Majalah Suara Saking Bali edisi 65 (LXV)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

i


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

1


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

daging majalah Pamahbah gendingan meled kacunduk (WS Réndra) 3 Sorotan Cerpén nyampahang semara: sekulerisme ring semara ratih (Nurjaya) PM 5 Lawat-lawat magarang (IGA Darma Putra) 9 Satua Cutet kayu jelema (I Gedé Ariés Pidrawan) 20 samara ratih (I Wayan Kuntara) 49 maya-maya (Ni Luh Murniasih) 62 lascarya (Ni Luh Putu Nirani Nusantari) 86 Satua Bali putri mengening (I Gdé Nyana Kesuma) 38 Puisi Bali puisi-puisi wayan ésa bhaskara 32 puisi-puisi i madé rai arta 58 puisi-puisi sisia smpn 1 ubud 71 puisi-puisi sisia smpn 6 tejakula 102 Artikel ngalih saih (Ni Komang Ari Budiani) 47 Satua Masambung mlancaran ka sasak (10)--Gdé Srawana 78 satuan ati (9)--Agus Sutrarama 92 Geguritan geguritan bangbang wétan (IBW Widiasa Kenitén) 16 Isin Gumi mantenin pipis (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 13 Kitut inget-ingetan peken bléléng; jaja lukis, jaja olén-olén, jaja orog-orog (Kadék Sonia Piscayanti) 105 Kamus kamus 108

2


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Pamahbah

WS Réndra

gendingan meled kacunduk /1/ Tan péndah don makeber negehang. Tan péndah kedis ampehang pawana. Tan péndah bé di kulekan yéhé. Meled nawang gatran idéwané.

3


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

/2/ Di ngliwatin tukadé marawat kedék idéwané. Di ngliwatin tegal entikin padang marawat unduké ipidan. Ambubuné mangulayang melah tingalin. Kesiran anginé tis rasaang. Gambarané jumah ngranaang klangen makejang. Jelanan umahé agagang tiang. di negak madaaré meled gati kacunduk ajak idéwa.

Puisi puniki mamurda Serenada Kelabu tur kabasabaliang antuk IDK Raka Kusuma.

4


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Sorotan Cerpén

nyampahang semara: sekulerisme ring semara ratih1

1

Artikel puniki kawedar wantah kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali.

5


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

U

nteng tresna olas asih ketah kaanggén ri sajroning satua-satua bawak Majalah Suara Saking Bali. Semara Ratih kekawian Kuntara pinaka sinalih tunggil satua bawak ané lekad ulian Majalah Suara

Saking Bali. Ri kala ngortaang Semara Ratih, kapertama ané sida sinah ring kayun pastika suba parindikan tresna utawi katresnain utawi jatu tresna utawi olas asih miwah sané lianan sané lianan. Yan adungang ngajak tutu-tutur lingsiré, Semara Ratih tuah pamurtian Ida Bhatara sané ngadeg ri kala Pajejiwan. Pajejiwan tuah pamargi nyangkepang purusa kalawan pradana ri kala nemuang kama bang kalawan kama petak sajroning masanggama. Nah kéto koné yén anutang ring tutur agama, kéwala Semara Ratih nénénan tungkas, ia embas dadi 'anti mitos', ia lémpas saking gama, praginané saling timbalin nirgama. Apang tatas, kawéntenané totonan nyidang tolih uli (1) Semara Ratih ngréka semara miwah (2) Semara Ratih ngrusak semara. Semara Ratih ngréka semara ring Semara Ratih pastika nyidang tolih uli lampah satua bawakné ané progresif. Pamahbahné, I Ratih sebet krimikanga baan matua kantos krama banjarné. Pikobetné, I Ratih tondén nyidang ngamang I Pekak (leluhurné) ané teka nagih ngidih nasi. Pamuputné, I Semara ngajak I Ratih polih pamargi sasubané nunas baos ngajak Jro Balian. Cutetné, ngajak dadua idupné bagia ulian suba kapica pianak. Uli lampahé totonan, suba bani nyantenang Ida Bhatara Semara Ratih swéca mapica semara, yadiastun I Semara ngajak I Ratih pajalané sadah lémpas uling gama. Gama sané kalempasin makada I Semara miwah Ratih ngrusak semara né sujati. Semara Ratih ngrusak semara tuah madasar ulian pajalané ané sekuleris. Makadua tuah marasa idupné kacedain, tusing marasa ia taén mirib nyacad anak. Nguda ia nyidang cedaina? Dija tonogs Widhiné dugasé totonan? Mirib Widhiné tusing nyak paek ngajak paukudan I Semara ané demen ngalih balian utawi I Ratih ané paragat nyebak tusing taén nunas ica utawi I Krama Banjar ané ngayah di pura sambilang makrimik menggosip utawi I Matua ané tusing

6


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

taén ngrastitiang pianak-mantu utawi I Pekak leluhur ané tusing babojolan di pangipian ngorain sentanané pajalan utawi I Balian ané nyepolang munyi makada anaké manyama misan bisa mauyutan? Cutetné, Widhi tusing maan tongos di keneh I Semara Ratihé—Ia magedi mirib 'amah memedi'. Anggon tetimbang, kapertama, nyebak tusing mragatang masalah. Tutur lingsiré, yan baat sajan pakéweh idupé makada nyrékcék yéh panoné, kemu ka Kamulan tunasicang ragané, ditu lakar nemu galang. Pajalan buka ené tusing jalananga kén I Ratih, ia bisané nyebak dogén. Kapingkalih, Hyang Guru wantah guruning guru, pinaka Pramesti Guru, ring Lontar Kerta Bhujangga, Hyang Guru taler kabaos pinaka déwaning déwa. Tan wenang tedun ngawag-ngawag, apa buin tedun di tongos-tongos ané tusing cocok, campah tuah masrana pejati—yan nedunang Bhatara utawi Panyanjaan-Panuuran anak patut anutang tongosné-saranané. Lakar nedunang leluhur di sanggah padidian dogénan buka Pailén Paican-ican di Kesiman Dénpasar sranané rimbit, pamarginé akéh, miwah sang sané ngamargiang mangda manut. Napimalih, nuwuh Ida Bhatara kadi ring Batur, Batukaru, miwah sané lianan pastika nyangetang rimbitné. Dini, jeg aluh-aluhan baliané tuah masrana pejati suba nyidang nedunang Bhatara Guru (?). Kapingtiga, Balian tuah tongos nunas pamargin niskala. Niskala ané tusing nyidang pragat baan pajalan sekala. Sekalané, makéh mangkin balian ané maalian-alian, lémpas sesana, lémpas gama. Gamané, Sang meraga Balian yang sampun tetaksoné katuwur masrana uleng penangkilané, patut kapicain, kéwala tusing dadi ngapak-apak nyapa kadi aku; patut ia ngesor ngajak tetaksoné miwah sungsungan penangkilané. Penangkilané masé kéto, tusing dadi campah ngajak tetakson Balian. Baliané patut micang pamargi utawi solusi tan dados nambah byuta buka Balian ring Semara Ratih ané misi ngorain pikobetné I Semara lan Ratih tuah pagaén wegig. Wegigé totonan boya ja niskala dogénan, anaké pelih ngadokang munyi masé wegig adané,

7


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

ngaé uwug. Uwug sané kasengguhang ulian wegig misan-misané lakar metuang pikobet-pikobet anyar ring paumahanné I Semara. Kapingpat, yan katibén pikobet sampunang uju-uju melihang anak. Patut dulurin antuk mulat sarira, takonang ragané, apa makada, kéngkén makada, kéngkén iraga? Apa mirib I Semara miwah I Ratih tusing beneh pajalané ngantén utawi makadua taén corah ngajak misan kanti misané ngidang wegig utawi tusing las ia makadua dugasé matanjung sambuk? Yan tusing ulian iraga ané ngaé pelih, tusing ja anaké apang-apang nyidang nyakitin niskalané. Anak makejang mabekel Widhiné lekad. Yan iraga nyidang sakitina, pastika Widhiné ngembakang jalan. Cutetné, anaké jaman janiné suba liunan sekuleris utwi nirgama; Gamané tusing penting--ané penting hasilné. Ia tusing demen madabdaban majalan apang tusing kalain Widhi. Makejangné demen cara “makpak tabia”, yadiastun pajalané ané jemaka tusing karuan beneh. Ento buka “saet mimangé” ané makada mangmung bingung; pragat pikobeté ané besik, uli ento lekad pikobet ané kaping kalih, kaping tiga, kaping telas. Buka Semara Ratih ané campah ngajain iraga pang tusing ngrusak semara utawi numadi dadi jatma nirgama, kapuikang Widhi. [Nurjaya PM]

8


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Lawat-lawat

magarang IGA Darma Putra

9


Suara Saking Bali

I

Édisi LXV | Maret 2022

Bojog ngadén I Lutung ané ngrusuhin tegalan biunné. I Lutung ngadén I Bojog ané ngamaling di abian manggisné. Buka dua nepukin pamulamulané pada-pada benyah. Sing ada buah-buahan ané masisa. Pocol buka

dua miara abiané. Neked leluhur ané ngelahang tanahné masih bareng rugi, wiréh tusing maan atur-aturan banten nuju piodalan ané lakar teka. Buka dua saling kadén. Buka dua saling tuduh. Buka dua pusing ngenehang éngkén carané apang ngidang maan bekel anggo nyalanang odalan. Yén tusing ngodalin, bisa-bisa betarané pedih. Prajani bisa panjakné kena sisip. Sing nyidang taur aji banten angiyu, musti taur baan atma! Wiréh kéto, I Bojog ajak I Lutung prajani konsolidasi pada-pada ngalih ruang. Tangkil ia milehan mecik manggis apang ada anak ngugu. Pangedépangedé di organisasi perburonan, makejang aliha, ajuma, anyuda, lantas bakatanga negul baan omongan manis malenyad. Mapiakan prajani prajuru organisasiné. Ada ané ngaruangin I Bojog, ada ané nukung I Lutung. I Bojog tusing didiana ngalih ruang. Sabilang pesu, setata ia ngajak ajudan. Apang ada nyupirin, apang ada néngténg tas gandékné ané misi hapé paling mael sajagat raya. Di hapéné ento masimpen data-data sakala niskala. Ada data utang piutang, ada data palaba pura, ada daftar adan pangedé ané lakar aliha tur ané suba bakatanga. Lengkap suba ditu isin hapénné aji data-data. Uling ané suci, kanti ané cemer. Uling mantra-mantra pingit kanti pilem singid. Ipidan yéh sagarané ané orahanga tusing kena suci-campur. Ané suci ajak ané leteh, madukan ditu tusing nyidang malasang. Ané jani, sagarané suba masiluman dadi hapé ané paling maela sajagat raya. Hapéné dadi macelep ka Pura, dadi masih ka sétra. Neked ka WC, hapéné dadi macelep. Suba patuh tingkat réligiusitas hapé ajak pipisé ané tusing kena sebelan. I Lutung tusing masih taén didiana maleluasan lakar ngalih dukungan. Setata ia ngajak sékretaris pribadinné ané suba sadia nyatet apa dogén pangeluaran iané ngabulan. Sékretarisné seleg pesan ngayahin sapula-pali ané perluanga tekén I Lutung. Makejang-kejangné sékprinné ané ngurusang. Uli

10


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

sisin kulit kanti ka tengahan basang. Uling duur kanti ka betén. Pokokné I Lutung nerima bérés. I Lutung mulan sugih maliah, kanti kéweh meték pipisné aji jrijin batis. Kemu mai ia ada ngayahin. Sing ada lénan, tuah abian manggis ané héktarhéktaran ento ané makada. To suba sangkalanga, jani ia mabela pati apanga ngidang menang ngalawan I Bojog ané kasengguh suba ngamaling di abian manggisné. Cutetné jeg sikat!!! Ada lantas panua uli di Provinsi Anu. Suba kaloktah baan liu nawang shastra. Nyén ja anaké ada maprekara, pasti kemu nunas patunjuk apang manut pajalané ajak shastra agama. Suba jelas di masyarakat perburonan, shastra agama ento cara senjata. Senjata ané manganan tekén ngad, wiréh ngidang ngorok keneh anak. Sik malu, I Bojog teka kemu masadu nyaduang kabrebehané kilangan biu sadah ategalan. Ia kemu tusing ja puyung limanné. Suba siapanga pis abendel apang Panua Provinsi Anu nyak ngaruangin ibanné. Ajudané sibuk néngténg tasné. Gupuh ajudané majalan di malunné. Pokokné jagana pesan pajalan I Bojogé apang rahayu kanti kawekas tekén ajudanné. Sagét ada tain cicing, prajani ia sibuk nyampatang apang tusing bakat enjeka tekén I Bojog. Suba matepuk ajak panua Provinsi Anu, uli A kanti Z suba masih telah baana nuturang tekén I Bojog. Cutetné ia jeg seken pasaja yakin, ané nguugang abianné tuah I Lutung. Tusing ja ada lénan buin. Panua Provinsi Anu anggutanggut menehang pajalan I Bojogé sambilanga nyledétin amplop cokelat ané ngenah abedik di tas I Bojogé. “Seken ento Bojog, nyanan Pak ja ngurusang,” kéto abetné panua Provinsi Anu. I Bojog anggut-anggut demen, panua Provinsi Anu masih bareng manggutan misi kejit-kejit. Disubané I Bojog mulih, teka jani I Lutung menghadap panua Provinsi Anu, patuh ngaba amplop abendel. Sakéwala, amplop I Lutungé mawarna putih. Secara garis besar, patuh satuan masalah I Lutungé ajak I Bojogé. Pokokné menurut I Lutung, suba pasti I Bojog ané ngamaling di abian manggisné.

11


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Panua Provinsi Anu anggut-anggut sambilanga ngusud jagutné ané tusing misi jénggot. “Beneh ento Lutung, nyanan Pak ja ngurusang,” kéto buin pasaut panua Provinsiné sambilanga kejit-kejit nyledetin amplop putih ané gembela tekén I Lutung. I Lutung makenyem wiréh demen atinné. Suba pasti jani I Bojog lakar kena bui. I Bojog lantas mulih. Panua Provinsi ngelunin pembantunné. Pembantunné teka ngaba piring misi biu ajak manggis ané seger-seger. Buka dua jemaka tekén Panua Provinsi Anu sambilanga kenyem-kenyem. “Sajan buka sesenggakané, luas Bojog teka Lutung… buahahaha.”

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

12


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Isin Gumi

mantenin pipis I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

13


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Piiih... mara dibi bantenin pipisé, jani suba telah. Mirib tusing kayun Ida malinggih sik Icangé Bli!” Teka uli peken, ber ngarémon I Luh sambilanga ngebit-ngebitin dompétné. Puyung, tuah ada kertas parkir

nyelepit. Ia sayan berangti. “Kuangan mirib bantené? Tuna mirib pangastitiné? Asal bani nyusukang pipis, ber ngured sayan nelahang!” Mbééé... mablekis simpatan tiang mireng raosné siduri. Asal bani nyusukang pipis, ber ngured sayan nelahang. Kan mula kéto? Dijané konslét logikané? Lamun makita apang tileh, eda susukanga, eda belanjaanga. Ish... Ish... Kéwala tiang sing bani nyautin. Wiréh yéning sautin, apa buin tungkasin, bisa sayan gedeg buka Pak Putin! Mara tiang menékang gelas lakar nyiup kopi, tan perah geréngané, “Sing mekita nyautin? Sing mekita maang solusi? Belog apa mamelog Bli nénénan?!” Miiih... kado nyiup kopi, payu tiang ngelekang poosé dogénan. “Men... apa ané bantenin Nyai ibi?” “Pipis!” Bawak sada bangras pasautné I Luh. “Nyén ngorahin?” “Yééé... Buin mamelog. Nak Buda Wagé Klawu mula mantenin pipis. Men apané bantenin?” Béh... Tiang narik nafas panjang bana tekén pasautné ento. “Nyai salah sasuduk ento!” “Maksudné?” “Tusing ada tutur anak mantenin pipis. Anak ngalinggihang Sang Hyang Rambut Sedana mara ada. Kaacinin nuju Buda Wagé Klawu. Ida pinaka paragaan Widhi ané nguasayang sakancan kasugihan, ané ngaranayang i manusa nemu sadya, tegep sandang wyadin pangan. Men apa tunas Nyai dugas Buda Wagé Klawuné?” “Apang tileh pipisé!”

14


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Badah... sayan-sayan pelih ento pinunasé!” “Men apa tunas?” “Tunas apang Ida malingga, apang sakancan gelahé nyidayang mawiguna. Apang sakancan sekayané masari. Yéning Nyai nunas apang tileh pipisé, eda belanjaanga!” “Men.. Yéning tusing belanjaang, apa pantet?” Tiang mendep. Katos magelekan, wiréh paningalané I Luh nengéng nerirek cara matan barong. “Nah ké, sautin! Yéning sing belanjaang, apa pantet?” “Nah... sabar... sabar. Adéng adéng nutur. Jani Bli matakon, genep apa kuang pipisé ané belanjaang Nyai ituni di peken?” I Luh klingas klingus sambilanga metékin babelanjaané di keranjangé. “Genep Bli. Éh.. Tawang sing? Icang meli kacang ji mudah pesaja. Lakar anggo dagangan. Bakat batiné atenga ento!” “Mimih... Atenga lakar maan bati?” “Ae Bli. Beber borong Icang makejang. Suba ngenah batiné!” “Nah... suba ja kéto, sangkan Nyai nyelsel Widhi ulian pipis Nyainé telah? Kan suba icenina bati Nyai? Ento madan pipis Nyainé masari. Diastu telah, sakéwala telahné ento nekaang lebihan. Kan luung ento?” I Luh ngajengit manglé, “Saja masi, o? Khilaf Icang... Khilaf!” Mbééé... Mode sinétron celekotokané. Kisap-kisap ia nyelekang dompét di BH-né telutuan belus uyak peluh. Tiang nyeledet, piiih... ditu linggihanga pantes Ida tusing kayun nyejer!

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

15


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Geguritan

geguritan bangbang wétan IBW Widiasa Kenitén Pupuh Sinom

/25/ Nekėng twas awyawahara, tṛeṣṇa matulung ngolasin, matungkas menggah edohang, solah ayunė kakimkim, margi tumus alus singgih, suṡila nganutin sulur, ngrajegang kerthaning idhep, ngulat sih ngulati ṡanthi, tṛepti tutur, ri ṡabha ṡabhaning ṡastra.

