Medici.com 106 by Medici.com

www.medicicom.com Univerzitetski klinički centar RS - intervju:

Dr Diego Gonzalez Rivas GODINA XVIII • BROJ 106 • AVGUST 2021 • CIJENA 6 KM, ZA INOSTRANSTVO 4 EUR • DVOMJESEČNIK • DISTRIBUCIJA PUTEM PRETPLATE

Svetska nagrada za pronalazaštvo

Gordana Vunjak Novaković Akademik V. Kanjuh

Pitanja i odgovori čovečanstva na COVID-19 Dr sc. med. Nenad Živković

Spinalna patologija Prof. dr Tamara Kovačević Preradović

V kongres kardiologa Republike Srpske Dr Vladimir T. Jokanović

Umetnik koji vaja, piše i leči

PLUS

NMK • STRUČNI SKUPOVI • INFO

P O Z I T I V N E

F R E K V E N C I J E

UKC RS-Intervju:

Dr Diego Gonzalez Rivas

Uvodna reč Leto je već odavno u punom zamahu. No, ovo leto se ne da! Joguni se, otima i prkosi i uporno hoće da bude ono što nije, da se otrgne njemu namenjenoj ulozi u univerzumu. Planeta je „prsla“ na nespojive komadiće! Tamo negde, kiše ne prestaju, vetrovi ne miruju… Udruženi, jaki i moćni, opominju „maloga“ čoveka na njegov položaj „praha“ u nepreglednom lavirintu univerzuma. Na to, da je i u svojoj „praškastoj“ formi silan i nemaran, bahat i neposlušan! Da ne poštuje prirodu i da je obezvređuje! A ona, ljuta i povređena, nemilosrdno uzvraća svom svojom silinom! Poplave, bujice, požari biblijskih razmera... katastrofe. Zgrčena i ukočena lica, suze, vapaji i beznađe nesrećnika koji su imali bliski susret sa tim pošastima! Čoveče, opameti se!!! Uspeo si u mnogočemu, ali prirodu i njene čelične stiske, nikada nećeš pokoriti! Svedoci smo o vremenu, ali i ono o nama. Vreme je staza po kojoj hodimo, koja nas gradi i diže, koja nas uzima, spušta, ali i otresa i krši... visoka klackalica između rađanja i umiranja. Opet, ovamo negde, vreli letnji dani u punom zamahu! Vrelina uzima maha. Sunce ne zna za kompromis! Nebo je zaboravilo kako izgledaju oblaci, a spržena zemlja otvara svoju utrobu vapeći samo za kojom kapljicom kiše! Previsoke temperature koje prelaze 40 stepeni Celzijusa, iznenadile su i sam avgust! Vremešni ljudi govore da ne pamte ovako visoke temperature, a zvanična meteorologija kaže da su ovakvi temperaturni maksimumi zabeleženi samo još predaleke 1905. godine! Zato smo ovih dana nekako sporiji, tromi, umorni i istrošeni! Kao da nam nedostaje snage i u mentalnim i u fizičkim baterijama. Kao da ih je žeženo sunce i prejako UV zračenje ispraznilo. Pa i čovek je mašina! Složena biološka mašina koja se „haba“ i troši, a sve što se troši to i dotrajava! Da bi produžio vek trajanja i čovek mora da se „održava“! Treba mu odmor i dobar „punjač“ kako bi svoje mentalne i fizičke baterije, koje su već poodavno na „leru“, dobro napunio. A na prostranom i usamljenom nebu, užareno sunce poskakuje. Akordi i note najdivnijih boja. Dodiri toplote koji nas bezuslovno pozivaju na odmor i potpuno prepuštanje trenucima opuštanja. Harmonija cvetnih boja, orkestarski poj svitaca u vrela letnja predvečerja, savršena kompleksnost mirisa i jutarnje rose, buđenje ljubavi… U nama i oko nas, predivan osećaj strahopoštovanja prema letu i svoj njegovoj nepredviđenoj ćudi, lepotama, čarima ali i “pakostima”. Teško je odoleti njegovom zovu i ne predati se uživanju u gracioznosti i razuzdanosti njegove slobode. Pod mesečevom svetlošću leto poprima zanosne strasti. Za letnjih noći otvaraju se svi prozori, razmiču nemirne zavese i bude se letnje haljine od svile, čežnje, svetlosti i želje... krune se oblaci od vreloga sna sanjajući ljubavnu vatru avgusta… vreme polako prestaje da postoji! Reinkarnacija duha i tela... terapija uma! Uživajte!!! U svetlu rečenog i ekipa časopisa „Medici.com“, našla se u procepu trenutka! Između rada i zasluženog odmora, odlučila je da i ovim, 106-tim „užarenim“ paketom, ponovo opravda status Vašeg vernog i sveobuhvatnog informatora. U njega je s dušom pakovala sve za šta je verovala da bi Vas, naše odane čitaoce, moglo zanimati ili osvežiti na ovim ekstremnim vrelinama. Pa, zaronite ponekad i međ’ redove ovog osvežavajućeg pisanog „napitka“, prijaćeVam! Pozdravljamo Vas, uz iskrene želje da Vam more i talasi, duge peščane plaže i hladna pića koja vam se slivaju niz grlo, planine i sveži povetarci, budu baš ti moćni „punjači“ kojima ćete napuniti svoje mentalne i fizičke baterije. Ostajte nam u zdravlju! Vaš “Medici.com” Vera Pušac, direktor

Prof. dr Tamara Kovačević Preradović

V kongres kardiologa RS

Softversko rješenje za ZU

CAREOLL

Karcinom bubrega

Svetska nagrada za pronalazaštvo

Gordana Vunjak Novaković

Dr sci. med. Nenad Živković

Spinalna patologija

Dr Vladimir T. Jokanović

Umetnik koji vaja, piše i leči

Akademik V. Kanjuh

COVID 19

Dr Ana Karadžić

Duboka venska tromboza

UKC RS

Info bilten

98 Glavni urednik: prim. dr Momir Pušac Izvršna urednica: Anđa S. Ilić Tehnički urednik: Sretko Bojić; Lektor: Biljana Kuruzović

Stručno naučni konzilij redakcije: akademik prof. dr Miodrag Ostojić, akademik prof. dr Drenka Šećerov-Zečević, akademik prof. dr Miodrag Čolić, prof. dr Zoran Popović, prof. dr Miodrag Jevtić, prof. dr Zoran Rakočević, prof. dr Vaso Antunović, prof. dr Danica Grujičić, prof. dr Ljiljana Vujotić, prof. dr Srboljub Golubović, prof. dr Duško Vulić, dopisni član ANURS, prof. dr Duško Vasić, prof. dr Zdenka Krivokuća, prof. dr Senad Mehmedbašić, prof. dr Sandra Lazarević, mr. sc. ph. Pero Rokvić, mr. ph. Nataša Grubiša, prof. dr Snežana Pejičić, dr sc. med Slavica Žižić-Borjanović, prof. dr Nebojša Kavarić, akademik prof. dr Enver Zerem i prof. dr Elizabeta Ristanović. Stručni savjet redakcije: prim. dr Lela Popović, prim. dr Slavko Dunjić, prim. dr Mira Popović, mr. ph. Dragana Reljić, dr Rade Dubajić, dr Danica Mihajlović, mr Živana Vuković-Kostić, mr. sci. med. dr Branislav Lolić, prim. dr Boro Gužvić, dr Dušan Bastašić, dr Goran Račetović, mr. ph. Rada Krća i Nataša Aleksić Redakcija: 78000 Banja Luka, Branka Ćopića 15, Tel: +387 (0)51 318 606, +387 (0) 65 603 346; e-mail: medici.com@blic.net; www.medicicom.com Izdavač: “Udruženje Medici.com” Banja Luka, Branka Ćopića 15 Direktorica: Vera Pušac Prodaja, marketing, promocija u BiH: Jelena Pušac Broćilović Promocija i marketing u inostranstvu Beoimpex AD Beograd tel. +381 11 38 09 715 Pravni savjetnik: Advokat dr Jovana Pušac, Banja Luka, tel. +387 65 692 377 Foto: Bojan Crnokrak, tel. 066/454-211; Štampa: ”Atlantik bb” Banjaluka Tiraž: 3.000

107. broj izlazi u oktobru 2021. godine

Rješenjem Ministarstva prosvjete i kulture RS broj 6-09-3783/03 od 25.09.2003. upisano u Registar javnih glasila pod r. br. 430. Svako umnožavanje, reprodukovanje i kopiranje dijela ili cijelog materijala iz časopisa i www izdanja dozvoljeno je isključivo uz pismenu saglasnost izdavača.

Z D R AV S T V O - d o g a đ a j i

ovodom 14. juna, Svjetskog dana dobrovoljnih davalaca krvi, Udruženje dobrovoljnih davalaca krvi Grada Banjaluka, u saradnji sa Zavodom za transfuzijsku medicinu Republike Srpske, obilježilo je ovaj značajan datum proslavom i svečanom manifestacijom 11. juna 2021. godine u Banjaluci. Brojne akcije dobrovoljnog davanja krvi i aktivnosti održane su tokom dvije sedmice uoči Svjetskog dana dobrovoljnih davalaca krvi, kao i poslije, a centralna manifestacija održana je na Trgu Krajine u Banjaluci 11. juna u 12 časova. U akcijama dobrovoljnog davanja krvi učestovali su brojni dobrovoljni davaoci krvi iz privatnog i javnog sektora. Na dan obilježavanja Svjetskog dana dobrovoljnih davalaca krvi, aktivnosti su počele u Zavodu za transfuzijsku medicinu RS medijskim nastupom direktorke Zavoda Gordane Guzijan u Jutarnjem programu Radio Televizije Republike Srpske. Direktorka je kasnije dobrovoljno darovala krv zajedno sa ostalim predstavnicima aktiva dobrovoljnih davalaca krvi, između ostalog, predsjednikom Saveza dobrovoljnih davalaca krvi Republike Srpske Mirom Anđelićem i sekretarom Crvenog krsta Zvečan Tomislavom Katićem. Na svečanoj manifestaciji na Trgu su se okupili predstavnici 36 aktiva dobrovoljnih davalaca krvi Saveza dobrovoljnih davalaca krvi Republike Srpske, ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, direktorka i predstavnici Zavoda za transfuzijsku medicinu Republike Srpske, gradonačelnik Banjaluke, predstavnici Crvenog krsta Republike Srpske, Univerzitetskog Kliničkog centra Republike Srpske i Društva dobrovoljnih davalaca krvi Laktaši, predsjednik Skupštine Grada Banjaluka, direktor Fonda zdravstvenog osiguranja Republike Sprske, direktorka Doma zdravlja, kao i višestruki dobrovoljni davaoci krvi. Ovom prilikom dijeljeni su informativni leci o značaju dobrovoljnog davanja krvi i zainteresovanim građanima pružene su informacije o proceduri dobrovoljnog darivanja krvi. Susret je završen svečanim ručkom i dodjelom priznanja višestrukim dobrovoljnim davaocima krvi koje je organizovalo Udruženje dobrovoljnih davalaca krvi Grada Banjaluka. 8

Svjetski dan dobrovoljnih davalaca krvi

Daruj krv da život teče dalje

Uoči praznika dobrovoljnih davala- zaštite Republike Srpske Alen Šeranić, ca krvi, medijima su se obratili, izme- direktorka Zavoda za transfuzijsku među ostalih, ministar zdravlja i socijalne dicinu Republike Srpske Gordana Guzi-

Z D R AV S T V O - d o g a đ a j i

jan, predsjednik Udruženja dobrovoljnih davalaca krvi Grada Banjaluka Ljubiša Batar i predsjednik Saveza dobrovoljnih davalaca krvi Republike Srpske Miro Anđelić. Ministar Šeranić je svim dobrovoljnim davaocima krvi čestitao ovaj dan i istakao: „Zavod za transfuzijsku medicinu RS je učinio mnogo u posljednje dvije-tri godine te se u naučnom i stručnom smislu postavio na jednu višu stepenicu. Pored onoga što prikupljanje i distribucija krvi sami po sebi znače, imamo mogućnost da pravimo i različite vrste pripravaka od krvi koji u terapijskom i dijagnostičkom smislu mnogo znače. Nažalost, pandemija je doprinijela manjem broju doza krvi nego što je uobičajeno, ali, na sreću, to nije uticalo na pružanje redovne zdravstvene zaštite“. Direktorka Zavoda istakla je da se 14. jun u svim zemljama proslavlja kao Svjetski dan dobrovoljnih davalaca krvi povodom datuma rođenja Karla Lajdštajnera, naučnika koji je zaslužan za otkriće krvno-grupnog sistema ABO. Iskazala je zadovoljstvo činjenicom da se veliki broj dobrovoljnih davalaca krvi širom Republike Srpske odazvao akciji povodom obilježavanja Svjetskog dana DDK te navela da je važno kontinuirano podizati svijest društva o potrebi dobrovoljnog davanja krvi, jer je ova dragocjena tečnost pacijentima potrebna tokom cijele godine. Ljubiša Batar je naveo da je zadovoljan uspješnim akcijama dobrovoljnog davanja krvi povodom Svjetskog dana DDK i organizacijom Svjetskog dana dobrovoljnih davalaca krvi. Slogan Svjetske zdravstvene organizacije je: „Daruj krv da život teče dalje“. Ovaj dan je prilika da se podsjetimo na značaj obezbjeđivanja krvi za pacijente

i da zamolimo sve zdrave ljude da uljepšaju dan i sebi i drugima i da se pridruže humanoj porodici dobrovoljnih davalaca krvi. Iako je krv potrebna pacijentima svaki dan u godini, cilj obilježavanja 14. juna je podizanje svijesti o potrebi za si-

gurnom i bezbjednom krvlju te da se oda priznanje svim dobrovoljnim davaocima krvi za njihovu solidarnost, humanost i spremnost da pomognu onima kojima je krv najpotrebnija. Svi učesnici svečane manifestacije čestitali su dobrovoljnim davaocima krvi njihov praznik i poželjeli im sreću i dobro zdravlje te da što duže budu u prilici dobrovoljno davati krv. Danijela Lukić

28 juli - Svjetski dan hepatitisa

Hepatitis ne može da čeka

druženje oboljelih od hroničnih virusnih hepatitisa “B18” sa lokalnim sjedištem u Gradu Banjaluka i djelovanjem na području Republike Srpske približava se 17-oj godini kontinuiranog rada. U početku je bilo usmjereno na povećanje obima prava oboljelih. Rezultat takvih upornih aktivnosti se ogledao u finansiranju troškova liječenja ovih pacijenata koje je finansirao Fond zdravstvenog osiguranja RS. Istovremeno, zahvaljujući agilnosti prvog i današnjeg predsjednika pomenutog udruženja Zdenka Simonovića mnoge akcije su internacionalizovane posredstvom adekvatnih projekata. Njihovom realizacijom bila je prepoznata i uključenost relevantnih zdravstvenih institucija RS, kao što je Infektivna klinika Univerzitetskog kliničkog centra i nadležno republičko ministarstvo. Putem obuke ljekara porodične medicine o hepatitisima nastojalo se pratiti, ali i primijeniti, najnovija saznanja u vezi sa prevencijom, dijagnostikom i liječenjem ovih oboljenja. Približavanju cilju SZO o njihovoj eliminaciji do 2030. godine svakako će najviše doprinijeti nova, kako je kompetentni medicinski stručnjaci nazivaju, revolucionarna terapija. Efikasnost se postiže samo nakon tri mjeseca uzimanja lijeka (jedna tableta dnevno). Troškove liječenja finansira Fond zdravstvenog osiguranja. U skladu s tim i aktivnosti Udruženja gube smisao intenziteta u tom pravcu. Ali ono ostaje vidljivo u javnom prostoru kao najmjerodavniji upravljač svjesnosti o hepatitisima. To ilustruje redovno uključivanje u internacionalno obilježavanje ovog dana, kao što je bilo i ove godine. Svjetski dan hepatitisa se obilježava 28. jula, dan koji je odabran u čast rođendana profesora B. S. Blumberga, nobelovca, zaslužnog za otkriće hepatitis B virusa. Virusni hepatitis – bolesti poznate kao hepatitis A, B, C, D i E – pogađa stotine miliona ljudi širom svijeta, uzrokujući akutne i hronične bolesti jetre i uzrokuje smrt zbog ciroze ili raka jetre. Hepatitis A se širi bliskim kontaktom sa zaraženom osobom, rjeđe putem zaražene hrane i vode, a može i seksualnim kontaktom. Najčešće obolijevaju djeca školskog i pretškolskog uzrasta. Ostavlja doživotni imunitet. U prevenciji ovog oboljenja najveći značaj ima održavanje higijene i obezbjeđivanje higijenski ispravne vode za piće. Anđa s.Ilić

