Από την Λευκή Γαλήνη στις Άρπυιες Η Ομηρική κλίμακα των Ανέμων1 Του Κώστα Αντύπα
Στις αρχές του 18ου αιώνα, ο William Defoe κατέγραψε μια δωδεκάβαθμη κλίμακα έντασης του ανέμου, την οποία χρησιμοποιούσαν οι εγγλέζοι ναυτικοί πιθανώς από τον Μεσαίωνα2.
καθιερώθηκε λατρεία των ανέμων στους Δελφούς6. Το ανεμολόγιο του Ομήρου περιλαμβάνει τέσσερις ανέμους: βορέης, νότος, ζέφυρος και εὖρος. Η λέξη βορέης μάλλον σχετίζεται με την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή ρίζα *g er- ή *g or («βουνό»)7. Αν δεχτούμε την υπόθεση αυτή, τότε ο βορέης σημαίνει ό,τι και η σημερινή τραμουντάνα (tramontana): ο άνεμος που πνέει από το βουνό. Αναλογικά, οι Ὑπερβόρειοι, μια λέξη που συναντάται για πρώτη φορά στον επικό κύκλο8, πρέπει αρχικά να είχε την σημασία «εκείνοι που ζουν πέρα από τα [βόκλίμακα αυτή ήταν καθαρά εμπειρική και όριζε με λέξεις ρεια] όρη». την ισχύ του ανέμου. Ένας αιώνα αργότερα, ο ναύΟ νότος είναι ο υγρός άνεμος· η λέξη προέρχεται από αρχος Beaufort κωδικοποίησε τη ναυτική τη ρίζα *sn-et- ή *sneh2 («πλέω», «κολυμπώ») εμπειρία σε μια παρόμοια κλίμακα, χρησιμοκαι είναι ετυμολογικώς συγγενής με τα ποιώντας αριθμούς και όχι λέξεις για τις ρήματα νάω και νέω9. Από το δυτικά, βαθμίδες της. Η κλίμακα Beaufort από το ζόφος (σκοτάδι), πνέει ο ζέαναφερόταν όχι μόνο στην ισχύ φυρος10. Σε επιγραφή της Γραμτου ανέμου, αλλά στις συγκεμικής Β υπάρχει αναφορά σε κριμένες επιπτώσεις κάθε γυναίκες από τη Ζεφύρα της βαθμίδας έντασης στα παΜικράς Ασίας, που αργόνιά των πλοίων: έτσι στη τερα ονομάστηκε Αλικαρβαθμίδα 0 τα πανιά κρένασσός11 (ze-pu2-ra-ο12). μονται αδρανή πάνω στις Αν δεχτούμε ότι η Ζεφύαντένες, στα 5 μποφόρ το ρα-Αλικαρνασσός πήρε καράβι ταξιδεύει με όλα το όνομά της από την τα πανιά ανοιχτά, στα 6 χαρακτηριστικά δυτική μποφόρ αρχίζει να μειώθέση της στον Κεραμεινει την ιστιοφορία του και κό Κόλπο, τότε μπορούμε στην τελευταία σκάλα, στα να υποθέσουμε ότι ήδη 12 μποφόρ, κανένα πανί από τη Μυκηναϊκή Εποχή δεν μπορεί να αντέξει τη δύο άνεμος του δυτικού τεταρναμη του ανέμου3. τημορίου ονομαζόταν με λέξη Κάτι αντίστοιχο με την κλίμακα συγγενή προς το ζέφυρος. Το Μποφόρ διακρίνουμε αμυδρά και ν ομ Τέλος, ο εὖρος πιθανώς προέρχεται ω μ ηρι στο ομηρικό έπος. Φυσικά, σε καμία ανέ κό α από το ρήμα εὕω13 («ψήνω», «καψαλίζω», ν ω νεμολ ρ ά περίπτωση δεν μπορούμε να μιλήσουμε σ σ όγιο των τε «ξηραίνω») με τη δασεία να χάνεται σε για κωδικοποίηση· όπως θα προσπαθήσουαναλογία προς το αὔρη, την «πνοή του ανέμε να δείξουμε παρακάτω, στην ομηρική ποίηση μου»14. Ο εὖρος είναι ένας ξηρός (και στο Ιόνιο πέλαγος, υπάρχει κάποια στοιχειώδης κατάταξη της ισχύος των ανέμων πολύ θερμός κατά το θέρος) ανατολικός άνεμος. ανάλογα με τις επιπτώσεις τους στην ιστιοφορία. 