16


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

/26/ Tṛeṣṇa sih ring para warga, sang katunan to tulungin, mumah tuduh dasar tanah, kalaran nuléngék langit, idup di margi mangepil, buka nganti damuh tedun, baju dekil seduk basang, awak berig urag-arig, wéhin ipun, amertha urip pangenteg.

/27/ Nėnten ngamandung astėya, ninggalin polah mamaling, mamandung nyungkanin krama, sang katunan tulus miskin, bilih-bilih jagat kali, artanė manados pucuk, sang ṡadhu kėris mayaṣa, icalang yadyastun sukil, sugih patut, tandur uripang sadina.

/28/ Arta negara becikang, eda ngéndah ngamalingin, majuk mimpus makrangkėng, nongos di bui mangempi,

17


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

tikas melah inget alih, solah anut marga sulur, nguluk-nguluk to icalang, arta patut ento alih, sinah nyiku, solah melah ėlah dangsah.

/29/ Akroda tan menggah galak, degdeg ṡadhu galang ati, bendunė somya nemu lyang, tutur ṡastranė kakemit, nuturin ya jroning ati, sang ngantenang raṣa patut, antar makanti sawitra, kadang warga tan mapilih, janten pangguh, kedėk pakenyung manglimbak.

/30/ Sang ngutamayang akroda, degdeg kayun welas budhi, roma muka caya dharmma, wikan milah kaon becik, tatas dūrgamaning ati, tan nué meseh ri kayun, banban atur ngeloh dangsah , walang ati joh kapinggir, idhep patut,

18


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

ngenteg kayun uttamayang.

/31/ Bhakti ring guru suṡruṣa, catur guru kang uttami, pertama guru swadyaya, subhakti ring Sanghyang Widhi, dėwa yadnya yaṣa kėrthi, manut ṡaṡih dina wuku, pañca wara sapta wara, pūrnama tilem sutṛepti, galah ayu, ngrastityang mandala praja.

/32/ Canang raka canang sekar, dakṣina linggih hyang Widhi, pejatiné nyatyang idhep, banten ṡuciné uttami, asep arum sekar merik, nekéng twas bantangipun, manut ring prawerthi yadnya, sang sadaka sang tapini, iring tuur, muput yadnya sidha karya.

(pacang kalanturang....)

19


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Satua Cutet

kayu 2 jelema

2

Satua cutet puniki kawedar wantah kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali.

20


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Apa ané tusing percayain, yén sesai dingeh, sesai kenehang, sinah lakar percayain. Apa ané tusing lakar nadi, yén suba kenehang, apabuin nganti percayaain, sinah ia lakar nadi.

I Gedé Ariés Pidrawan

T

iang tusing percaya yén tegal ané jani alapin tiang, gelah anak— tusing ja gelah pangelingsir tiangé. Kéto masi carik duang saih ané ada di banjar sampingan, orahanga tusing ja gelah bapan tiangé.

Tiang tusing percaya sawiréh bapa lan memen tiange jemet magaé. Yadiastun tusing pegawé negeri, tuah ngalapin isin tegal, gaginanné tusing taén lémpasanga. Ané paling tusing tiang percayain, tegal tiangé orahanga malemekan baan bangkén jelema, pamula-mulaan tiangé lomlom ulian kasiramin getih jelema. Nyén anak ané lakar mercayain raos buka kéto sajabanin anak di désan tiangé ané enu dadi uluk-uluk ulian kabelogané?

21


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Suba pepes tiang nlatarang unduk carik lan tegal gelah panglingsir tiangé: cariké belina tekén bapan tiangé; tegal di bancang bukité uli panglingsir malunan suba waris ka waris. Tiang seken sajan nlatarang, nanging enu masi ada anak ngorahang carik lan tegal ané gelahang tiang jani sujatinne tusing ja gelah tiang. Inih gedeg basang tiangé? “Kénkén sujatinné keneh cainé nuturang ka pisaga unduk tanah tiangé Gus?” kéto tiang taén nakonin Gus Barakan suud kurenan tiangé masadok. “Tusing ada awaké maan ngorta kakéto Yan,” kéto pasautné Gus Barakan sambilanga kirig-kirig takut ulian tiang suba ngédéngang gemelan. Kurenan tiangé pepes masadok ngorahang liu anaké ngortaang kajelékan bapan tiangé. Ngorahang bikas bapan tiangé tusing ada lénné ngajak pekak tiangé: demen mamaksa gelah anak. Sakéwala yén suba jagjagin tiang anaké ento, makejang siep. “Bli, sesai tiang mireng munyi di sisi. Ada anak ngorahang i bapa meli tanah ulian nguluk-uluk. I pekak ngawarisang tegal maétar-étaran ulian mamaksa. Tegal iragané lom gadang ulian malemekan bangkén jelema, masiramin aji getih barak.” “Béh, apa sujatinné anaké bani ngomong kéto? Ngawag-ngawag ngomong misunaang kulawargané dini. Nyén jelemané ento? Énggalang sambatang. Nyén? Lakar né tebongné baang acepok apang séngél baongné neng telung wai.” Tiang magebras bangun, majujuk, giginé suba ngretek. Yén saja jelemané ané ngomong tawah-tawah ento ada di maluné, sinah suba makisel cadikné ka pelengan kena gemelan tekek. “Kaki Kerug, Bli. Pekakné Pak Dé Sujana, perbekelé.” Mireng adan ané sambatanga ento, tiang siep. Tiang maangsegan. Gedeg basangé ilang. Tiang nylémpoh di bataran umahé. Inget tiang tekén pabesen bapa pidan. “Yan, melah-melahang Wayan ngaba idep. Eda baanga ada anak lén nyampahang. Yén Bapa suba tusing enu, ada anak ané tusing dadi baninin. Kaki Kerug, Yan. Kaki Kerug. Pekak mautang idup ngajak Kaki Kerug.”

22


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

*** Sanja, Gedé Sujana nyeluwatang galah singgah di umah pekakné. Pekak Kerug nuturin cucunné. “Dé, jani Gedé dadi pemimpin. Suba baanga Gedé tongos di malunan, melah-melahang nyen Gedé malaksana. Apang nyak buka adan Gedené, Sujana.” “Nggih Pekak. Sakéwanten, wénten sané sungsutang tiang. Niki indik laksanané Wayan Jengking. Akéh kramané ngelapur, Jengking pepes ngaé uyut. Alas Bukit Galunggungé kasa abedik léplépa, tajukina. Tegalné nyansan ngalinggahang, sakéwala alasé nyansan nyupitang. I puan ia teka ngépak-épak ka kantor perbekel. Ia teka nutugang pasadok kurenané indik Pekak ané misunaang pekakné.” Kaki Kerug makenyem. “Mula ené ané Pekak antiang, Ning. Tuuh Pekaké tusing makelo. Satondén Pekak mati, Cening, kéto masi I Jengking perlu nawang apa ané taén ada di banjaré dini.” “Napi sujatinné maksud Pekak nuturang indik panglingsirné I Jengking daweg ngorta di balé banjaré? Dumun Pekak polih macerita, duk jaman perjuangan, Pekak sareng panglingsirné I Jengking rumaket pisan matimpal?” Pekak Kerug siep. Tegakné melahanga. Paliatné nganengneng muncuk tampulé, sakéwala nerawang joh. Joh paliatné Pekak Kerug, nyansan ia ingat tekén paukudané dugasé jaman penjajahané. Ia mara matuuh dasa tiban, sakéwala awakné suba gangsuh, suba becat ngidaang malaib. Ia demen nutugin tentra ané sedeng majaga. Ia demen marengin krama ané makumpul nuturang masiat ngalawan penjajah. Ditu ia katemu I Bagor, pekakné I Wayan Jengking. Uli sekat ento ia raket matimpal ulian ngelah dademen patuh: demen ningehang tutur anak ané ngortaang perang, ngortaang masiat. Uba lantas ia matuuh pitulas tiban, jagaté mahardika, ngajak I Bagor lantas ngalamar bareng dadi anggota partai. Ulian jemet tur tangkas makadadua kadadiang pamucuk partai di désané, Désa Panebara. Duk guminé biuta ulian partai barak nagih ngudéta di Jakarta, liu anak ané kacap “Jelema Barak”

23


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

matangkep. I Kerug lan I Bagor kadadiang telik sandi nyelidikin anak ané dadi simpatisan partai barak. Sakéwala, suba abulan ia majalan, tusing masi maan gatra ada krama désa ané dadi simpatisan partai barak. Para sayané uli Téjakula suba pepes nyagjagin Kerug lan Bagor nagih catetan adan anak ané kecap Jelema Barak. “Rug, jani akalang awaké apang ngenah magaé. Catet nyén ja ané gedegin iraga. Orahang ia jelema barak,” kéto usulné I Bagor dugas petengé ento. Yadiastun peteng, I Kerug enu tatas ngidaang maca nyén ané tulisa tekén I Bagor dugasé ento. “Ngudiang cai nulis adanné I Soka?” “Gedeg awaké. Taén awaké nyilih pipis tekén I Soka, kondén duang wai suba tagiha, buinna munyiné sepet-sepet. Pidan, taén ia sumpil ngajak krama banjar unduk tanah palaba pura. Ené galah luung, pasti tusing ada krama banjar ané lakar mélanin ia.” Dugasé ento, Kaki Kerug suba nolak. Ia tusing nyak ngaé-ngaé nulis adan anak ané tusing saja. Sakéwala I Bagor tetep tengteng. Sekat ento ia mapisah ngajak I Bagor. I Bagor menék jabatan dadi saya numpas jelema barak, I Kerug suud dadi telik sandi. Yadiastun mapisah jalan, I Kerug enu pepes nuturin I Bagor apang laksanané I Bagos tusing bes kaliwat. Buin amiggunné, I Soka lan kulawargané jagjagina aji terek abana ka Sétra Pemasahan. Di Sétra Pemasahan suba liu anak ngantiang. Suba ada nang nemnem tereké majéjér. Uli tereké tuun anak ané kecap barak. Anak uli dura désa tekaanga kema: Perasi, Bugbug, Subagan, nganti uli Téjakula. Blungbang lakar nanem masi suba kasiapang. Dugasé ento tegteg tengah lemeng. Guminé dedet. Suba lakar maserét kléwang para sayané, saget biur anak ajak liu uli kaja kangin. “Endén malu, endén malu.” Krama Banjar Korebelahan ané kapimpin Jro Kelihan teka ka Sétra Pamasahan nunas tekén para sayané apang I Soka lan kulawargané maan ukuman uli krama banjar. Saya lan krama banjaré pada-pada cumpu. Jelema

24


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Barak ané kirima uli dura désa, saya ngelah tanggungjawabné. Yén Jelema Barak Banjar Korebelahan, krama banjar maang ukuman. Lantas, petengé ento I Soka kapaid matulak ka banjar. Krama banjaré supakat tusing lakar ngamatiang I Soka lan kulawargané. Sakéwala, I Soka apang magedi ngejohin désa. Mas lan pipis tusing dadi aba, sawiréh lakar anggona bukti I Soka suba mati lan kasugihanné karampas. Mani puan yén jagaté suba aman, I Soka dadi mawali ka Banjar Korebelahan. I Soka magedi ngaja kauhang menékin Bukit Galunggung. Neked di tegalné, di bancang Bukit Galunggungé, ia nguuk ubi lakar anggona bekel. Ia ngrencana lakar mengkeb di Bangli. Yén jagaté suba aman mara ia lakar mawali. Sakéwala, mani semengané krama banjaré biur. I Soka dapetanga suba dadi bangké, masédoh di bongkol kayu puléné. Di sampingné ada buhbuhan tanah matumpukin aji batu tongos bangkén kurenan lan pianak-pianakné I Soka katanem. I Bagor nuturang tekén kramané, I Soka lan kulawargané ulah pati ulian lek jengah suba katundung. Kramané percaya sawiréh I Soka suba kecap jelema barak. Sakéwala, I Kerug tusing percaya. I Soka tusing ja ulah pati. Ia nawang nyén anakké ané ngamatiang. *** Luh Sasih mamunyi buka krépédan bedil nuturang tutur anak di sisi ané suba bani misunaang kulawarganné. “Tutur anaké nyakitin, Bli. Munyinné majengahin, suba tusing nyidaang mireng baan kuping.” Wayan Jengking siep. Ia tusing nyaurin patakon kurenané. Kenehné paling, ané encén nyandang gugu, ané encén lakar lémpasin. Yén ia ngugu tuturné I Kaki Kerug, ia marasa déwékné belog. Tusing ada punyan-punyanan malemekan aji bangkén jelema. Suba duang dasa tiban ia mreténin tegalné ané di bangkyang bukité ento, tondén taén ia maan sadok ditu ada bangké, ada tulang, muwah atman jelema ané enu puntang-panting kondén nepuk pamargi ka swarga loka. Sakéwala, yén tusing percayain, I Kaki Kerug ané nuturin. Pabesen bapanné pidan, tuwah I Kaki Kerug ané nyandang percayain.

25


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Wayan Jengki Sunarta

26


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Nadaksara guminé gulem. Wayan Jengking kadaut kenehné nelokin tegalné di bancang bukité. Saget ditu tepukina liu anak cenik nedeng macanda. Awak anaké cerik ento berag, muané kecong, bokné gading mrimping buka tusing ada anak ngurus. Yéh ané ada di kedokané kudkudina. Siupa. Limané ané selem nyemak carang kayu anggona nyongcong tanah, nguuk ubi sawi. Jerijinné ngeruk-ngeruk tanah. Suba dalem, sebengné makenyir, mirib ubi lantang ngelempod ané bakatanga. Limanné matek ubiné ento, mawarna putih, lantang, katos. Tusing ja ubi, ento tulang. Anaké cerik ento kedék ngerikkik lantas nyelépin tulangé ento, marebut buka cicing nyelépin balung. Wayan Jengking ané ningalin anak ceriké ento prajani seneb. Ia makita ngutah sawiréh tulang ané selépina ento misi banyeh, banyeh getih, ngetél. Wayan Jengking malikang awak lakar makaad, saget ramé anak ditu nyadangin: anak cerik, kelih, luh muani, tua bajang. Anaké ento nyansan maekang. Mara pedas baan Wayan Jengking baong anaké ento ngémél nagih pegat. Wayan Jengking ngejer, awakné kebus prajani. Ia dot malaib sakéwala batisné tusing ngidaang matindakan. Ia makeneh makraik ngidih tulungan nanging bibihné caket tusing ngidaang mamunyi. Nadak siapé makruyuk, anaké ento magedi. “Bli, bangun Bli. Bangun,” Luh Sasih ngeling sigsigan napetang kurenané pules gelur-gelur. Awak kurenané panes. Komprés yéh uma ané témpélanga di gidat kurenané suba nyem. I Jengking enten. Paningalané kedat, sakéwala paliatné puyung. Baong anakké ané ngémél di pangipian enu marawat. Muanné I Jengking kembang lebleb, takut. Aminggu, duang minggu, ngantos abulan liwat, I Jengking kondén ngidaang bangun uli pesaréané. Sabilang peteng ia setata ngipi. Ngipiang anak cerik-cerik ané tepukina di tegalné. Taén masi ia ngipiang bapanné ané ngeling

27


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

sigsigan ningalin anak lingsir ané kapecutin. “Pedalem Pekak Ning, pedalem.” Kéto munyin bapanné. Suba abulan lebih I Jengking tusing ngenah pesu. Ané pirenga tekén anaké tuah Luh Sasih ngeling ritatkala I Jengking ngelemet di pesaréan cara anak nyat angkihan. I Jengking ngreres buka kapur barus, awakné nyansan nyenikang. Makudang dokter kadén suba teka, makudang balian kadén suba aliha, I Jengking masih tondén seger. Liu ortané di sisi ngorahang I Jengking buduh. Kaki Kerug nawang sakitné I Jengking buka apa. Sasukat ia maan nuturin I Jengking unduk pekakné, I Jengking tusing maan ngenah buin. Marasa padalema, I Kaki Kerug teka nelokin. “Kenapa kurenané Luh?” “Tusing kakeneh baan tiang Ki. Asal peteng, awakné kebus, paningalané nungleh buka anak stép. Doktéré ngorahang tusing stép. Jro Balian masi suba maan teka, pragat ngorahang sisip. Suba masi tiang mayahin di Pura Dalem. Sakéwala, Bli Jengking tusing masi seger.” I Kaki Kerug makesyor nepukin paukudan I Jengking, kéto masi awakné Luh Sasih ané berag, paningalané perok. Mirib sasai ia magadang magadangin penyakitné I Jengking. “Nah, Luh nah I Luh ka paon malu. Aturang wédang lan rarapan, apa ja sepatutné di sanggah kamulan. Tunasang ring suung, ring leluhur mangda I Jengking énggal nyen seger.” Gagésonan Luh Sasih makarya wédang lan nanding canang. Suud kéto, lantas ia maturan ka sanggah mailehang. Tirtané ketisanga di sirah kurenané. “Jani, kema I Luh ka tegalé badaja dauh, alih babakan kayu ané paling tegeha, congkehin, yén getahné barak ento suba. Ingetang maturan canang di bongkol kayuné, ingetang ngacep mangda Ida ngicénin tamba. Babakané aba mulih lakar dadiang loloh lan boréh.”

