandering wordt finaal rond wanneer ze terug loopt van instituut over sociale organisatie naar individu. Hegemonische verandering verloopt in eerste instantie van onder naar boven - van individuen over sociale organisaties naar instituten. Eens daar aangekomen, kan de hegemonische verandering worden geïnstitutionaliseerd. Wanneer instituten het anders denken en handelen inschrijven in de eigen denken werkwijzen loopt de hegemonische verandering van boven terug naar onder. Zo kunnen individuen en sociale organisaties die de hegemonische verandering tot dan toe nog niet hadden omarmt, mee in het bad worden getrokken. Uiteraard zal niet iedereen hierin mee gaan maar velen wel. Zo wordt hegemonische verandering geïnstitutionaliseerd en is de cirkel rond.

HOOFDSTUK 2 | Over maatschappelijke verandering Veranderen is moeilijk maar tegelijk altijd mogelijk en nooit helemaal uit te sluiten. Hegemonische verandering begint bij individuen die anders denken en wordt concreet door sociale organisaties die anders handelen. Hegemonische verandering verloopt meestal traag en materialiseert niet overal even snel of grondig. Van de actoren binnen een hegemonie - individuen, sociale organisaties, instituten - zijn die laatsten het laatst om een hegemonische verandering te omarmen. Toch is een hegemonische verandering pas volledig wanneer ze wordt geïnstitutionaliseerd. Tot dan moet het vuur blijven branden. Belangrijke vragen bij hegemonische verandering zijn: 1) 2) 3) 4)

In welke richting verloopt de verandering? Zijn we het daarmee eens? Verloopt de verandering snel genoeg? Kunnen we de verandering versnellen?

Crisissen en verandering De COVID-19 crisis heeft aangetoond dat we in staat zijn snel drastisch te veranderen. Maar net zo goed toont het aan dat wanneer een nieuwe manier van denken en handelen van buitenaf wordt opgelegd en niet iets is waar we bewust voor hebben gekozen, ze moeilijk in stand te houden is. Dergelijke veranderingen in denken en doen wordt niet of slechts met heel veel moeite (en tegenzin) geïnternaliseerd. Crisissen zijn dan ook slechte aandrijvers voor het tot stand komen van hegemonische verandering. Ook al dwingen crisissituaties ons soms tot drastische wijzigingen, die zijn zelden van harte noch lang vol te houden. Zelfs wanneer crisissituaties lang aanslepen en het anders handelen noodgedwongen langere tijd gehandhaafd blijft, is verankering erg twijfelachtig. We houden nu eenmaal niet van gedwongen verandering. Hegemonische verandering die extrinsiek is (van buitenaf opgelegd), houdt moeilijker stand en moet vaker met dwang worden afgedwongen. Hegemonische verandering die intrinsiek is (waar we voor kiezen), gaat langer mee en houden we langer vol.

Een mentale spreidstand Wanneer we geconfronteerd worden met een situatie waarin denken en doen in verschillende sociale domeinen anders wordt ingevuld - bijvoorbeeld privé en professioneel - dan kunnen we in een mentale spreidstand terecht komen. Meestal vinden we dergelijke inconsequente situaties niet fijn. We beschikken dan ook over verschillende strategieën om hiermee om te gaan. We kunnen… 1. De inconsequenties proberen te negeren. 2. De inconsequenties proberen weg te redeneren.

3. De sociale omgeving proberen te wijzigen door van job te veranderen of andere sociale organisaties op te zoeken. 4. We kunnen de huidige sociale omgeving proberen te veranderen door het anders denken en handelen er zoveel mogelijk binnen te brengen. Wanneer het anders denken en doen al geïnternaliseerd is, kan het negeren of wegredeneren een erg moeizame oefening worden en kan de verandering van de sociale omgeving de betere en misschien zelfs de enige juiste oplossing zijn. Wegwerken van inconsequenties via verandering van de sociale omgeving is een van de sterkste dynamieken om tegenhegemonisch denken en doen te verankeren.

3. Geen hegemonie zonder tegenhegemonie 1. Een hegemonie is nooit 100% absoluut. Een hegemonie is geen massief ondoordringbaar blok graniet. Een hegemonie omvat nooit alle individuen, alle organisaties, zelfs niet alle instituten. Hoe dwingend een hegemonie ook kan aanvoelen, op elk niveau zijn er gaten en barsten in het hegemonisch plamuursel te vinden die verder opengewrongen kunnen worden en van waaruit tegenhegemonische zaden kunnen kiemen.

Vloeibare hegemonie Zelfs wanneer het hegemonisch wateroppervlak kalm lijkt, zijn eronder allerlei stromingen die in verschillende richtingen bewegen. Die worden onder meer gevoed door de rivieren en beekjes die vanuit andere hegemonieën binnenstromen. Zo blijft hegemonie continu in beweging en haar vastgrijpen, vastleggen of zelfs maar isoleren is quasi onmogelijk.

2. Er duiken altijd tegenhegemonieën op. Vanaf het moment een hegemonie vaste voet aan grond krijgt, wordt meteen ook de kiem gelegd voor tegenhegemonisch denken en doen. Binnen een hegemonie ontstaan haast automatisch tegenhegemonische dynamieken die op verschillende plaatsen de hegemonische krijtlijnen proberen uit te vegen om ze iets verderop te hertekenen. Dat lukt de ene keer al beter dan de andere keer.

3. Tegenhegemonisch denken en doen ontstaat uit hegemonische ontevredenheid. De kiem voor tegenhegemonisch denken en doen ontstaat wanneer individuen tegen problemen of uitdagingen aanlopen waar de huidige hegemonie geen afdoend antwoord meer op formuleert.

4. Tegenhegemonisch denken en doen begint bij individuen. Wanneer de antwoorden en oplossingen die de huidige hegemonie aanreikt niet meer volstaan, kunnen individuen gefrustreerd geraken en naar alternatieven op zoek gaan.

5. Tegenhegemonie is altijd sociaal. Wanneer een individu andere individuen aanspreekt, verspreidt tegenhegemonisch denken zich.

6. Tegenhegemonie wordt reëel in het doen. Wanneer individuen besluiten samen actie te ondernemen en zich te organiseren, wordt tegenhegemonie reëel.

