KURIER PLUS 4 CZERWCA 2022
www.kurierplus.com
17
El¿bieta Baumgartner radzi
Dlaczego g³upio postêpujesz ze swoimi pieniêdzmi
P
ewnie nie zastanawia³eœ siê nad tym, ¿e jeœli chodzi o wydawanie i inwestowanie pieniêdzy, to jesteœ swoim najgorszym wrogiem. ¯aden stronniczy doradca finansowy czy niekompetentny mened¿er nie jest w stanie tak zaszkodziæ twoim finansom, jak ty sam. Oto kilka b³êdów poznawczych, które sprawiaj¹, ¿e postêpujesz nierozs¹dnie ze swoimi pieniêdzmi i nawet o tym nie wiesz. Co to s¹ b³êdy poznawcze? Najpierw wyjaœnijmy kilka terminów. Pojêcie „heurystyka” pochodzi z Grecji i znaczy tyle co „znajdujê”. Jest to uproszczona metoda wnioskowania, taka droga na skróty. Jednak stawianie hipotez, których nie trzeba udowadniaæ, prowadzi do b³êdów poznawczych. B³êdy poznawcze to pu³apki myœlenia – nieracjonalne sposoby postrzegania rzeczywistoœci. Ich zalet¹ jest fakt, ¿e uruchamiaj¹ siê automatycznie, dzia³aj¹ bardzo szybko i nie wymagaj¹ od nas wysi³ku, bo nie anga¿uj¹ nawet naszej œwiadomoœci. Automatyczne myœlenie prowadzi do wielu b³êdów w rozumowaniu i decyzjach, dotkliwych szczególnie wtedy, gdy dotycz¹ kariery albo pieniêdzy. Ekonomia behawioralna, w tym heurystyki i b³êdy poznawcze, by³y przedmiotem prac Amosa Tversky'ego i Daniela Kahnemana, które zas³u¿y³y na nagrodê Nobla w roku 2002. Efekt status quo Jednym z najistotniejszych b³êdów jest efekt status quo – tendencja do akceptowania rzeczy takich, jakimi aktualnie s¹. Jeœli nie musimy, na ogó³ nie podejmujemy próby ich zmiany, poniewa¿ wymaga to nak³adów kosztów i wysi³ku, a tak¿e wi¹¿e siê z ryzykiem pogorszenia sytuacji. I tak korzystamy z us³ug tego samego banku, choæ pobiera wysokie op³aty, utrzymujemy ten sam portfel inwestycyjny, mimo ¿e ju¿ dawno przesta³ odpowiadaæ naszym celom finansowym, albo pozostajemy w tej samej, nielubianej pracy. Chcemy, aby wszystko zosta³o tak, jak jest. To niebezpieczne podejœcie w œwiecie, który podlega ci¹g³ym zmianom. Przyk³ad: Pasywne osoby unikaj¹ce zmian nie zapisz¹ siê do programu emerytalnego 401 (k) w pracy i na przestrzeni lat pozbawi¹ siê dziesi¹tek tysiêcy dolarów, albo kontynuuj¹ p³acenie kosztownych rat na sta³e ubezpieczenie na ¿ycie, które dawno przesta³o im byæ potrzebne. Efekt zerowego ryzyka Jest to ocenianie, ¿e redukcja ryzyka do zera jest bardziej wartoœciowa, ni¿ wynika³oby to z wyceny samego ryzyka. Podobnie dzia³a „niechêæ do straty” (loss aversion bias). Ka¿dy chcia³by coœ zyskaæ bez ryzyka i godzi siê z wyrzeczeniami, by je zminimalizowaæ, albo ca³kowicie wyeliminowaæ. Ale zarz¹dzanie ryzykiem wcale nie