Z D R A V S T V O

Univerzitetski klinički centar Republike Srpske, Intervju:

Dr Diego Gonzalez Rivas Tehnologija koja će promijeniti svijet hirurgije

Dr. Diego Gonzalez Rivas diplomirao je na Univerzitetu Santiago de Compostela i Koledžu liječnika i hirurga Univerziteta Coruña (MD). Prošao je obuku iz opšte hirurgije, torakalne kirurgije i transplantacije pluća u Univerzitetskoj bolnici Coruña. Nakon godinu dana rada u Univerzitetskoj bolnici u Santiagu pridružio se fakultetu u bolnici Coruña, a trenutno je torakalni hirurg na univerzitetu Coruña i aktivan je član programa transplantacije pluća (godišnje se obavi oko 40 slučajeva). On je tvorac jedinice za minimalno invazivnu torakalnu hirurgiju koja radi u bolnici Coruña, bolnici Quiron, medicinskom centru San Rafael i Modelo. Dr Gonzalez Rivas je evropski sertifikovani hirurg od 2010. (FECTS). VATS lobektomiju započeo je 2007. godine nakon što je naučio tehniku na Cedars Sinai. Nakon 100 velikih resekcija posjetio je medicinski centar Duke kako bi naučio tehniku dvostrukih luka kod dr Thomasa Damica. Nakon što je stekao iskustvo s ovom tehnikom, prešao je na pristup s jednim portom. Pionir je u svijetu uniportalne VATS lobektomije (prvi slučaj u junu 2010.), a objavio je nekoliko radova koji opisuju ovaj postupak i rezultate u svjetskim medicinskim časopisima i udžbenicima torakalne kirurgije.

osjeta svjetskih stručnjaka Univerzitetskom kliničkom centru RS u gradu Banjaluka, održava kontinuitet edukacije. To svjedoči i datum 23. jul 2021. godine, kada je dr Diego Gonzalez Rivas koji je internacionalni stručnjak iz oblasti torakalne hirurgije, “počastio” kolege najprije predavanjem, a onda zajedno sa njima izveo dvije hirurške intervencije. Imali smo

zadovoljsto i čast što nam je upriličen razgovor sa njim. Uvaženi dr Diego ponovo ste u UKC RS. Šta vas je to motivisalo? Prilično sam uživao u svom prethodnom boravku i onda sam razgovarao sa Markom (dr Marko Kantar, aktuelni načelnik Klinike za torakalnu hirurgiju) o saradnji sa vašom bolnicom. On mi je rekao da trenutno radi na jednom zanimljivom, teškom slučaju. Imao sam nekoliko slobodnih dana i odlučio da dođem da riješimo zajedno taj zdravstveni problem. U pozadini je bila namjera da učvrstimo saradnju. Korak bliži budućnosti. Možete li nam opisati intervenciju koje ste izveli? Ovdje je bila riječ o pacijentu sa centralno lociranim tumorom, koji zahtijeva

Z D R A V S T V O

rekonstrukciju bronha, a možda i arterije. To su rijetki slučajevi. Većina hirurga ovaj zahvat ne rade uniportal VATS metodom (video potpomognuta toraskopska hirurgija), koja je minimalno invazivna. Oni su primjenjivali klasičnu metodu - otvaranje grudnog koša pacijenta izvodeći pneumonektomiju, zahvat koji podrazumijeva odstranjenje cijelog plućnog krila. Mi smo pokušali da očuvamo dvije trećine plućnog krila sa malim rezom. U takvim slučajevima to se smatra minimalno invazivnim zahvatom.

Dr Diego ponovo u UKC RS Univerzitetski klinički centar Republike Srpske 24. avgusta 2021. godine (utorak) organizuje MasterClass iz oblasti uniportalne video - asistirane torakoskopske hirurgije pod nazivom „Tips and tricks for Uniportal VATS sleeve resections“. Stručnu obuku će držati dr Diego Gonzalez Rivas koji je pionir i promoter minimalno invazivne grudne hirurgije, naročito Uniportal VATS operacija i evropski sertifikovani hirurg od 2010. godine (FECTS). Stručna obuka namijenjena je torakalnim hirurzima i pulmolozima.

ju. To je zadivljujuća tehnologija koja će promijeniti svijet hirurgije i način podučavanja. Primjera radi, stažisti koji još uče mogu s naočarama izvoditi zahvat u operacionoj sali koji vi možete nadgledati iz svoje ordinacije i odgovarati na sva njihova pitanja. Možete, čak, biti i kod svoje kuće, a oni se mogu povezati sa vama tako da vidite ono što oni

Koje su prednosti takve metode u odnosu na klasičnu? Pristup je manje invazivan, jer operaciju izvodimo kroz rez dužine od 3 centimetra. Pacijentu se skraćuje vrijeme hospitalizacije, brži oporavak sa manje bola. Kod ove vrste tumora, koju smo imali kod pacijenta u vašoj bolnici, važno je bilo odmjeriti i agresivnost hirurškog pristupa jer je pacijent narušenog zdravlja zbog samog tumora. Ako zahvat uradimo sa što manjom invazivnošću, veće su šanse za pozitivniji vide. Mogu vas pitati ako imaju neku ishod onkološkog liječenja. nedoumicu, da li treba da seciram ovo ili uradim ono i sl. Vi ih usmjeravate na U operacionoj sali ste koristili tačnost u okolnostima udobnosti vlastisavremene tehnologije. Kakav tog doma. Tehnologija je izvrsna za oba je to Google Glass uređaj? Taj uređaj predstavlja evoluciju načina primjene. prethodnog koji nije inicijalno razvijen za upotrebu u operacionoj sali. Ovaj novi Vaše mišljenje o vještinama i se zove Rods&Cones. Proizvodi ga komznanju medicinskog osoblja panija iz Holandije i posebno je razvijen UKC-a, opremi? za upotrebu u hirurgiji. Ovdje je bitno Osoblje je veoma dobro i to je jenaglasiti da takva tehnologija omoguća- dan od razloga zašto sam se odlučio va da prenosimo operacije i sve ono što za saradnju. U ovoj bolnici vidim ogrohirurzi rade širom svijeta u 4 K rezolu- man potencijal za razvoj VATS referenciji maksimalnog kvaliteta u stvarnom tnog centra za cijelu regiju Balkana. I dr vremenu. Hirurzi mogu gledati operacije Marko Kantar je vrlo motivisan za razvoj uživo iz svojih domova, ispijajući kafu ovakve ideje zajedno sa mnom. Nadam na kauču. Gledaju zhvat kroz moje oči, se da ću uskoro ponovo doći ovdje i timrazgovaraju sa nama jer imamo mikro- ski rješavati zanimljive zdravstvene profone i mogu nam, čak, skrenuti pažnju bleme iz oblasti torakalne hirurgije, sa na određena područja i usmjeriti nas temparamentnim osmijehom Španjoljer ja imam mali ekran na naočarama ca poručio je dr Diego Gonzalez Rivas. Načelnik Klinike UKC-a za torakalispred oka tako da mogu vidjeti šta mi pokazuju. To je savršeno za interakci- nu hirurgiju dr Marko Kantar podsjetio

je da se Uniportal VATS hirurgija počela primjenjivati na ovoj klinici još 2016. godine u vidu manjih operacija. Od tada do danas ide se uzlaznom linijom. Stigli smo do tačke kada možemo naučiti najsloženije operacije u grudnoj hirurgiji, a koje se izvode minimalno invazivno. Za to nam treba ekspert iz te oblasti, a to je upravo dr Rivas, pionir ovakve tehničko-tehnološke vještine, naglasio je dr Kantar

Dr Marko Kantar, dr Diego Gonzalez Rivas i prof. dr Vlado Đajić

Prof. dr Vlado Đajić, generalni direktor UKC-a, zahvalio se dr Rivasu na radnoj posjeti. To je još jedan u nizu dokaza da se u ovoj ustanovi posvećuje izuzetna pažnja edukaciji kadra, uvođenju novih dijagnostičkih i terapijskih procedura. To se postiže posredstvom saradnje sa istaknutim svjetskim stručnjacima. Jedan od njih je i dr Gonzalez Rivas. UKC RS raspolaže sa savremenom endoskopskom opremom što omogućava pacijentima kraći boravak u bolnici nakon operativnih intervencija. Planirana je i izgradnja Centra za onkologiju. Sve se razvija u pravcu brže i kvalitetnije zdravstvene zaštite stanovništva, izdvojio je kao bitno prof. dr Đajić, uz komentar primjeren ovom tekstu da ga je posebno obradovalo što je gost iz Španije najsrdačnije profesionalne komplimente dodijelio domicilnoj ekipi koja je radila sa njim. Medici.com

Z D R A V S T V O

IZIS

iše od 222.800 osiguranika do sada je preuzelo svoju elektronsku zdravstvenu karticu i ovaj proces se sprovodi nesmetano i u skladu sa planiranom dinamikom. Elektronske kartice se nalaze u poslovnicama Fonda, a radnici Fonda, ulaskom u aplikaciju Integrisanog zdravstvenog informacionog sistema (IZIS), jasno vide na osnovu jedinstvenog matičnog broja osiguranika gdje se kartica tačno nalazi. U pojedinim poslovnicama zbog većeg broja osiguranika, a kako bi poštovali epidemiološke mjere i izbjegli gužve, prethodno se podnosi zahtjev, bilo putem elektronske pošte, ili lično u FZO. Još jednom napominjemo da osiguranik može podnijeti zahtjev i preuzeti kartice za sve članove svoje porodice. (Zahtjev je dostupan na sajtu Fonda, a potpisan i skeniran se može poslati na mejl ekartica@zdravstvo-srpske.org). Pored toga što osiguranici preuzimaju svoje kartice u poslovnicama Fonda, veće poslovnice, poput Banjaluke, Bijeljine i dr., omogućile su poslodavcima organizovano preuzimanje kartica za zaposlene i članove porodice koji su preko radnika prijavljeni na osiguranje. Organizovana podjela kartica je već počela, a do sada je samo u Banjaluci poslodavcima isporučeno 21.500 elektronskih kartica za radnike i njihove članove porodica. S obzirom na to da je planirano da se u avgustu počne s primjenom IZIS-a u cijeloj Republici Srpskoj, napominjemo da to nije uslovljeno dinamikom podjele elektronskih kartica. Kao što smo već informisali javnost, stare zdravstvene knjižice mogu se koristiti uporedo sa e karticama te ne postoji bojazan da će osiguranicima biti uskraćeno bilo koje pravo iz zdravstvenog osiguranja ukoliko ne preuzmu odmah svoju karticu. FZO je još ranije, čim je to dozvolila epidemiološka situacija, počeo da poziva osiguranike da preuzimaju svoje kartice, upravo kako bi imali dovoljno vremena da se e kartice postepeno preuzimaju, bez stvaranja gužvi. Inače, zdravstvene ustanove su imale tri godine da se pripreme za primjenu IZIS-a i na raspolaganju svakodnevnu pomoć Fonda zdravstvenog osiguranja Republike Srpske i kompanija koje rade na realizaciji projekta. Takođe, brojne zdravstvene ustanove 12

Uručeno više od 200.000 elektronskih zdravstvenih kartica dovoljno vremena da se prilagode kako bi IZIS od avgusta mogao početi da se primjenjuje u Srpskoj. Podsjećamo, Fond je u julu 2018. godine potpisao okvirni sporazum sa konzorcijumom kojeg čine kompanije MMSCODE d.o.o. Banjaluka, „Lanaco“ d.o.o. Banjaluka i „Ericsson Nikola Tesla“ d.d. Zagreb za implementaciju ovog sistema.

O IZIS-u

koje već duže vrijeme primjenjuju IZIS su dokaz da je bilo dovoljno vremena i da su, ukoliko je postojala volja, sve ustanove objektivno mogle da se pripreme za početak realizacije IZIS-a. Inače, IZIS je još prošle godine trebalo da zaživi u cijeloj Srpskoj, ali smo imali razumijevanja za specifične okolnosti u kojima su zdravstvene ustanove radile zbog pandemije korona virusa i uvažavali smo zahtjeve pojedinih ustanova da se u tim okolnostima ne opterećuju prelaskom na novi sistem rada. Međutim, budući da su sada ispunjeni svi uslovi te da se radi o projektu od republičkog interesa koji donosi brojne prednosti za cjelokupan zdravstveni sistem, smatramo da su ustanove imale

IZIS podrazumijeva potpunu integraciju, odnosno informacionu uvezanost svih ustanova zdravstvenog sistema Srpske te upotrebu elektronskih uputnica, recepata, kartica (umjesto zdravstvenih knjižica) i elektronskog kartona. Dosadašnji kartoni pacijenata biće zamijenjeni elektronskim zdravstvenim kartonima, koji sadrže sve podatke o pacijentu na jednom mjestu, nezavisno od toga u kojoj zdravstvenoj ustanovi su prikupljeni (ambulanti porodične medicine, službi hitne pomoći, bolnici ili specijalističkoj ambulanti). Ljekari koji liječe pacijenta na jednom mjestu imaju detaljan uvid u pacijentovu istoriju liječenja te važne podatke, poput podataka o alergijama, hroničnim oboljenjima, terapijama koje je primao, itd. Zahvaljujući ovome, između ostalog, biće izbjegnuto dupliranje pregleda, jer urađen pregled u jednoj ustanovi, biće automatski vidljiv svim ljekarima koji liječe pacijenta i u drugim ustanovama i drugim nivoima zdravstvene zaštite te se ne može desiti da se iste usluge pacijentu pruže više puta i sl. Time će se smanjiti i liste čekanja na pojedine preglede i to su samo neke od brojnih prednosti koje ovaj projekat donosi. Odjeljenje za odnose s javnošću FZO RS