28


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Majalan Luh Sasih ka tegalé ngaba arit. Tegalné ada di bangkyang bukité, paek tekén alas Bukit Galunggungé. Luh Sasih nuju kayu gedé macarang rénggah. Don kayunné gadang masur putih nyansan ka muncuk. Kulit kayune masisik masuar gading. Luh Sasih nylongket kulit kayunné nganggon arit. Getah kayunné ngecir mawarna barak. “Mirib ené kayu ané orahanga tekén Kaki Kerug.” Luh Sasih mamunyi di keneh. Sapaninggal Luh Sasih, I Kaki Kerug negak maekin I Jengking ané enu pules. “Yan. Tusing ja kéné carané Wayan nebus dosa. Tusing Wayan ané pelih. Eda Wayan melihang déwék. Pekak nuturin Wayan dugasé pidan, boya ja lakar ngulitin kajelékan pekak Wayané, ané uba malinggih dados Déwa Hyang, tusing Yan. Tusing. Kaki nuturan Wayan buka kéto apang Wayan mapepineh tusing nuutin pajalan pekak Wayané ané jelék pidan. Pajalan idup ento pejalan sejarah Yan. Sejarah panglingsiré patut panak cucuné nawang.” Wayan Jengking angkihané maangsegan. Kaki Jengking nglanturang nuturin, nyansan maekang di samping kupingné Wayan Jengking. “Jalan Wayan gedénang bayuné, gedénang kenehé. Pedalem kurenan Wayané caratcurut kema mai ngalih dokter, ngalih balian. Ento ada buah tresnan Wayané ané enu cenik-cenik. Yén Wayan buka kéné, nyén lakar ngupapira?” Paningalané Wayan Jengking suba mabukakan. I Kaki Kerug nyansan maekang. “Pelih ané pidan, jalan jumunin baan papineh lan parisolah apang melah. Dosan panglingsir Wayané pinaka utang. Panak cucu ané nanggung, nyalanin, lantas nebus. Yén sing kéto, aidupan Wayan lakar tusing ngidaang lempas. Pedalem kurenan Wayané, pianak Wayané ané tusing nawang-nawang masi lakar kene sengsara. Mumpung Wayan jani enu ngidaang, mai tebus bareng-bareng. Baan tresnan Kakiné tekén reraman lan pangelingsir Wayané pidan, Kaki nyadia marengin Yan. Kaki tusing ja lakar lémpas.” I Wayan Jengking ngediap. Ia suba kedat. Bibihné suba kemakmak kemikmik. “Ampura, ampura, ampura,” kéto ané kapireng olih Kaki Kerug, gigis.

29


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Luh Sasih suba teka ngaba loloh. Wayan Jengking negak masedoh matatakan galeng nyiup loloh uli gelasé. Muanné nyansan ngediap. “Tusing ja Wayan ané ngelah pelihé. Sakéwala, dosa idup tusing ja lakar ilang. Jani Kaki malaksana jelé, mani puan panak cucu ané lakar makatang. Jani melahang Wayan melaksana apang panak cucuné tusing nemu sengsara.” Kaki Kerug buin kisi-kisi di kupingné Wayan Jengking. Wayan Jengking nyansan ngediap. Tuturné I Kaki Kerug suba pedas kapireng. “Melahang miara tegalé ento. Asilné eda Wayan anggon padidi. Yén ada anak tusing ngelah, tulungin. Yén liu ngasilang, bagiang. Sinah laksanané ené ngidaang nebus dosa panglingsiré pidan.” Wayan Jengking kemakmak-kemikmik. Kaki Jengking maekang kupingné. Wayan Jengking masemu girang. Kaki Jengking anggut-anggut. “Nah, lamen kéto pangapti Wayané, melah Yan. Eda sajan nyen Wayan lémpas.” Nyansan wai, Wayan Jengking suba nyansan nyegerang. Ia jani suba ngidaang pesu uli pakarangané. Ia suba pesu ka tegalé. Ia miara pamulamulaané ditu buka ngupapira pianak. Isin tegalné nyansan landuh. Kayunné gedé-gedé buka di alasé. Ia kasub dadi petani suksés. Semengan Wayan Jengking luas ka Peken Rubaya. Uli Peken Rubaya ia mabalik mulih nyemak dagangan lakar abana ka Peken Telaga. Sanjané ia lakar luas ngaba dagangan ka Peken Karangsokong. Awakné karasayang sakit sawiréh ada neng ping nem ia bulak-balik nyemak durén, poh, lan gula barak abanné ka peken. Sanjané ento, Luh Sasih nawang kurenané kenyel. Gagésonan ia ka paon nyemakang loloh. “Bli, né loloh apang awak Bliné seger.” “Loloh apa kagaénang Bli, Luh?” “Loloh ené suba ané nyegerang Bli pidan. Kayu jelema, Bli.” “Kayu apa, Luh?” “Kayu jelema.”

30


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Mireng raos kurenané ngorahaang adan kayuné, I Jengking mamegeng. Inget ia, kasaksiang I Kaki Kerug, dugasé sakit taén ia masasangi. “Yén tiang seger, tiang masasangi ngwangun pura panyungsung Déwa Sangkara di tegalé ditu. Nyabran Tumpek Wariga lakar odalin tiang. Yén tiang seger, atenga asil tegalé lakar aturang tiang ka pura-pura. Yén tiang seger, tiang lakar suud matbat alas, suud tiang ngalinggahang tegal.” Jani, kudang warsa kadén suba liwat, I Jengking masi kondén ngaé pura panyungsungan Déwa Sangkara di tegalé ditu. Kudang Tumpek Wariga kadén suba liwat, ia masi tusing taén ngodalin. Makudang-kudang pipis kadén tegalé ento ngasilang, aringgit ia tusing taén mapunia. Kudang étar kadén alasé babata, kayang jani, ia masi enu ngalinggahang tegal. “Bli, Bli. Kenapa, Bli?” Luh Sasih makeraik ningalin kurenané maglebug di natahné. Wayan Jengking angkihana sesek. Prajani ia inget tekan I Kaki Kerug, pinaka saksi semayanné ipidan. Kaki Kerug ngalain ipuan, suba makinsan ka sétra ibi. Ia marasa langgia tusing maan majenukan kema sawiréh iteh madagang.

I Gedé Aries Pidrawan, embas ring Pidpid, Karangasem, 2 April 1987. Cakepannyané sané sampun embas minakadi “Sang Guru” (antologi bersama 2020), “Nyujuh Langit Duur Bukit” (antologi bersama, 2019), “Perempuan Pemuja Batu” (cerpen, 2019), “Ulat Bulu di Rahim Ibu” (cerpen, 2019), “Gerubug” (cerita anak, 2018), “Bidadari Telaga Emas” (cerita anak, 2017).

31


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Manik Sudra

puisi-puisi wayan ésa bhaskara3 3

Puisi Bali puniki kawedar wantah kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali.

32


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

PPKM Lével 3

minab bes tegeh ban ngipi kopi anggén negtegang pikayun

pelih ban nindakang batis pelih ban ngemélin bibih pelih ban ngipekang baong pelih ban nyledét ikuh panyingakanné ngaranayang tandruh

pelih sira? sira pelih? dija alih? beneh pelih ten nyandang silih

pelih beneng kaja, galah luas majalan pelih beneng kelod, ngawitin gending i beneh malingkuh ngoyong jumah apang kénak néntén dados mapupul ring jaba eda! eda! ring margi, embang rumasa duaning mangkin sampun jam sia wengi grubug ageng malé jebos rauh

33


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Mantra II

niki titiang padéwékan titiang sampun jangkep niki tulang niki getih niki polo niki batun mata muah sané lianan anggén pakéling ling ring ling ------------

ring ning ning ning

pikayun ening

niki atur titiang mangda titiang luput ring sahannaning sasab merana sané wenten ring keluarga muah pakarangan umah titiang driki mogi-mogi dirgahayu lan dirgha yusa

34


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Pangkung

bungané mentik di sisin abingé betén batis taruné melilit, makilit, saling jepit nanging tan wéntén sané sakit

ditu duur pangkungé kuning malencing barak makérab ngaput pertiwiné, jakti-jakti ngelangunin sané nyingakin rikala sabeh, ring pangkungé yéh ujanné madunungan bungané pucut, makesami sréag-sréog ampehang sang bayu sakadi ngigel, nuut gending sréag-sréog, lemuh gati kadi égal-égol widyadari

35


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Semeng Ento, Tiang Maca Koran

Groosssss kopiné kasiup lantas maca berita di koran, akéh artis ibukotané juk polisi ulian narkoba péh!

ajin lengisé ngancan ngamenékang lengis tandusan mael, legis sawité taler tempéné nyenik-nyenikang, tahuné kisut déwa ratu!

Grooosssss buin kal kebitin koranné ento misi foto bupatiné juk KPK imih!

di samping I Dadong matembang méong-méong sira méong? sira bikul? I Pekak anggut-anggut kopiné pait sajan makejang buaya! ipun bangras

Guminé pait pipisé pait nasibé pait

Groooosssss kopiné kalah pait

36


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

yadiastun tan madanging gula

Gelis mangkin makejang gelis jakti-jakti kalis

makejang seneng gelis gelis ngicén tresna gelis nyakit ati gelis sugih gelis lacur gelis ngedum bansos gelis musuh dados napi buina nuju pemilu makejang milu-milu malulu karasa kauber dadalu

makejang gelis padem lampu milu-milu makasami sakadi luu

I Wayan Ésa Bhaskara magenah ring Tabanan, Bali. Ngawit 2014 makarya dados guru Bahasa Indonésia ring SMK Negeri 1 Dénpasar.

37


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Satua Bali

putri mengening

38


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Ada katuturan satua di panepas sikut kangin kalawan kauh, lan kaja kalawan kelod pulo Baliné ada désa cenik kaapit baan Tukad Yéh Oos Lanang lan Tukad Yéh Oos Wadon. Désané landuh pesan, kadirasa gemuh ulian kecoran yéh. Désané ento madan Désa Yéhtengah, makacihnana kaapit baan embahan yéh Tukad Yéh Oosé.

I Gdé Nyana Kesuma

B

eneng di bucu kaja kanginan Désa Yéhtengahé ada anak makurenan mamondok di sisin abingé madan I Pageh lan Ni Yasa, makelo suba ia makurenan sakéwala kondén ngelah pianak. Sabilang wai

gaginanné I Pageh tuah ngubuh sampi, nyliksiikin pundukan cariké ngarit padang lakar baanga sampiné ngamah. Diapin buka kéto I Pageh anak alus baban pesan mamunyi, solahné melah, sesai matulungan tekén anak, lan buka adanina pageh pesan nyalanang idup. Ni Yasa kurenanné I Pageh geginanné tuah ngalih saang katengah ancut langkihé dipanepi Tukad Yéh Oosé ané pragat asuan anggona nyakan dogénan, yén di ada lebihné mara adepa abana ka peken. Buka adané I Pageh lan Ni Yasa, pageh pesan mayasa tusing pati ngarengkeng tekén unduk kéweh ané suba taen rasanga. Minabang ada suba

39


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

limolas tiban makurenan kondén masih ngelah pianak. Nuju sanjané teka Ni Yasa sabilang wai mabanten, nunas ica ring Ida Hyang Widhi apang stata kapicayang seger lan rahayu, apang gelis masih ada paica pretisentana ané lakar anggona tongos matetodan buin pidan disubané tua. Kacarita jani Ni Yasa luas ngalih saang katengah ancut langkihé, sambilanga mabekel sebet ati sawiréh inget tekén ipiané dibi sanja ané nyihnayang Ni Yasa tusing lakar ngidang ngelah pianak kadi buin pidan ja saenuné urip di guminé. Baan rasané pajalan batisné Ni Yasa matindakan, tayungan limané lemet, yéh paningalané nyrékcék, adéng-adéng pesan pajalané sambilanga ngusap-ngusap tangkahné. “Uduh Ratu Hyang Betara, dados kadi sapuniki, napiké iwang titiang.” (gending ginada lingar petak) “Uduh Ratu Hyang Betara, tonguda kadi sapuniki sané panggihin titiang. Napiké iwang titiangé, dados ratu kadi asapuniki, minab nénten pisan dados titiang ngelah pianak.” Nylémpoh Ni Yasa dibungkil punyan kayu cempakané. Sagetan teka anak lingsir mapanganggo sarwa putih, pajalané banban tuah ngandéang tatanceban ulungan muncuk tungkedné dogén. “Ih... Anak istri to nguda dini manangis, napi napi minab wénten pikobet? Sakit?” banban raos anaké lingsir punika. “A... Aa... Ampura jero anak lingsir titiang Ni Yasa, jakti wénten pikobet titiang. Sakit jakti sakit keneh titiangé, suba makelo tiang makurenan sakéwala tusing masih tiang ngelah pianak,” kéto pasautné Ni Yasa sambilanga ngusapin yéh paningalanné. “Suba tawang bapa, suba tawang. Jani kéné nah, bapa ngemang pabesen abedik. Beneng kaja dini ada alas pala, di tengah alas palané ento ada pura sané mapesengan Pura Mengening. Di purané ento liu pesan ada pamedal toya, sakéwala tusing ada né pati ngupapira. Jani upapira jep pamedal toyané ento, sinah rahayu ané lakar kapanggihin.” Kondén pegat raosné anaké lingisir, uli dija kadén tekané anginé ngalinus kenceng sajan.

40


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Putra Ariawan

41


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Mara lakaran masumanggup Ni Yasa tekéning anaké lingsir totonan sagetan suba ilang tan pa sangkan. Ngénggalang lantas Ni Yasa majalan mulihné lakar maorahan tekén kurenané. Neked jumahné dapetanga kurenanné nedeng masaré di ampik pondokné. “Bli... Bli... Bangun bli, bangun bli... Bangun...” “Éngkén Luh, éngkén? Mara sajan matané masriepan... aruh...” masaut I Pageh. “Ké... kééé... kééé... kéné Bli...” kabilbil Ni Yasa, sambilang ngelésang kamené ulian klabet baana melaib uli di tengah ancuté. “Adahh... Adah... Wé Luh, tengai né tengai, pabedikin nyemak gaé, kali jani ajaka awaké nyemak gaé banjar, sing tawang kurenan kenjel mara teka uli ngarit jeg.. Bindan awaké ja ané ngogah apem nyainé...” “Wé... Wé... Apa ja orang bli totonan, dingehang malu dingehang, Bli. Kéné Bli, mara sedeng iteha icang ngalih saang di ancuté betén dangin saget ada anak lingsir mapanganggo sarwa putih ngorahin icang ajak Bli apang majalan ngajanang ngalih Pura Mengening, ditu liu ada pamedal toya. Tugas iraga jani nyaga ento Bli apang iraga rahayu Bli, mai jani kemu Bli alih-alihin ngajanang bli.” Gagéson Ni Yasa nuturang kurenané. “Adahhhh... Kadén kal magaé banjar kalijani né... Hahaaaa... Ndén malu, nak lingsir nyén to mapanganggo sarwa putih? Sing gamang tepuk nyi nyen? Jeg ngawag, amoné awaké nengil dini makeloné uli dugas luntang-lantung ajak nyai mgalih tongos pagenahan sing san maan nepukin pura.” “Bli... Diolas ja Bli do buin maboya, Bli. Nyén nawang nyen Bli, ulian né ada pajalan Bli iraga ngidang numbuhang sentana Bli... Percaya ja Bli, lén pesan kleteg bayun cangé Bli, diolas Bli...” mamelas Ni Yasa tekén kurenanné. “Nah... Nah... Luh, yén saja ja buka kéto. Né jani mapan ba nyaluk sanja, buin mani semengan ajaka majalan ngajan-ngajanan Luh. Bli sayaga nimpalin iluh unduké ento,” masanggup I Pageh tekén Ni Yasa.

42


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Buinmaniné kondén makruyuk siapé I Pageh suba bangun ulian kadundun baan ipiané, di ipiané I Pageh aliha masih tekén anak lingsir mapanggango sarwa putih laut kaorahin apang satya nimpalin kurenané ngalih Pura Mengeningé ento. “Aduh... Luh... Luh... Bangun Luh bangun. Mai jani siagang jani ibané ajaka ngajanan ngalih Pura Mengeningé,” ngedénang bayuné I Pageh wiréh ada pabesen uli anaké lingsir. Endang suryané mara akebiasan suba lantang tindakan batisé I Pageh lan Ni Yasa beneng kaja uli pondokné, patinget né tuah abesik Pura Mengening ané ada di tengah alas palané. Sada gageson disubané neked di tengah alasé mara I Pageh makleteg ané encén ja madan punyan pala. “Luh... Luh... Nawang ané cén madan punyan pala?” takonina kurenanné tekén I Pageh. “Sing Bli, sing tawang cangé Bli, nah jeg jalan dogénan malu binjepan sing ada anak takonang ditu,” sing ja makeneh buin nyén lakar takonang di tengah alasaé Ni Yasa ngénggalang tindakan batisé. Suba lantas kéto, neked I Pageh lan Ni Yasa di samping abian biuné linggah. Ditu ia makeneh lakar matakon sakéwala tusing ada nyén ada liwat. Buin lanturanga pajalané I Pageh lan Ni Yasa ngajan-ngajanang kanti kacunduk ajak I Lutung. “Ih... Lutung cai, nawangké cai dija alas palané linggah?” “Ngékk... Ngékk... Ngongak... Ngongék nga ngék ngék...” sambilanga makéskésan I Lutung masaut. “Badah saja beburon sing kena baana ajak mamunyi jelema,” ngadébras I Pageh. “Kénkén né jani Luh? Bé joh sajan né liwat kaja, tusing masih iraga nepukin alas palané. Punyan pala sing masih tawang, nyén lakar takonang dini di alasé sing masing nawang. Lakar kudiang jani né?” I Pageh matakon tekén Ni Yasa.

43


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Aduh... Éngkénang jani né saja Bli, kéweh suba baan tiangé Bli. Yén Bli lakar mulih, nah dadi Bli mulih. Cang lakar tetep majalan ngalihin pabesen anaké lingsir,” masaut Ni Yasa. Mara dingeha buka kéto pasaut kurenanné I Pageh buin inget tekén ipianné tuni semengan, orahina satya nimpalin kurenanné tekéning anaké lingsir. Ditu lantas I Pageh magehang déwékné lakar satya nimpalin Ni Yasa. “Nah... Luh. Mai majalan, bli tusing lakar makirig Luh...” pageh pasautné I Pageh. Kondén pegat munyiné I Pageh sagét ada angin ngalinus kenceng sajan teka uli kelod kangin, telah entik-entikané mabyayagan pungkat tusing karuan. Encep anginé saget ada munyin yéh madingehan sada banban alus cara gending githané. “Nir... Nir... Byak byuk sir...” “Nir... Nir... Byak byuk sir...” “Nir... Nir... Byak byuk sir...” Sahasa kadaut tekéning alus banban munyin yéhé mangrojog, I Pageh lan Ni Yasa maek-maekang sahasa katepén baan keberan buah palané mara ulung. “Aduh... Buah apa né Bli, adi cara pindekan ulungné uli di baduurr..” Ni Yasa Matakon. “Wé... Wé... Bek sajan Luh bek sajan Luh... Buah apa ja né...” Marep menék I Pageh lan Ni Yasa kalangen nepukan ulungan buah palané pasriak neked di natar Pura Mengeningé. Kanti tusing tau tekén suba neked di tongosé ané katuju. Uli joh suba ngenah sunar galang ngendih ngiterang pamargi anaké lingsir ané ngentenang I Pageh lan Ni Yasa. “Saja subakti, neked masih dini, suba percaya jani? Mai tugtug Bapa, lakar orain jani tongos pamedal toyané,” banban alus raos anaké lingsir. Kamegmegan I Pageh lan Ni Yasa laut masaut, “Ngih... Ngih.... Jero anak lingsir.”