powinno polegaæ na eliminacji ryzyka, lecz na jego dozowaniu. O¿eni³eœ siê mimo prawdopodobieñstwa, ¿e wasz zwi¹zek siê rozpadnie. Zak³adasz firmê, mimo mo¿liwoœci plajty. Wybra³eœ swój zak³ad pracy, mimo ¿e mo¿esz nie awansowaæ tak szybko, jak byœ tego chcia³. Krótko mówi¹c – dozuj ryzyko rozs¹dnie i nie ³udŸ siê, ¿e go ca³kowicie unikniesz. Jeœli chodzi o finanse, to bez ryzyka mo¿esz ulokowaæ pieni¹dze tylko w banku, który jest ubezpieczony przez FDIC, i zarobiæ co najwy¿ej parê procent – prawie zero po uwzglêdnieniu inflacji. Inne finansowe instrumenty wi¹¿¹ siê z doz¹ ryzyka tym wiêksz¹, im bardziej s¹ intratne. Efekt zakotwiczenia Efektem zakotwiczenia jest uprzedzenie poznawcze, które pokazuje powszechn¹ ludzk¹ tendencjê do nadmiernego polegania na pierwszej informacji (kotwicy) przy podejmowaniu decyzji. W dodatku u¿ywamy tej wstêpnej informacji do dokonywania kolejnych ocen, które z t¹ „kotwic¹” nie maj¹ nic wspólnego. Efekt zakotwiczenia wp³ywa na nasze decyzje niezwykle silnie i jest powszechnie wykorzystywany w sprzeda¿y i negocjacjach. Heurystykê zakotwiczenia u¿ywaj¹ w³aœciciele restauracji, przez umieszczenie na pocz¹tku jad³ospisu najdro¿szego dania, bo te kolejne wydaj¹ siê klientowi przystêpne cenowo. Gdy zobaczysz na pó³ce w sklepie buty za dwieœcie dolarów, to te obok, za sto dolarów, uznasz zatanie. Chêtniej kupujesz towary, gdy ich „sugerowana cena” na metce jest znacznie wy¿sza od ostatecznej. £atwiej przystaniesz na ugodê z firm¹ ubezpieczeniow¹, je¿eli dorzuci ona jak¹œ kwotê do tej pierwotnie proponowanej. Hiperboliczne obni¿enie wartoœci Nazwa tej pu³apki myœlenia brzmi ezoterycznie (extreme or hiperbolic discounting), ale jej zasada jest prosta. Wybierasz mniejsze, ale natychmiastowe korzyœci, nad wiêksze w przysz³oœci. Maj¹c do wyboru 50 dolarów natychmiast, b¹dŸ otrzymanie 100 dolarów za rok, wiêkszoœæ ludzi wybierze 50 dolarów natychmiast. Maj¹c w perspektywie ca³e dziesiêciolecia na inwestowanie, zamiast trzymaæ spokojnie swoje aktywa na gie³dzie, ludzie czêsto wchodz¹ i wychodz¹ z rynku, aby unikn¹æ drobnych strat, co koñczy siê wiêkszymi stratami na d³u¿sza metê. Regu³a autorytetu Regu³a autorytetu (argument from authority) – to sposób argumentowania (albo przekownywania samego siebie), polegaj¹cy na powo³ywanie siê na jakiœ autorytet. Przyk³ad: Skoro mój ksiêgowy jest ekspertem od podatków, to musi mieæ racjê. Skoro goœæ w telewizji mówi³, ¿e dana spó³ka ma genialny produkt, to musi byæ prawda i warto w ni¹ zainwestowaæ (wiemy dobrze, ¿e nie koniecznie). Efekt potwierdzenia Efekt potwierdzenia (confirmation bias, belief bias) – to skrzywienie poznawcze, które powoduje, ¿e zamiast dociekaæ obiektywnej prawdy, szukamy argumentów na potwierdzenie tego, w co wierzymy. Widzimy tylko to, co chcemy, szukamy danych, które pasuj¹ do naszych przekonañ. Mamy sk³onnoœæ do przyjmowania lub odrzucania argumentów w oparciu o to, na ile pasuj¹ do naszych wczeœniejszych przekonañ, niezale¿nie od tego, na co wskazuj¹ obiektywne fakty.