7. Tegenhegemonie materialiseert wanneer er veel nieuwe ideeën ontstaan bij veel individuen die zich samen met heel veel andere individuen organiseren in een brede waaier van nieuwe sociale organisaties. Eén tegenhegemonisch idee van één individu dat resulteert in één nieuwe sociale organisatie verzet de bakens niet. Eén nieuw idee vormt geen bedreiging voor de huidige hegemonie. Om echt voet aan grond te krijgen heeft tegenhegemonie een groot volume aan individuen en sociale organisaties nodig die in toenemende mate anders denken en handelen. Om dat te realiseren moeten tegenhegemonische ideeën en acties zo breed mogelijk worden verspreid.

8. Tegenhegemonie moet langdurig expansief blijven om succesvol te zijn. Bij de realisatie van tegenhegemonische ideeën en acties moet we proberen zoveel mogelijk andere individuen en organisaties te bereiken en aan te steken. Als dat gedurende een lange periode wordt volgehouden, kan een tegenhegemonie uit haar eigen cocon breken en kan tegenhegemonisch denken en doen breder worden verspreid.

9. Pas nadat een massa individuen en sociale organisaties tegenhegemonisch denkt en handelt, ontstaat de kans dat instituten overstag gaan. Tegenhegemonie (= anders denken en doen) proberen te realiseren vanuit een omwenteling van de instituten is onzinnig. Tegenhegemonie verloopt van onder naar boven en kan niet zomaar van boven naar onder worden opgelegd. Er is minimaal toestemming van onderaan nodig om het mogelijk te maken.

10. Institutionalisering is cruciaal om de tegenhegemonische cirkel rond te maken. Tegenhegemonisch denken en doen enkel op het niveau van individuen of sociale organisaties is onvoldoende. Pas wanneer instituten ook overstag gaan, kan een tegenhegemonie de nieuwe hegemonie worden. Na institutionalisering houdt de tegenhegemonie op te bestaan en wordt ze de nieuwe hegemonie.

HOOFDSTUK 3 | Geen hegemonie zonder tegenhegemonie Tegenhegemonie ontstaat wanneer instemmen met de huidige hegemonie.

individuen

niet

langer

Tegenhegemonisch denken en doen begint bij individuen en wordt realiteit via sociale organisaties. Wanneer we dat massaal doen en lang genoeg volhouden, kan het nieuwe denken en handelen uiteindelijk ook instituten binnendringen en ontstaat de mogelijkheid dat een tegenhegemonie hegemonie wordt.

Balanceren op een slap koord. Tegenhegemonisch denken en doen maakt veel en vaak gebruik van de huidige hegemonische ideeën en handelingen van individuen, sociale organisaties en instituten. Daardoor is het altijd wat schizofreen: • •

Tegenhegemonisch denken zet zich af tegen het huidige hegemonische denken maar maakt er tegelijk gebruik van om een brede laag van de bevolking mee te krijgen. Tegenhegemonisch handelen is de dingen anders doen maar dat gebeurt initieel binnen een huidige hegemonie: het is werken aan iets nieuws en anders binnen wat al is.

Tegenhegemonisch denken en doen is continu zoeken naar een moeilijk te vinden en steeds veranderend evenwicht. Het is de hele tijd van het ene op het andere been balanceren zonder om te vallen. Die schizofrenie maakt dat tegenhegemonisch denken en handelen heel verschillend en divers wordt ingevuld. Net zoals hegemonie geen massief, ondoordringbaar blok graniet is, is ook tegenhegemonisch denken en handelen geen aaneensluitend geheel. Het is een mengelmoes van heel veel diverse ideeën en acties van individuen en sociale organisaties. Als individuen zijn we verschillend en dus vullen we tegenhegemonisch denken en doen ook verschillend in. Tegenhegemonische ideeën en acties komen initieel los van elkaar tot stand. Elk nieuw idee dat in actie wordt omgezet is zoals een korrel zand: hier en daar kan er geleidelijk aan eentje verschijnen. Na verloop van tijd kunnen enkele zandkorrels bijeen worden gewaaid. Wat eerst niet veel meer dan enkele hoopjes los zand lijkt - ruim onvoldoende om als fundament voor een nieuwe hegemonie te kunnen dienen - kan geleidelijk aan verder uitbreiden en op steeds meer plaatsen opduiken. Dat proces verloopt chaotisch en ad hoc. Wanneer er geleidelijk aan meer zandkorrels verschijnen, kan er ook meer worden vergeleken. Naast de verschillen zullen er ook gelijkenissen opduiken. Die kunnen de samenhang tussen het losse zand versterken en zorgen voor een steviger fundament.

Wat eerst heel verschillend, divers en onsamenhangend leek, kan nu meer homogeen worden. Wat initieel ad hoc was, kan nu meer systematisch worden.

4. Hoe een duurzame tegenhegemonie realiseren 1. De belangrijkste hefboom voor een duurzame tegenhegemonie zijn wij, burgers die nieuwe duurzame ideeën bedenken en realiseren. Een duurzame tegenhegemonie realiseren vereist volume: we hebben een massa aan ideeën, mensen, initiatieven en nieuwe sociale organisaties nodig. Het goede nieuws is, we beginnen niet van nul. Er is al een basis. Een deel van ons denken en handelen is al duurzaam of op zijn minst door duurzaamheid beïnvloed. Alleen is dat bijlange niet voldoende. We zullen een versnelling hoger moeten schakelen. Dat kunnen we doen door meer duurzame ideeën te bedenken en te realiseren.

2. Een duurzame tegenhegemonie begint bij individuen en wordt concreet via nieuwe sociale organisaties. Een duurzame tegenhegemonie begint bij “hoe we denken” en wordt concreet door “wat we doen”. Het is nadenken over hoe we zo duurzaam mogelijk kunnen leven en werken en vervolgens beslissen wat we zullen doen: • •

Als iets niet-duurzaam is, moeten we beslissen of we het hoe dan ook nog wel doen. Als we beschikken over verschillende meer- en minder-duurzame opties, moeten we beslissen welke optie we kiezen.

Maar de kracht tot verandering als individu is heel beperkt. Individueel duurzaam handelen is goed (“niemand is te klein om een verschil te maken”2) maar samen duurzame initiatieven opzetten is beter. Onze impact verveelvoudigt wanneer we samenwerken.