Z D R A V S T V O

Usvojen Izvještaj u Narodnoj skupštini RS

arodna skupština Republike Srpske jednoglasno je usvojila Izvještaj o izvršenju rebalansa budžeta Fonda solidarnosti za dijagnostiku i liječenje oboljenja, stanja i povreda djece u inostranstvu za prošlu godinu. Naime, kako je navedeno u izvještaju, u prošloj godini odobren je oko 6,1 milion za liječenje 107 djece. Najveći broj zahtjeva odnosio se na liječenja koja su obavljena u inostranstvu, a najčešći razlozi za upućivanje u inostranstvo su bila liječenja djece oboljele od malignih bolesti, rijetkih bolesti, transplantacija, urođenih ortopedskih anomalija, bolesti oka, srca i drugih oboljenja. Ovaj izvještaj, inače, naišao je na podršku svih poslanika koji su uzeli učešće u raspravi. Niko ni iz vlasti ni iz opozicije nije imao nijednu zamjerku na rad Fonda ni na izvještaj koji bi, kako smatraju, po svojoj transparetnosti trebalo da bude obrazac rada za sve ostale javne ustanove i javna preduzeća. Direktorka Fonda Jasminka Vučković u završnom obraćanju je naglasila da je Fond u prošloj godini, od 200 zaprimljenih zahtjeva, samo jedan odbio i to zbog nenadležnosti. „U takvim slučajevima, Fond roditelje oboljele djece ne ostavlja same u njihovoj borbi, već im pomažu da se za pomoć obrate nadležnim ustanovama i institucijama. Najčešće je to Fond zdravstvenog osiguranja RS“, istakla je Vučkovićeva. Podsjećamo da je od početka rada, pa do danas, Fond solidarnosti finansirao liječenja i dijagnostiku u inostranstvu za 276 djece za šta je izdvojeno oko 10 miliona KM. Zahvaljujući Fondu solidarnosti ne samo da je obezbijeđen novac za finansiranje liječenja djece u inostranstvu, već su djeca iz Republike Srpske dobila šansu da se liječe u poznatim svjetskim zdravstvenim ustanovama i da ih liječe eminentni ljekari. Inače, Fond solidarnosti u potpunosti snosi troškove liječenja djece kojoj je odobreno liječenje u inostranstvu, što podrazumijeva kompletno liječenje, uključujući sve ono što je djetetu neophod-

Jednoglasna podrška za Fond solidarnosti

no u toku liječenja, poput lijekova i dr. Takođe, Fond solidarnosti snosi i troškove smještaja pratioca uz dijete, a po potrebi se obezbjeđuje i stručna pratnja. Takođe, sav novac koji se prikupi u Fond solidarnosti troši se isključivo za liječenje djece u inostranstvu, jer administrativno-tehničku podršku radu ovog fonda pružaju zaposleni u Fondu zdravstvenog osiguranja RS. Inače , u finansiranju Fonda učestvuje cjelokupno društvo, a najveći

doprinos daju radnici koji svaki mjesec od svoje plate izdvajaju (ukoliko to žele) 0,25 odsto za finansiranje liječenja djece. Pored neto plate zaposlenih, izvori finansiranja Fonda solidarnosti su i budžeti lokalnih zajednica i budžet Republike Srpske, pet odsto od kupovine službenih vozila javnih preduzeća, ustanova, institucija, izuzev MUP-a RS i zdravstvenih ustanova te donacije. Autor: Darija Filipović Ostojić, portparol FZO RS

Obavještenje zdravstvenim ustanovama

MR i KT sa anestezijom ne zakazivati preko aplikacije

putnice za magnetnu rezonansu (MR) i kompjuterizovanu tomografiju (KT) ne treba da se šalju Fondu zdravstvenog osiguranja Republike Srpske putem aplikacije za zakazivanje ovih pregleda, već ove dijagnostičke procedure treba da se dogovaraju tokom hospitalizacije na klinikama i odjeljenjima Univerzitetskog kliničkog centra Republike Srpske, kako bi se pacijenti pripremili na adekvatan način i dobili i odgovarajuću uslugu. O navedenom Sektor za zdravstvo i kontrolu FZO RS obavijestio je nadležne zdravstvene usta-

nove zbog nemogućnosti da se ove procedure obave kao ambulantna dijagnostička procedura, kao i povećanog broja komplikacija koje se pojavljuju u toku zakazivanja. Inače, dijagnostičke procedure MR i KT sa anestezijom za osiguranike FZO RS pružaju se jedino u UKC-u Republike Srpske, a zbog specifičnosti moraju da se obave kroz hospitalizaciju. Nikolina Dušanić, Rukovodilac Odjeljenja za odnose sa javnošću FZO RS

Z D R A V S T V O

Institutu za javno zdravstvo Republike Srpske u Banjaluci je proteklog mjeseca organizovana vakcinacija radnika Fonda zdravstvenog osiguranja Republike Srpske. Izvršni direktor Sektora za zdravstvo i kontrolu FZO RS Željko Mišković istakao je da je rukovodstvo Fonda iniciralo vakcinaciju imajući u vidu da je većina zaposlenih u FZO u svakodnevnom direktnom kontaktu sa građanima. ‘’Samim tim naši radnici su pod povećanim rizikom od infekcije virusom korona te je vakcinacija od izuzetnog značaja ne samo zbog zaštite zdravlja zaposlenih, već i osiguranika’’, istakao je Mišković. On je napomenuo da je dio radnika FZO RS još ranije vakcinisan u saradnji sa Institutom, kao i u okviru redovnih vakcinacija u domovima zdravlja. Mišković je pozvao i osiguranike da iskoriste dostupnost vakcina protiv korona

Vakcinacija radnika FZO RS

Zadovoljavajući odziv zaposlenih

FZO RS obilježio 29 godina postojanja

Promovisanjem prava do veće svijesti o važnosti zdravstvenog osiguranja

ond zdravstvenog osiguranja Republike Srpske proteklog mjeseca obilježio je 29 godina postojanja organizovanjem promocije prava iz zdravstvenog osiguranja u svim opštinama u kojima se nalaze filijale FZO RS. To je, ujedno, bila i prilika da se građani dodatno upute u procedure ostvarivanja prava iz zdravstvenog osiguranja, saslušaju prijedlozi i sugestije, a sve u cilju poboljšanja kvaliteta i dostupnosti zdravstvene zaštite. „Finansijska stabilizacija, kontrola i upravaljanje svim troškovima stvorili su nam prostor da uštede koje su napravljene pretočimo u veća prava iz zdravstvenog osiguranja. Naš cilj je da u budućnosti, kroz dane otvorenih vrata, još više razgovaramo sa građanima, udruženjima pacijenata i da zajedno sa njima gradimo bolji zdravstveni sistem“, poručila je Darija Filipović Ostojić, portparol Fonda zdravstvenog osiguranja RS. 14

Budući da Fond u svom radu često ističe da je servis osiguranih lica, ovaj dan kao i svaku narednu godišnjicu od osnivanja Fonda zdravstvenog osiguranja RS, odlukom Narodne skupštine RS - 27. jula 1992. potrebno je posvetiti osiguranicima. „Nama je jako važno da osiguranici znaju koja prava imaju iz zdravstvenog osiguranja, koga treba da pozovu u slučaju da im zatreba bilo koja informacija u vezi sa zdravstvenim osigura-

njem. Ovo je pravi put da budemo još otvoreniji prema građanima“, istakla je Ostojićeva. U Fondu posebno napominju značaj zaštitnika prava osiguranih lica koje je Fond imenovao u svim poslovnicama još 2011. godine i koje su osiguranici prepoznali kao svoje partnere koji rade na zajedničkom interesu – da na što brži i jednostavniji način ostvare svoja prava. Dan Fonda je, osim u Banjaluci, obilježen u Prijedoru, Bijeljini, Istočnom Sarajevu, Doboju, Zvorniku, Foči i Trebinju, odnosno u svim opštinama gdje postoje filijale Fonda. Tom prilikom građanima su dijeljeni informativni leci o pravima iz zdravstvenog osiguranja. Rukovodilac Filijale FZO RS u Bijeljini Darko Mitrić istakao je da je Fond za 29 godina rada značajno podigao kvalitet i dostupnost prava i usluga za osiguranike, što se posebno pokazalo za vrijeme pandemije virusa korona. „FZO RS funkcioniše po principa solidarnosti. Svi naši korisnici, bez obzira na bilo kakve razlike među njima, imaju osigurana ista prava“, poručio je Mitrić. I predstavnici trebinjske filijale FZO RS, takođe, zadovoljni su načinom reagovanja građana na promociju pra-

Z D R A V S T V O

dršku građana, i dalje odvijati prema utvrđenom planu i u konačnici doprinijeti potpunom suzbijanju virusa korona’’, rekao je Mišković. Vladimir Čavić iz Filijale Banjaluka je istakao da je velika zainteresovanost radnika Fonda za vakcinaciju. ‘’Svi smo svjesni situacije i svi želimo zdravlje sebi i ljudima oko sebe’’, naveo je Čavić novinarima nakon što je vakcinisan. Vakcinaciji grupe radnika FZO prisustvovao je i v.d. direktora Instituta za javno zdravstvo Branislav Zeljković, koji je i ovom prilikom istakao značaj vakcinacije stanovništva. Radnici iz drugih filijala Fonda, koji do sada nisu vakcinisani, mogu da se jave regionalnim centrima Instituta kako bi dogovorili termin vakcinacije. virusa u našim zdravstvenim ustanova, ‘’Izuzetno nas raduje ubrzan proces jer je samo visok procenat imunizaci- vakcinacije u Srpskoj u posljednjem peje najsigurniji put ka kraju ove pošasti. riodu i uvjereni smo da će se, uz pova iz zdravstvenog osiguranja, posebno ističući važnost informisanja građana o svojim pravima. „Ovaj dan posvećujemo osiguranicima kako bismo ih dodatno upoznali sa pravima koja imaju. Važno je podići svijest građana o važnosti zdravstvenog osiguranja, jer mnogi, nažalost, funkcionišu na način da se zdravstva i prava iz ove oblasti sjete tek onda kada ih nešto zaboli“, ističe rukovodilac Filijale FZO RS u Trebinju Valerija Lakić. Ipak, ohrabruje činjenica da su građani svjesni napora koje Fond godinama ulaže kako bi osiguranici imali kvalitetniju i dostupniju zdravstvenu zaštitu. Jedan od njih je i Dragomir Đukić iz Banjaluke.

Čestitke Rukovodstvo Bolnice Doboj čestitalo je Fondu zdravstvenog osiguranja RS 29 godina postojanja. „Rukovodstvu i svim radnicima Fonda želimo srećan dan osnivanja. Takođe, želimo vam mnogo uspjeha u daljem radu i zajedničkoj saradnji“, navedeno je u čestitci menadžmenta Bolnice Doboj. „Mislim da Fond i njegove stručne službe izuzetno korektno i kvalitetno obavljaju svoj dio posla i štite interese osiguranika. Mislim da su pomaci načinjeni u zdravstvenom osiguranju Re-

Nikolina Dušanić, Rukovodilac Odjeljenja za odnose s javnošću FZO RS

publike Srpske u najvećoj mjeri zasluga FZO Republike Srpske”, naveo je Đukić. Inače, građani su tokom promovisanja prava iz zdravstvenog osiguranja na godišnjicu postojanja Fonda imali priliku da preuzmu deset vodiča o pravima iz zdravstvenog osiguranja, da se informišu o ulozi i kontaktima zaštitnika prava i dr. Osiguranici FZO su najviše interesovanja pokazali za elektronske kartice, odnosno na koji način mogu da ih preuzmu, čemu one služe, koji lijekovi su im dostupni na listama, kako da ostvare pravo na medicinsku rehabilitaciju i drugo. Autor: Nikolina Dušanić, rukovodilac Odjeljenja za odnose sa javnošću FZO RS

Z D R A V S T V O

susret V kongresu kardiologa Republike Srpske sa međunarodnim učešćem razgovaramo sa prof. dr Tamarom Kovačević Preradović, predsjednicom Udruženja kardiologa Republike Srpske i načelnicom Klinike za kardiologiju Univerzitetskog kliničkog centra Republike Srpske. Prof. Kovačević Preradović, recite nam najprije nešto o sebi. Obrazovanje i iskustvo ste sticali u zemlji i inostranstvu. Na kojim univerzitetima ste sticali znanja i recite nam nešto više o Vašem radnom iskustvu? Kao dobitnik ESKAS stipendije, koju vlada Švajcarske dodjeljuje strancima za nastavak poslijediplomskih studija na univerzitetima u Švajcarskoj, specijalizaciju iz interne medicine nastavila sam u Univerzitetskoj bolnici u Cirihu od 20012003. godine, nakon čega sam specijalistički ispit iz interne medicine uspješno položila u Cirihu. Mogla bih reći da je to najvećim dijelom odredilo moju dalju karijeru koja se, zahvaljujući ostvarenim poznanstvima i rezultatima, nastavila i dalje razvijati vezano za Univerzitetsku bolnicu u Cirihu i u mojoj užoj oblasti, oblasti kardiologije. Definitivno, boravak u vrhunskim ustanovama svjetskog ranga omogućava pristup najsavremenijim tehnologijama i učenje od vodećih eksperata iz oblasti kardiologije. Po povratku u Banjaluku bila sam u prilici da sva usvojena znanja uvedem u svakodnevnu kliničku praksu u Klinici za kardiologiju, gdje sam prvo vodila odjeljenje za neinvazivnu dijagnostiku, a avgusta 2012. godine sam postala načelnik Klinike za kardiologiju, istovremeno prva žena načelnik. Osim Švajcarske, koja je bila prekretnica karijere, te Univerzitetske bolnice i Medicinskog fakulteta u Beogradu, usavršavala sam se i u Njemačkoj, Austriji, Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Američkim Državama gdje sam imala stipendiju Američkog udruženja kardiologa. Klinički rad sam kombinovala sa naučnoistraživačkim radom što je rezultovalo naučnim publikacijama te pozivima za predavanja na nacionalnim, međunarodnim i svjetskim kongresima. Predan i fokusiran rad rezultovao je sa velikim brojem objavljenih radova u prestižnim međunarodnim časopisima. Šta je najviše uticalo da se opredijelite za kardiologiju? Kao studentu mi se ta oblast dopala, gdje sam tokom studija u Novom Sadu imala priliku da vidim početak transfor16

Razgovor sa prof. dr Tamarom Kovačević Preradović

U susret V kongresu kardiologa Republike Srpske macije kardiologije iz jedne konzervativne grane u inovativnu i visokotehnološku oblast medicine. Sve ovo, kao i želja da pomognem životno ugroženim ljudima, svakako je pomoglo u mojoj odluci da se bavim kardiologijom. Koliko se na Klinici za kardiologiju, na čijem ste čelu, ulaže u nabavku savremene opreme i edukaciju osoblja? Napredak u medicini je jedan od najbržih, upravo zahvaljujući modernim tehnologijama. Bez ulaganja u novu opremu, koje obavezno mora biti praćeno odgovarajućim obrazovanjem kadra, nema napretka. Zahvaljujući podršci menadžmenta UKC RS, kao i resornog ministarstva Vlade Republike Srpske, Klinika za kardiologiju se razvila u posljednjih desetak godina u vodeću ustanovu za dijagnostiku i liječenje kardiovaskularnih bolesti u RS i cijeloj BiH, kako po procedurama koje se rade, tako i po ukupnom broju svih procedura.