El¿bieta Baumgartner nie jest prawnikiem, a artyku³ ten nie powinien byæ uwa¿any za poradê prawn¹. Jest autork¹ wielu ksi¹¿ek-poradników, m.in. „Otwieram biznes”, „Praca w Ameryce”, „¯ycie od nowa, jak uporz¹dkowaæ
Efekt utopionych kosztów Koszty utopione, to koszty ju¿ poniesione, które nie mog¹ zostaæ odzyskane. Ich wydanie czêsto powoduje powstanie b³êdu logicznego zwanego efektem utopionych kosztów (sunk costs fallacy). Istnienie kosztów utopionych mo¿e ograniczaæ racjonalnoœæ decyzji – mamy tendencjê do uwzglêdniania kosztów utopionych do uzasadniania dalszej koniecznoœci anga¿owania siê w nierentowne przedsiêwziêcie, co w konsekwencji doprowadza do poniesienia wiêkszych strat w przysz³oœci. Mówimy sobie: skoro wyda³em sto dolarów, to nie mogê siê teraz wycofaæ. Przyk³ad: Na drugim roku student dochodzi do wniosku, ¿e wybrana dziedzina mu nie odpowiada, ale nie zmienia kierunku, bo straci³by rok ¿ycia. Ktoœ daje sto dolarów zadatku na u¿ywany samochód, zmienia zdanie, ale mimo to kupuje niechciane auto, ¿eby nie straciæ zadatku. Ignorowanie prawdopodobieñstwa Ignorowanie prawdopodobieñstwa jest b³êdem poznawczym polegaj¹cym na podejmowaniu decyzji bez brania pod uwagê prawdopodobieñstwa potencjalnych zdarzeñ. Z regu³y przeszacowujemy znaczenie zdarzeñ rzadkich, ale drastycznych, na przyk³ad szanse na atak rekina. Przyk³ad: Ignoruj¹c niezwykle ma³e prawdopodobieñstwo swojej œmierci w wyniku wypadku samolotowego, kupujemy wraz z biletem ubezpieczenie na ¿ycie na czas podró¿y (travel life insurance), mimo ¿e oferuje je nasza karta kredytowa.
sprawy w urzêdach”. S¹ one dostêpne w ksiêgarni Polonia, 882 Manhattan Ave., Greenpoint, albo bezpoœrednio od wydawcy Poradnik Sukces, 255 Park Lane, Douglaston, NY 11363, tel. 1-718-224-3492, www.PoradnikSukces.com
Efekt œlepej plamki Nazwa „b³¹d œlepej plamki” albo „martwego punktu” pochodzi od miejsca na siatkówce oka, gdzie brak jest fotoreceptorów, co powoduje luki w polu widzenia. Stosujemy ten termin do opisania tendencyjnoœci w naszym myœleniu, której nie dostrzegamy lub nie chcemy dostrzegaæ, natomiast przypisujemy j¹ innym. Czy uwa¿asz, ¿e zawsze jesteœ obiektywny, a to inni s¹ nastawieni stronniczo? ¯e nie ulegasz z³udzeniom? Mo¿e warto pos³uchaæ rad innych i nie upieraæ siê przy swojej racji? Jeœli przeczyta³eœ ten artyku³ i nie uœwiadomi³eœ sobie, ¿e i ciebie dotyczy, to tkwisz siê w martwym punkcie. G³ówn¹ przyczyn¹ naszych b³êdów w os¹dzaniu ludzi i sytuacji oraz podejmowaniu decyzji jest wiara we w³asn¹ nieomylnoœæ. Je¿eli nie zdajesz sobie sprawy ze swoich w³asnych uprzedzeñ i pope³nianych b³êdów poznawczych, jesteœ swoim najwiêkszym wrogiem. m
Wracasz do Polski? Masz tam maj¹tek? Pomog¹ ci ksi¹¿ki El¿biety Baumgartner” „Powrót do Polski” – finansowe i prawne dylematy amerykañskich reemigrantów. „Emerytura reemigranta w Polsce” – podrêcznik seniora wracaj¹cego z USA. „Emerytura polska i amerykañska” ich ³¹cznie i skutki Umowy emerytalnej. Równie¿: „WEP: Jak walczyæ z redukcj¹ Social Security dla Polaków” ($30), “Amerykañskie emerytury”, “Ubezpieczenie Social Security” oraz “Obywatelstwo z przeszkodami” (z nowymi pytaniami na egzamin obywatelski). Cena: po $35 plus po $5 dolary za przesy³kê. Ksi¹¿ki s¹ dostêpne w Ksiêgarni Polonia, 882 Manhattan Ave., Greenpoint, i u wydawcy: Poradnik Sukces, 255 Park Lane, Douglaston, NY 11363, tel. 718-224-3492. Przy nabyciu czterech ksi¹¿ek od wydawcy pi¹ta jest bezp³atna i nie ma op³at za przesy³kê. Spis treœci tych i trzydziestu innych poradników w Internecie:
www.PoradnikSukces.com