3. Een duurzame tegenhegemonie realiseren we samen. Zodra we nieuwe, duurzame ideeën proberen te realiseren, zullen we anderen nodig hebben en kunnen er nieuwe sociale organisaties ontstaan. Ook al begint een duurzame tegenhegemonie bij individuen, pas wanneer we samenkomen en samenwerken, wordt verandering reëel.

4. Nieuwe ecologische, economische en sociale ideeën zijn de bouwstenen voor een duurzame tegenhegemonie. Nieuwe duurzame ideeën bedenken kunnen we het beste doen in die domeinen waar we als burgers nog rechtstreeks impact op hebben: in het ecologische, het economische en het sociale domein. We hebben dus vooral nood aan nieuwe ecologische, economische en sociale duurzame ideeën. • • •

Nieuwe ecologisch duurzame ideeën verkleinen onze ecologische voetafdruk en belasten het ecosysteem zo weinig mogelijk. Nieuwe economisch duurzame ideeën creëren een faire meerwaarde voor alle betrokkenen. Nieuwe sociaal duurzame ideeën proberen zowel het individueel als het groepsbelang zoveel mogelijk in balans te houden.

Hoe wij onze wereld kunnen redden Hoe bedenk en realiseer je nu zelf nieuwe, duurzame ideeën? De minihandleiding “Hoe wij onze wereld kunnen redden” reikt enkele handvaten aan. “Hoe wij onze wereld kunnen redden” is opgebouwd rond NARDIS, een acroniem waarmee elk van ons duurzame ideeën kan bouwen die nieuw, op actie gericht, realiseerbaar, (direct) democratisch en impactvol zijn. Door veel verschillende NARDIS-ideeën te bedenken en te realiseren, geven we een duurzame tegenhegemonie vorm. Tegenhegemonie in stukjes Je kan een complex systeem niet in zijn geheel veranderen. Wil je verandering realiseren, dan knip je beter het complexe geheel in meer beheersbare kleinere stukjes op. Daarom legt “Hoe wij onze wereld kunnen redden” de focus op slechts drie domeinen: het ecologische, het economische en het sociale domein. Tegelijkertijd zijn deze domeinen ook onderling verbonden: hoewel we ze elk afzonderlijk kunnen weergeven, zijn ze in realiteit niet van elkaar te scheiden. Ze afzonderlijk presenteren, is dan ook een wat grove overgeneralisatie. Er zijn trouwens nog veel meer domeinen die niet worden gepresenteerd die ook een rol spelen. Denk maar aan het politieke, het technologische of het juridische domein.

Door deze verstrengeling zal een verandering in één domein ook andere domeinen beïnvloeden. Vooruitgang hier kan aanleiding zijn voor vooruitgang daar. Het is één van de vele manieren waarop verschillende domeinen binnen een hegemonie en tegenhegemonie evolueren. Toch is het belangrijk niet te veel verschillende domeinen met elkaar te vermengen. Dat kan namelijk tot verwarring of een verlies van focus leiden, of erger nog, het kan ervoor zorgen dat net de mensen die je probeert te overtuigen van je vervreemden.

5. Een duurzame tegenhegemonie begint met losse ad hoc ideeën een initiatieven die elk hun eigen duurzame pad uitstippelen. Wanneer die nieuwe, duurzame initiatieven en organisaties met elkaar in aanraking komen, kunnen ervaringen worden uitgewisseld. Zo worden raakvlakken en gelijkenissen zichtbaar die de betrokkenen het gevoel geven samen aan iets te bouwen: het geheel wordt groter dan de som van de delen. Initiatieven die eerst los van elkaar staan en alle richtingen uitgaan, kunnen zich stilaan met elkaar beginnen te identificeren. Bepaalde manieren van denken en handelen worden er overgenomen of, indien ze al aanwezig zijn, binnen een meer samenhangend kader geplaatst.

Wat eerst alle richtingen uitgaat, begint zich meer en meer in een bepaalde richting te bewegen. Er kan een beweging ontstaan. Wanneer die zich expansief doorzet, kan de uitwisseling tussen wat aanvankelijk een beperkte groep van gelijkgestemde nieuwe initiatieven en organisaties is, overslaan naar huidige organisaties. Wanneer dergelijke uitwisselingen voldoende lang en uitgebreid zijn, kunnen huidige organisaties geleidelijk aan veranderen. Wanneer dat lang genoeg wordt volgehouden, kunnen de verschillen tussen nieuwe en huidige manieren van denken en doen verkleinen en hier en daar zelfs helemaal verdwijnen. Wanneer een dergelijke vervaging structureel wordt, kan de stap van tegenhegemonie naar hegemonie worden gezet. Maar op weg daarnaartoe kan er nog heel wat mislopen.

6. De weg die een duurzame tegenhegemonie moet afleggen is heel hobbelig. Een duurzame tegenhegemonie opzetten is een hele uitdaging, niet in het minst omdat we dit binnen de huidige hegemonie moeten doen. Wanneer we nieuwe sociale organisaties opzetten, zullen die staan naast andere, huidige sociale organisaties. Nieuwe, duurzame ideeën zullen concurreren met huidige ideeën. Meer dan eens zal dat tot spanning leiden.

7. Een duurzame tegenhegemonie loopt voortdurend het risico gerecupereerd te worden door de huidige hegemonie. Recuperatie is een normale dynamiek in een hegemonie: door toegevingen aan de tegenhegemonie te doen, worden agendapunten (deels) overgenomen. Tegelijk worden de scherpste randen er vanaf gevijld. Zo wordt een deel van het nieuwe denken en handelen binnen de huidige hegemonie opgenomen. Niet teveel, dat zou de huidige hegemonie kunnen ontwrichten. Maar ook niet te weinig, want dat zou

de tegenhegemonische onvrede te weinig wegnemen. Een hegemonie probeert zo het denken en handelen van een tegenhegemonie tot iets futiels te reduceren en de impact ervan te neutraliseren. Dit soort tactische bewegingen gebeuren vaak onbewust maar zijn daarom niet minder effectief. Door dergelijke vormen van recuperatie blijven hegemonieën evolueren. Maar voor een tegenhegemonie kan recuperatie vernietigend zijn. Het kan de dynamiek ervan versmachten en tot disillusie leiden.