44


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Né kapertama pamedal toya ageng ané malep kangin mapeséngan Tirta Sudamala, né ané beténan di pancoran solasé ada telu pamedal toya ané untengné mapesengan Tirta Mengenening, nah to ané di telagané di jeroan ada masih pamedal toya wit saking trébésan abingé katimpalin baan gua ané tembus mailehan kanti ka Kayan Bulan, lan Tampaksiring.

Né suba jani

upapira, apang sida nemu kerahayuan di jagaté. Yén suba ené bemeh baan ngupapira, landuh, kerta raharja jagaté, apa ané kaaptiang sinah lakar bakatang. Amonto dogén pabesen bapané, to ada pondok di bucu kaleganginé, ditu jani manongos do buin matulak ka tongosé ané di badelod. Dini nengil runguang, upapira pamedal toyané lan purané apang stata resik.” Ngrining saening suaran gentané tan pasangkan anaké lingsir suba ilang. Ditu lantas I Pageh lan Ni Yasa magehang yasané ngawit ngupaira kauihan jagaté ané marupa pamedal toya lan pura. Sabilang wai stata karesikin, ngantos pakantenané asri tur becik pisan. Disubané buka kéto I Pageh lan Ni Yasa nyambilang ngaé abian di samping tongosné mamondok, sedeng iteha I Pageh numbeg ngebuhang tanah lakar pulaina kaséla saget teka Ni Yasa kauk-kauk. “Bli... Bli... Aduh... Bli...” “Kéngkén Luh, kéngkén? Aduhhh jeg, pragat jeg magegéson ajak I Luh né... Sabar malu ba orahin anak tusing dadi magaé banjar nedeng jejeg ai kéné Luh. Adéng-adéng malu jeg,” masaut I Pageh. “Sing Bli... sing kéto, Bli. Icang dot ngorahang ajak Bli. Icang subaa... subaa...” “Suba apa Luh? Aruhhh jeg...” “Icang suba tusing kotor kain buin Bli, icang be... be... beling Bli...” Masriak demen pesan atiné I Pageh maratau unduké Ni Yasa beling, lan digelis lakar ngelah pianak. Tan pa sangkan ulian pituduh anaké lingsir ngupapira kawéntenan pamedal toya lan purané rasi sida I Pageh lan Ni Yasa nemu kerahayuan.

45


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Kasuen-suen lekad lantas pianakné Ni Yasa, Luh. Jegégné mirib sajan cara Ni Yasa, jejeg awaké tusing pesan ngutang I Pageh. Kéto masih bibihné ané tipis dikalané makenyem mirib pesan cara I Pageh. Tumbuhné becik pisan, dueg, jemet matetulungan, seleg mabanten, lan kaadanin Putri Mengening. Ayu parasné cara dedari, alus munyiné cara kricikan suaran toyané medal. Ditu lantas I Pageh, Ni Yasa lan pianakné Putri Mengening ngamanggihin karahayuan lan kasukertan.

I Gdé Nyana Kesuma magenah ring Br. Yéhtengah, Kelusa, Payangan, Gianyar, prasida kahubungin ring email: nyanakesuma10@yahoo.com.

46


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Artikel

ngalih saih4 Ni Komang Ari Budiani

Y

éning suba matuuh duangdasa tiban, ditu koné iraga lakar ngarasayang ané madan quarter life crisis. Unduké né ngaénang inguh tusing karuan. Apa buin jani, iraga sayan leket ngajak sosial

média. 24/7! Alias sawai-wai tusing dadi palas, uli mara bangun kanti makiré sirep. Cutetné tuah abesik, apang terus ngenah aktif di dunia maya. Kadirasa, apa ja lakar alih, ngidaang bakat di sosial médiané ento uli informasi bencana alam kanti berita terkini mémber BTS, makejang ada ditu. Nanging, unduké ené masih dadi pikobet. Ulian setata nyingakin préstasi, kasugihan, kajegégan, kabagusan, miwah kabisan anak lén di sosial média, bisa masih ngaénang iraga marasa tekén déwéké pragat kuangan, “Ah, adi tiang tusing jegég cara Lisa Black Pink?”, “Tiang pasti tusing nyidayang suksés ulian tusing ngelah préstasi cara Maudy Ayunda”, “Yén Tiang bagus cara Jerome Pollin lan crazy 4

Artikel puniki kawedar wantah kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali.

47


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

rich cara Raffi Ahmad sinah pasti I Luh Ayu tusing nolak tresnan tiangé”, lan “Yén-yén” ané lianan. Jeg pragat nyaihang raga ngajak anak lén ané tepukin di sosial média! Né makada ngaé iraga minder lan marasa déwéké tan paaji. Yén cara anaké ngorahang, ené koné madan rasa insecure. Sabenehné, tusing ja pelih yén iraga angob tekén kaluwihan anak lén. Unduké ento sepatutné ngaénang iraga marasa termotivasi. Nanging yéning iraga tuah fokus nyaihang déwék ngajak anak lén kanti engsap tekén ané suba gelahang di idupé sinah tuah ngaé iraga tusing ngidaang berkembang. Setata nyadcadin déwéké pedidi, kuang bagus, kuang sugih, kuang kéné, kuang kéto tur nyambatang Widhiné tusing adil. Cara laguné Raka Sidan, buka bukité ejohin! Ah adané dogén clebingkah batan biu, gumi linggah ajak liu. Apa ané ngaénang iraga maselselan tur marasa padéwékanné setata kuangan, bisa masih ulian iraga kondén ngidaang nerima lan nresnain padéwékan pedidi. Tresnané ento tusing ja tuah buat gagélan, tusing sebates “demi ayang”. Tusing! Ané paling paek tongosné ngajak iraga, tusing ja ada lén tuah padéwékan iraga pedidi. Carl Jung ngorahang, yéning iraga tuah ningalin kasisi ento cihna iraga enu mangipi, nanging yén suba matolihan ka arep déwéké pedidi ditu iraga mara kaorahang bangun. Tresna tekén padéwékan né masih kaadanin selflove. Ané kénkén dadi kaorahang selflove? Nerima skancan kalebihan utawi kakirangan ané ada di déwéké nanging tetep mautsaha apang nyansan melah ento ané madan selflove. Buka sastrané ngorahang, tan hana wong swasta anulus. Nanging ulian las nerima kuang lebihné ada di déwéké ento ngidaang ngaé iraga dadi versi terbaik dari diri sendiri.

Ni Komang Ari Budiani, embas ring Tanggahan Peken, 2 Januari 2002. Sané mangkin kantun kuliah seméster IV ring Jurusan Filsafat Timur di UHN I Gusti Bagus Sugriwa Dénpasar.

48


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Satua Cutet

semara 5 ratih

5

Satua cutet puniki kawedar wantah kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali.

49


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Putu Ratih ngeling sigsigan. Sirahné nelepék di sipahné Gedé Semara. Gedé Semara tekek ngelut sambilanga ngusu-ngusuin sirah kurenané.

I Wayan Kuntara

Kan suba orahin bli. Eda ningeh munyi di sisi!” “Sesek tangkah tiangé, Bli. Kemu mai setata maan munyi lan patakon buka kéto. Tiang suba dadi ortan a désa. Apa men kagunan tiang

manumadi dadi nak luh, Bli?” “Suud amonto, Tu. Ené tusing pelih Putu, tusing pelih iraga. Mirib ondén galahné. Sabar malu, Tu. Tebelang kupingé, gedénang bayuné.” “Uliang suba tiang, Bli! Ngudiang Bli ngubuhin anak luh bekung cara tiang? Tusing nyidang ngemaang Bli pianak, tusing nyidang ngemaang mémé bapa cucu.” Kéto Putu Ratih ngomong sinambi ngeling sigsigan. “Da ngraos ané boya-boya, Tu. Iraga suba nyalanin upacara pawiwahan ané tusing dadi campahin. Kasaksiang olih Tri Upasaksi, uli ngalih duasa ngidih kanti upacara majauman nabé, lantas iraga kocap suba matanjung sambuk olih kramané. Pingit upacarané ento, Tu. Boya ja dugasé ento iraga suba majanji lakar saidup samati. Ento makada bli nunas, eda pesan Putu mesuang munyi boya-boya buka kéto buin. Luungan Putu sirep jani. Eda

50


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

makeneh kemu mai. Ané jani selegang kenehé nunas ica ring Hyang Widhi apang picaina pamargi.” Dabdab munyiné Gedé Semara ngrumrum kurenané ané sedih. *** Suba petang tiban Gedé Semara ngajak Putu Ratih makurenan. Sakéwala kanti jani tusing nyidang ngadut sentana. Suba kudang dokter lan kudang klinik kadén tekaina. Dimalunan maubad ka dokter, Gedé Semara orahanga mandul. Ané paling siduri, dugas aminggu ané suba liwat, mapréksa ka klinik, Putu Ratih ané orahanga tusing nyidang beling. Uyang paling kenehné ajaka dadua. Matuané suba setata nguberin nagih cucu. Kondén buin ningehang pakrimik pisagané. Kadirasa tusing pegat-pegat patakoné ané nekain. Yén sing ulian rasa saling sayang ané gedé, mirib ajaka dadua suba mapalasan. *** Elingné Putu Ratih suba nyansan ngigisang. Petengé nyansan dedet, nyansan dingin. Ujané bales mabriug nyepolin guminé ané suba makelo tuh. Gedé Semara enu ngelut sambilanga ngusap-usap tundun Putu Ratih ané masaré. Mara akejep Putu Ratih ngidemang paningalan sagét tingalina galang guminé. Uli ija kadén tekané sagét ia suba nyampat di natah umahé. Sedeng selega nyampat, ada anak tua matungked teka. Pajalané énjok-énjok maekin Putu Ratih. “Ning, ning. Baang pekak ngidih nasi. Pekak seduk sajan. Uli tuni tusing madaar. Baang pekak ngidih nasi ning.” Kéto munyin anak tuané ento. Semuné melas tur maimbuh sedih. Putu Ratih marasa angen. Ia nyagjagin anak tua ento lan masaut, “Yé Pekak, nah nah, Kak, antosang malu tiang lakar ka paon nyemakin Pekak nasi. Pekak negak malu di baléné, antiang tiang, eda kija-kija.” Sampatné pejanga. Putu Ratih magegéson ka paon. Neked di paon ia ngungkabin panangkeb nasiné. Jeg tengkejut Putu Ratih ningalin duur méjané tusing ada apa. Nasiné nyalig, darangné puyung. Kadirasa galang di tangkahné

51


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

ilang kaampehang gulemé peteng. Nadak sara ia ngeling sebet. Baat pajalan batisné pesu uli paon nyagjagin I Pekak. “Pekak, ampurayang tiang, Kak. Jani buin tiang tusing nyidang ngemaang Pekak dedaaran, sawiréh tusing ada apa di paon. Ampurayang tiang, Kak, ampurayang.” Kéto munyiné Putu Ratih sambilanga nguntul ngeling. Anaké tua ento magedi tusing ngutang munyi nyang alaad. Nepukin unduké kéto, Putu Ratih tusing nyidang naenang rasa sebetné. Nyansan joh anak tuané ento tepuka, nyansan ngedénang ngelingné Putu Ratih. “Tu, Tu bangun Tu. Adi Putu ngeling? Bangun Tu, bangun!” Gedé Semara nundun kurenané ané masaré maimbuh ngeling di gelutané. Putu Ratih tengkejut bangun tur negak di duur pasaréané. Tangkahné nrugtug, peluhné ngecir, angkihané ngangsur. Putu Ratih lantas ngelut kurenané sinambi ngeling. “Sebet keneh tiangé, Bli. Anaké ento buin nekain tiang, buin nagih ngidih nasi. Sakéwala buin tiang tusing nyidang ngamaang. Sebet kenehé, Bli, sebet.” “Nyén? Pekak Putuné?” “Ae.” Gedé Semara makeneh-keneh. Apa sujatiné piteket ipian kurenané. Suba ping kuda kadén ia ningehang kurenané ngorahang ngipi buka kéto. Sakéwala dabdab kenehné Gedé Semara negtegang bayun kurenané. “Nah, sing kénkén Tu, ento tuah bungan sirep. Jani masaré malu, kadén buin mani krama banjaran istriné lakar tedun ngayah nyanggra piodalan Pura Désané. Ucapang Mantra Gayatri, buin besik eda engsap nyambat sameton caturé. Suud sedih, Tu. Bli setata ada di samping Putuné.” Kamaré akejep sepi tan pasuara. Gedé Semara ngelut tekek kurenané. Putu Ratih enu negtegang bayuné. Disubané tegteg bayuné, Putu Ratih lantas ngulungang munyi. “Bli. Satondén tiang masaré, ada pangidih tiangé tekén, Bli.” “Apa, Tu?”

52


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Manik Sudra

53


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Atehang tiang luas. Tiang ngelah nyet ipian tiang ada paiketané ngajak pikobet ané nambakin iraga jani.” Gedé Semara nengil tusing pesu munyi. Ia enu nimbangin pangidih kurenané. Disubané suud matetimbang, Gedé Semara lantas nyautin munyin kurenané. “Nah, Tu. Buin mani peteng iraga majalan luas ajak dadua. Kemu tangkil ka jero balian dauh désané. Kéwala jani bli ngidih tekén Putu, jani masaré malu nah. Eda buin sebet. Ada bli dini.” Gedé Semara ngusu-ngusuin sirah kurenané lantas pejanga di tangkahné. Tusing marasa ajaka dadua masaré saling gelutin. *** Guminé suba galang kangin, siapé suba pada makruyuk, kedisé manguci saling sautin. Krama istriné suba pada pabriuk tedun ngayah ka Pura Désa. Di pura, krama pangayahé pada iteh majejaitan. Mén Asih ané kasépan teka, maekin lan negak di sampingné Putu Ratih ané suba uli tuni neked di pura. “Yé, Tu Ratih suba maluan dini. Suba uli tuni, Tu?” Kéto patakon Mén Asih tekén Putu Ratih. “Sing ja uli tuni sajan Mé. Mara masih tiang neked dini.” Saut Putu Ratih dabdab sambilanga makenyem. “Putu Ratih nak sing ngelah panak, sing misi ngurusin panak jumahné. Pantes suba simalu nyidang teka ngayah.” Nyelag munyiné Mén Genep ané buka tatit nyander kenehné Putu Ratih. “Putu Ratih nak mula pradang, Mbok. Da midehan lakuanga satuané Mbok Genep.” Mén Asih nyautin munyin Mén Genep. “Eda dingeha munyi kakéto, Tu. Tusing ada gunané.” Mén Asih nyambungin makisi-kisi ngorahin Putu Ratih. Mén Genep makenyem jelé. Para pangayahé masih pada pakrimik. Sabilang pesu wiadin tedun makrama, Putu Ratih mula setata maan patakon. Adi makelo ondén masih misi Tu? Sing makita ngelah nak cerik Tu? Sing

54


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

pedalem matua sing baang cucu Tu? Apa buin misi ningehang krama lénan saling ngortaang pianak-pianakné. Makejang ento buka nusuk-nusuk atiné Putu Ratih. Ia marasa idupné tan paguna. Dikénkéné ngelah keneh megatang angkiané, sakéwala ia ngedénang bayu disubané inget tekén kurenané. *** Satekané Putu Ratih uli ngayah, neked di aep pintu umahné tepuka matuané luh-muani sedeng ngorta di ruang tamu. Mara ukana lakar nyambatang Om Swastiastu, sagétan dingeha matuané makadadua ngerasang ortané. “Aget sajan Mén Sari ngelah mantu. Mara abulan ngantén, jani suba beling koné mantuné.” Kéto matuané luh ngomong sambilanga nyledét Putu Ratih. “Yén iraga pidan ya lakaran ngelah cucu? Bisa kanti tua ngodngod lakaran sing baanga cucu.” Matuané ané muani mapangenan nyautin. Putu Ratih nengil. Tangkahné benyah, aas buka buké. Ia tusing mesuang munyi, lantas malaib ka kamarné mabekel yéh paningalan. Buin limolas menit, teka Gedé Semara uli kantor. Ia ningalin kurenané negak bengong masemu sedih di sisin kasuré. Gedé Semara ngusu-ngusuin bok kurenané lan tusing engsap niman gidat kurenané. Sujatiné kenehné milu benyah nepukin kurenané sedih, sakéwala ia setata macekin kenyem lan ngedénang bayu. Suba titah dadi anak muani, apang nyidang setata nyaga lan negtegang bayun kurenané. *** Tusing karasa guminé suba nyaluk peteng. Munyin jangkrik lan godogané suba saling sautin. Gedé Semara lan Putu Ratih majalan luas. Bawak satua ajaka dadua suba neked di jeroné jero balian. Ditu lantas banten pajatiné kaaturang. Jero balian ngawitin ngawéda. Mara akejep ngawéda sagétan baliané ngulungang munyi, “Ih, panjak-panjak nirané mara tangkil. Suba makelo kaantiang. Né Bhatara Guru rauh ning. Nira suba nawang sapatekan ceningé mai. Né suba antianga tekén pekak ceningé, uli tuni nagih ngraos.”