Iz oblasti neinvazivne kardiologije, koja je moja uža oblast, trenutno ne postoji nijedna značajnija dijagnostička metoda koja se ne izvodi u našoj ustanovi. U kompletnom spektru takozvanih testova opterećenja, 2012. godine sam, uz podršku akademika Miodraga Ostojića i kolega iz Srbije, uvela metodu neinvazivnog određivanja koronarne rezerve protoka. Od prije tri godine u Klinici za kardiologiju se rutinski izvodi najsavremenija metoda ultrazvuka srca, 2D strejn ehokardiografija, a takođe smo prva klinika u RS i BiH koja je uvela 4D transezofagusnu ehokardiografiju. Predsjednica ste Udruženja kardiologa RS. Koje su osnovne aktivnosti Udruženja i koliko je značajno uvezivanje kardiologa i razmjena iskustava? Udruženje kardiologa RS kao takvo postoji od 2003. godine i kao prva žena predsjednik Udruženja i kardiolog koja sam cijeli svoj radni vijek do sada provela radeći u Univerzitetskoj bolnici, najve-

Z D R A V S T V O

ći fokus želim da stavim upravo na edukaciju i podizanje ne samo teoretskih, nego i praktičnih znanja iz kardiologije kako bi kvalitet kardiovaskularne zaštite našeg stanovništva bio na visokom nivou. Važno je da edukaciju provodimo širom Republike Srpske i upravo zato Udruženje kardiologa ima redovne sastanke svake godine širom Republike, a uvođenje registara oboljelih od različitih kardiovaskularnih bolesti znači i aktivno uključenje kolega širom Republike Srpske. Posebno bih istakla međunarodni registar u kome učestvujemo, a to je registar za plućnu emboliju pod rukovodstvom prof. dr Slobodana Obradovića, Vojnomedicinska akademija Beograd, zahvaljujući kojem smo koautori velikog broja radova u najprestižnijim medicinskim časopisima, što značajno povećava vidljivost i poziciju Univerziteta u Banjaluci na međunarodnoj sceni. Razmjena iskustava je srž uspješnog rada u medicini. Zbog toga je pove-

oko 200 učesnika na svakom vebinaru. Posebno je važno istaći edukaciju iz oblasti venskog tromboembolizma, koju smo u vidu 11 vebinara proveli u jeku pandemije, upravo iz razloga što je venski tromboembolizam važan uzrok umiranja oboljelih od Covida-19. U toku je edukacija iz oblasti savremene terapije u sekundarnoj prevenciji koronarne bolesti srca. Zahvaljujući kvalitetnoj saradnji sa Fondom zdravstvenog osiguranja RS i Medicinskim fakultetom Univerziteta u Banjaluci, uspjeli smo našim pacijentima obezbijediti najsavremeniju terapiju hiperholesterolemije lijekovima inhibitorima PCSK9. I upravo smo, prije neki dan, u Klinici za kardiologiju UKC RS prvom pacijentu dali ovu najsavremeniju terapiju, što je prva ovakva terapija u RS i BiH, ali i širem regionu. Zbog toga mi je posebno drago što smo uspjeli iskoristiti savremenu tehnologiju i što smo i pored pandemije odr-

Na Svjetski dan srca, 29.9.2019. u Banjaluci, predsjednik Udruženja doktora porodične medicine Republike Srpske prim. dr sc. med. Draško Kuprešak i predsjednica Udruženja kardiologa Republike Srpske prof. dr Tamara Kovačević Preradović potpisali sveobuhvatni sporazum o saradnji u oblasti zdravstva

2018: Prvi pregled 4D TEE (transezofagealne ehokardiografije) u RS i BiH, u Klinici za kardiologiju UKC RS. Slijeva nadesno: Prof dr George Sutherland, dr Ljiljana Kos, prof. dr Tamara Kovačević Preradović, prim. dr Dragan Unčanin

zivanje kolega unutar Republike Srpske, kardiologa i ljekara drugih specijalnosti, kao i ljekara iz inostrantsva doprinijelo značajnom napretku u postignućima, kao i rezultatima u naučnom radu. Ovom prilikom želim posebno istaći partnerstvo sa Udruženjem doktora porodične medicine, na čelu sa prim. dr Draškom Kuprešakom, sa kojim smo 2019. godine potpisali Sporazum o saradnji iz oblasti zdravstva koji je rezultovao zajedničkom izradom kliničkih vodiča i organizacijom onlajn edukacija tokom pandemije. Tokom posljednjih 17 mjeseci Udruženje je zbog Covida-19 bilo više nego aktivno u organizaciji onlajn seminara, odnosno vebinara za ljekare širokog profila specijalizacija. U proteklom vremenu smo organizovali više od 30 vebinara koji su bili fenomenalno posjećeni. Rekord prijavljenih učesnika je bio više od 450 ljekara, a u prosjeku smo imali

stva, koji iz opravdanih razloga ne mogu lično prisustvovati, tako i zbog nepredvidivosti pandemije koja može rezultovati strožijim epidemiološkim mjerama. Teme kongresa su najsavremeniji stavovi u kardiologiji iz oblasti srčane insuficijencije, koronarne bolesti srca, odnosno NSTEMI infarkta miokarda, atrijalne fibrilacije, liječenja dislipidemija te bolesti srca kod sportista. Jedan od prioriteta jeste predstavljanje smjernica Evropskog udruženja kardiologa iz 2020. i 2021. godine, koje su ostale u sjeni pandemije Covid-19, a zapravo nikako ne smijemo zaboraviti da su kardiovaskularne bolesti i u toku pandemije vodeći uzrok umiranja širom svijeta.

žali i unaprijedili proces edukacije i promicanja savremene medicinske struke što je, na kraju, jedno od osnovnih razloga postojanja našeg udruženja. Od 24. do 26. septembra će biti održan Peti kongres kardiologa Republike Srpske. Koji domaći i inostrani stručnjaci će biti govornici na kongresu? Poslije izvjesnih opravdanih odlaganja, uzrokovanih pandemijom, Udruženje kardiologa Republike Srpske organizuje svoj V kongres od 24. do 26. septembra 2021. u Banjaluci u Banskom dvoru. Tradicionalno, kongres organizujemo uz podršku našeg bratskog Udruženja kardiologa Srbije, a kongresu će prisustvovati vodeća imena kardiologije iz Srbije, kao i iz inostranstva. Želim istaći da organizaciono spremamo tehničku podršku za održavanje i onlajn sesija kako zbog predavača iz inostran-

Radna atmosfera tokom priprema V kongresa kardiologa RS: Prof. dr Tamara Kovačević Preradović i akademik SANU i ANURS prof. emeritus Miodrag Ostojić

Predsjednik Naučnog odbora kongresa je akademik SANU i ANURS prof. emeritus Miodrag Ostojić, učitelj mnogih od nas i dugogodišnji prijatelj kardiologije Republike Srpske, a od 2011. i član kolektiva Klinike za kardiologiju UKC RS čime sam počastvovana! Uz podpredsjednika Naučnog odbora i predsjednika Upravnog odbora udruženja, prim. dr Dragana Unčanina, sigurno garantuje sveobuhvatan, moderan i krajnje aktuelan naučni sadržaj! Medici.com 17

Z D R A V S T V O

Softversko rješenje za zdravstvene ustanove i podrška integraciji sa IZIS-om

CAREOLL

Digitalizacija poslovnih procesa zdravstvenih ustanova uz softversko rješenje CAREOLL

CAREOLL je unificirano softversko rješenje, namijenjeno svim zdravstvenim ustanovama za vođenje zdravstvene dokumentacije u elektronskoj formi. Ovo rješenje olakšava i unapređuje sve organizacione radne procese različitih zdravstvenih ustanova. Korisnički interfejs pruža jednostavan i brz unos svih medicinskih podataka, preciznu obradu i isporuku informacija koje su potrebne medicinskim ustanovama i pacijentu. CAREOLL je intuitivan i sveobuhvatan softver, razvijen po principima i standardima važnim za sigurnost i kvalitet. Kao glavni digitalni alat organizacije i asistent u donošenju poslovnih odluka zasnovanim na činjenicama, koordiniše između dvije važne stavke: ljudskih resursa ustanove i krajnjih korisnika medicinskih usluga. Benefiti softvera su višestruki i u svakom modulu postoji određena diferencijacija u odnosu na druge softvere. Softversko rješenje, kreirano za različite zdravstvene ustanove, dostupno je u tri izdanja: CAREOLL Practice, CAREOLL Spa i CAREOLL Lab.

CAREOLL Practice Izdanje za opšte, pedijatrijske, ginekološke, internističke, dermatovenerološke, oftalmološke i druge specijalističke zdravstvene ustanove. Imajući u vidu specifičnosti rada u svakoj od specijalističkih ordinacija, rješenje CAREOLL Practice se prilagođava svakoj od njih. Vođenje evidencije o opštim podacima svake od ustanova, početni je korak i osnov za rad. Pružena je mogućnost unosa podataka o lokacijama, timovima, uređajima i procedurama koje se obavljaju u ustanovi, kao i o zaposlenim zdravstvenim radnicima. Omogućena je izrada fleksibilnih rasporeda rada koji služe kao podloga za zakazivanje pregleda i procedura. CAREOLL Practice pruža mogućnost kreiranja baze pacijenata i vođenja evidencije o izvršenim pregledima i/ili procedurama. U svakom trenutku je moguće dobiti pregled zdravstvenog kartona, istorijat pregleda, nalaza, ali i sve druge informacije o pacijentu. Na raspolaganju je širok spektar izvještaja sa dinamičkim parametrima koje korisnik ovog rješenja podešava prema svojim potrebama, a pruža mu se i mogućnost dodjele posebnih prava pristupa. 18

Z D R A V S T V O

CAREOLL Spa Izdanje za turističko-banjske komplekse koji u svojoj ponudi imaju ljekarske preglede i svoje usluge zasnivaju na terapijskim procedurama. Podržan je prijem i obrada ambulantnih i ležećih (stacionarnih) pacijenata. Pored opštih podataka o lječilištu i zaposlenim zdravstvenim radnicima, omogućen je unos svih lokacija, timova, uređaja i procedura koje se u njemu mogu obavljati. Dolazak pacijenta u lječilište prati detaljna informacija o njegovim ranijim posjetama, tj. uvid u zdravstveni karton i pregled prethodnih nalaza i obavljenih terapija. Zakazivanje propisanih terapija se radi na osnovu nalaza i kreiranog rasporeda rada, čime se sprečavaju greške preklapanja termina ili dupliranja pacijenata. Svaki pacijent dobija raspored terapija tako da uvijek kod sebe ima informaciju o terminima kada je i na kojoj terapiji. Terapeuti imaju mogućnost da u toku terapije upišu informacije koje su od značaja za tok liječenja. Ljekar je u mogućnosti da prati napredak svakog pacijenta i da kroz kontrolne preglede koriguje propisane procedure i/ili lijekove. Izradom otpusnog pisma zaokružuje se boravak u lječilištu, a podržani su i ostali segmenti rada kao što su: unos cjenovnika usluga i izrada računa. CAREOLL Spa je kreiran kao višekorisnički sistem i pruža mogućnost da se svakom korisniku odrede posebna prava pristupa. CAREOLL Lab Izdanje za biohemijske, mikrobiološke, patohistološke i genetičke laboratorije. CAREOLL Lab omogućava praćenje svih koraka: od upisa u protokol posjeta, kreiranja i izdavanja računa, uzimanja uzoraka, trijaže (primarne/sekundarne), preanalitičke obrade, kreiranja naloga za laboratoriju, kreiranja naloga za transport u druge laboratorije, komunikacije sa laboratorijskim uređajima putem HL7 i ASTM protokola, unosa rezultata, verifikacije, potpisivanja pa sve do izdavanja rezultata pacijentima (štampanih i putem email-a). CAREOLL Lab u potpunosti digitalizuje poslovne procese u vašoj laboratoriji i maksimalno smanjuje potrebu za štampanjem dokumenata. Kroz povezanost sa laboratorijskim uređajima (analizatorima) CAREOLL Lab utiče na preciznost obrade uzoraka, što ubrzava proces zaključivanja usluga. Zahvaljujući visokoj strukturiranosti podataka, sistem omogućava različite kontrole prilikom verifikacije rezultata: • automatska selekcija referentnih vrijednosti na osnovu pola, starosti, metode analize, tipa uređaja i sl. • poređenje sa prethodnim analizama za istog pacijenta • automatsko računanje osnovnog delta čeka Kako bi se ostvarila potpuna kontrola, softver omogućava praćenje kretanja uzorka kroz laboratoriju, računanje TAT vremena za svaku analizu sa informisanjem korisnika o isteku roka. U slučaju da u okviru vaših laboratorija imate punktove, sistem vam automatski nudi kreiranje naloga za transport uzoraka, prenos podataka iz punkta u centralnu laboratoriju te automatsko vraćanje rezultata uz kompletan uvid kretanja uzorka. Više na: www.careoll.com

CAREOLL je softversko rješenje kreirano od strane kompanije LANACO koja je, DECENIJAMA UNAZAD, jedan od lidera na domaćem i inostranom tržištu u kreiranju softverskih rješenja. LANACO uspješno posluje više od 30 godina, zapošljava više od 350 stručnjaka, a petnaest godina implementira rješenja u zdravstvenom sektoru. 19

Z D R A V S T V O

ovom vremenu pandemije kojim su dominirale razne restrikcije i zabrane postavlja se pitanje šta mi sami možemo da učinimo za svoje zdravlje. Ova cijela prethodna godina je bila izazovna i stresna kako i za nas zdravstvene radnike, tako i za naše pacijente i za naše cijelo društvo. Ovog ljeta, kada su restrikcije malo popustile, važno je nešto učiniti za svoje zdravlje. Fizička aktivnost igra značajnu ulogu u formiranju i očuvanju zdravlja čovjeka. Smatra se da je 80% svih kardiovaskularnih bolesti (hipertenzija, dijabetes, povišene masnoće u krvi, srčani, moždani udar) posljedica nezdravog načina života, odnosno nedovoljne fizičke aktivnosti i nepravilne ishrane. Redovnom fizičkom aktivnošću smanjuju se šanse za nastanak gojaznosti, hipertenzije, dijabetesa, srčanog i moždanog udara. Svjetska zdravstvena organizacija (SZO) je identifikovala fizičku neaktivnost kao četvrti vodeći faktor globalnog mortaliteta (oko 6% uzroka svih smrtnih ishoda). Smatra se da je fizička neaktivnost odgovorna za oko 30% slučajeva obolijevanja za koronarnu bolest, za oko 27% slučajeva je faktor rizika za dijabetes te da je odgovorna za 21-25% slučjeva raka dojke i debelog crijeva.