8. Een duurzame tegenhegemonie moet zich wapenen tegen de huidige hegemonie. Een duurzame tegenhegemonie kan zich op verschillende manieren wapenen tegen recuperatie door de huidige hegemonie: • •

• • •

Voldoende radicaal zijn (zeker bij aanvang). Het nieuwe denken zoveel mogelijk realiseren binnen nieuwe sociale organisaties eerder dan te trachten bestaande sociale organisaties om te vormen. Zoveel en lang mogelijk buiten de bestaande instituten opereren. Eenvoudigweg bewust en waakzaam blijven voor elke vorm van recuperatie vanuit welke hoek ook. Af en toe frontaal in de aanval te gaan.

9. Een duurzame tegenhegemonie zal divers zijn en door verschillende individuen en sociale organisaties verschillend worden ingevuld. Er is geen “one size fits all” noch één uniforme manier om duurzaam te denken en te handelen. Verschillende mensen en groepen zullen duurzaamheid verschillend invullen.

10. Een duurzame tegenhegemonie realiseren is continu balanceren. Om succesvol te kunnen zijn, moeten nieuwe manieren van denken en handelen voor een zo groot mogelijk deel van de bevolking toegankelijk zijn. Het is continu aftasten en zoeken naar de juiste balans: voldoende antagonistisch (duidelijk onderscheidend; bijna confronterend; werken vanuit een duurzame tegenhegemonische identiteit) en tegelijk agonistisch (met respect voor elkaar in dialoog gaan; verbinding zoeken; zo veel mogelijk duurzaamheid samen realiseren). Duurzaamheid kan verbindend werken: ook al houden we er in andere domeinen andere ideeën op na, we kunnen duurzaam verbonden zijn met respect voor andere ideeën. Over de grenzen van al die verschillen heen, kunnen we streven naar een zo breed mogelijke duurzame alliantie. Door bijvoorbeeld appreciatie op te brengen voor elke vorm van oprechte duurzaamheid.

11. Een duurzame tegenhegemonie realiseren vereist volharding. Duurzaam tegenhegemonisch denken en handelen lukt niet van de ene op de andere dag. Het vereist volgehouden inspanning en focus van heel veel mensen. Het is met velen blijven werken aan een andere toekomst binnen een soms vijandige huidige hegemonie. De wegen die we op weg naar een duurzame samenleving zullen bewandelen, zullen heel divers zijn. Elk van ons zal een eigen pad moeten uitstippelen en ook al zullen we vaak in iemands voetsporen proberen te stappen, we zullen nooit exact dezelfde weg kunnen afleggen. Wat telt is dat we de reis zo snel en resoluut mogelijk aanvatten en zo lang en consequent mogelijk aanhouden. Ook al is de kans op slagen onzeker, zal het pad vaak onduidelijk zijn en kan het meer dan eens aanvoelen als vechten tegen de bierkaai, toch moeten we volharden.

Wat als we falen? Onze toekomst zal duurzaam zijn of ze zal niet zijn. Zo eenvoudig is het. Dat is de hoogdringendheid van een duurzame tegenhegemonie. Elke dag die niet-duurzaam is, is een verloren dag die we niet meer kunnen recupereren. We hebben al decennia verloren. Het is nu of nooit. Dit is ons decennium van de waarheid.

HOOFDSTUK 4 | Hoe een duurzame tegenhegemonie realiseren Er zijn verschillende wegen die naar een duurzame samenleving kunnen leiden. Wanneer we samen onze duurzame ideeën (“hoe we denken”) in concrete acties omzetten (“wat we doen”), creëren wij, burgers, voor onszelf de beste kansen om mee te bepalen hoe een duurzame hegemonie er uit zal zien. Wij, burgers, die samen nieuwe duurzame ideeën bedenken en realiseren, zijn de belangrijkste hefboom voor verandering. “Hoe wij onze wereld kunnen redden” en NARDIS kunnen daar bij helpen. De weg naar een duurzame samenleving zal waarschijnlijk lang en hobbelig zijn.

Géén duurzame dictatuur We kunnen verschillende wegen inslaan om een duurzame samenleving te bereiken, maar als wij, burgers, de richting van die nieuwe hegemonie mee willen bepalen, is één van onze betere opties gericht samenwerken aan een duurzame tegenhegemonie. Zoniet kan er net zo goed een duurzame dictatuur ontstaan. Wanneer de noodzaak om de planeet te redden urgent wordt, kan er binnen de samenleving instemming ontstaan over het gedwongen opleggen van duurzame maatregelen. Wanneer de opwarming van de planeet ons dagelijks leven nog veel tastbaarder overhoop gooit, is de kans reëel dat een meerderheid van de bevolking een (al dan niet verlichte) duurzame dictatuur omarmt. Die zou de planeet kunnen redden maar zou tegelijkertijd een hele reeks vrijheden kunnen opschorten. Zover is het gelukkig nog niet. Door als burgers samen te werken aan de realisatie van een duurzame tegenhegemonie, hebben we onze toekomst nog steeds deels zelf in handen.

De rol van de media Toegang tot mediakanalen kan een belangrijke manier zijn om duurzame ideeën zo breed mogelijk te verspreiden. Maar die toegang verkrijgen is niet evident en ook niet zonder risico. Grote media-instituten maken deel uit van de huidige hegemonie en geven voorkeur aan stemmen die de status quo bevestigen en bestendigen. Er is enige ruimte voor kritiek en tegendenken maar enkel binnen bepaalde krijtlijnen. Wie buiten de lijnen tekent, krijgt veelal moeilijker gehoor. Daarom worden ook steeds dezelfde “talking heads” opgevoerd. Daarenboven is in de huidige media verschijnen een vorm van confirmeren en dus conformeren aan de huidige hegemonie.

Tegenhegemonische stemmen laten horen binnen de huidige hegemonische krijtlijnen kan een manier zijn om het tegenhegemonisch denken en handelen (deels) te recupereren. Uit de tegenhegemonie kunnen ook nieuwe stemmen opstaan die in de media aan bod komen. Voor hen zal het belangrijk zijn de risico’s niet uit het oog te verliezen: • • •

Recuperatie van (een deel van) het tegenhegemonisch denken en handelen om het zo onschadelijk te maken. Verwatering van de tegenhegemonische ideeën en acties doordat er te dicht tegen de huidige hegemonische ideeën en acties wordt aangeschurkt. Berusting over succesjes die vanuit hegemonisch standpunt dan wel impactvol lijken maar vanuit tegenhegemonisch standpunt onvoldoende zijn.