6 Ηρόδoτος, 7.178. Η γνώση σχετικά με τους ανέμους και τα ατμοσφαιρικά φαινόμενα 7 Pokorny, 477-8· Chantraine, λήμμα Βορέας, 185. Πάντως, ο Beekes, χωρίς αποτελούσε και αποτελεί βάση της ναυτικής τέχνης. Ήδη σε επινα απορρίπτει την άποψη αυτή, εκφράζει έντονες αμφιβολίες ακόμη και για γραφές της Γραμμικής Β από την Κνωσό αναφέρονται προσφορές την ινδοευρωπαϊκή προέλευση της λέξης (Beekes, 2010, λήμμα βορέας, 227). Σχετικά με τις επιφυλάξεις του Beekes, θα πρέπει να σημειώσουμε σε κάποια a-ne-mo i-je-re-ja (ἀνέμων ἱέρεια)4. Στην Αίγυπτο, κατά ότι για ένα κάτοικο των παραλίων της βόρειας Μεσογείου θα ήτα πολύ την εποχή του Νέου Βασιλείου, καταγράφεται μια θεά και ένας δύσκολο να δώσει στον Βοριά όνομα που να μην τον συσχετίζει με την θεός των ανέμων5. Στην Ελλάδα, μετά την εκστρατεία του Ξέρξη, προέλευσή του από «βορινά βουνά».
Η
1 Εισήγηση στο ΚΘ Σεμινάριο Ομηρικής Φιλολογίας, Ιθάκη, 28-30 Αυγούστου 2015. 2 Defoe, 1704, κεφ. 2. Σχετικά με μια προγενέστερη καταγραφή αυτής της εμπειρικής κλίμακας, αλλά χωρίς κωδικοποίηση σε συγκεκριμένες βαθμίδες, βλ. το βιβλίο που εξέδωσε το 1697 ο θαλασσοπόρος, εξερευνητής και πειρατής William Dampier, A New Voyage Round the World, (Dampier, 1927). 3 Σχετικά με τις εμπειρικές κλίμακες ισχύος του ανέμου κατά τη σύγχρονη εποχή, βλ. Lamb, 1991, 71, πίνακας 9. 4 Σχετικά με το θέμα, η πληρέστερη πραγματεία είναι Hampe, 1967· βλ. επίσης, Ventris-Chadwick, 1973, 127 και 304-8· Bartoněk, 128. 5 Budge, 1960, 632.
34 Περιπλους 111
8 Ὁμηρικός Ὕμνος Εἰς Διόνυσον (Ι), 29. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, 4.32, οι Υπερβόρειοι αναφέρονται στους Ἐπιγόνους και στον Ησίοδο. 9 Pokorny, 971-2· Chantraine, 1968, λήμμα Νότος, 758· Hofmann, 1974, λήμμα νότος, 265· Beekes, 2010, λήμμα νότος, 1025. 10 Chantraine, 1968, λήμμα Ζέφυρος, 399. Πιθανώς, προέρχεται από κάποια μη ινδοευρωπαϊκή ρίζα. 11 Στράβων, 14.16. 12 Σύμφωνα με τον Uchitel, 1984, 258, πρόκειται για γυναικείο κύριο όνομα. Όμως, θα παρατηρήσουμε ότι ο τύπος ze-pu2-ra-o είναι, μάλλον, γενική πληθυντικού. 13 Στο εὕω διακρίνουμε την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή ρίζα *h1eus- (= καίω) (Beekes, 2010, 486, λήμμα εὕω). 14 Chantraine, 1968, λήμμα Εὖρος, 387· Hoffmann, 1974, λήμμα Εὖρος, 111.