Redovna fizička aktivnost doprinosi boljoj kontroli bolesti i smanjuje rizik za javljanje neželjenih komplikacija ili neželjenih ishoda (npr. ponovni moždani ili srčani udar). Smanjenje rizika je u direktnoj vezi sa dužinom trajanja fizičke aktivnosti, njenim intenzitetom i obimom. Ukratko, što smo aktivniji, rizici za razvoj bolesti su manji. Minimum fizičke aktivnosti podrazumijevao bi 150 minuta umjerene fizičke aktivnosti sedmično, odnosno 75 minuta intenzivne fizičke aktivnsti sedmično. Pojednostavljeno , preporuka bi bila najmanje sat vremena šetnje dnevno većinu dana u sedmici, odnosno najmanje pola sata dnevno fizičke aktiv20

Fizička aktivnost i zdravlje Priredio: dr Igor Dumanović, doktor medicine

nosti koja će dovesti do preznojavanja većinu dana u sedmici. To opet zavisi od motivacije, od toga šta ko voli i šta ko može da radi. A svakako važi ono, što više, to bolje. Fizička aktivnost kod odraslih smanjuje rizik za razvoj osteoporoze u starijoj životnoj dobi, odnosno doprinosi povećanju koštane mase. Smanjuje se rizik za prelome kuka i kičme. Fizička aktivnost jača skeletne mišiće, jačinu, snagu i unutrašnju neuromuskularnu aktivaciju. Banja Vrućica ima dugogodišnje iskustvo u liječenju pacijenata sa kardiovaskularnim bolestima, ali i u prevenciji kardiovaskularnih bolesti. Kod pacijenata koji su imali srčani udar, neki kardiohirurški zahvat na srcu ili implantiran pejsmejker, fizička aktivnost mora biti nadzirana. To u ovoj ustanovi čini tim obučenih ljekara i fizioterapeuta. U našem centru na raspolaganju imamo zemljište sa više od 70 hektara sa uređenim stazama kroz šumu, koje u toku ljeta i koristimo za terapije. Vježbe i kondicioni trening sprovodimo napolju, na

svježem vazduhu i u hladovini šume, uz nadzor naših terapeuta. Prostor parka naše ustanove koriste ne samo naši pacijenti, već i svi gosti. Uređene staze su idealno mjesto za šetnju, za vožnju biciklom, za trčanje. U večernjim satima nude prijatan bijeg od ljetnih vrućina. U ovom periodu pandemije, kada smo često bili prinuđeni da budemo razdvojeni od naših najmilijih, kada smo svi bili izloženi stresu, važno je pronaći vrijeme za sebe i vrijeme koje ćemo provesti sa onima koji nam znače mnogo i koji nas čine srećnim. U ove vrele tople dane lijepo je napraviti negdje izlet u prirodu, uživati u hladovini i na svježem vazduhu. Naš centar takođe raspolaže i velikim velnes-centrom sa otvorenim i zatvorenim bazenom, koji nude prijatan ambijent gdje se ljudi mogu opustiti, odmarati i uživati u zajedničkom vremenu. Plivanje je aktivnost koja većini ljudi odgovara. Plivanjem se jačaju mišići, troši energija, poboljšava kardiorespiratorna funkcija. U Banji Vrućici je na raspolaganju i mineralna voda. Kupanje u mineralnoj vodi, koja je bogata ugljen-dioksidom, širi periferne krvne sudove, snižava krvni prisitsak, ubrzava srčanu akciju i time jača srce. Takođe se smanjuje mišićni spazam i bol. Tako u našem centru raspolažemo prirodnim izvorima mineralne vode, uređenim parkovima i hotelima, koji pružaju ugodan ambijent ne samo za liječenje, već i za rekreaciju i odmor. Naš tim iz Banje Vrućice vam svima želi dobro zdravlje! Čuvajte se i budite aktivni! Pozdrav iz srca prirode!

Zdravstveno turistički centar Banja Vrućica a.d. Teslić, Nede Nedića 1

Tel: +387 53 410 030 Fax: +387 53 431 361 e-mail: info@banja-vrucica.com www.banja-vrucica.com

. . . e d o r i r p u c r s U

Z D R A V S T V O

osacea predstavlja jednu od uobičajenih hroničnih dermatoza koja zahvata konveksitete kože lica, karakterisana učestalim crvenilom, telangiektazijama sa epizodama inflamacije tokom kojih se javljaju otoci, papule i pustule. U zemljama sjeverne Evrope boluje oko 10% populacije. Ovo oboljenje se deset puta češće javlja kod žena u odnosu na muškarce. Takođe, postoji sumnja na genetsku predispoziciju. Češće se javlja kod osoba sa svijetlim kompleksom kože, mada obolijevaju i pripadnici crne rase i Hispanoamerikanci. Razlog veće otpornosti tamne kože na ovo oboljenje nije poznat, ali može da bude u vezi sa manjom osjetljivošću na agense koji uzrokuju vazodilataciju. Uzrok rosacee je nepoznat. Nekoliko faktora igra ulogu u patogenezi, neki su naučno dokazani, a neki su u fazi dokazivanja. Pretpostavljeni etiološki mehanizmi se mogu grupisati u: -- vaskularne činioce, -- klimatske uslove, -- degeneraciju matriksa derma, -- hemijske i putem hrane unesene agense, -- abnormalnosti pilosebacealne jedinice, -- mikroorganizmi.

Ipak, ostaje centralni paradoks: Kako objasniti različite kliničke ekspresije rosacee jednom teorijom? Vjerovatno je da različiti nozološki subtipovi (eritemotelangiektatična, papulopustularna, fimatozna i okularna) oboljenja predstavljaju heterogen odgovor na kombinaciju faktora. Takođe se smatra, s obzirom na to da su i mnoge zdrave osobe koje ne obolijevaju od rosacee izložene djelovanju ovih istih faktora, da oboljele osobe imaju naslijeđenu preosjetljivost prema „okidačima“ oboljenja. 22

Rosacea Prof. dr Bogdan Zrnić, dermatovenerolog

Dr med. Kristina Zrnić-Vranješ, dermatovenerolog

Vaskularni činioci Flushing. ili prolazni eritem. je kontrolisan sa dva vazodilatatorna mehanizma: humoralnim i nervnim stimulusima. Činjenica da su krvni sudovi kože lica veliki, brojni i postavljeni bliže njenoj površini čime se i objašnjava pojava crvenila kod subtipa jedan i dva. Disregulacija termičkih mehanizama se smatra odgovornom za vazodilataciju. Normalni fiziološki odgovor na hipertermiju je povećan protok krvi od lica ka mozgu, vjerovatno da se potpomogne intrakranijalno hlađenje. Povećana oralna temperatura dovodi do razmjene toplote u karotidnim arterijama, što je znak hipotalamusu da pokrene vazodilataciju. Takođe je interesantna uloga supstance P-medijatora u nastanku flushing-a kod karcinoida; vazoaktivnih intestinalnih peptida, gastrina, serotonina, histamina i prostaglandina. Klimatski uslovi Smatra se da rosacea nastaje kao posljedica oštećujućeg djelovanja različitih klimatskih faktora koji djeluju na krvne sudove i vezivno tkivo derma. Pivotalna uloga sunčevog zračenja je potvrđena lokalizacijom eritema i telangiektazija na konveksitetima lica. Na dijelovima lica koji su zaštićeni od štetnog dejstva sunčevih zraka (kao što su submentalna i supraorbitalna regija) nema promjena. Učestale pojave oboljenja kod osoba sa svijetlim kompleksom kože i svijetlim očima, egzacerbacija promjena u rano proljeće, kao i pojava oboljenja u odraslom životnom dobu takođe govore u prilog uloge solarne radijacije u etiopatogenezi. Degeneracija matriksa derma Histopatološki nalazi ukazuju na oštećenje endotela i matriksa derma. Solarna radijacija može da izmijeni funkciju limfnih i krvnih sudova usljed oštećenja potporne mreže elastičnih i kolagenih vlakana u dermu. Ova teorija ukazuje da telangiektazije, eritem, flushing i edem predstavljaju posljedicu slabosti potpornog tkiva oko krvnih sudova, što rezultuje deponovanjem tečnosti, medijatora upale i produkata metabolizma.

Pacijentkinja s eritematoteleangiektazijskom rosaceom

Uprkos izraženim telangiektazijama, krvni sudovi kod oboljelih od rosacee zadržavaju mogućnost da se šire i skupljaju na lokalno (dimetilsulfoksid) i sistemski (adrenalin, noradrenalin, histamin) primijenjene vazoaktivne agense. To ukazuje na centralnu ulogu u degeneraciji matriksa derma, dok reaktivnost krvnih sudova ostaje intaktna. Hemijski i hranom uneseni agensi Uočeno je da začinjena hrana, alkohol i vrući napici pokreću reakcije flushing-a kod oboljelih od rosacee, ali nije naučno potvrđen njihov pravi značaj. Takođe, određeni lijekovi (amjodaron, kortikosteroidi, nikotinska kiselina, vitamin B6 i B12) mogu da izazovu rosacea-like dermatoze. Abnormalnosti pilosebacealne jedinice Analizom histoloških presjeka uočeno je da kod oboljelih od rosacee papule i pustule nastaju kao posljedica perivaskularno lokalizovanih inflamatornih infiltrata, što ukazuje da ovo nije bolest folikula dlake. Mikroorganizmi Demodex folliculorum je uobičajen stanovnik flore humane kože (savremenim tehnikama otkrivanja se može naći i kod 100% zdravih odraslih osoba) i njegova uloga u nastajanju rosacee je kontroverzna. Smatra se da je u procjeni težine oboljenja važno ne samo prisustvo ovog mikroorganizma, već i gustina larvi, kao i njihova ekstrafolikularna lokalizacija. Dokazano je prisustvo većeg broja larvi u slučajevima papulopustulozne, ali ne i eritemotelangiektatične rosacee. Kontroverze su u vezi sa uticajem Helicobacter pylori (H.pylori) u razvoju oboljenja. Udruženost rosacee i gastrointestinalnih bolesti, kao što je hipohlorhidrija, gastritis i abnormalnosti sluznice jejunuma; sezonske fluktuacije oboljenja, slične kao kod ulcerozne bolesti želuca, su razlozi povezanosti rosacee i infekcije H.

Z D R A V S T V O

pylori. Međutim, ova bakterija je veoma rasprostranjena u humanoj populaciji, ubikvitarna je te se u velikom procentu učestalosti nalazi kako kod odraslih zdravih osoba, tako i kod oboljelih od rosacee. Zapaženo je da uništenje H. pylori može uticati i na izlječenje rosacee. Infekcija H. pylori povećava lučenje vazoaktivnih supstanci, kao što su histamin, prostaglandini i leukotrieni, kao i različiti citokini. Ovi vazoaktivni medijatori su pronađeni udruženi sa tipovima H. pylori koja stvara specifičan citotoksin, CagA (citotoksin - udružen antigen A). Takođe se kod oboljelih od rosacee u serumu nalazi povišen nivo tumorskog nekrotičnog faktora α i interleukina 8, čije se vrijednosti normalizuju nakon izlječenja infekcije H. pylori. Rosacea je hronična dermatoza koja primarno zahvata konveksitete centralnih dijelova lica (obraze, nos, bradu i centralni dio čela). To je sindrom predstavljen kombinacijom različitih znakova i simptoma, koji su, u većini slučajeva, djelimično, rijetko svi, u istom trenutku

prisutni. Bolest se karakteriše remisijama i egzacerbacijama. Dijagnostički kriterijumi - Primarne karakteristike Prisustvo jednog ili više od sljedećih znakova su indikativni za rosaceu. Ovi znaci su uglavnom tranzitorni i mogu da se javljaju pojedinačno: - Flushing (prolazno crvenilo). Obratiti pažnju na dužinu trajanja, učestalost, težinu i raširenost crvenila. - Perzistentni eritem. Trajno crvenilo kože lica je najučestaliji znak rosacee. - Papule i pustule. Crvene kuglaste papule, sa ili bez pustula, ponekad nodulusi. Karakteristično je odsustvo komedona (diferencijalna dijagnoza u odnosu na akne). - Telangiektazije. Uobičajene, ali ne i neophodne za dijagnozu. U slučaju izraženog eritema mogu biti teško uočljive. - Sekundarne karakteristike - Peckanje ili pečenje. Subjektivni osjećaj, sa objektivnim znacima de-

skvamacije ili dermatitisa, pogotovo na koži malarne regije, treba uzeti u obzir u procjeni težine oboljenja. - Plakovi. Plakovi se definišu kao konfluirane regije inflamacije, često viđene kao velika crvena polja između papula i pustula bez promjena epiderma perilezione kože. - Suvoća kože. Centralni dijelovi lica mogu biti grubi i isušeni i pretpostavljaju pojavu ekcematoidnog dermatitisa i mogu koegzistirati sa seboroičnim dermatitisom. Ova „isušenost“ kože je praćena subjektivnim tegobama peckanja i prije je posljedica iritacije nego same bolesti. - Edem. Edem može biti udružen ili nastaje poslije dugotrajnog eritema lica ili flushing-a. Opisuje se akutni, hronični rekurentni i hronični perzistentni edem. Akutni (meki edem) može trajati danima ili se pogoršava usljed inflamatornih promjena. Solidni edem lica (perzistentni, tvrdi) se javlja kod rosacee, obično kao posljedica papulo-pustuloznog tipa i nezavisan je od eritema, papula, pustula ili fimatoznih promjena. - Okularne manifestacije. Okularne manifestacije su učestale i ispoljavaju se u vidu suzenja, crvenila bulbarne i/ili palpebrarne konjunktive, telangiektazijama konjunktive i ivica kapaka, eritemom kapaka i periokularne regije, kao i subjektivnim tegobama peckanja, svraba, suvoće, preosjetljivosti na svjetlost, osjećaja stranog tijela u oku i smetnji vida. - Periferna lokalizacija. Postoje i ekstrafacijalni znaci bolesti, lokalizovani na vratu, grudnom košu, kapilicijumu, ušima i leđima. Dijagnoza rosacee na drugim lokalizacijama, u odsustvu promjena na licu, može biti dijagnostički problem. - Fimatozne promjene. Podrazumijevaju izrazito zadebljanje kože sa nepravilnom nodularnom površinom, koja se može javiti na: nosu (rhinophyma), bradi (gnatophyma), čelu (metophyma), ušima (otophyma) i očnim kapcima (blepharophyma). Subtipovi rosacee Primarne i sekundarne karakteristike rosacee se često javljaju istovremeno. Svaki podtip sadrži nekoliko znakova dovoljnih za dijagnozu i jedan pacijent može imati karakteristike više od jednog podtipa istovremeno. Podtip 1: Eritemo-telangiektatična rosacea Ovaj podtip se karakteriše flushingom i perzistentnim centrofacijalnim eritemom. Pojava telangiektazija je uobičajena, ali ne i neophodna za dijagnozu. 23

Z D R A V S T V O

Edem centralnih dijelova lica, peckanje, svrab, izražena suvoća kože takođe mogu biti prisutni. Podtip 2: Papulopustularna rosacea Perzistentni centrofacijalni eritem udružen sa prolaznim papulama i/ili pustulama je karakteristika ovog podtipa oboljenja. Takođe, papule i pustule mogu biti lokalizovane i periorificijelno (periokularno, perinazalno i perioralno). Papulopustularni oblik nalikuje vulgarnim aknama, ali uz odsustvo komedona. Rosacea i akne mogu biti prisutne istovremeno. Ovaj podtip se javlja poslije ili u kombinaciji sa podtipom 1, uključujući i prisustvo telangiektazija. Telangiektazije mogu biti maskirane eritemom, papulama, pustulama i postaju više uočljive nakon liječenja ovih komponenti. Podtip 3: Fimatozna rosacea Podrazumijeva se zadebljanje kože, nepravilnost površine i povećanje dijelova kože. Najčešća varijanta je rhinophyma, koja se klinički i na osnovu histopatoloških struktura dijeli na četiri varijante: -- glandularna, -- fibrozna, -- fibroangiomatozna, -- aktinička. Ova podjela je značajna u kontekstu što ovaj podtip nije posljedica vaskularnih i suncem izazvanih promjena, kao što je slučaj u ostalim manifestacijama oboljenja, kao i zbog dramatične razlike u liječenju ovog od ostalih podtipova rosacee. Podtip 4: Okularna rosacea Dijagnoza okularne rosacee se postavlja u slučaju postojanja interpalpebralne konjunktivalne hiperemije, osjećaja stranog tijela u oku, suvoće, svraba, preosjetljivosti na svjetlost, poremećenim vidom, telangiektazijama konjunktiva i ivica očnih kapaka, kao i eritemom kapaka i periokularne regije. Takođe, mogu biti prisutni blefaritis, konjunktivitis, disfunkcija Meibom-ovih žlijezda (halacion) ili hronična stafilokokna infekcija. Okluarna rosacea može kod do 20% oboljelih duži period da prethodi pojavi znakova oboljenja na koži, mada se u većini slučajeva u dermatološkoj praksi promjene ovog podtipa javljaju sukcesivno sa promjenama na koži. Varijante Opisuje se jedna varijanta oboljenja, koja ne predstavlja morfološke karak24