Voor zij die een radicalere tegenhegemonische lijn willen volgen en zich bijvoorbeeld bewust buiten de media houden - zal het van belang zijn de voeling met de brede bevolking niet te verliezen: • •

Teveel focussen op het eigen gelijk kan leiden tot gettovorming in het denken en doen waardoor brede steun onmogelijk bereikt kan worden. Het te strak aanhouden van de eigen radicalere principes kan ertoe leiden dat een breder bereik onder de bevolking onrealiseerbaar is. Wanneer de huidige mediakanalen uit de communicatie worden geweerd vanuit radicalere principes, behoud je misschien wel de zuiverheid van je principes maar tegelijk dreig je te weinig mensen te bereiken om echt impactvol te zijn. Wanneer je de zuiverheid van je tegenhegemonische principes wil bewaren door je af te scheiden van de brede samenleving, zal je diezelfde samenleving ook niet meekrijgen.

Tegenhegemonisch denken en doen verspreiden binnen een hegemonische realiteit is een moeilijke evenwichtsoefening en een juiste balans vinden zal continu bijsturen vereisen.

Duurzame hegemonie = Consequent duurzaam denken en handelen, van individu over sociale organisatie tot instituut.

5. Van duurzame tegenhegemonie naar duurzame hegemonie 1. Er is geen blauwdruk voor een duurzame hegemonie. Geen idee hoe een duurzame hegemonie of een duurzame samenleving er concreet zal uitzien. Er is namelijk geen blauwdruk en er één proberen uit te werken is zinloos. Elke poging tot blauwdruk is gedoemd te falen. Niemand heeft ooit een blauwdruk voor de huidige hegemonie of samenleving geschreven en er is nog nooit één hegemonie geweest die op voorhand was neergepend en vervolgens werd gerealiseerd. Geen enkele ideologische, filosofische of religieuze blauwdruk voor de toekomst heeft de confrontatie met de realiteit overleefd. Niet één is ooit gematerialiseerd. Blauwdrukken zijn zoals luchtkastelen: het kan een nuttig middel lijken om ons op weg te helpen en een richting aan te reiken maar het doel zelf zal niet worden bereikt. Zoals wel vaker is de weg ernaartoe belangrijker dan de bestemming. Veel meer dan enkele algemene ideeën poneren over het uitzicht van een duurzame hegemonie, kunnen we niet doen. Niemand weet van tevoren hoe de zaken zullen verlopen.

2. In een duurzame hegemonie denken we automatisch duurzaam. Wat initieel een bewuste keuzeoefening is (nadenken hoe wij als individuen, sociale organisaties en instituten iets zo duurzaam mogelijk kunnen doen), wordt na verloop van tijd automatisme. De duurzame keuze is dan niet langer iets waarover we moeten nadenken maar iets waar we van nature voor kiezen. Een evidentie. De normale manier van denken. Gezond verstand of “common sense”.

3. In een duurzame hegemonie handelen we van nature duurzaam. Duurzaam handelen als individuen, als sociale organisaties en als instituten, wil zeggen dat we zo veel mogelijk activiteiten zo duurzaam mogelijk realiseren. Werk is er duurzaam. Reizen, eten, winkelen, studeren, samenzijn, feesten… zijn er allemaal duurzame activiteiten. Het prefix “duurzaam” is er overbodig geworden: “duurzaam handelen” is simpelweg “handelen” geworden. Door duurzaam te handelen als individuen, als sociale organisaties en als instituten, ontstaan routines en automatismen die op hun beurt ons denken beïnvloeden. Duurzaam denken en handelen versterken elkaar zo.

4. Macht der gewoonte is van nature duurzaam in een duurzame hegemonie. In een duurzame hegemonie wordt duurzaam denken en handelen makkelijk gemaakt. Werken en vrije tijd zijn er van nature duurzaam omdat we het als samenleving simpelweg niet meer aanvaarden nietduurzaam te zijn. Hoe duurzamer wij worden, hoe duurzamer alles rondom ons kan worden, hoe makkelijker duurzaam leven en werken wordt en hoe moeilijker het vinden van niet-duurzame opties wordt. Hoe vreemd het vandaag misschien ook klinkt, in een toekomstige duurzame hegemonie zullen we veel van onze huidige, niet-duurzame activiteiten als absoluut bevreemdend en absurd beschouwen.

5. Tegelijk zullen we duurzaamheid in een duurzame hegemonie nog steeds verschillend invullen. Duurzaamheid is geen keurslijf dat voor iedereen op eenzelfde manier en in dezelfde mate geldt. Het zal binnen de realiteit van elk individu, elke sociale organisatie en elk instituut moeten worden ingepast.

Duurzaamheid is van nature divers. Er is geen duurzaamheidsbijbel die ons kan vertellen hoe we duurzaam moeten leven en werken. Hoe we duurzaamheid invullen als individuen, sociale organisaties en instituten, zal morgen anders zijn dan vandaag. Duurzaamheid was gisteren ook anders dan vandaag. Duurzaamheid zal blijven evolueren en zal ook in een duurzame hegemonie niet statisch zijn. Ook in een duurzame hegemonie blijven diversiteit en pluraliteit noodzakelijk.

HOOFDSTUK 5 | Van duurzame tegenhegemonie naar duurzame hegemonie Binnen een duurzame hegemonie denken en handelen we van nature duurzaam. Duurzaamheid is er evident, al zal ze nog steeds divers worden ingevuld. Hoe een duurzame hegemonie of samenleving er concreet zal uitzien weten we niet, er is namelijk geen blauwdruk. Maar dat een volgende hegemonie een pak duurzamer moet zijn dan wat er nu is, staat als een paal boven water. Onze toekomst zal duurzaam zijn of niet zijn.

Positieve of negatieve duurzaamheid Er zijn verschillende manieren om naar duurzaamheid te kijken. We kunnen duurzamer leven en werken zowel positief als negatief invullen. • •

Bij een positieve invulling stimuleert duurzaamheid ons om samen, nieuwe, duurzame initiatieven op te zetten die het leven aangenamer en rijker maken. Een negatieve invulling ziet duurzaamheid voornamelijk als belemmering: duurzaamheid wordt dan iets dat ons van buitenaf wordt opgelegd en ons belemmert.