55


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Runtag bayuné Gedé Semara lan Putu Ratih ningehang Bhatara Hyang Guruné ngraos. Baliané masalin semu dadi sedih maimbuh ngeling sengi-sengi. “Sebet seken sebet keneh pekaké, ning. Sabilang kemu ngidih nasi tusing taén baang cening. Makejang ento cihna ning, cihna pekak sedih tuara nyidang nulungin cening. Sujatiné ada anak ugig ané ngaénang cening keni mala buka jani. Kéto masih ulian anak ugig ento ngaénang cening tuara nyidang ngadut sentana kanti jani. Pekak suba mautsaha nulungin cening, kéwala pekak tuara nyidang kemu, sawiréh di rong teluné totonan ada lelipi gedé dadua ané nyaga tur nambakin pajalan pekak nulungin cening. Nanging pangidih pekak, eda anaké ento anggon cenik pabaat di keneh. Jalan jani lascaryang kenehé ring Widhi, ring kawitan. Selegang cening mabhakti, selegang cening nunas ica ring Hyang Guru. Kemu tangkil ka segarané. Ditu cening malukat, mapinunas mangda Ida nglebur sakancan mala, sakancan sakit ané nibénin cening. Tunas taler tirtan Ida, tur ketisin di pakarangan umah ceningé. Mogi-mogi malarapan antuk bhaktin ceningé, Ida Hyang Sasuunan nyarengin pamargin ceningé.” Gedé Semara tuah nyidang nengil ningehang raos panglisirné. Putu Ratih ané ningehang raos panglingsirné marasa seken-seken sebet maimbuh ngeling sigsigan. Ia tuara nyet, ada anak ané ngelah keneh bebéki tekén kulawargané. Apabuin ané ngaénang sanget sebet, panglingsirné ento kanti tuara nyidang nulungin, ulian anaké bebéki totonan mula saja-saja dot ngaé déwékné lan kulawargané sengsara. “Nah cening, tuah amonto pabesen pekak tekén cening. Jani suba amonto, suba ja cening nawang apa ané patut jalanang cening. Suka dukané mula mamisan ning. Kéwala yén suba cening majalan di benehé, Ida Sasuunan pastika micayang pamargi.” “Inggih suksma panglingsir titiang. Suksma sampun sida tedun micayang pabesen ring kulawargan titiang.” Kéto Gedé Semara nyakupang tangan tur

56


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

nyautin raos panglingsirné sinambi nguntul. Disubané Gedé Semara mamunyi buka kéto, baliané ané tuni sedih saka abedik mawali ka jati mula. *** Galahé énggal majalan. Gedé Semara lan Putu Ratih suba nyalanin makejang pabesen panglingsirné. Ané jani pajalan kebus dingin idupné suba liwat. Langité galang kedas tan paambu, penjoré saling pabungahin majéjér di sisin jalan. Ada ané malénan uli biasané di jumah Gedé Semara lan Putu Ratih. Suaran kedék girang raré suba sayub-sayub madingehan ngaénang saisin umahné Gedé Semara kendel lan liang. Kala ento nuju Buda Kliwon Dungulan, rahina Galungan. Putu Indra suba genep aoton. Kenyemné manis maimbuh sujénan di pipi tengawané, paningalané ening gedé bunter, lan ebokné selem tebel. Nyiriang sajan pacampuhan muan Gedé Semara lan Putu Ratih ané marawat cedang di muan bagus Putu Indra. Sabilang nepukin kedék girang pianakné, Putu Ratih setata makenyem sambilanga bengong. Ia marasa lega sajan sawiréh sakit keneh ané tanggehanga petang tiban suba kasilurang baan lekadné buah tresna déwékné ngajak Gedé Semara, pitung bulan ané suba liwat. “Tu, pidan né lakar ngaé Kadek Ayu?” Patakon Gedé Semara ané negak disampingné Putu Ratih, ngaé Putu Ratih tengkejut lan makenyem klingasklingus.

I Wayan Kuntara Magenah ring Désa Bedulu, Kecamatan Blahbatuh, Kabupatén Gianyar. Alumnus Himasaba Undiksha warsa 2011. Sané mangkin makarya dados Penyuluh Bahasa Bali.

57


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Wayan Jengki Sunarta

puisi-puisi i madé rai arta6 6

Puisi Bali puniki kawedar wantah kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali.

58


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Wana Kertih

Kalér gunung pinaka hulu Jantung jagat sekala Ngardi urip sakancan tuhu Sarwa tampa sampun sayaga Wana sripit madurgama Lintang agung mawiguna Sarwa prani sidha paripurna Sami masayuban ring wana Tamba sekala niskala Taru pramana pinaka sastra Ngawigunayang sakancan taru lata Mawastu sidha landuh jagat sekala Ngiring para warga sami Rastitiang wana kerti Mogi sayan maurip jati Madasar ngaturang subakti Wana ngemu toya Wana ngagem pertiwi Wana genah i paksi Wana pinaka jantung angga Yowana patut sutindih bakti Miara saluwiring tarulata Gumanti jagat landuh trepti Maripurnayang idup i manusa

59


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Danuh Kerthi

Sarwa tumuwuh pada limuh Toya deres ring sor samuh Beburon marasa widuh Tetanduran girang mapunduh Toya saking trébésan danuh Milir mamargi serahina Ngawé rna sarwa tumuwuh Gadang lumlum taru lata Sampynang lali ngupapira Papayon ring sisin danuh Pinaka pasayuban Pacang nunas selantang tuwuh Danuh kerthi kamargiang Guru wisésa ngetangang Parajana nglaksanayang Mogi pangguh sané kaaptiang Suksma manggaling jagat Bali Nabdabang parilaksana jati Nangun sat kerthi loka Bali Mawastu jagat Baliné asri

60


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Lara Laraning Ati

Awarsa langkung makungkung Luir i bangkung makurung Yakti iraga ten bengkung Idup kadi i blatung Nyabran dina mamuyung Panak somah pada bingung Mrana kadi bengkung uyung Ngrangsuk ring angga suwung Idup mati srayang sruyung Kadi magantung ring tiing petung Glayat glayut di langit pelung Tan polih sané matulung Duh ratu Hyang maraga Suwung Aksi panulamen sang bingung Mogi gelis jagaté luung Sidha malih mapitulung

61


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Satua Cutet

maya-maya7

7

Satua cutet puniki kawedar wantah kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali.

62


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Mbihhh…”

Ni Luh Murniasih

“A

ruhhh…” “Tulunggin.!” “Mulan jélema tusing motak.”

Daah duuh, tulung-tulung anaké mabalih. Saling tujunang, saling takonang.

Angob mimbuh takut anaké ningalin unduk buka kéto. Buat apa ané gaéna ento, tusing ja luung, sakéwala ngusak mental anak. “Né suba sinalih tunggil jélema sing motak. Pocol bapa méménné ngasukang, ngedénang, nganyoyoin, apabuin kanti meliang susu. Ba digedénné nyémak gaé ane kéné-kéné. Kadisara tusing mandang muan rerama nang abedik, kija abana perasaan mémé, bapanné. Dong saja ia suba tusing ngrunguang gaé apa. Né jani rerama jumah lakar paling ngurusang bebangkaan buka kéto.” Kéto abet Pan Wirahé, bosné Madé Putra, kéwala di tengah dogén, tusing bani mesuang, apang tusing ada nawang. “Mé tiang nak kal masuk di Univeristas terbaik, Mé, apang taén pianak méméné ngecapin dadi sarjana, apang ada tuturang buin pidan, mémé ngelah

63


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

pianak sarjana. Dadi ae, Mé? Ngelah mémé bekel anggon ngasukang tiang?” Putu Bulan ngrayu méménné aji munyi manis, saja buka adané bulan, sakadi bulan buat kajegéganné. Ulian kajegéganné ento, liu anak truna-truna morosin apang bakat dadianga tunangan. Nyén ané sing dot dadi tunanganné Putu Bulan, bas kaliwat jegégné mirib kadi Déwi Drupadi, manis tur alep pisan. Duég magarapan, majéjaitan, apabuin magaé. Suba cager yan dadianga tunangan ngantos kurenan buin pidan. “Yén suba kéto keneh nyainé mémé lakar nukung dogénan, kasal sekenseken nyai seleg masuk, jeg angsehang mémé dini ngalih gaé. Yadiapin gaé méméné tuah ngandelang peluh dogénan, tusing cara anaké negak di korsi suba ada ngabaang pipis. Mémé musti keliling malu apa ada nyak meli peluh méméné di peken. Selegang nyai masuk apang ada sajaan tuturang mémé di tongos magaéné. Ngelah masi pianak dadi sarajana.” Pasaut méméné banban alon, nuturin pianak batun buluané ento. Méménné jani nu ada dini ngalih gaé, tuah ulian pianakné dogén. Tusing ada ané lénan tuah ngalihang gaé pianakné, apang bisa ngisinin keneh pianakné ento. Tusing ada ané lénan, tuah Putu Bulan. Mara kéto munyin méménné Putu Bulan nadak masriang bingar gobané. Baan demen atiné lakar masuk mituutin timpal-timpalné. Demenné sing ngidaang naanang, lakar matepuk mabriag briug cara ngajak géng-géngné dugas SMP neked jani. Cara janiné mulan lebihan magéng-géngan. Kija-kija misi géng. Ada géng kéné, ada géng kéto. Konyang misi géng. Luh muani suba madukan sing misi ada malénan. Yadiapin luh masih ngelah géng, kalinganké ané muani-muani suba pasti. Dugas SMA-né Putu Bulan terkenal duégné, pragat ngisiang piala sabilang menék seméster. Yan suba pengumuman juara tusing taén sing ngaba piala. Konyang guruné heran ngajak Putu Bulan, yadiapin uli kaluarga tusing ngelah, nangging ia bisa nandingin muridné mabongkol wayah. To makada guruné

64


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

nundén apang nglanjutang masuk, apang tusing pocol pialané. Apang ada tuturang tekén pianak cucuné buin pidan. Piteket guruné ento ané sai ingetang Putu Bulan, ento ané dadi motivasi ia masuk, apa buin ia nolih keadaan méménné sayan makelo sayan nuaang, suba pasti tusing ngidaang ngalihang gaé. Jani suba sayan ngedénang tusing buin biasané ngidih pagaé anak tua, biasané suba anaké bajang ngamaang mémé bekel. Apabuin unduk lacurné, suba lacur tusing ngelah, jani buin jelék nasibné uling mara inget kanti maumur 18 tiban tusing taén nepuk goban bapanné. Jelékan mulan nasib méménné nyak ngenyakin anak muani cara bapané pidan, ané tusing bisa bertanggung jawab. Suba nyuang méménné kanti luas ngalahin rerama uli joh guminé nguberin tresnan bapanné, sakéwala tusing karuan, kakutang baan bapané. Tusing tawanga luas kija, pangakuné pidan lakar ngalih gaé di dura negara, kéwala nglantas jani tusing teka-teka. “Luh kangguang jani dini suba malu, bli lakar luas ngalih amertha ka dura negara, nyanan bli lakar mulih ngaba pipis liu apang nyidaang ngisinin keneh luhé ngajak pianak bliné dini.” Munyiné ento ané pragat inget-ingetang Mén Suli, kanti 18 tiban Pan Gemblong sing guanguan mulih, tusing karuan apaké enu ngenjek Ibu Pertiwi apaké suba makeber dadi Hyang Bayu, Mén Suli tusing tau. Kalingan ada nakonang kabar kénkén undukné jani, tuah kabur dogén ané ada. Sabilang semengan sayongé ngliput isin gumi, kéto masi kahanan méménné ané kaliput baan sayong ngantosang sapatekan bapanné mulih. Sing ja ngaba pipis tuah teka mulih suba demen atiné. “Né, Mé.” Putu Bulan ngalih méménné ané nedeng negak ngidu. Sinambil ngenjuhang kertas. “Apa né, Tu?” Méménné matakon apa artin kertasé ento. Mirib suba tusing taén ngecapin bangku sekolah, ané ngaénang Mén Suli melék huruf tusing bisa mamaca.

65


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Kéto suba zamané pidan, yan anak luh tusing ada bangina ngecapin masakolah ngajak reramanné, tuah anak muani dogénan. “Yan anak luh masuk masihan lakar juang anak lén, to ngudiang ngasukang pianak luh, apa ané lakar bakat iraga buin pidan?” Kéto buat kepercayaan anaké ipidan tusing cara zamané jani, amongkén sing ngelahné paling nistané pasti tamat SMA. Luh muani suba patuh tusing malénan, tusing ada anak muani ané duégan, belogan. Suba patuh. Makebiangan bayu Mén Suli maningehang munyin pianakné, tanpa sangkan Ia ngelah pianak lakar masuk di luar Bali, demen atiné ada lakar anggona tuturan lakar ngelah pianak dadi sarjana, ngelah paglantingan idup dituané buin pidan. Kéto masi di kenehné marawat pianakné buin pidan sing lakar nepuk unduk cara gelahné jani, musti bangun semengan luas ka peken ngalih orderan, nyuun kranjang misi pabaan séket kilo bisa lebih, ngadep peluh saka dasa tali. Melah Putu Bulan jani magampil-gampil. Mempen baju, jalér, muah barang-barang ané perluanga di rantauan. Kaliwat duegné ento Putu Bulan bisa katrima masuk di luar Bali. Mauntung-untungan ia ngisinin formulir, dadi baana ia lolos seléksi. Liang tan nyidaang mapas kenehné Putu Bulan ulian béasiswa ané bakatanga ento. Sakondénné luas, dibi soréné suba aken piuningné. Sajabaning pura aturin canang sari, ngaturang piuning lakar luas ka luar kota. Nunas ica tekéning Ida Hyang Guru mangda ngamolihang karahayuan di ratauan. Apang tegteg, éling ajak padéwékan nongos di rantauan. “Kel kija, Tu? Jeg tumbén tepuk mabanten ideh-ideh kéné? Madé Putra nyambat uli dauh rurungan. Ritatkala Putu Bulan nedeng ngungggahang canang di Pura Kawitanné. Madé Putra kamulan dadi timpal Putu Bulan uling cerik. Yadiastun suba pisah sakolah masih tetep nyambung matimpal. Apabuin di gumi cara janiné, ada ané madan dunia maya. Tusing kéweh iraga lakar nyambungang matimpal. Kasal suba ngelah HP, anak uli joh-joh guminé nyidaang nyambung matimpal. Tusing cara ipidan jani matepuk bisa buin

66


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

atibanné nyidaang matepuk, ulian tusing ada ané nyambungang. Tusing cara guminé jani, suba canggih, bek-bekan ada aplikasi. Whatsaap, Ig, Mesenger, Tiktok, Line, Telegram miwah aplikasi canggih ané lénan. Suba nyidaang ngenahang goba uli layar HP ngorahang tresna, kangen, demen, sayang, masi nyidaang uli di maya-maya. Kéto masih anaké yan lakar magaé, mabisnis suba nyidaang tinggal pencét tusing perlu luas. Kéto masih buat Putu Bulan ngajak Madé Putra, ulian HP jani ané makada nu rumaket matimpal, manis pahit, masem suba taén kajalanin ajaka dadua. Nanging Madé Putra tusing sadar ada entikan bunga tresna di atiné. Demen ngajak Putu Bulan. Nanging tresnanné kailidang tondén nyidaang mekar kanti jani. “Tiang lakar luas, Bli.” “Luas dija, Tu? Adi tumben sing maan matuturan?” “Ae Bli tiang sap ngamaang kabar, jani tiang lakar luas ka Jakarta, tiang lakar masuk ditu, Bli. Buin mani tiang lakar luas, doaang tiang apang lancar nah, Bli”. Runtag kenehné Madé Putra maningehang sautné Putu Bulan. Yadiapin ia dadi timpalné uling cerik kanti jani, tumben Putu Bulan tusing maan matuturan unduké jani. Madé Putra tusing nyidaang masaut apa, dikenehné lakar ngorahang isin atiné nanging jani suba layu santodén mekar. Pangindihné jani tuah apang Putu Bulan selamet lan rahayu di rantauan, lan sinanggup lakar mangantosang sapatekan Putu Bulané. “Titip mémé nah, Bli, tiang luas malu!” Tuah pabesen ento ané ingetang Madé Putra. Sasukat Luh Bulan luas ka Jakarta tuah Madé Putra ané anggona pianak, ia masi ané dadi tali, nyambungang Putu Bulan ngajak méménné. Ritatkala méménné iseng ngajak Putu Bulan, Madé Putra ané ngemaang jalan méménné bisa nepukin Putu Bulan. Yadiastun uli ambara laya tur maya-maya, ané penting bisa matepuk.

67


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Manik Sudra

68


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Mé tiang ngidih pelih Mé, tiang pelih. Tulungin tiang dini, Mé.” Makebiyengan bayun Mén Suliné. Nadak sara jelek bayunné inget ngajak pianakné. Dadi bisa ngelah ipian jelék buka kéto, tepukina Putu Bulan maglantung awakné, tusing baju, belus buka ukud, bokné magambaan, sinambil ngeling gelur-gelur ngidih pelih. Méménné tusing bisa ngomong buin, tuah nyidaang nunas ica apang ipianné ento tuah inget-ingetan ulian baan isengné ngajak pianakné ento. “Dé nang télpun Putu, mémé sing luung-luung bayuné uling telun, pragat ngipi usak jani mémé, sing ja ada kénkén Putu to, Dé!” Mén Suli ngalih Madé Putra ané lakar luas magaé. Ia masih tusing nawang, suba uli limang dina pragat ngipiang Putu Bulan luas ngantén. Pragat ngipiang ngidih pelih. Madé Putra tusing bani nuturang ngajak Mén Suli, apang tusing ada pikiranga ajak Mén Suli. Pang telu ping pat Madé Putra nélpun Putu Bulan, nanging tusing ada jawaban. Nangging ia ngengkebang ngajak Mén Suli orahanga HP-né tusing misi pulsa. Madé Putra makleteg jelék bayuné, suba uli telun masi ia ngubungin Putu Bulan tusing ada kabar, tusing ada ngangkat HP-né. Neked di kantorné ia tangkejut ningalin timpal-timpalné pada uyut, pada héboh mabalih siaran langsung. Ia penasaran, apa ané pabaliha kanti serius buka kéto. “Mbihh Putu Bulan....!” Makejengan Madé Putra ngatonang unduké ento, awakné magantung, batisné ngaséksék tusing neked ngajak tanah. Limané ngasgas baong misi tali makilit. Slekak-slekék, layahné maléléd. Paningalané nelik sirahné maarep menék. Ditu Putu Bulan ngantung iban misi nyiarang langsung. Onyang pada pakraik mabalih vodioné ento. Anaké pada nyambat Putu Bulan tusing ngelah otak tusing ngrunguang mémé bapa jumah. Madé Putra laut ngalih Mén Suli jumahné, kadapetang Mén Suli suba tusing mabayu, Mén Suli suba tau unduk pianakné jani. Ento suba mirib isin

69


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

ipiané dibi sanja, pianak batun buluané suba nyemak gaé ngantung iban. Belah, benyah latig tangkahné Mén Suli naanang sakit atiné ngatonang parilaksanan pianakné. Madé Putra binggung adi bisa Putu Bulan ané kalem nyemak gaé buka kéto Ia tusing tau. Pagrauk ngeling méménné, maguyang, kanti sing inget ngajak raga, sing percaya pianakné nyemak gaé kéto. Teked jani suba sawané Putu Bulan di Bali, laut kagotong ka setra. Éling méménné tusing nyidaang naanang, kéto masi Madé Putra ané naanang yéh paningalné ané suba makembangan, sakéwala kataanang apang tusing pesu. Di tengah atiné suba dedek, bungan tresnané suba mati, mati, lan mati. Teka lantas polisi ajaka amotor, ditu kajelasang baan polisiné apa sujatiné ané ngranaang Putu Bulan nyémak gaé buka kéto. Nyangetang dedek atiné Madé Putra ngajak Mén Suli ningehang ané kaorahang tekén polisiné. Putu Bulan nyemak gaé kéto sing ja lénan tekén sakit ati, ia kabuli ngajak timpaltimapalné di média sosial baan dadi anak rantauan, tusing ngelah apa-apa, dadi anak tiwas, tusing nyidaang mituutin gaya idup anak kota, apabuin gaya idup anak di Jakarta. Kéto masi dayan timpal-timpalné nyak nyadia lakar nerima Putu Bulan anggon timpal yan Putu Bulan nyak mraktékang aksi gantung diri ané kasiarang langsung di média sosial.