Pacijent s ETR prijeposle tretmana laserom

teristike niti kombinaciju simptoma kod ostalih podtipova rosacee. To je granulomatozna rosacea, koja se karakteriše palpatorno tvrdim, žućkasto-braonkastim ili crvenim papulama ili nodulusima, koji mogu dovesti do ožiljavanja. Odlikuje se odsusutvom eritema lica, karakterističnog za rosaceu, te se promjene nalaze na relativno neizmijenjenoj koži. Mogu biti različite veličine, ali su monomorfne kod jednog pacijenta i karakteristično su lokalizovane na obrazima i ostalim konveksitetima lica i periorificijelnim regijama, pokazujući asimetričnu distribuciju. Tok bolesti je hroničan, ali može doći i do spontane remisije unutar dvije godine. S obzirom na to da je rosacea multifaktorijalna i multifazična bolest, to podrazumijeva primjenu odgovarajućih terapijskih modaliteta, usmjerenih ka liječenju simptoma karakterističnih za svaki podtip bolesti. Podtip 1. rosacee se karakteriše flushing-om i telangiektazijama (eritrozom). Flushing je najbolje spriječiti izbjegavanjem svih supstanci i stanja koja dovode do povećane vazodilatacije krvnih sudova kože lica. U profilaktičke svrhe se mogu primijeniti β-blokatori, na prvom mjestu atenolol, kao β1-selektivni blokator adrenoreceptora. Njegova primarna indikacija je u liječenju hipertenzije, ali se koristi i u profilaksi migrenoznih glavobolja. Primjenjuje se kod pacijenata sa flushingom zbog njegovog dugog djelovanja te primijenjen u malim dozama od 12,5 mg 1x ujutro može dovesti do značajnog poboljšanja. Takođe se u napadu crvenila koristi clonidine hydrochloride, derivat imidazolina koji centralno djeluje kao α-agonist i antihipertenzivni lijek. Ovaj lijek stimuliše α-adrenoreceptore u mozgu, što rezultuje smanjenjem simpatičkog protoka iz centralnog nervnog sistema i redukcijom periferne i renalne vaskularne rezistencije, krvnog pritiska i srčanih otkucaja.

Telangiektazije se mogu liječiti lokalnom primjenom metronidazola u vidu 1% krema i 20% krema azelaične kiseline. Sistemski se mogu primijeniti lijekovi za eradikaciju infekcije H. pylori (ukoliko je dokazana u datom slučaju). Lijekovi se primjenjuju u kombinaciji klaritromicina 500 mg dnevno plus metronidazole 800 mg dnevno ili klaritromicin 500 mg 2x dnevno plus amoksicilin 1.000 mg 2x dnevno ili metronidazole 400 mg 3x1 dnevno plus amoksicilin 500 mg 3x1 dnevno. Telangiektazije se mogu liječiti primjenom lasera (kalijum-titanil-fosfat i pulse dye laser). Neophodna je primjena neiritirajućih fotozaštitnih krema, izbjegavanje izlaganja sunčevim zracima i mehaničkim traumama kože lica (masaže, tretmani, piling kože), umivanje sredstvima bez sapuna. Podtip 2. rosacea - papulopustulozna se liječi sistemskom primjenom antibiotika, kao što su doksiciklin u dozi od 200 mg prvog dana, potom 100 mg dnevno do poboljšanja, koje se u oko 90% slučajeva postiže unutar dva mjeseca terapije i klaritromicin u dozi od 250 mg 2x dnevno unutar šest nedjelja; metronidazol 400 mg dnevno tokom tri nedjelje; isotretinoin u dozi od 0,5 do 1,0 mg/kg TT dovodi do brzog povlačenja pustula, ali i do značajnog smanjenja eritema i telangiektazija unutar 9-10 nedjelja liječenja. Sam mehanizam djelovanja nije dovoljno poznat, ali limfohistiocitna perivaskularna infiltracija, edem, kao i broj ektatičnih krvnih sudova je značajno redukovan. Lokalno se primjenjuje metronidazol 1% krem ili 0,75% gel, azelaična kiselina 20% krem. Podtip 3 - okularna rosacea - liječenje pripada domenu oftalmologa. U zavisnosti od simptomatologije se liječi primjenom 2% metronidazol krema i fucidinskom kiselinom u vidu gela kod znakova blefarokonjunktivitisa, dobrom higijenom očnih kapaka mlakim kompresama i vještačkim suzama. Podtip 4 - fimatozna rosacea predstavlja indikaciju za agresivne dermatohirurške procedure. Vaskularno-specifični laseri se mogu primijeniti u ranom stadijumu rinofime, dok je u uznapredovalom stadijumu neophodna hirurška dekortikacija nosa - subtotalna ekscizija kože do baze sebacealnih folikula. Takođe se primjenjuju Erbium i YAG laseri.

ovišeni očni pritisak je stanje kada se mjere više vrijednosti očnog pritiska od onog koji se smatra normalnim. Ovo se najčešće definiše kao pritisak viši od 21 mm Hg. Visok očni pritisak je važan pošto je veoma često povezan sa ozbiljnim oboljenjem oka – glaukomom, gdje je skoro uvijek prisutno i povišenje očnog pritiska. Okularna hipertenzija ne mora da bude glaukom pošto ne mora da dovede do promjena u vidnom polju niti da dovede do bilo kakvih promjena na samom očnom živcu. Svakako, rizik da se na kraju razvije glaukom je viši kod ljudi koji imaju okularnu hipertenziju. Veoma često povišenje očnog pritiska nastaje zbog problema u oticanju očne vodice. U osnovi radi se o tome da tečnost koja ispunjava oko i koja se stalno stvara ima povećani otpor da iziđe iz oka što dovodi do povišenja pritiska. Neke bolesti oka, povrede oka i neki lijekovi mogu dovesti do povišenja očnog pritiska. Rizik porasta očnog pritiska raste sa godinama kao i u slučajevima kada postoji još slučajeva u porodici sa očnom hipertenzijom i glaukomom i ako osoba ima dijabetes i ako je kratkovida. Ne postoji način da pacijent sam osjeti da li ima ima nema povišen očni pritisak. Nasuprot tome, najobičnijim oftalmološkim pregledom se ovo stanje može veoma brzo utvrditi korišćenjem uređaja koji se zove tonometar. Postoji više vrsta ovih uređaja, a najčešće se koriste Goldmanov mjerač, gdje vrh instrumenta dodiruje oko nakon što se prethodno da lokalna anestezija i oboji suzni film fluoresceinom, i mjerač koji koristi komprimovani vazduh koji je zgodniji, nema dodirivanje oka i lakši je za izvođenje. Ako postoje problemi vezani uz oblik rožnjače onda ovakva vrsta mjerenja nije pouzdana. Ako se tokom više mjerenja utvrdi očni pritisak viši od 21 mm Hg tada ljekar može da nazove ovo stanje očnom hipertenzijom. Povišen očni pritisak sam po sebi ne mora da znači da osoba ima glaukom i da se zbog toga mora liječiti. Definitivno, takve osobe imaju značajno veći rizik da u budućnosti razviju promjene na očnom živcu i da im se dijagnostikuje glaukom. Zbog toga je važno da se ovakvi pacijenti pažljivo prate i da se na vrijeme uvede terapija glaukoma ako se dokaže da ga imaju. Uobičajeni dodatni pregledi kojim se pokušava utvrditi da li osoba ima glaukom su, osim opšteg oftalmološkog

Z D R A V S T V O

Očna hipertenzija

Dr Milan Preradović, spec. oftalmolog

Ilustracija 1 OCT očnog živca

Ilustracija 2 Gonioskopija - pregled komornog ugla

pregleda, pregled vidnog polja, OCT očnog živca i gonioskopija. Vidnim poljem se mjeri ukupno ostrvo vida i na osnovu toga može pratiti eventualni gubitak u vidnom polju. OCT očnog živca daje značajne podatke o samom očnom živcu kao i strukturama oko njega, uključujući i sloj nervnih vlakana na osnovu čega se može doći do zaključka da li

dolazi do gubitka samih vlakana očnog živca. Gonioskopija je pregled gdje se pomoću uređaja ili lupe gleda komorni ugao što je dio oka u kome se nalaze odvodni kanali putem kojih očna vodica ističe iz oka. Ovim pregledom se mogu dobiti značajne informacije vezane za uzrok i način liječenja povišenog očnog pritiska i glaukoma.

Z D R A V S T V O

arcinom bubrega (RCC) čini 3-5% svih malignih bolesti kod odraslih. Predstavlja 7. najčešći oblik maligniteta kod muškaraca, a 10. kod žena. Nakon dvije decenije konstantnog porasta broja oboljelih, incidenca je dosegla svoj plato. Ipak, stopa mortaliteta ostaje ista, što se može objasniti otkrivanjem tumora u ranim stadijumima bolesti zahvaljujući široj upotrebi dijagnostike kao što su UZV abdomena, CT i MRI abdomena. Faktori rizika do sada nisu jasno definisani. Poznato je da nastanku RCC-a doprinose starija životna dob, hipertenzija, gojaznost, pušenje, hronična upala bubrega te dugotrajna izloženost analgeticima (fenacetin), kadmijumu ili pesticidima. Ipak, smatra se da su ovi faktori odgovorni tek za polovinu svih slučajeva RCC-a. Mali broj karcinoma bubrega (23%) su nasljedni i javljaju se u sklopu nekoliko autozomno dominantnih sindroma (najčešće u sklopu Von Hippel Lindau sindroma). Takođe se spekuliše i o potencijalnim protektivnim faktorima. Na Klinici „Mayo“ 2017. godine sprovedena je studija koja je pokazala da kafa sa kofeinom može imati protektivnu ulogu za nastanak RCC-a, dok osobe koje konzumiraju kafu bez kofeina obolijevaju češće, a sama bolest je agresivnija. Ipak, potrebna su dodatna istraživanja. S obzirom na to da je karcinom bubrega podmukla bolest, najčešće bez simptoma, 1/3 novootkrivenih RCC su inicijalno metastatski, a 20-50% će progredirati u metastatsku bolest uprkos resekciji. Tek oko 10% pacijenata ima kliničke simptome u vidu tegoba „klasične trijade“ (palpabilna abdominalna masa, bol u slabinama i hematurija), a smatra se da se skoro 60% slučajeva otkrije slučajno. Može da se manifestuje i prisustvom paraneoplastičnog sindroma (hiperkalcemija, neobjašnjena groznica i temperatura, eritrocitoza ili loše opšte stanje). U zavisnosti od stadijuma bolesti, petogodišnje preživljavanje značajno varira: 82-84% kod pacijanata u I stadijumu bolesti do 5,2-6,6% kod pacijanata u IV stadijumu bolesti. Liječenje metastatskog karcinoma bubrega (mRCC) predstavlja izazov jer je sam tumor rezistentan na hemoterapiju i radioterapiju, a hirurške mogućnosti su ograničene. Tokom proteklih godina tretman mRCC se drastično promijenio uvođenjem targetirane terapije koja je značajno poboljšala prognozu bolesti. U posljednje vrijeme sve više se ispituje 26

Standardi i izazovi u liječenju metastatskog karcinoma bubrega dr Tamara Jokić Višekruna, prim. doc. dr Saša Jungić

Tabela 1. IMDC kriterijum

uloga imunoterapije u borbi protiv kar- tori (TKI), uloga hirugije se dovodi u picinoma bubrega. tanje. Rezultati studje faze III CARMENA su pokazali da nema razlike u ukupnom Hirurško liječenje preživljavanju (OS) i vremenu do progreU liječenju lokalne i lokoreginalne sije bolesti (PFS) kod pacijanata koji su bolesti, hirurška resekcija ostaje prva i primali samo TKI sunitinib u odnosu na najefikasnija terapijska opcija. pacijente koji su primali sunitinib nakon U liječenju metastatskog RCC-a hi- sprovedene citoreduktivne nefrektomije, rurgija je do sada bila standard, naročito a rezultati studije SURTIME su favorizokod pacijenata u dobrom opštem stanju vali primjenu sunitiniba prije sprovedene a koji imaju resektabilnu primarnu tu- citoreduktivne nefrektomije. Ipak, potrebmorsku masu. Kod pacijenata sa jednom na su dodatna ispitivanja, a uloga hirurmetastazom i resektabilnim tumorom, gije je i dalje nezaobilazna. Planirane su dodatne studije koje primjenjuje se metastazektomija i nefrektomija. Kod pacijenata sa multiplim će procijeniti efekat citoreduktivne nemetastazama i resektabilnnim primarnim frektomije u kombinaciji sa imunoteratumorom primjenjuje se citoreduktivna pijom u liječenju mRCC (studije PROBE nefrektomija i sistemsko liječenje. Tako- i NORDIC-SUN). đe se primjenjuje i palijativna hirurgija u slučaju bola ili krvarenja. Prognostički modeli Sa razvojem novih oblika sistemske Prvi prognostički modeli su nastali terapije, kao što su tirozin kinaza inhibi- iz kliničkih studija i postali su standard u svakodnevnoj kliničkoj praksi. “Memorial Sloane Kettering Cancer Centre” (MSKCC) ili Motzer-skor je bio standardni sistem, koji je naknadno dopunjen tokom ere ciljane terapije te je nastao IMDC kriterijum (Hengov model ili International Metastatic RCC Database Consortium). IMDC kriterijum uključuje šest faktora prikazanih u Tabeli 1. Na osnovu prognostičke grupe kojoj pacijent pripada donosi se odluka o sistemskoj terapiji u svakoj liniji liječenja.