Een duurzame hegemonie die we als burgers volop mee vorm geven, heeft alles in zich voor een positief, rijk en vol leven samen met anderen.

Communicerende vaten Denken en handelen zijn vaak communicerende vaten, zij het lang niet altijd. Bedenk maar: ook al vinden velen van ons duurzaamheid nu al belangrijk, tegelijk zijn veel van onze activiteiten nog steeds niet-duurzaam. Denken en handelen vullen elkaar dus zeker niet altijd aan. Dat komt omdat er nog heel wat andere factoren meespelen: misschien is het duurzame alternatief te duur, te moeilijk om te realiseren, weet je niet goed hoe eraan te beginnen, handelen anderen rondom jou nog niet zo en wil je niet buiten de groep vallen, zijn er andere verwachtingen of verplichtingen of motivaties die meespelen… Door nieuwe duurzame sociale organisaties op te zetten, worden de duurzame mogelijkheden tastbaarder, worden er concrete resultaten geboekt en ontstaat er sociale verbondenheid en een wens om er samen voor te gaan. Binnen dergelijke nieuwe, duurzame initiatieven en organisaties wordt duurzaam handelen een hefboom die duurzaam denken stimuleert. Weinig dingen zullen duurzaam denken zo ingrijpend beïnvloeden als duurzaam handelen.

6. Over leiderschap en macht 1. Hegemonie en tegenhegemonie kunnen niet absoluut worden gestuurd. Daarvoor zijn mensen te irrationeel, te onvoorspelbaar en is elke vorm van hegemonie en tegenhegemonie te complex en te divers. De complexiteit en pluraliteit die elke hegemonie en tegenhegemonie kenmerken, zijn dusdanig groots dat ze door niets of niemand kunnen worden gecontroleerd. Instituten, sociale organisaties noch personen slagen daarin. Hegemonie wordt dan ook niet gestuurd door een heersende klasse, net zoals tegenhegemonieën niet worden gestuurd door een of andere voorhoede: leiders en leidende groepen versterken hoogstens wat al aanwezig is. Binnen samenlevingen is het moeilijk tot quasi onmogelijk om echt aan de touwtjes te trekken en machtsverhoudingen zijn er genuanceerd en flou.

2. Het fundament voor hegemonie is instemming, niet macht (“consent, not coercion”). Als er leiders en leidende groepen ontstaan, is dat enkel omdat wij, mensen, dat toestaan. Macht kan ook enkel worden behouden wanneer wij, mensen, ermee instemmen. Wij bepalen de vormen van macht waarmee we instemmen. Wij geven met zijn allen hegemonie vorm, zowel in het herbevestigen als het veranderen ervan. Wat we met zijn allen wel en niet denken en doen, bepaalt hoe hegemonie eruit ziet en hoe ze evolueert. Leiders en leidende groepen functioneren louter als megafoon die de verschillende stromingen binnen een hegemonie versterken.

3. Leiden is altijd tijdelijk. De rol van de hegemon (leider of leidende groep) is dan ook nooit vaststaand of absoluut. Ongeacht wie de rol ook speelt, de instemming, goedkeuring, berusting (“consent”) van de groep of samenleving is nog steeds nodig. Zonder “consent” blijft enkel nog dwang, geweld en repressie over (“coercion”). Wanneer het zwaartepunt verschuift van “consent” naar “coercion”, verliezen zowel hegemon als hegemonie legitimiteit.

Onmachtig leiderschap Uiteraard is macht in een samenleving niet gelijk verdeeld. Sommige individuen, sociale groepen en instituten beschikken over meer macht. Ze zijn er met andere woorden in geslaagd hegemonisch denken en handelen aan te wenden om de eigen agenda te realiseren zonder daarbij de bredere samenleving (al te zwaar) tegen zich in het harnas te jagen. Ze hebben zich zo een groter deel van de koek toegeëigend, in bijvoorbeeld de vorm van eigendom of politieke macht. Om het met de Franse socioloog Pierre Bourdieu te zeggen: ze zijn erin geslaagd meer economisch, sociaal en/of cultureel kapitaal op te bouwen. Vanuit dat groter kapitaal, kunnen ze ook meer wegen op de besluitvorming, de gesprekken, de ideeën en handelingen binnen (een deel van) de samenleving. Maar leidende individuen en groepen leggen niet simpelweg hun ideeën op aan de rest van de samenleving. Ze zijn zelf onderworpen aan hegemonisch denken en doen. Leidende individuen en groepen moeten nog steeds binnen de krijtlijnen van de hegemonie manoeuvreren. Niemand is vrij van hegemonie. Achter de schermen kunnen leidende individuen en groepen de hegemonische regels wel eens verbuigen of overtreden maar zodra dat aan het licht komt, kunnen hun machtsposities onder druk komen te staan.

Wanneer wat aanvaardbaar is binnen een hegemonie overschreden wordt, kan er een meer uitgesproken tegenreactie vanuit de samenleving ontstaan. Wanneer die tegenreactie zich tegen de hegemonie keert, is de kans groot dat de machtssystemen waarover de overheid beschikt en die gemachtigd zijn om geweld uit te oefenen, in actie komen. Het zwaartepunt binnen een hegemonie verschuift dan van “consent” naar “coercion”, van instemming, aanvaarding en berusting naar dwang, geweld en repressie. Zoals eerder gezegd verliezen hegemonieën op dergelijke momenten grotendeels hun legitimiteit. Al lijken individuen en groepen die meer macht hebben alomtegenwoordig, tegelijk blijven het anomalieën die wij, burgers, met terechte achterdocht en een zekere minachting bekijken. We tolereren hun bestaan, zij het niet van harte. We blijven hen kritisch bejegenen al laten we dat niet altijd blijken. En we behouden als burgers altijd het recht en de macht om ons te laten horen en zien en te ageren wanneer leidende individuen en groepen het te bont maken. Leiders zijn nooit oppermachtig. Wij, gewone mensen en burgers, zijn niet onmachtig!

4. Eén van de belangrijkste kenmerken van leiderschap is machteloosheid. Leiders worden geleid door de realiteit waarbinnen ze opereren. Ze spelen de rol die nodig is om de schijn op te wekken dat ze het roer in handen hebben.