Sukawana, 1 Désémber 2021

70


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Wayan Jengki Sunarta

puisi-puisi sisia smpn 1 ubud 71


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

I Putu Padma Putra Sentana

Malajah Jumah

Driki titiang masila Ring panglédangan Ida Saraswati Titiang ngamel buku sareng pulpén Ngrereh kaweruhan Ring Déwi Aji Saraswati Mangkin... Titiang malajah ring jumah Pinaka mangkin... Pandemi virus coronané Dumogi titiang ngamolihang kaweruhan Antuk panyuksma atur titiang Sareng Déwi Saraswati...

72


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Déwa Ayu Nia Wulandari

Bungan Sandat

Punyan bungan sandat tumbuh di merajan tiangé Tiang demen miara bungan sandat Serahina tiang nyiram mangda tumbuhné becik Di sampuné mabunga dados anggén sarana muspa Béh luih pisan ambuné miik Ngantos tuh i bungan sandat ngamiikang dogén Yan umpamiang para truna-truni mangda Sakadi bungan sandat Yan wantah dados ngiring tuutang i bungan sandat Salayu-layuné ngawetuang ambu miik Tan bina sakadi iraga, punapi mangda iraga makeneh becik Mamunyi becik, malaksana becik Ngiring ngawit mangkin matuutin i sekar sandat mangda nentén nyesel kapungkuran Napi nika, makeneh rahayu, maraos rahayu, malaksana rahayu, dumogi wénten gunané.

73


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Ni Madé Juniantari

Dugas Cerik

Cerik-ceriké setata madué galah maliang-liang Sakancan kakitayang jagi kadagingin Guminé karasayang élah Sakadi suryané nyinarin jagat, kéto dogén sarahina; endag kangin-engseb kauh

Di ceriké hidupé karasa ingan Néten wénten pakéweh Pakedék pakenyum ajak timpalé, setata Ngaénang ati liang tan palingan

Tusing karasa jani suba kelih Ten ngidang nyumunin kadi ceriké Tan sida mawali Sakéwala anggén paingetan, ipidan ngelah galah maliang-liang

74


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Ni Kadék Jény Damayanti

Rasa Semangat Sekolah

Liang hatiné jani Ri kala tiang sampun ngeranjing Matemu sareng guru pengajian Wantah punika reraman iraga ring sekolah Iraga patut seleg Malajah Sawiréh kaweruhané pinaka sakaluir senjata. Sané kaanggén ngalanturang urip. Ring mercapada Miragiang sekancan pitutur guru pengajian. Mangda iraga sayan wikan. Kadasarin cita-cita bangsa luih utama Apang dados sisya sané maguna.

75


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Ni Wayan Kartika Sari

Virus corona

Duk warsa 2019 Virusé nibén bhuana agung Pinyungkané ngebekin gumi Guminé peteng dedet Sami jadmané ngeling Sebet tan kadi kadi Para tenaga keséhatan ngeling payah sebet Sami nganggén camok cangkem Pariwisata baline kantun remrem Peteng dedet Yéning umpamiyang tanah langité atep, manusané sayan kajepit

76


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

I Gusti Lanang Alit Purnayasa

Buah Karma

rahina mangkin, buana agung kasakitin tongos masandakan, telah kacemerin tingkah manusa ané momo, angkuh buana agung numpahang rasa sami jatmané matemu karma siep, ngoyong, bengong ngenehin nasib lan buah karmané

kaonyangan ngoyong di tengah guwungan né gaéna pedidi anggona pedidi nganggon keneh pedidi

jatma ajak makejang, ingetin ragané tekén apa ané suba kagaé, ingetang da ngusak asik ibu pertiwi ulian momo, angkuh, lan angkara murka karmané setata matimpalin pala

apa né kal tanem kéto ané kal bakat

77


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Satua Masambung

mlancaran ka sasak (10)

78


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Wénten inab limang menit ipun maca irika, raris makriut jlanané I Dayu medal. Panyingakané bengul. I Madé matur, “Ratu, iwau...”

Gdé Srawana

I

Dayu nyrengsengang ngungsi kamaré ring samping kamar mandiné. Abuku Ida tan nyaurin aturipun. Wau ilid, malih kalih menitnya sawatara I Sari ngedeng bajunipuné, raris I Madé macelep ka kamaré.

“Beli Madé, Beli Madé. I Dayu nyayatang mantuk, kakénkénang sih Ida

ituni?” “Mantuk? Sajaan......?” Wau asapunika rawes I Madéné, I Dayu jag sampun sping obag-obag jlanané; I Madé tengkejut tur mendep ipun. “Ngudiang mapaitungan, Luh? Apa kadum? Beli Madé, napi wénten?” Sapunika Ida ngandika. Jering bulun kalung I Madéné, nembé singgih pawecananida ring ipun. “Ratu, dados...”

79


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Sing nawang, sing nawang; da masocapan tekén anak jelé! Ngénkén Madé mai? Suba tawang anak luh luhu, ‘masih tongosin. Suba ja tawang tiang ngulahang kasugihan dogén ngalih anak muani, suba tawang jelé, nguda... Madé....” Kabatek antuk érangidané, tan sida antukida muputang pawecanané, raris Ida malih nuju ranjangé. I Madé jengah ipun, aur ngon. “Sing dadi ajak maguyonan anaké istri né.” Sapunika ipun ring manahnya. Malih ajahannya I Dayu ngandika ring I Luh Sari. “Luh, orahin anaké ento, kamar anak jelé né ngudiang nu ngajongot dini, lalahina nyen, kétoang!” I Madé iring pangandikanida, raris mesuang ipun.... Wénten kalih jam, Ida tan medal-medal. I Madé semengné sampun naur paséwa ring taksiné sané muat ibi soré, tur motor punika sampun makaon. I wau wénten surat kakasihanipun saking Mataram, dané kocap pacang mapagin I Madé ka Suranadi... I Madé wénten sampun rangkung ring atengah jam ring sor taru cempakané negak makta bukunnya, nanging tan pisan seleg mamaca, wantah paridikané wau kéwanten kaigun antukipun... I Sari jeg rauh ipun. “Aduh, Beli Madé, ilang kanti gelem tiangé ngencanin I Dayu. Bukunidané dadua sabatangida tawang ka natah kamaré, suba mapenpen Ida, né koné séwan motoré ibi... Apa sih, Beli Madé? Tumbén Ida, koné? Kakénkénang sih anaké?” “Aduh, beli anak ukuh maguyonan tawang; Ida jenenga ngalap teleb. Kénkénang beli. Saja ja pelih beli ngrawes. Nanging led omong beliné guyu.” “Data né dabdab beli. Jani Ida makayun lunga. Né séwan motoré ibi, jani Ida koné nyéwa motoré linggihin Ida ka Mataram ka Pasanggrahan; nyanan Ida koné naur séwané mapagin beli mai!”

80


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Putra Ariawan

81


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Duka pesané Ida, oo, Luh? Saja tumbén beli nepukin Ida duka buka kéné. Aturang bin jinahidané, kéné baan matur, “Ipun ten nunas jinah, kocap, samaliha motoré sampun ka Ampenan. Yéning Ratu pacang sakayang-kayang puik, ipun matur kocap malih apisan, nlatarang déwék. Aturang masih, sing ada sing motor bakala mai.” Nyrutcut malih Ni Sari ka gedongané raris matur. Wau usan Ni Sari matur miwah ngaturang jinahida malih, I Dayu ngandika. “Apa koné ada aturanga? Gemes ia nu tekén anak jelé? Sing da baanga... nah... tundén san ja mai... apa ada rawesanga I Made.” Ni Sari kendel ipun, saantukan kamanah antuknya purnayan manawi bendun anaké istri akidik. Tembang pawecanané medal, sampun ngawitin malih nyunyur sakadi sampun tama. “Luh, kema diwangan laku kema! Yang penunggalan ngenemin I Madé!” I Madé sampun ring kamaré, bukunipuné téngténg ipun, plihatipuné nuju koperida. Yakti Ida sampun mataki-taki. Tan purun ipun nduunin matur, nanging I Dayu tan masanggup taler ngrihinin ngendika. Rupa wénten aténgah menit, anaké bajang muani ring kamaré pateh tetingkahnya kadi i murid sané tanjal, kasengan antuk I Guru pacang kempengin kupingnya. Nyledét I Madé, swabawanida

tonipun

rengu,

pasuryanida

bengul,

malih-malih

ipun

nganengneng koperé raris matur. “Ratu... Dayu!” “Nah... Beli Madé... nguang nika?” I Madé malih nyledét ipun, nitikin swabawanida, “Aruh nu dogén Ida duka!” Sapunika ring manahipun, ngangsehang ipun matur. “Ratu, Ratu, usan ja Ratu duka ring titiang, sisip titiang, Tu! Lédang ja Ratu nyempuraang sisip titiangé, daweg pisan!” “Ada sing pelih Beli Madéné. Apa men aksamaang tiang? Yan...” Ida jag mamegat rawes, Ida nyingak paningalannya ngembeng, tur nyaratang pisan ipun mangda tan durus ngetél yéh paningalanipun, bibihnya akes-akesipun.

82


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Masa, masa, Dé?” Asapunika I Dayu ring pakayunan. “Purnaang ugi Ratuu, ndaweg titiang ping laksa, Dayuuuu.” I Dayu durung masaur, nanging swabanida sampun purna, panyingakanida malih manis kadi biasa, aruh, alah madu membah wiakti. Yan sawangang sakadi Batari Uma tedun saking Siwaloka wiadin saking Himalaya, yan ring dija genahida, gumati nyelehin jagaté kakaliyugaan, sareng suaminida, praya nambakin rug jagaté saantukan kaliput antuk indriané leket ring saananing ana ring jagaté. Yan sawangang wiakti, kadi maurukin Ida i janma, mangda mambuatang ipun pangungsi néné utamaan ring mamupulang pabuktian kéwanten, tur tan satata mandagingin sarwa kayuné camah, sané sinah pacang ngadatin tur manambakin pangungsiné ka jagaté né utamaan ring sakala, iriki. Doning pakantenannya sakadi iriki. Doning pakantenannya sakadi iwang sengguh i janma rikala nutugang uripnya ring jagaté puniki, jag tan séwes kapatitis antuknya, wantah mamupulang pabuktian anggén ipun bekel rikalané werda-lingsir-tua kéwanten; tan pisan mambuatang agregep pabuktian kéngin ngutamaang sang tama. Ida gumanti nambakin mangda tan sod pangked tegak, janmané, mangda tan malih atap pagenahannya ring sarwa né mangkihan-tanpawiwéka, mangda tan kapatita i janma malih madados manusa. Ayu Ida kalintang, rupa tan wénten purun anak istri séosan pongah mamada-mada Ida... kahayunida sakadi mawuwuh daweg punika, saantukan lintang lewih kayunida; boya ké Ida pacang nyinempura sang sisip, sang madosa? Boya ké langkung utama nyinempuraang sang madosa, imbangang ring mamidanda, mamisisip sang asapunika? Ida kenyem... I Madé nrugtug bayunnya... ukuh sareng kenyem tan pisan purun... jejeh ipun, “Nyen buin Ida duka, kudiang men!” “Takut puikang oo Dé? Da sangkala bes klonjok ngrawes. Lagut yanngé anak luh, kadén anaké muani dogén ngelah aji? Anaké luh jelma masih, sap, o, Dé?” “Ida teleb pisan ngalap atur guyu!”

83


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Guyuu! Tembang rawes Madéné guyu? Nah, bin cepok kéto, nah? Tulak Geria Sirikané tekén panekan Madené nyen! Bani ulah uli Geria?” “Api Ida ngulah, yéning sang madrué Geriané suéca, masih tulus titiang parek ring ajiné.” “Api ajin yangé suéca, lamun yang sing nampi Madé, nyen katunasin téh?” I Madé ngeh ipun ring déwéknya ketuut-tuutang antuk Ida... “Api...” Sapunika Ipun malih. “Api... apa, Dé!” “Api kebus...” I Dayu ica ngrikgik. “Mara suud opak, buin subatanjal guruné né, kéto kasekolahin di Bandung, oo, Dé?” “Sekolahan titiangé banggaéang anaké, Ida nyen batbat titiang!” Malih ajahannya I Madé malih matur. “Men, Tu? Durus Ida lunga Tu?” I Dayu kémad ngangkep panyingak ring I Madé, ida masaur, “Suba ja sing ada tegakan, apa men anggon yang? Daya pesané Madé... motoré maluina ngulah.” “Napi Tu, daya?” “Dayaaaa!” “Mula Dayu dayanin...” “Aruh, kalah yang. Dueg sajaan Madé namplak rawes!” “Bes di Bandung titiang masekolah!” “Da bangga, Dé, da sombong! Nang kaukin I Sari, Dé!” I Madé raris mesuang, nanging Ni Luh Sari tan wénten tepukinipun ring jaba. “Kija lakuna, I Luh?” “Luh, Luh!” “Kija lakuna, Dé?” I Dayu saking kamaré ngandika.

84


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Ngrorod ipun, Tu.” “Nah I Raka jenenga teka!” I Madé ngrerehin ipun ring dapur, ngopin pianak Mandoré melut kentang. “Adi dini magarapan, Luh?” “Aruh, lek atiné ningeh anak mrebat, buin sakit nyen ndas tiangé!” “Kasengan Luh!” “Mangkin, Beli?” “Ooo, men buin mani!” Ni Luh Sari sareng I Madé mamargi nuju kamarida I Dayu. Sangkal kalahin, beli ituni, Luh? Ba, kaling wirang ké Luh! Matilas I Luh!” “Mimi, data dabdab, Jani mrebat, nyanan pakenyung; yaaak, Beli Madé, jani mara tawang! Katagihan maselong, oo, Beli Madé?” “Adi kéto adi, Luh? Masa beli........” Rauh sampun makekalih ring arepan kamar I Dayuné. “Kadén yang ngrorod I Luh! Kénkénang men jani ka Mataram, Dé?”

(masambung...)

85


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Satua Cutet

lascarya

86


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Putra Ariawan

87


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Panesé nyentak nyuled kulit kanti pelung melelung warnan kulité, semeng majalan makuli ngantos ka peteng nu masé di marginé kéto geginan I Gedé Subaktiné. I Gedé wantah anak muani mula rajin magarapan, anak tuara, madaar dogén marasa ngesap inget, baan tiwasé. Jani I Gedé maan maburuh dadi tukang sampat, sabilang semeng ngantos peteng geginané wantah dadi tukang sampat lan bersih-bersih ring toko, ia tusing taén ngelah keneh lek, mapan idupé perlu magarapan anggon nglanturang idup.

Ni Luh Putu Nirani Nusantari

T

using karasa I Gedé suba petang tiban magaé di toko, ditu lantas ia kacunduk ajak anak luh jegég selem manis, bokné dawa, kenyungné manis, kulitné selem, aduh jeg ngrutug bayuné I Gede yéning

matemu ajak Ni Luh Putu Lastri. Putu masé polih maburuh di toko ané di sampingné. Jani I Gedé dadi marketing, sabilang semengan I Gedé ajak Putu

88


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

setata katemu ngortaang pajalan idup, ngorta kangin kauh, tan karasa sagét I Gedé marasa kélangan yéning tusing maan katemu ngajak Luh Putu. Jani sawétara jam roras tengai I Gedé ia ngantos patekané Ni Putu, mapan jam kali jani galah anaké maburuh sami polih mengaso molas menit. Buka coconé ngatep buku kenehné I Gedé mapan ané antosang teka tur makenyung manis. Kéné pamunyiné I Gedé tekéning Luh Putu, “Tu! Dados tiang ngraos seken sareng Putu?” “Pih Bli cara anak mara kenal dogén jeg ngraos seken koné, memangné uling pidan tusing seken!” kéto ia Luh Putu nimpalin. “Kéné Tu… sangkaning nekeng tuas tiang demen sareng Putu, tiang tresna tekéning Putu, tiang demen ajak Putu!” kéto pamunyiné I Gedé ajak Luh Tu. Jeg cara anak blegbegan Luh Putu nengil tan pasaut malih I Gedé nutugang tur ngraos banban, “Sapunapi Tu?” Ditu lantas Luh Putu nginget-ngingetang raga tur nyawis munyiné I Gedé, “Bli Gedé sekenang kenehé eda gangsaran tindak kuangan daya, sagét ngetogang tresna kapining tiang, Bli ampun uning padéwékan tiangé? Tiang luh lacur, idup di jalané, jelma selem denges, liu munyi ané miring lakar padingehang Bli indik kawéntenan tiangé,” kéto pamunyinné Luh Putu. “Kéné Tu, titiang masé anak tuara, kadirasa ngajeng dogén tusing atep ngantos sanja, sakéwala cara munyin beliné mara sangkaning nekeng tuas beli demen ajak Luh Putu!” Ditu lantas Luh Putu mapineh, makeneh, tur nyanggupin pitresnané I Gedé, kalanturang ngantos ngantén. Disubané ia jani madan makurenan lantas I Gedé ajaka Luh Putu kost drika ring Tanjung Bungkak. Umah bedég, maraab séng, mapan idupé tuara. Sangkaning suécan Widi jani I Gedé di tongosné magaé ia suba angkata dadi manager mapan I Gedé jelemané jemet, seleg, tur anteng magarapan. Sasai nylametang, polih ténder ané gedé-gedé tur mapuara polih bati, ditu bosné I Gedé demen, nganti gajiné selaé juta a bulan.