Tabela 2. Srednji OS u prvoj i drugoj liniji liječenja na osnovu IMDC prognostičkih grupa

Sistemsko liječenje S obzirom na to da je svijetloćelijski RCC najčešći histološki podtip, najveći broj kliničkih studija se bavi upravo ovom vrstom RCC-a. Bitno je napomenuti da cilj liječenja svake maligne bolesti, pa tako i karcinoma bubrega, zavisi od terapijske linije. U nemetastatskoj bolesti, neoadjuvantna terapija i adjuvantna terapija imaju za cilj konačno izlječenje i smanjen rizik od relapsa bolesti. Međutim, u liječenju RCC-a neoadjuvantni tretman je još ek-

Z D R A V S T V O

sperimentalan i ne upotrebljava se izvan kliničkih studija. Takođe ne postoji ni univerzalno preporučeni adjuvantni tretman. Klinička studija S-TRAC je pokazala da primjena tirozin kinaza inhibitora sunitinib ima svoje mjesto u adjuvantnom tretmanu te je njegovu primjen odobrila Food and Drug Administration (FDA), ali ne i European Medicines Agency (EMA). Realistični cilj liječenja metastatske bolesti je njena kontrola, produžetak vremena do progresije bolesti i održavanje kvaliteta života te predstavlja izazov za svakog onkologa. Jasno je da je za neke pacijente sa lošom prognozom jedina opcija liječenja simptomatsko-suportivni tretman. Prva linija liječenja mRCC Pravo vrijeme započinjanja sistemskog liječenja još nije jasno definisano. S obzirom na to da neki karcinomi bubrega imaju indolentan tok i sporo progrediraju, kod asimptomatskih pacijenata sa ograničenim tumorom može se preporučiti period praćenja prije započinjanja sistemske terapije. Kliničke studije koje su odmah započele s upotrebom aktivnog lijeka u odnosu na placebo podupiru ovu tvrdnju. Prema dosadašnjim kliničkim studijama, standard liječenja pacijenata sa dobrom i srednjom prognozom su tri agenta koji ciljaju receptore za vazoendotelni faktor rasta: bevacizumab (u kombinaciji sa interferonom alfa-2a), sunitinib i pazopanib. Ovi lijekovi su poboljšali PFS u odnosu na interferon i placebo. U stvarnoj kliničkoj praksi, najčešće su u upotrebi tirozin kinaza inhibitori (TKI) pazopanib i sunitinib. Klinička studija COMPARZ je pokazala da ovi TKI imaju sličnu efikasnost, ali pazopanib ima manje neželjenih efekata. Na osnovu podataka iz studije KEYNOTE-426 krajem 2020. godine odobrena je upotreba kombinovane imunoterapije pembrolizumaba i TKI aksitiniba u prvoj liniji liječenja pacijenata u dobroj prognostičkoj grupi. Takođe, ova kombinacija je djelovala i u slučajevima mRCCa sa sarkomatoidnom komponentom koji su inače rezistentni na VEGF-targetirane agente i mTOR inhibitore. Prethodno su u upotrebi bili i citokini (interferon α i interleukin 2), ali danas se primjenjuju samo kod pacijenata kod kojih je kontraindikovana primjena novom ciljanom terapijom. Pacijenti sa lošom prognozom tretiraju se mTOR inhibitorom temsirolimusom. Na osnovu podataka iz studija,

kabozantinib kod pacijenata u srednoj i lošoj prognostičkoj grupi. Druga linija liječenja mRCC Izbor terapije u drugoj liniji zavisi od prve terapijske linije. Nakon citokina dokazano je efikasna upotreba TKI. Ipak, VEGF- ciljana terapija je danas standard, tako da je broj pacijenata tretiran citokinima sve manji. Nakon VEGF- ciljane terapije u drugoj liniji preporučena je primjena aksitiniba i everolimusa. Najnovije studije su pokazale značajno poboljšanje u OS kod pacijenata tretiranih sa nivolumabom ili kabozantinibom (studije METEOR i CheckMate 025) u drugoj liniji liječenja nakon jednog ili dva TKI. Prihvatljiva opcija je kombinacija everolismua i lenvatiniba. Dostupnost ovih lijekova je šarolika te se odluka o liječenju u drugoj liniji u stvarnoj kliničkoj praksi zapravo donosi na osnovu dostupnosti terapijskih opcija.

Treća linija liječenja mRCC Najbolja opcija za liječenje nakon druge linije je uključivanje pacijenta u kliničku studiju, ako je moguće. U zavisnosti od dostupnosti lijekova i prethodnih terapijskih izbora, preporučuje se upotreba nivolumaba, kabozantiniba, everolimusa ili aksinitiniba. Takođe je razumno primijeniti drugi TKI ili pokušati retretman sa prethodnim TKI.

razumna bi bila i upotreba sorafeniba i sunitiniba. U skorije vrijeme, velika randomizovana studija faze III pokazala je da je kombinacija imunoterapije nivolumab i ipilimumab efikasna u prvoj liniji liječenja pacijenata sa srednjom i lošom prognozom (klinička studija CheckMate 214). Nivolumab je antitijelo koje selektivno blokira interakciju između PD-1 (programmed death-1; prisutan na aktiviranim T-limfocitima) i njegovih liganada (prisutni na antigen prezentujućim ćelijama imunih i tumorskih ćelija). Ipilimumab selektivno blokira interakciju između CTLA-4 (ima ranu ekspresiju na aktiviranim T-limfocitima) i njegovih liganada CD80/CD86 (prisutni na antigen-prezentujućim ćelijama). Takođe se podržava i upotreba TKI

Slika 1. Karcinom gornjeg pola desnog bubrega vel. 4.5 x 4.5 cm. Slika 2. Veliki karcinom lijevog bubrega vel. 13 x 8.5 cm. Slika 3. Veliki karcinom lijevog bubrega vel. 14 x 11 cm.

Tretman nesvijetloćelijskog mRCC-a S obzirom na to da su ovo rijetki podtipovi RCC-a. podaci o optimalnim terapijskim opcijama su ograničeni, te se podržava uključivanje pacijenta u kliničku studiju. Dosadašnji podaci upućuju na primjenu sunitiniba. Pacijenti takođe mogu imati koristi od primjene everolimusa, sorafeniba, pazopaniba i temsirolimusa. Zaključak Iako često marginalizovan, RCC predstavlja rastući problem u svijetu zbog ograničenih modaliteta liječenja u ranim stadijumima bolesti, a veoma su česte progresije u metastatsku bolest. Tokom posljednjih decenija, liječenje mRCC-a je značajno unaprijeđeno uvođenjem ciljane terapije i imunoterapije. S obzirom na to da sada postoji širok spektar terapijskih opcija, javila se potreba za pronalaskom biomarkera koji bi mogli pomoći u odlučivanju o izboru terapije. Za optimalno liječenje, potrebna je individualizacija pristupa za svakog pacijenta pojedinačno. 27

Z D R A V S T V O

Projekat mentalnog zdravlja u BiH

cilju održivosti primjene modela otpusta iz bolnica za lica sa smetnjama u mentalnom zdravlju, kojim se definiše metodologija koordinacije među profesionalcima unutar sistema zaštite mentalnog zdravlja, održano je niz stručnih sastanaka za sva tri nivoa ovog sistema i socijalne zaštite u Republici Srpskoj. Sastanci su održani u šest gradova, a učesnici su bili rukovodioci bolnica i njihovih službi, domova zdravlja, centara za zaštitu mentalnog zdravlja, centara za socijalni rad i ustanova socijalne zaštite. Sastanci su održani u Istočnom Sarajevu, Doboju, Banjaluci, Prijedoru, Gradišci i Trebinju. Model zajedničkog planiranja otpusta iz bolnica za lica sa smetnjama u mentalnom zdravlju izrađen je i probno primijenjen u Republici Srpskoj u sklopu Projekta mentalnog zdravlja u BiH, a predstavlja preciznu proceduru kako bi se pacijentima omogućilo da imaju odgovarajuće usluge u zajednici i time kontinuitet brige i nakon otpusta iz bolnice. Podršku njima i njihovim porodicama u tome će pružiti centri za zaštitu mentalnog zdravlja i centri za socijalni rad, sa ciljem da se smanji vjerovatnoća za pogoršanje zdravstvenog stanja 28

Budućnost brige za lica sa smetnjama u mentalnom zdravlju u međusektorskoj saradnji

ili potreba da ponovnim prijemom na bolničko liječenje. Prema riječima pomoćnika ministra zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Milana Latinovića, situacija na terenu je pokazala da postoji velika potreba u koordinaciji zdravstvenog i socijalnog sektora u pružanju usluga licima sa smetnjama u mentalnom zdravlju.

„Na edukaciji su predstavnici centara za mentalno zdravlje, centara za socijalni rad, bolnica, predstavnici Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske i Projekta mentalnog zdravlja u BiH i u toj disciplinarnosti i u toj međusektorskoj saradnji, u stvari, mi vidimo budućnost brige prema licima sa mentalnim smetanjama i problemima. Velika je zainteresovanost i spremnost ljudi iz

Z D R A V S T V O

ova dva sistema da u skladu sa definisanim zakonskim obavezama odgovore i unaprijede brigu o licima sa mentalnim smetnjama i da njihov oporavak bude što kvalitetniji”, rekao je Latinović.

Načelnica odjeljenja za porodičnu i dječju zaštitu u Ministarstvu zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Branka Sladojević ističe da je predstavljanje modela otpusta pacijenata neop-

hodno kako bi osobe sa smetnjama u mentalnom zdravlju koje se otpuštaju iz bolnica dobile što bolji tretman i uslugu u lokalnoj zajednici i nastavili sa liječenjem i rehabilitacijom, a sistem socijalne zaštite je u tome podrška zdravstvenom sistemu. „Kroz reformu koju provodi Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, akcenat se stavlja na nove usluge, a napravljen je legislativni okvir i kroz Strategiju razvoja mentalnog zdravlja koju je usvojila Vlada Republike Srpske. Podrška koju imamo kroz Projekat mentalnog zdravlja je veoma važna“, ističe Sladojevićeva. Liderica na Projektu mentalnog zdravlja u BiH Enisa Mešić podsjetila je da je ovo reformski projekat koji se provodi 11 godina te da je model zajedničkog planiranja otpusta iz bolnica za lica sa smetnjama u mentalnom zdravlju definisan novim Zakonom o zaštiti mentalnog zdravlja i Pravilnikom o zajedničkom planiranju otpusta lica sa smetnjama u mentalnom zdravlju u Republici Srpskoj. Ona ističe da utvrđena metodologija zajedničkog planiranja otpusta maksimalno prevenira neželjene situacije nakon otpusta pacijenata sa smetnjama u mentalnom zdravlju. „U praksi se dešava da liječena osoba, nakon otpusta iz bolnice, zbog stigme izbjegava da traži usluge zdravstvenih ustanova u svojoj sredini, nerijetko prestaje da koristi lijekove jer se osjeća dobro, zbog čega se stanje po pravilu pogorša, pa je neophodna ponovna hospitalizacija. Cilj ove metodologije je da to spriječi, a na način da osoba koja je otpuštena iz bolnice vrlo brzo bude uvezana sa centrom za zaštitu mentalnog zdravlja i centrom za socijalni rad u svojoj lokalnoj zajednici i da se uz njihovu pomoć maksimalno održava njeno zdravstveno i fukcionalno stanje”, napominje Mešićeva. Nakon serije stručnih sastanaka uslijedila je četvorodnevna edukacija za koordinatore kontinuiteta brige za model zajedničkog planiranja otpusta pacijenata iz bolnica u lokalnu zajednicu u Republici Srpskoj. Projekat mentalnog zdravlja u BiH podržava Vlada Švajcarske, a realizuje nekadašnja Asocijacija XY, a sada Institut za populaciju i razvoj u saradnji sa Ministarstvom zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske i Federalnim ministarstvom zdravstva. Odsjek za odnose s javnošću Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite RS

Z D R A V S T V O

ovodom konferencije o pružanju psihološke podrške stanovništvu u vrijeme pandemije i pomoći radu profesionalaca u ustanovama socijalne i zdravstvene zaštite, vršilac dužnosti pomoćnika ministra zdravlja za resor socijalne, porodične i dječje zaštite Vladimir Makarić istakao je spremnost sistema da se prilagodi i adekvatno reaguje na pandemiju virusa. „Za pohvalu je način na koji su ustanove socijalne zaštite prilagodile svoje poslovanje u skladu sa situacijom, odnosno ispoštovale epidemiološke mjere i obavljale poslove propisane zakonom da se ne bi naštetilo krajnjim korisnicima“, rekao je Makarić tokom zajedničke konferencije Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske i Društva psihologa Republike Srpske, koja je održana 2. jula 2021. godine u Administrativnom centru Vlade Republike Srpske u Banjaluci u saradnji sa UNICEF-om i Vladom Švedske. On je naveo da je Projektom „Psihosocijalna podrška u vrijeme COVID-19 pandemije“, koji provode resorno ministarstvo i Društvo psihologa u saradnji sa UNICEF-om u BiH i Vladom Švedske, pružena tehnička i stručna podrška radnicima u centrima za socijalni rad, ustanovama socijalne zaštite i krajnjim korisnicima pogođenim pandemijom, sa posebnim akcentom na djecu. Vršilac dužnosti pomoćnika ministra zdravlja za resor zdravstvene zaštite Milan Latinović rekao je da liječenje i zbrinjavanje oboljelih tokom pandemije ne bi bilo potpuno uspješno bez planskog rješavanja problema pacijenata na planu mentalnog zdravlja. On je dodao da je uz to bila bitna i socijalna podrška građanima tokom pandemije, ali i promocija zaštitnih mjera, uz razne vrste edukacija. Predsjednik Upravnog odbora Društva psihologa Republike Srpske Sanja Radetić Lovrić smatra da je ovdašnja društvena zajednica, uprkos objektivnim limitima, pokazala spremnost u suočavanju sa psi-

Psihosocijalna podrška građanima u pandemiji virusa korona

Psihosocijalna podrška u vrijeme COVID-19

hološkim i drugim problemima i izazovima koje je donijela pandemija virusa korona. Lovrićeva je rekla da se Republika Srpska na tom planu jako dobro snašla i ostvarila dobru pobjedu. Ona je naglasila da je u Srpskoj mnogo urađeno kada je riječ o pružanju psihosocijalne podrške stanovništvu usljed pandemije. „Ti rezultati su sada nevidljivi, ali donijeće korist društvenoj zajednici i ljudima sa kojima je rađeno. Pandemija će sigurno ostaviti posljedice, ali za sada se ne može egzaktno o tome govoriti jer se

i dalje prikupljaju odgovarajući podaci“, rekla je Lovrićeva. „Sasvim je normalno da se poslije teških iskustava dožive takva stanja, ali najkorisnije je da se pozove stručno lice i zajednički i efikasno riješi nečiji problem. Naši korisnici su u tom smislu imali dobra iskustva i danas su oporavljeni te jači i čvršći za suočavanje sa nekim drugim životnim nedaćama“, rekla je Lovrićeva. Odsjek za odnose s javnošću Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite RS

Amputacije

vriježeno je mišljenje „amputacija je kraj“, a zapravo samo treba malo hrabrosti da se sagleda šira slika ili, moderno rečeno, da se razmišlja van okvira da bi razmišljanje krenulo u pozitivnom pravcu. Amputacija (lat. amputatio = odsijecanje) je hirurški postupak odstranjenja oboljelog ili traumom teško oštećenog ekstremiteta u cjelini ili jednog njegovog dijela. Prema tome, amputacija predstavlja ireverzibilni i definitivni gubitak dijela tijela. Bataljak ili patrljak jeste rezidualni dio uda ili organa nakon amputacije. Postoje razne indikacije za amputaciju, a podjela na tri uopštene je: • uklanjanje dijelova koji više nemaju svoju funkciju, • smanjenje invaliditeta, • spasavanje života. Amputacije mogu da budu primarne i sekundarne. Primarne su one amputacije koje se vrše u cilju spasavanja života pojedinca i vrše se neposredno nakon traume, a sekundarne su planirane amputacije i sprovode se nakon praćenja zdravstvenog stanja pacijenta duži vremenski period. Pacijent kod koga je planirana amputacija trebalo bi da prođe rehabilitaciju kao pripremu za operaciju i rehabilitaciju nakon amputacije. Faze rehabilitacije se dijele na: • Preamputacionu, • Amputacionu, • Postamputacionu, • Procjena podobnosti za protetisanje, • Pretprotetičku, • Protetičku. Rehabilitacioni tim, pored pacijenta i njegove porodice, čini više stručnjaka različitih profila kojima je glavni cilj dobrobit (maksimalno osposobljenje) pacijenta. Tokom procesa rehbilitacije pacijent se posmatra u cjelosti, tako da se sagledava njegovo i fizičko i psihičko stanje. Prije same operacije kojom se odstranjuje dio tijela, pacijenta treba upoznati sa mogućim komplikacijama ali i sa potencijalom za nastavak obavljanja svakodnevnih životnih aktivnosti. Najčešće se pacijenti (i porodica pacijenta) fokusiraju samo na negativne

stvari te je na medicinskom osoblju da približi i naglasi potencijal koji se može razviti nakon amputacije. Jedan od (bitnih) ciljeva rehabilitacije je usmjeriti fokus pacijenta na preostale sposobnosti. Pacijent fokusiran na pozitivan ishod rehabilitacije i na preostale sposobnosti, umnogome olakšava i ubrzava sam proces rehabilitacije. Kineziterapijski program kod pacijenata nakon amputacije se prvobitno započinje poboljšanjem opšteg kondicionog stanja pacijenta, a potom se fokus stavlja na vježbe snage, vježbe za savladavanje (ukoliko postoje) kontrakture, vježbe balansa i koordinacije i vježbe disanja. Istovremeno se radi procjena mogućnosti pacijenta za upotrebu pomagala (proteze), a ukoliko je odgovor pozitivan, sprovodi se priprema za protetisanje, obuka korišćenja pomagala i škola hoda. Njega bataljka predstavlja nezaobilazan i neodvojivi element tokom procesa rehabilitacije. Pacijent se obučava pravilnom sprovođenju higijene bataljka, pravilnom bandažiranju bataljka, kao i njegovom pozicioniranju da bi se spriječilo stvaranje kontraktura (ukoliko već nisu nastale). Kod pacijenata sa amputacijom se može javiti bol u bataljku, mišićno-ske-