Maar voor ons, burgers, is het belangrijk om te beseffen dat wanneer de indruk wordt gewekt dat iemand aan de touwtjes trekt, dat slechts schijn is. Niemand leidt. Wie beweert te leiden, hallucineert. Leiderschap is een illusie. Je kan hoogstens proberen een onderdeel van hegemonie te manipuleren zonder op voorhand te weten waar je zal landen.

5. Hegemonie wordt ons niet opgelegd. In representatieve democratieën is er geen absolute hegemonie die centraal door een hegemon (een leidende groep of heersende klasse) wordt gestuurd of gecontroleerd en die aan iedereen wordt opgelegd. De meerderheid omarmt een bepaalde manier van denken en doen (“omdat het zo hoort”) wat vervolgens verder wordt versterkt en geherconfirmeerd door onze natuurlijke, menselijke en sociale dynamieken. Hoe we denken en wat we doen wordt zelden met geweld opgelegd. Het gebruik van dwang, geweld en repressie (“coercion”) binnen sociale organisaties en instituten in functionerende representatieve democratieën is beperkt en wordt vandaag ook steeds minder aanvaard. “Coercion” is geen zwaard van Damocles dat permanent boven ons hoofd hangt, eerder iets dat onderhuids sluimert. Al is het ook nooit echt helemaal weg.

6. De drang om te conformeren is ook een vorm van geweld. Tegelijk is er aan “consent” (instemming, aanvaarding, berusting) ook een zekere mate van dwang - en dus geweld - verbonden. De druk om te conformeren aan de groep kan zo groot zijn dat we ons nog moeilijk kunnen voorstellen ertegenin te gaan. Eens bepaalde manieren van denken en doen geïnternaliseerd zijn, kan anders denken en doen heel vreemd lijken en onnatuurlijk aanvoelen.

Geïnternaliseerde dwang kan ons het gevoel geven dat we op een bepaalde manier moéten denken en handelen. Tegelijk kan het aanvoelen dat we het zelf zo willen of er zelf voor kiezen. Maar hoe dwingend een hegemonie ook aanvoelt, er is altijd ruimte voor tegenhegemonisch denken en doen, hoe klein soms ook. Tegenhegemonisch denken en doen blijft altijd mogelijk.

Samen denken, samen doen Denken en handelen zoals andere mensen rondom jou geeft je het gevoel ergens bij te horen. Het creëert sterkere banden tussen mensen. In het verspreiden van duurzame ideeën en acties - en dus het bouwen van een duurzame (tegen-)hegemonie - zal deze dynamiek cruciaal zijn. Een duurzamere toekomst kunnen we alleen samen uitbouwen. Wanneer we tegenhegemonisch denken en doen internaliseren en als samenleving meer en meer als norm beginnen te beschouwen, kan tegenhegemonie stilaan hegemonie worden. De drang om te conformeren zal noodzakelijk zijn om van duurzame tegenhegemonie naar duurzame hegemonie te evolueren.

7. Een (tegen-)hegemonie volgt haar eigen pad, zonder controle, zonder iemand aan het roer. Eenmaal een richting is ingeslagen, ontstaan dynamieken die niemand nog beheerst of beheert. Wanneer er op zeker moment leiders van een duurzame tegenhegemonie opstaan, zal een groot deel van hun lot zijn meedeinen op de golven die de tegenhegemonie uit zichzelf maakt.

Tegelijk kan het risico nooit worden uitgesloten dat zogenaamde leiders onderweg zichzelf verliezen. Leiders spelen de rol die nodig is om de schijn op te wekken dat ze het roer stevig in handen hebben maar wat aanvankelijk start als “het spelen van een rol” kan ook bij henzelf worden geïnternaliseerd. Ze worden de rol die ze spelen en veranderen als persoon. Wanneer we worden geconfronteerd met leiderschap, is het belangrijk enkele zaken voor ogen te houden: •

Leiderschap is overroepen en enkel in zeldzame momenten relevant.

•

Elke vorm van macht is verdacht en we moeten die kritisch benaderen.

•

Leiderschap is altijd tijdelijk.

In de confrontatie tussen duurzame tegenhegemonie en huidige hegemonie, is het belangrijk dit voor ogen te houden: •

Het huidige denken en doen kan het nieuwe denken en doen kapen. Dat is de eeuwige strijd van huidig versus nieuw denken en handelen.

•

Met politiek en technologie alleen - de stokpaardjes in de huidige hegemonie - gaan we het niet halen.

De weg naar een duurzame hegemonie zal door ons, burgers, worden geplaveid. •

Hegemonie zijn wij. Daarom moet het veranderen van een hegemonie ook door ons, burgers, gebeuren.

•

Wanneer wij veranderen, verandert hegemonie.

Wij, burgers die duurzaam denken en handelen, zijn de sleutel tot duurzaam succes.

HOOFDSTUK 6 | Over leiderschap en macht Het is een illusie te denken dat we hegemonie of tegenhegemonie in een vooraf bepaalde baan kunnen leggen. Hegemonieën volgen hun eigen dynamiek maar ze doen dat niet los van ons: als actieve participanten kunnen we wel degelijk mee aan de kar trekken of die net een andere richting proberen uit te duwen. Hoe we denken en wat we doen maken een verschil. Het fundament voor hegemonie is namelijk niet macht maar instemming. Het belang van leiders en leidende groepen is dan ook beperkt. De drang en dwang om te conformeren vormen vaak moeilijkere hindernissen op weg naar een duurzame hegemonie. Tegelijk zijn ze cruciaal om van duurzame tegenhegemonie naar duurzame hegemonie te evolueren. Wij, burgers, zijn de hefboom tot duurzaam succes. Wij zijn hegemonie.

Op weg naar een duurzame samenleving 1. Wat is hegemonie 1. Hegemonie = hoe we denken en wat we doen, van individu over sociale organisatie tot instituut. 2. Hegemonie is overal en raakt aan alles. 3. Hegemonisch denken en handelen is voor het leeuwendeel toeval. 4. We denken en handelen het leeuwendeel van de tijd onbewust hegemonisch. 5. Hegemonie opereert het grootste deel van de tijd onder de radar. 6. Hegemonie ontstaat spontaan. 7. Hegemonie brengt stabiliteit. 8. We kunnen niet zonder hegemonie. 9. Hegemonie werkt zelfversterkend. 10. Hegemonie houdt zichzelf in stand. 11. Hegemonie is een zichzelf hernieuwend continuüm. 12. Zowat alles is op zijn minst hegemonisch beïnvloed. 13. Hegemonie werkt op drie niveaus: individuen, sociale organisaties en instituten. 14. Binnen een samenleving spelen alle spelers het spel mee en geven het zo mee vorm. 15. Binnen hegemonie is de gulden regel: conformeren = confirmeren. 16. We vullen hegemonie geregeld verschillend in.