89


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Tan karasa jani I Gedé madué pianak istri jegég pisan kulitné putih, panyingakané bunter, misi sujénan pipiné. Sakéwala lacur ia tuara bisa ngraos. Ditu Luh Putu marasa ngelah tanggung jawab lantas ia suud magarapan ngempu pianakné. Tusing taén ngurus déwékné, kulitné kisut, muané sayan selem, mapan I Gedé jani suba masakaya ditu lantas ia meli umah ané maal ring Ubung, meli mobil sedan, sabilang barang ane kenehange belina. Sabilang neked ring kantor setata timpalné ngéncék, “Dé cai suba sugih jani ngudiang kurenané menyi, selem, tusing makenyir nyang gigis, to tolih Ika, Siti, jegég nylolet!” Kéto setata pamunyin timpal-timpalné. Jeg sing kuat batinné I Gedé, ia jengah tekén munyin timpalné, lantas ia nagih cerai ajak Luh Putu, sakéwala Luh Putu belianga umah lantai tiga, belianga mobil, gaénanga tabungan misi satak juta. Luh Putu tusing ja ia liu ngraos, “Yéning suba sangkaning Bli, tiang satinut” Luh Putu lantas cerai. Ajaka pianakné magedi uli umahné I Gedé. Sasukate cerai idupné I Gedé tusing rahayu setata inget tekéning Luh Putu, yadiastun idupné I Gedé makejang ada, makeneh anak luh ada, makeneh karaoke nyidang sakéwala tusing taén rahayu setata inget tekéning pianak ajak Luh Putu kurenanné. Ditu lantas I Gedé gagéson ka umahné Luh Putu neked ditu lantas ia kauk-kauk sakéwala tusing ada sané nyawis. Ngénggalang nyemak kunci tur mukak pintu gerbangné, tepukina punyan paku, punyan séla di aepan umahné ditu lantas I Gedé inget tekéning déwékné dugasé nu tuara utawi tiwas, kurenanné rajin mamula paku lan kaséla apang ada anggon jukut. Turmaning tingalinna di duur méjané ada rerepi kéné munyin tulisanné, “Bli…Bli Gedé mas jiwatman tiang…! Tiang mula anak luh jelé tanpa goba, kulit selem pelung melelung, matimpal belog anggon Bli kurenan, sakéwala dakin lima keneh tiangé nénten lémpas tekéning semaya. Tiang mula demen tekéning Bli sangkaning nekeng tuas, lascarya, sakéwala yéning Bli sampun liang sangkaning palas ajak tiang, tiang lascarya dumogi Bli setata polih karahajengan lan kasukertan ring jagaté. Tiang jadma jugul.” Luh Putu.

90


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Ngetél yéh paningalané I Gedé, ngeling sigsigan, “Dija kurenanné, dija pianak tiangé?” Kéto ia ngrenggeng di kenehné. Tan karasa sagét ngéncolang ia I Gedé ka umah reramanné Luh Putu, sagét tepukinna Luh Putu ajak pianakné, lantas I Gedé mamunyi jaan, “Mulih Tu ajak Pianakné. Tiang tusing nyidang idup yéning tusing ada Putu ajak Pianaké! Idiolas Tu, tulungin tiang!” Lantas masaut méménné, “Tu! tusing dadi makelo ngambul, kemu mulih atehang I Gedé, aba bajuné, anak raga idup mula madasar uyut, pasti lakar tepuk luungé.” Makesiab kenehné I Gedé, “Tiang maderbé kurenan luih pisan, tusing nyak masadu ngajak reramanné, tusing masadu ngajak tugelané, tusing nawang pianakné ceraiang titiang.” Kéto ia mapineh… Disubané I Gedé ajak I Putu buin mabesikan ditu lantas I Gedé nutur sareng Luh Putu. “Tu pelih mula parilaksanan beliné bes kaliwat sombong, bobab, lan mrekak beli tekéning Putu. Nunas ampura beli tekéning Putu sareng pianaké, sampunang Putu makelo sebet tekéning titiang. Jalan sareng-sareng malajahang déwék mangda nemu rahayu.”

91


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Satua Masambung

satuan ati (9)

92


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Ngawitin seméster pat, Kampus Sastra Jepang di Dénpasar ngalaksanayang lomba pidarta mabasa Jepang. Lomba ento tuah ané kapertama kalaksanayang lan lakar kamilunin baan universitasuniversitas sa-Bali. Kampus Pariwisata Bali masih lakar ngamilunin, lan mara san milih kadadua mahasisya ipuné ané lakar ngawakilin. Yén apa kadén keranané, mirib ento ané kapinehin baan Nada, tanguda dadi tuah déwék ipuné lan... Arra ané kapilih. Yén Bahasa Inggris, mula ento dademenan ipuné Nada, yén Nihon-go? Ah, Ibu Dosén Rita cutet suba ngaé pilihan. Lombané minggu depan, Nada lan Arra musti nyiapin naskahné padidi, lantas mara lakar kapriksa baan Ibu Rita.

Agus Sutrarama

“D

a, kamu udah ada bahan...?” Arra nakonin Nada di jam istirahaté. “Mm, ondén kepikiran néh Ra.”

“Mm, kayakné di Gramed Galeri ada déh buku-buku tentang pidato Jepang.”

Nada ningalin Arra makenyem kaliwat manis, cara misi manying gis, ngalahang gelah anak cerik. “Yuk.” Abetné Nada, nyautin. “Yuk?” Arra cara tusing jelas.

93


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Ka Gramed yuk, Ra.” “Émang .. kamu ada waktu?” Nada nyautin baan anggutan. “Jemput jam nem an to nah.” “Okay.” Ento mirib kenyemné Nada ané paling manis nomor dua, suudan kenyem manis ulian kabaang nyilih kamar kecil tekén petugas mini marketé kala ipun nadakang kebelet di tengah jalan di kotané ipidan. “Hayuk..” Maha Kala mararian abosbos Tan padaya malih bebaos Ratu Chandra masuarra dayuh Sih ayu sekaring luh … Arra nganggo dréss warna selem, nganggon hélm tur nyaluk sepatuné. “Udah, Ra?” “Berangkatt.” Peteng ento, jalan usak bukité buka tuara ada ané maan duman ban montorné Nada cara biasa-biasanné. Nada tuara lakar ngamaang kanti perjalanan penumpangné terganggu. Kéto masih angin dinginé kanti ngambul ulian tan karunguang baan I Nada. Anget atinné peteng ento bas kaliwat. “Kamu ngudiang ento Da...?” Arra kenyam-kenyem ngetarang Nada sedek ngadek-ngadekin kertas buku ané gisina. “Aku demen ngadek-ngadek bon kertas buku baru, Ra. Anéh o? Haha.” “Saking demené jak buku. Oh ya, enu demen ngirim ka surat kabar, Da?” “Enu, Ra, sekali-sekali.” “Puisi, cerpén bahasa Bali. Hebat, hebat.” “Ah. Ra, uba maan bukuné?” “Uba, nih. Contoh-contoh Pidato dalam Bahasa Jepang. Nyanan salin ené gén, trus baang Bu Rita, hahaha.” “Hahaha.”

94


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Wayan Jengki Sunarta

95


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Da, kamu ing ngalih buku?” “Hm, aing ndén Ra.” “Nah, ené gén nyanan anggon jak dua, Da.” Boya ja ulian Nada tusing ada kenehné meli buku, kéwala ulian lempiran di tengahan dompet ipuné jani suba krisis. Mirib tuah cukup anggon pamelin nasi buin pindo lan pamelin lengis bin mani mulih kampung ka Tabanan. Ento yén sing masih binjepan anggon mayahin makanné Arra, kanggoang dadiné buin mani jatah makan ipuné makuangan, nah sing kénkén! Edot ipunné ngajak buku-buku di Graméd nyajan ulian suba makelo tusing maan malalinin Graméd sagetan suba liu ada buku-buku baru ané luung-luung. Nada suba majanji di list kakenehané, di subané ada modal tambahan di dompétné, bukubuku ento mesti belina. Honor tulisan ipuné di koran, minggu depan suba dadi kacairang, aha! Kéwala, buku baru lakar tetep makirig ulian suba uli pidan ia ngelah dot-dotan simalu, tustél kodak! “Da,” “Éngkén, Ra.” “Kamu kel énggal-énggal?” “Mm... Ndak.” “Mm... Mau anter liat-liat baju ama sepatu, ngga?” Sebeng pengidih ipunné Arra, duh, enyén ya kanti lakar tuara nyanggupin. Salingké Nada. “Mun ing ngidang, ing napa kok…” “Iyaa…” “Asyik, kejep kok.” Di keneh ipuné Nada, makeloké tuara kénkén Arra. Buka ngalebang I sesapi putih di tengahing taman sari, ngindang Arra menceg ditu dini. Dikénkéné misi ngejitin Nada kala ketara ngisiang dréssdréss dademenan ipuné. “Uba?” “Hahaha, uba. Yuk, cuzz balik.” “Arra,”

96


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Iya.” “Ga mampir makan dulu?” “Aku ga mam lagi. Nada mau beli makan? Aku temenin.” “Ih, ya uda aku ikut diet juga.” “Ish, apa sih.” “Haha, ngga ngga, aku juga uda mam tadi kok.” Yén diapi saja, Sang Kala nyidayang karerenang akejep, sinah lakaran tileh di subané. Tuara nguwah ané mula tuah dadi sesajan. Ané sesajan, ané kagandéng baan ipun jani tusing lebihan tekén timpal ipuné dogénan, lan ané pasti tuah enu dadi tunangan anak lénan. Nada, maekin kosné Arra mara buin nyidang ngarasayang angin peteng ento, nusuk manulang. “Nada, makasi ya.” “Iya, Ra.” “Ati-ati.” Néh san, buin akejep gén dayuh bulané kar ilang baan galang i matan ai. Kéwala setondén ento, enu maan galah diapin akejep lakar nyaputin ipian. Nada nyongkrak montorné, lampu-lampu di tengahan kamarné Arsa, Éka lan Éwik tondén kamatiang. Dinginé, mirib luungan di tengah kamaré mangungsi. Tuah Nada ané jani kéweh makeneh, di tengah enu makeneh kasisi, suba di sisi lakar kija? Entik Jempiring sisin pelinggih padma, putih baan sunar ipun i bulan. Apaké ada abedik rasa ané karasayang, nyautin uyang atiné sakabedik maguyang. Sedek nguda mangkin duh Ratu? Miik kemik bibih nylusup ngilu. Semeng, sunar Hyang Téja abedik lek-lekan, kailidin baan a guat ambu abu. Kéwala, abedik tuara ngranang ajerih mahasisya ané lakar maadu lomba pidarta Bahasa Jepang. Nada nyakupang limanné di aep palinggih kamar ipuné, ngencengang jas almamater ipuné, sayaga lakar malomba. “Da, kamu dah siap? Aku agak nervous.” “Aku juga agak nervous, Ra, hehe. Tapi, Do Our Best, ya!”

97


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

“Mm. Eh bentar ya, ambil helm.” “Ra,” “Iya.” “Diem bentar deh, iya, gitu dah!” Nada becat mesuang tustelné uli kantong jas ipuné, lantas jeprat lan jeprét. Nada makenyem. “Iih, tustel baru ya, Da?” “Iya, Ra, kanggoin. Ini honor tulisanku lho.” “Cieh. Lagi dong foto. Hehe.” Lantas buin Nada jeprat lan jeprét. Makebris Nada ningalin gayané Arra kafoto. Ra, payu jani apa ané aptiang uli makelo nyidang kaisinin. Nyidang ngelah tustel baan katuyuhan padidi, katuyuhan ané mula dademenan, nulis. Lan jiwatman kapertama ané kenyung manisné maguat di klisé kodakné, tuah kamu Ra. Jas almamater coklat nguda, jani suba ada di tongos lomba. Bani teka, bani matandang tanding, bani menang, bani kalah. “Ohayou gosaimashita, mina sama watashi no…” Mih Ratu, Nada ngajak Arra malengok ningalin abesik peserta lomba ané tampil simalu. Nada kanti ngaang, paesné macelempung ulung. Ento tuah tamiu Jepang ané milu malomba, abedik sing kel ada né ngadén tuah produk lokal. Nada dadi inget ngajak video kehidupan sehari-hari orang Jepang ane taen kaputer di malun kelasé baan Ibu Rita ipidan, vokalné persis sajan kakéto. Lan ané paling penting, lancar. Nada buin iseng nyledét timpal di sampingné, Arra jani suba makenyem, milu matepuk tangan. “Aduh... kénkén né, Ra?” Nada ngomong padidi jak déwékné. Diapin ituni das-dasan dadi lek-lek sesajan, ulian Nada maan marérén akejep, engsap jak hafal-hafalanné, pengalaman lomba mabasa Jepang payu nyengahang keneh ipuné, apang tusing puas malajin, lan lancar mabasa Inggris dogénan. Kawagedan nguasain makudang basa asing sanget kaperluang baan

98


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

panegaran iraga. Ah, apaké ento, adaké buin ané melahan tekén suba nyidang awaian ngajak ipun. Sing kéto, Nada? Maekin Bypass Ngurah Rai, ambu selem baduur mirib suba tuara nyidaang naanang kaliwat baatné, ulung sakabedik dadi telan ujan. “Ra, ujan, Ra? Aku bawa mantel kok, anggo mantel?” “Nda, Da, grimis gigis gén.” Nada ngimbuhin ilutan gas montor ipuné, ngalahang keneh ané sujatiné edot apang nyidang makeloan ada di jalan. Ngaé palaib montorné ngencangang buin abedik. Sagetan, uli ipidan kadén, kala ngaliwatin bandara I Gusti Ngurah Rai, ada kapal terbang mara lepas landas, rasa-rasa tuah a méter dogén di duur ipuné jak dadua. Nada makesiab, Arra sing kuangan makesiab. Nada ngarasayang anget di bangkiangné, ada duang menit, kadadua limanné Arra malekuk. Tuah tél-télan ujan ané paketak-tek di duur hélm ipuné jaka dadua ané ngisinin sepi tan pasuara ané makelo karasa. Wi katrima dados staff driki, ituni wi pun sign kontrak setahun, ga papa, Ra? Arra tuah nengil, nepaang lampu HPné mati ngilidang SMS ané mara kabaca. Ada kenyem abedik mentik di tanggun-tanggun bibih ipuné buka kapaksaang. Di tengah atiné, tuah semeng matimpal gulem. Patutné ipun milu bagia ulian i tunangan lancar énggal katerima dadi staff, di hotél berbintang, hotél ternama, mimbuh ada di luar negeri. Apa musti sangetang, diapi buin mimbuh lemah petengé naanang rindu, dingin kasaputin tejaning dadua paningalan ané sing taén mati. Ra, wi dot nyidang ngelahang kuasa nentuang takdir wi padidi, kerana ento wi musti sabedik-bedikné tergantung ngajak i ajik. Diapi ajik suba sayaga baan modal, amongkén ja, lakar nyakolahang wi di universitas dija ja. Astungkara, pilihan kampus wi sampun tepat, wi jagi membiayai kuliah wi nganggén béasiswa. Dukung wi ngih.

99


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Tekek gisian limanné Jung Dé dugas ento enu nyidang karasayang baan Arra. Angetné nuluh jeriji, nylusup tan dadi kisidang uli tengahing ati. Mentik dadi sekar ané setata makeneh karawat baan sunar ipun I cahya. Dadi rindu ané musti kuat ngalemeng kagulgul baan ingetan ujan lan panes. \ WCA, Wahana Citra Abadi. Nada nerima selebaran brosur ento uli Arsa nuju nyaluk bulan katiga masa trening kampusé di semestér lima ento. Masa treningé tuah nem bulan. Mahasiswa Jurusan Perjalanan Wisatané makejang nyemak tréning di Bali. Nada maan duman di travel di Dénpasar. Ari jak Arsa maan di airport. Arra jak Mira trening di travel di Sanur. “I Ari maan info uli kakak kelas ané jani trening di Singapura. Ipidan ia ngalih trening padidi léwat agén WCA ené. Jani mulai ada program tréning kerja ka Amerika, Da!” Kadadua paningalané Arsa ngendih baan bara dikala nuturang kabar ento ka Nada. Kabar baik. Buka ipian ipune ane maan kasatuaang ipidan, jani nemu jawabanné. “Da, milu yuk!” Nada siep. Kruna simalu ané ngalangin ulung munyin ipuné lakar nyautin, tuah modal. “Timpal-timpal di kelas liu tertarik Da. I Ari, Budi, kanti I Gobér. Luhluhné Alit, Mira, jak Arra masih. Tésné minggu dépan, Da. Syarat-syaratné makejang ada di brosuré.” Aksara suara lan wianjana lengkaranné Arsa ituni ento enu magrunyungan di tengah papinehné Nada, kala ipun mara neked di pondokné. “Mara teka Da. Kema nak ngajeng malu, kanggoang nak to, jukut kélor jak taluh dadar san gaé Bu.” Abet ibuné Nada ané negak di malun TV-né di kamar tamu. Nada ngancitang panekep goh nasiné di paon. Ada jukut don kélor, di sampingné ada taluh dadar, lan témpé magoréng lalah manis, ané dadi dademenan ibuné lan masih favorit ipuné. Boya ja ulian kasaderanan dedaaran nasiné ento ané ngaénang nyaliné kisut prajani ningeh anaké nyambatang

100


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

unduk modal. Kéwala, ibun ipuné mula teet ngajak pipis, boya ja mritpit, masih ulian ento ané payu nyidang ngentugin pamelin lengis montorné Nada. Tuah ulian ibunipuné masih ngelah cita-cita. “Bapaké nak suba ada ngelah tabungan telung dasa. Cita-cita ibué mani dini ngelah balé sik, tongos Nada natab mani kayangé ngantén.” Inget Nada ngajak munyin ibuné dugas ipidan. Nada mesuang brosur ané ituni kaédéngin baan Arsa, ada kenehné iseng nyambatang tekén ibuné, kéwala ané jani tingalin ipun ibuné ento tusing enu negak ditu di kamar tamu. “Bu...” Nada ngaukin. (masambung....)

Agus Sutrarama magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”.

101


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Putra Ariawan

puisi-puisi sisia smpn 6 tejakula

102


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Luh Mia Juni Antari

Tresnan I Mémé

Sakancan ané entasin, setata ada ané nampingin tiang Uli getih, ngantos suba kelih buka jani Ipun nindihin tiang Tusing ja lén Ento ulian i mémé ané magantung-gantung bok akatih Apang ngidaang mémé ngusud paukudan tiangé Apang ngidaang marengin natakin tis panes guminé

Tresnané mémé suba abias pasih Tusing mapuh tiang ngeték seka besik Mé, mémé. Diapin ja tresnan mémé buka kéto Enu masih liu ané malaksana corah Enu masih ané demen nglawan ipun Miribang ento suba alpaka guru, mé.