17. Hegemonie is nooit absoluut. 18. Hegemonieën evolueren en veranderen continu. 19. Hegemonie rust op een fragiel evenwicht. 20. Hegemonie heeft antagonismes nodig. 21. Binnen een hegemonie cohabiteren veel subhegemonieën. 22. Subhegemonieën kunnen meer of minder deel uitmaken van een hegemonie. 23. De contouren van een hegemonie zijn poreus en staan continu onder druk. 24. Hegemonie is complex. 25. Hegemonie kan waarschijnlijk nooit volledig worden begrepen.

2. Hoe maatschappelijke verandering ontstaat 1. Veranderen is moeilijk. 2. Verandering begint bij hoe we denken. 3. Succesvol veranderen vereist dat we handelen. 4. Verandering heeft niet alleen denken maar vooral doen nodig. 5. Verandering realiseren we samen. 6. Hegemonische verandering sluipt ons leven op kousenvoeten binnen. 7. Hegemonische veranderingen verlopen meestal traag. 8. Verandering is onvermijdelijk. 9. Wanneer wij, burgers, veranderen, verandert hegemonie. 10. Hegemonische verandering verloopt van individu over sociale organisatie naar instituut.

11. Instituten zullen waarschijnlijk pas al laatste hegemonische verandering omarmen (en tegen dan zal het geen verrassing meer zijn). 12. De cirkel van hegemonische verandering wordt finaal rond wanneer ze terug loopt van instituut over sociale organisatie naar individu.

3. Geen hegemonie zonder tegenhegemonie 1. Een hegemonie is nooit 100% absoluut. 2. Er duiken altijd tegenhegemonieën op. 3. Tegenhegemonisch denken en doen ontstaat uit hegemonische ontevredenheid. 4. Tegenhegemonisch denken en doen begint bij individuen. 5. Tegenhegemonie is altijd sociaal. 6. Tegenhegemonie wordt reëel in het doen. 7. Tegenhegemonie materialiseert wanneer er veel nieuwe ideeën ontstaan bij veel individuen die zich samen met heel veel andere individuen organiseren in een brede waaier van nieuwe sociale organisaties. 8. Tegenhegemonie moet langdurig expansief blijven om succesvol te zijn. 9. Pas nadat een massa individuen en sociale organisaties tegenhegemonisch denkt en handelt, ontstaat de kans dat instituten overstag gaan. 10. Institutionalisering is cruciaal om de tegenhegemonische cirkel rond te maken.

4. Hoe een duurzame tegenhegemonie realiseren 69

1. De belangrijkste hefboom voor een duurzame tegenhegemonie zijn wij, burgers die nieuwe duurzame ideeën bedenken en realiseren. 2. Een duurzame tegenhegemonie begint bij individuen en wordt concreet via nieuwe sociale organisaties. 3. Een duurzame tegenhegemonie realiseren we samen. 4. Nieuwe ecologische, economische en sociale ideeën zijn de bouwstenen voor een duurzame tegenhegemonie. 5. Een duurzame tegenhegemonie begint met losse ad hoc ideeën een initiatieven die elk hun eigen duurzame pad uitstippelen. 6. De weg die een duurzame tegenhegemonie moet afleggen is heel hobbelig. 7. Een duurzame tegenhegemonie loopt voortdurend het risico gerecupereerd te worden door de huidige hegemonie. 8. Een duurzame tegenhegemonie moet zich wapenen tegen de huidige hegemonie. 9. Een duurzame tegenhegemonie zal divers zijn en door verschillende individuen en sociale organisaties verschillend worden ingevuld. 10. Een duurzame tegenhegemonie realiseren is continu balanceren. 11. Een duurzame tegenhegemonie realiseren vereist volharding.

5. Van duurzame tegenhegemonie naar duurzame hegemonie 1. Er is geen blauwdruk voor een duurzame hegemonie. 2. In een duurzame hegemonie denken we automatisch duurzaam. 3. In een duurzame hegemonie handelen we van nature duurzaam. 4. Macht der gewoonte is van nature duurzaam in een duurzame hegemonie.

5. Tegelijk zullen we duurzaamheid in een duurzame hegemonie nog steeds verschillend invullen.

6. Over leiderschap en macht 1. Hegemonie en tegenhegemonie kunnen niet absoluut worden gestuurd. 2. Het fundament voor hegemonie is instemming, niet macht (“consent, not coercion”). 3. Leiden is altijd tijdelijk. 4. Eén van de belangrijkste kenmerken van leiderschap is machteloosheid. 5. Hegemonie wordt ons niet opgelegd. 6. De drang om te conformeren is ook een vorm van geweld. 7. Een (tegen-)hegemonie volgt haar eigen pad, zonder controle, zonder iemand aan het roer.

Bronnen: 1

https://nl.wikipedia.org/wiki/Culturele_hegemonie

“Niemand is te klein om het verschil te maken” is een boek van klimaatactiviste Greta Thunberg, uitgegeven bij De Bezige Bij, 2019. Cover foto: 'green grass field under white clouds' van Pop & Zebra via Unsplash

Dirk Stael woont met zijn gezin in het landelijke SintLievens-Houtem en is naast schrijver actief als veranderingsconsultant en content marketeer. www.dirkstael.com

Er is iets aan het werk in onze samenleving dat we zelden zien of horen en dat we tegelijk elke dag opnieuw zowel ondergaan als vorm geven. Hegemonie.

“Op weg naar een duurzame samenleving - Hoe via een duurzame tegenhegemonie de huidige hegemonie veranderen” onderzoekt hoe hegemonie bepaalt hoe we denken en wat we doen, als individuen, sociale organisaties en instellingen.

We zoomen in op hegemonie in ons dagelijks leven als burgers ("hegemonie zonder hegemon”) en gaan tegelijk na hoe we via tegenhegemonie een duurzame samenleving kunnen realiseren. Een noodzakelijkheid als we onze planeet leefbaar willen houden.