Luh Mia Juni Antari, embas ring Tejakula, 10 Juni 2007. Mangkin kantun masekolah ring SMPN 6 Tejakula, kelas VIII

103


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Luh Novita Aryanti

Ampehang Angin

Matan ai tusing buin katingalin Matan ainé suba engseb Mirib ia ngalidin I Bulan ané demen nongosin peteng Petengé jani, tusing cara peteng biasané Sepi. Mameteng. Tuah katimpalin desiran angin Ané ngampehang ipun ka déwék tiangé

Di muncuk punyan waruné Cingak tiang ada kedis mancegan, nanging ia ngilgilang Saru tekén déwékné tusing ngelah paémbonan Bengong ningalin kedisé ento Inget tiang belus-belusan ngalih ipun

Hmm. Matan ai ngancan tusing ngenah Tusing ada buin desiran angin ané manimpalin Sebet. Sebet buka kedisé ento ujanan.

Luh Novita Aryanti, embas ring Dénpasar, 17 Novémber 2007. Mangkin kantun masekolah ring SMPN 6 Tejakula, kelas VIII.

104


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Kitut

inget-ingetan peken bléléng; jaja lukis, jaja olén-olén, jaja orog-orog Kadék Sonia Piscayanti

D

ugas yang nu cerik, kira-kira kelas 3 SD, ibuk yangé sabilang wai nundén yang ka peken. Peken Bléléng. Ento sekitar tahun 1990-an, yang kan lahir tahun 1984, waktu yang kelas 3 berarti tahun 1992-

1993, nah ento masa-masa emas Peken Bléléngé. Sing ada peken ané melahan jak Peken Bléléng waktu ento. Top gati pekené. Murah meriah gati. Soalné ento peken ané paek jumah. Amen ka Peken Anyar, harus negak bémo, sing top dadiné. Sawiréh ongkos bemoné lumayan maal. Adénan beliang jaja. Nah né ané demenin gatiné amen mabalanja ka Peken Bléléng. Dagang jajané liu gati. Jaja apa alih ada. Apa gén ada. Sing sombong. Dagang jajané mebrarakan, uli lantai satu, lantai 2, pinggiran, tengahan, durian, makejang. Ada dagang jaja Bali, dagang jaja Jawa, dagang jaja China, dagang jaja Arab, ah makejang suba ada. Pluralisme gati jajané. Uli sekonden macelep ka tengah, uli di sisi suba cegat dagang jaja. Nah tapi ané paling top of the top, mula dagang jaja légendaris ané madan Mék Siti. Jani kaorahin, amen dot meli jaja ané jaan gati ané jani sing ada nak ngadep, coba meli mesin waktu, kembali ka

105


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

tahun 1990an-milu ngantri di warungné Mék Siti ené. Nak Bali ané suba teruji gati duegné ngaé jaja. Nah jani kal orahin jaja apa gén adepa. Pertama ané top gati-gatiné, juara satu. Jaja lukis. Nawang jaja lukis? Ento téh, jajané ané malakar aji ketan nto. Nah ané ngaranaang jaja lukisé né spesial gati sing lén tuah asané ané nyampuh tur teksturné lemuh gati. Ketanné to jeg aduh suba lemuh, pulen, halus, jeg jaan gati-gati. Adonané pas, masa uyah, mabesikan jak asan nyuh jak gulané, aduh. Suba tahun kuda jani, 2021? Mih kondén ada asané ané ngalahang jaja lukisné Mék Siti. Lanjut. Ané khas buin, bentukné. Sing segitiga ané cara lukis ané mainstream bentukné, né persegi panjang bentukné, ukurané mirib nem sénti kali dua sénti, cenik, tapi jaan gati. Pokokné jani kapah gati nepuk jaja lukis kéto. Persegi panjang. Ribet mungkin ngaé bentukné, presisi gati. Panjang kali lebar to persis ya. Luasné dua belas sénti persegi. Dagang jaja apa matematikawan Mék Siti? Wakakak. Ané juara dua jani. Jaja olén-olén. Mihhhh, Déwa Ratuuuuu. Nawang madan jaja olén-olén? Entooo téhh, ané jajané cara jaja uli, iris iris dadi lembar-lembar kéto. Tapi jaja uli kan biasané nganggo ketan putih, né nak ketan selem anggona, alias injin. Nawang injin? Black ketan. The ketan is black you know. Nah ento suba. Ané jaan gati, nak ketané lemuhhhhh gati-gati. Jani sing ada jaja olén-olén kéto lemuhné. Biasané katos, atau tengal, atau sambrag ketanné. Né nak sing. Melah gati. Cara sopan gati macelep ka bibihé, jeg sopan lan adem gati. Macelep ka kolongané lancar gati, cara naar makanan terbaik di dunia. Mih sayang gati waktu ento sing ada ané madan sosial média. Sing ngidaang upload di instagram. Jani lén nu Mék Siti madagang jek viral gati ba. Terakhir né, last but not least, alias, terakhir tapi bukan yang terburuk, héhé, orog-orog. Né buin, nawang sing madan orog-orog? Né adan jaja ané sesuai jak dwi sama lingga- éh apa dwi maya lingga ah- orog-orog. Asal mula jajané

106


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

né uli dija kadén, tapi sing penting, ané penting ento asané. Nah orog-orog né uli baas masi bahanné tapi macampur nyuh misi gula bali, jeg top gatiné. Biasané orog-orog né satu pakét jak bubuh gadang, ané maknyus tur legit gati. Soal harga, mimih mudahné. Ipidan né ngaba pis 500 gén magenep ti bakat. Biasané pis 500 to maan jaja lukis abungkus (5 pieces), jaja olén-olén abungkus (5 pieces), ajak orog-orog misi bubuh gadang. Jaan gati idupé pidan. Jani dija meli mesin waktu dik. Dot kemu buin. Jelap meli jaja gén.

Singaraja, 10 Méi 2021

Kadék Sonia Piscayanti, embas ring Singaraja, 4 Maret 1984. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média minakadi Jawa Pos, Koran Témpo, Bali Post miwah sané lianan. Cakepannyané sané sampun embas luiré “Karena Saya Ingin Berlari Saya Ingin Berlari” (Akar Indonesia, Yogyakarta, 2007), Buku Sastra “Literature is Fun” (Pustaka Ekspresi, 2012), “The Story of A Tree” (Mahima Institute Indonesia, 2014), The Art of Drama, The Art of Life (Graha Ilmu, 2014), A Woman Without A Name” (Mahima Institute Indonesia, 2015). Mangkin dados pamucuk ring Komunitas Mahima miwah dosén ring Jurusan Pendidikan Bahasa Inggris Undiksha.

107


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

Kamus

kamus bali – indonesia 1

be.du a lambat; lamban: kebon tiangé-- pesan ngedeng tenggala kerbau saya

lambat sekali menarik bajak; jlema --orang lambat (bodoh) 2

be.du a sama (tt nilai dl permainan kartu)

be.dud → bedut be.du.da n kumbang tanah yg gemar makan kotoran: tegeh-tegehan pakeber-né ulungné ka tanahé nglumbih tai, pb sejauh-jauhnya orang merantau akhirnya pulang juga ke kampung halamannya be.du.dis n sj kumbang 1

be.dug a bungkuk: tundun – punggung bungkuk; -- témpolin, pb orang yg

sudah kaya diperkaya lagi 2

be.dug n bedug

be.du.gal n darah yg membeku pd luka ayam aduan akibat terkena taji be.du.gal.an n 1 berisi bedugal: daki -- kotoran yg tebal pd kulit; 2 luka menahun pd ayam Be.du.gul n tempat pemujaan Dewi Sri yg terletak di hulu persawahan be.dut v lempar dg batu, bola, dsb; be.duta v dilemparnya dg batu, bola, dsb;

108


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

be.dut.ang v lempar dg batu, bola, dsb; be.dut.anga v dilemparkannya dg batu, bola, dsb; ka.be.dut v dilempar dg batu, bola, dsb; (oleh); ka.be.dut.ang v dilemparkan dg batu, bola, dsb (oleh); ma.be.dut v terlempar dg batu, bola, dsb; me.dut v melempar batu, bola, dsb: da -- timpal uli duri jangan memukul kawan dr belakang; me.dut.ang v melemparkan dg batu, bola, dsb be.duu n kucing hitam bé.ék a robek: anak buduh ento nganggon kamen -- orang gila itu memakai kain robek; bé.ék.an n robekan; bé.ék-bé.ék.an n kain (pakaian) yg sudah robek-robek; sisa potonganpotongan kain 1

be.em n darah yg telah kering

2

be.em n buah lontar yg telah tua

be.en, be.en.an a kaku (pd leher): baongné ~ lehernya kaku krn masuk angin atau salah tidur 1

bé.éng v menangis keras-keras: mara gisi suba -- baru dipegang sudah

menangis keras-keras; bé.éng-bé.éng v menangis berteriak-teriak 2

bé.éng → panes be.eng a 1 panas (krn sinar matahari): -- pesan ibi sanja kanti tiang tusing nyidaang sirep panas sekali tadi malam sampai saya tidak bisa tidur; 2 panas badan (demam): ia -- uling ipuan dia demam sejak dua hari yg lalu; 3 a hangat: nu -- awakné masih hangat badannya

1

be.et v lempar; pukul; be.eta v dilemparnya; be.et.ang v lemparkan;

109


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

be.et.anga v dilemparkannya; be.et.in v lempari; be.et.ina v dilemparinya; ka.be.et v dilempar (oleh); ka.be.et.in v dilempari (oleh); ma.be.et-be.et.an v berlempar-lemparan; me.et v melempar; me.et.ang v melemparkan; me.et.in v melempari 2

be.et → baat

be.ga a 1 bisu; pengucapannya tidak jelas; 2 bodoh be.gah a gembung (kebanyakan minum air): basangné -- nginem yéh perutnya kembung kebanyakan minum air bé.gak a banyak: -- maan bé banyak mendapat ikan bé.gal n 1 rampok; 2 perampok; bé.gala v dirampoknya; ka.bé.gal v dirampok (oleh); ka.bé.gal.an v kena rampok: cara cina~, ki sangat ribut; berteriak-teriak; ma.mé.gal v merampok; mé.gal v merampok be.ga.la, me.ga.la n bumbu bercampur daun singkong yg dimasukkan ke perut babi yg akan diguling be.ga.wan n gelar pendeta ksatria 1

beg.beg 1 v berulang-ulang; 2 a tetap; 3 a tidak ramping: I Madé -- mogbog

dogén tekén reramané I Made selalu berbohong pd orang tuanya: bangkiangné – pinggangnya tidak ramping 2

beg.beg, meg.beg v menangkap ikan kecilkecil di sungai; pa.meg.beg.an n alat untuk menangkap ikan kecil-kecil di sungai

110


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

bé.gé n bibir terbuka lebar be.geh 1 num banyak: -- ia maan bé ia banyak mendapat ikan; 2 a besar (tt pecah belah): mémé meli jeding ané – ibu membeli tempayan yg besar; 3 a segar: don kayuné -- kena ujan daun kayu itu segar kena hujan; be.geh.ang v banyakkan; be.geh.anga v dibanyakkannya; be.geh.in v perbanyak; be.geh.ina v diperbanyaknya; ka.be.geh.ang v diperbanyak (oleh); ka.be.geh.in v diperbanyak (oleh); me.geh.ang v 1 memperbanyak; 2 semakin banyak; me.geh.in v 1 memperbanyak; 2 semakin banyak; pa.be.geh.in v perbanyak; perbesar be.gér n pesolek; be.be.gér n pesolek: ~ bangkung, pb suka bersenggol-senggolan be.gig a jahil; suka mengganggu; be.gig.in v diganggu: ia sakit ~ timpal dia sakit diganggu teman; be.gig.ina v diganggunya: ia setata ~ tekén timpalné ia selalu diganggunya oleh temannya; ka.be.gig.in v diganggu (oleh); me.gig.in v mengganggu be.gi.na n sj kue dr pulut (biasanya untuk sajen); rengginang be.gug a angkuh; keras kepala 1

béh p bah; kata seru yg menyatakan penolakan, rasa kecewa, muak, jemu, dsb

(biasanya dipakai pd permulaan kalimat) 2

béh v berikan (dg maksud meminta sst): -- abedik minta sedikit; ke.béh.an v dimintai: tusing bani ~ tidak berani dimintai

beh.beh → bebeh be.ja → bejek

111


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

be.jad a sibuk: -- ngayahin tamiu sibuk meladeni tamu 1

be.ja.di n santan yg telah diambil minyaknya

2

be.ja.di, be.ja.di.nin v ganggu (tt ilmu hitam); be.ja.di.nan v kena ganggu; be.ja.di.nina v diganggunya; me.ja.di.nin v mengganggu

be.ja.gul n kayu penyangga atap yg berbentuk bujur sangkar be.ja.na n air celupan be.jek v remas; be.jeka v diremasnya; be.jek.an n remasan; irisan bawang dll berisi minyak kelapa dipakai sbg lauk; be.jek.ang v remaskan; be.jek.anga v diremaskannya; be.jek.in v bubuhi, isi sst (cabai) dg diremas; be.jek.ina v dibubuhinya; diberinya sst (cabai) dg diremas; ka.be.jek v diremas (oleh): bokné ~ rambutnya diremas; ka.be.jek.ang v diremaskan (oleh); ka.be.jek.in v diremasi (oleh); ma.be.jek v teremas; me.jek v meremas: ~ nyuh apang pesu santen meremas kelapa (yang sudah diparut) agar keluar santan; me.jek.ang v meremaskan; me.jek.in v meremasi be.jel → bedel bé.ji Asi n permandian; pancuran; sungai: ida lunga ka -- beliau pergi ke permandian; nga.bé.ji.ang v (iringan upacara) menuju ke permandian (yang suci) be.ji.gar a nakal; kurang sopan; suka mengganggu

112


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

be.jing → blejing be.jig v tidak kalem; selalu berlari ke sana kemari (tidak bisa diam) 1

be.jug n onggok: akudang – beberapa onggok; a.be.jug n seonggok; sejumlah yg besar; be.jug.an n onggokan; be.jug.ang v onggokkan: ~ suba luluné ditu onggokkan saja sampah itu di sana; be.jug.anga v dionggokkannya; ka.be.jug.ang v dionggokkan (oleh); ma.be.jug v beronggok; me.jug.ang v mengonggokkan

2

be.jug, ma.be.jug v jatuh tersimpuh, terjatuh

bek a penuh; banyak: suba -- anak ditu dugas tiang teka sudah banyak orang di sana ketika saya datang; I Nyoman -- ngelah pipis I Nyoman banyak mempunyai uang; bek.an a kepenuhan; bek.ang v penuhkan; bek.anga v dipenuhkannya; bek.in v penuhi; ~ jedingé penuhi tempayan itu; bek.ina v dipenuhinya: kopiné ~ aji yéh kopi itu dipenuhinya dg air; bek-bek.an a 1 kemasukan air (tt telinga); 2 terasa penuh menerima nasihat atau makian; ka.bek.ang v dipenuhkan (oleh); ka.bek.in v dipenuhi (oleh); ke.bek a pasang: yéh pasihé -- air laut pasang; nge.bek.ang v 1 semakin penuh; 2 memenuhkan; nge.bek.in v memenuhi be.ka.kak n ayam panggang be.ka.sam → bukasem be.ka.yu n kue dr tepung beras untuk upacara

113


Suara Saking Bali

1

Édisi LXV | Maret 2022

bék.bék v buka (pintu, mata); bék.béka v dibukanya: jelananné ~ pintu itu dibukanya; bék.bék.ang v bukakan; bék.bék.anga v dibukakannya; ka.bék.bék v dibuka (oleh); ka.bék.bék.ang v dibukakan (oleh); mék.bék v membuka: kanteg kalemah ~ mata sampai pagi membuka mata; mék.bék.ang v membukakan

2

bek.bek v 1 beri berturut-turut; 2 isi sampai penuh; bek.beka v 1 diberinya berturut-turut; 2 diisinya sampai penuh; bek.bek.in v 1 beri berturut-turut; 2 isi sampai penuh; bek.bek.ina v diberinya terus-menerus; diisinya sampai penuh; ka.bek.bek v diisi sampai penuh (oleh); ka.bek.bek.in v diberi terus-menerus (oleh); diisi sampai penuh (oleh); mek.bek v memberi berturut-turut; memberi terus-menerus; mek.bek.in v memberi berturut-turut; memberi terus-menerus

2

bek.bek → 2bebek bek.bek.an a susah bernapas (krn asap, debu, kurang udara, tenggelam, dsb)

be.kek v bekuk; be.keka v dibekuknya: malingé ~ maling itu dibekuknya; ka.be.kek v dibekuk (oleh); ma.be.kek v terbekuk; me.kek v membekuk: ia ~ maling dia membekuk pencuri be.ké.kok 1 n anak ayam bekisar yg induknya ayam buras; 2 a sumbang (tt suara) 1

be.kel n bekal; be.be.kel.an n perbekalan; be.kel.ang v bekalkan; pakai bekal; bawa untuk bekal;

114


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

be.kel.anga v dibekalkannya; dipakainya bekal; dibawanya untuk bekal; be.kel.in v bekali; beri bekal; be.kel.ina v diberinya bekal; dibekalinya; ka.be.kel.ang v dibekalkan (oleh); dipakai bekal (oleh); ka.be.kel.in v dibekali (oleh); ma.be.kel v berbekal; me.kel.ang v membawa untuk bekal; me.kel.in v membekali 2

be.kel, pa.me.kel n majikan; pra.be.kel n kepala desa; pra.be.kel.an n wilayah kekuasaan seorang prabekel, biasanya meliputi beberapa desa

1

be.kem → blekem

2

be.kem n sj ikan laut yg kecil

be.kén adv hanya; cuma bé.ki, be.bé.ki a suka mengganggu; suka mengusik; bé.ki.nin v ganggu; bé.ki.nina v diganggunya; ka.bé.ki.nin v diganggu (oleh); mé.ki.nin v mengganggu; mengusik: sing dadi ~ anak cenik tidak boleh mengganggu anak kecil be.ki.cot n bekicot be.ki.sar n anak ayam hutan yg induknya ayam buras be.ku.keng n kepompong be.ku.kung n kepompong (masambung...)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

115


Suara Saking Bali

Édisi LXV | Maret 2022

116


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.