Aleksandra Vlaški, dipl. medicinar fizioterapije

Z D R A V S T V O

letni bol i fantomski bol (bol u ekstremitetu koji je odstranjen). Propisani kineziterapijski program sprovode fizioterapeuti, a s obzirom na to da je rehabilitacija osoba sa amputacijom višenedjeljni proces, uloga fizioterapeuta se ne ograničava samo na fizičko jačanje tijela, nego i na motivisanje pacijenta i na savladavanje njegovih strahova od novog i nepoznatog. Pacijenti i njihove porodice tokom procesa rehabilitacije mogu u svakom trenutku da potraže podršku i pomoć udruženja širom svijeta koja se bave ovim problemom, kao i na mnogim internet stranicama koje se bave isključivo ovim pitanjem. Najčešći psihološki problemi sa kojima se susreću osobe sa amputacijom su depresija, neprihvatanje novonastale situacije, promjene u socijalnom životu i stereotipna shvatanja okoline (a i njih samih) prema osobama sa amputacijom. Mnogima je mitska ptica feniks inspiracija za razne poduhvate. Kada dođe kraj njenom viševjekovnom životu, ona sebi sagradi gnijezdo i zapali se. Iz tog gnijezda se rađa nova ptica i započinje život iznova. Upravo ovo mitološko biće trebalo bi da bude inspiracija i osobama sa amputacijom. Baš kada mnogi pomisle da je kraj, zapravo je samo novi početak.

Ilustracija 1. Bandažiranje potkoljenog bataljka https://i.pinimg.com/originals/3c/f9/cf/3cf9cfeae82222710737ca020acb07aa.gif

Ilustracija 2. Bandažiranje natkoljenog bataljka https://i.pinimg.com/originals/2c/45/2c/2c452cfc1b3d43bfe92f860d48911414.gif

Z D R A V S T V O

emencija sama po sebi nije bolest, već sindrom u kojem dolazi do pada kognitivnih funkcija do te mjere da osoba više nije samostalna. Dolazi do poremećaja pamćenja, komunikacije i rasuđivanja, uključujući i Alzheimerovu bolest. Oko dvije trećine svih demencija uzrokovano je Alzheimerovom bolešću. Ovo stanje ima posljedice ne samo na oboljelu osobu, već i na njegovu kompletnu okolinu, s obzirom na to da dementna osoba postaje iz dana u dan sve više zavisna o tuđoj pomoći. U svijetu 47,5 miliona ljudi boluje od demencije opterećujući ogromnim troškovima zdravstveni sistem. Svake četiri sekunde dijagnostikuje se jedan novi slučaj demencije. Ali, porast životnog standarda, dobra kontrola faktora rizika, viši stepen obrazovanja i življenje u stimulativnom okruženju dovode do pada broja oboljelih od demencije. Oboljela osoba rijetko primjećuje svoja sve veća ograničenja ili ih negira. Okolina najčešće dementnost zamjenjuje sa dobroćudnom zaboravnošću. Postoji rašireno i netačno mišljenje da su intelektualno propadanje i sve veća zavisnost o okolini normalne posljedice starenja. Demencija nije normalan dio starenja. Zahvata osobe starije od šezdeset godina. Takve osobe dolaze ili ih dovode ljekaru tek onda kada se jave smetnje ponašanja, agresivnost, sklonost lutanju i noćni nemir. Smatra se da je za brigu o osobi sa poodmaklom demencijom potrebno da se stara čak pet odraslih osoba, članova porodice. Najčešća od svih demencija je Alzheimerova bolest dok je druga po učestalosti vaskularna demencija koja može nastati kao posljedica moždanog udara. Neke demencije, kao one uzrokovane lijekovima ili infekcijom, su reverzibilne i mogu se izliječiti. Alzheimerova bolest je progresivna što znači da simptomi počinju polako i postepeno se pogoršavaju, ali se bolest može kontrolisati, odnosno, može se pomoći da pacijent što duže bude samostalan. Napredovanje demencije može se grubo podijeliti u četiri faze: 32

Živjeti sa demencijom • blagi kognitivni poremećaj koji se ispoljava u vidu zaboravnosti; • blaga demencija – javljaju se kognitivne smetnje koje utiču na svakodnevni život. Ispoljavaju se gubitkom pamćenja, zbunjenosti, promjenom karaktera ličnosti, gubljenju stvari i poteškoćama u planiranju i izvršavanju zadataka. U ovoj fazi osobe više nisu samostalne; • umjerena demencija: svakodnevni život postaje izazovniji te će osobi biti potrebna pomoć porodice pri oblačenju, češljanju kose, brijanju… Osobe mogu postati sumnjičave ili uznemirene bez ikakvog razloga. Javljaju se i poremećaji spavanja; • teška demencija: simptomi u ovoj fazi su značajno pogoršani. Može doći do gubitka sposobnosti komunikacije a oboljeloj osobi biće potrebna najvjerovatnije cjelodnevna briga i njega. Najjednostavniji zadaci, kao sjedenje i držanje glave uspravno, postaju nemogući. Može se izgubiti i kontrola mokraćne bešike. Simptomi demencije • neočekivane promjene u ponašanju (razdražljivost, agresivnost, sklonost lutanju, noćni nemir) • promjena u karakteru ličnosti • pad intelektualnog funkcionisanja (individualno) koji narušava svakodnevne životne aktivnosti (obavljanje kućnih poslova i hobija, održavanje lične i fiziološke higijene te funkcionisanje u zajednici) Uzroci demencije Demencija podrazumijeva oštećenje nervnih ćelija do kojeg može doći zbog:

Primarijus mr farm. Anđelka Damjanović, spec. farmakoinformatike

• bolesti, koje uzrokuju degenerativne promjene nervnih ćelija u mozgu (Alzheimerova, Parkinsonova i Huntingtonova bolest); • propadanje moždanog tkiva zbog izlaganja drogi i alkoholu - alkohol zbog direktnog toksičnog djelovanja ili indirektno (deficit vitamina, trauma glave, poremećaji zgrušavanja krvi i krvarenja); • bolesti krvnih sudova, moždanog i srčanog udara; • loše izbalansirane ishrane (siromašna prehrana i nedovoljan unos vitamina, posebno vitamina B12, koji je važan za pravilno funkcionisanje mozga); • hormonske ravnoteže; • infekcije, koje utiču na centralni nervni sistem; • traume glave ( jak udarac u glavu može imati trajne posljedice kao i dugotrajno izlaganje glave udarcima, kod boksera i nogometaša); • bubrežne, jetrene i plućne bolesti mogu ponekad biti uzrok pojave demencije; • depresije, koja uključuje psihomotorno usporavanje. Upozoravajući znaci demencije Prvi znaci demencije nisu uvijek tako jasni te ih je teško razlikovati od staračke zaboravnosti. Koji su to znaci: • zaboravljanje koje remeti svakodnevicu • smanjena moć planiranja i rješavanja problema • teškoće u obavljanju poznatih zadataka • dezorijentacija u vremenu i prostoru • problem sa apstraktnim mišljenjem • poteškoće u razgovoru (problemi u pronalaženju odgovarajućih riječi) čitanju ili pisanju • gubljenje stvari • smanjeno ili slabo rasuđivanje • nedostatak motivacije (povlačenje iz društvenih aktivnosti) nezainteresovanost, osjećaj napuštenosti) • promjene raspoloženja i karaktera ličnosti • promjene u spavanju Mogućnosti prevencije • dobar životni standard, uravnotežena prehrana, stimulativna okolina i

Z D R A V S T V O

• • • • • • •

•

zdrav san su glavne mjere u borbi protiv demencije kontrola visokog krvnog pritiska (uz redovno korišćenje lijekova, preporučljivo izbacivanje soli iz ishrane) kontrola dijabetesa prestanak pušenja cigareta kontrola tjelesne težine (BMI treba da je u zdravim okvirima) kontrola holesterola i triglicerida fizička aktivnost (vježbati bar pola sata dnevno) mentalna aktivnost (puno čitanja, rješavanja zagonetki, ispunjavanje križaljki, učiti ono za šta se ranije nije imalo vremena…) bogat društveni život (aktivno dru-

ženje, biti član neke grupe) • podrška i razumijevanje porodice i okoline oboljelima je od izuzetnog značaja I kako živjeti sa demencijom? Tako što: Prihvatanje bolesti predstavlja osnovu liječenja osoba sa demencijom. Osnova svakog terapijskog procesa su razumijevanje, podrška i briga koju bolesniku pružaju osobe koje se brinu o njemu. Jedini i osnovni cilj u savremenom liječenju osoba sa demencijom je zadržati što duži kvalitet života kako oboljele osobe, tako i njegove porodice.

Z D R A V S T V O

Zavod „Dr Miroslav Zotović“

anuelna terapija svojom bogatom istorijom čini temelj savremenim pristupima u fizioterapiji. Postoje zapisi o primjeni još u doba Stare Perzije i Kine koje su kasnije opisivali Hipokrat i Galen. U XIX vijeku manuelna terapija u Americi je razvijena u Osteopatiju i Hiropraksu. U XX vijeku, nakon Drugog svjetskog rata, u Londonu je otvoren prvi koledž i manuelna terapija zauzima zvanično mjesto u konvencionalnoj medicini, odnosno biva priznata u fizioterapiji. Naime, radi se o obliku liječenja rukama (lat. manus), koji pronalazi svoje mjesto primjene gotovo u svim granama medicine. Tema ovog teksta je manuelna terapija u tretmanu, odnosno u fizioterapiji ortopedskih pacijenata. Koncepti u ortopedskoj medicini su dobili nazive po njihovim autorima, uz napomenu da se svi jednako bave lezijama nastalim na strukturama koje čine lokomotorni aparat.

Ortopedska manuelna terapija - savremeni pristup u fizioterapiji Nemanja Umičević, fizioterapeut Prezentacija tehnike kolegama

Fizioterapeuti Vanja Zorić Krminac i Nemanja Umičević, polaznici četvorogodišnje edukacije „Kaltenborn Evjenth metod“ 22.7.2021. u Kongresnoj sali Banje Slatina održali su prezentaciju ove metode za ljekare i kolege fizioterapeuta. Iako još na početku edukacije, vješto su savladali diferencijalni pregled i testiranje struktura (zglobova, mišića i živaca), kao i tretman istih koje su danas i praktično prezentovali kolegama. Kaltenborn-Evjenth koncept je ortopedska manuelna terapija (OMT), koju je koncipirao norveški fizioterapeut Freddy Kaltenborn, a koji je svoj metod zasnovao na metodama svojih prethodnika, učitelja, dr J. Cyriaxa i Menella. Koncept čine pregled i tretiranje inertnih i kontraktilnih struktura lokomotornog aparata. Testovi su ciljani za svaku strukturu pojedinačno da bismo lakše ustanovili lokalitet lezije. Nakon lokalizovanja lezije, pristupa se terapiji. Kaltenborn terapijski pristup podrazumijeva primjenu trakcije, mobilizacije i manipulacije artikularnih lezija dok su poprečna frikcija, funkcionalna masaža i streč tehnike primjenjive u tretmanu mekotkivnih lezija. Tretman je moguće početi u ranim fazama liječenja posttraumatskih i postoperativnih stanja po smirivanju znakova inflamacije, nastalih u akutnim stadijumima povrede. Akcenat terapijskog Kaltenborn pristupa je na tzv. “self-treatment“ tretma34

Vanja Zorić Krminac, fizioterapeut praktična vježba primjene Kaltenborn – Evjenth koncepta

nu kao važnom dijelu OMT terapije, a koji uključuje obuku pacijenta autotrakciji, autostreč tehnikama, stabilizacijskim i vježbama koordinacije. Intenzitet i frekvencija tretmana zavisi od stanja pacijenta, povrede i starosne dobi. Terapijski uspjeh je u direktnoj vezi sa motivacijom pacijenta i saradnjom koju pacijent ostvaruje sa fizioterapeutom. Takođe, nezaobilazan je značaj saradnje svih članova multidisciplinarnog rehabilitacionog tima. Benefiti primjene Kaltenborn – Evjenth koncepta sa aspekta pacijenta su: • rani početak tretmana, • ciljano sprovedena terapija, • brzo postizanje zadatih ciljeva u rehabilitaciji, • povratak funkcionalnog pacijenta u njegovu profesionalnu i životnu sredinu.

Benefiti za zdravstvenu ustanovu kao što je Zavod „Dr Miroslav Zotović“ se ogledaju u ispunjavanju i misije i vizije organzacije, a to su unapređenje kvaliteta života pacijenata, kao i kontinuirano stremljenje da se održi zaslužena pozicija lidera u oblasti fizikalne rehabilitacije. Školovanje u OMT KaltenbornEvjenth koncept trenutno pohađaju dva fizioterapeuta, Vanja Zorić i Nemanja Umičević. Školovanje traje četiri godine osnovnog dijela i drugi dio, specijalistički, takođe u trajanju od četiri godine. Ukupno trajanje školovanja OMT terapeuta je osam godina. Autori teksta: Vanja Zorić Krminac, diplomirani fizioterapeut Nemanja Umičević, diplomirani fizioterapeut

anko Dragojević, Bojan Trninić i Aleksandar Radosavac, fizioterapeuti zaposleni u Zavodu „Dr Miroslav Zotović“, su u februaru ove godine učestvovali na Intenzivnom seminaru spinalnih manipulacija, edukaciji održanoj u Mostaru pod vođstvom čuvenog profesora Jose-a Juan-a Bosca-e (Španija). Profesor Jose Juan Bosca, predavač i autor na edukaciji spinalnih manipulacija je fizioterapeut, osteopata, diplomirani kineziolog u fizijatriji. Profesor madridske škole osteopatije, profesor i direktor postdiplomskog instituta za manuelnu terapiju INSTEMA, profesor na postdiplomskoj specijalizaciji iz zglobne manuelne terapije na Univerzitetu u gradu La Coruna, na postdiplomskom studiju fizioterapije na Univerzitetu u Sevilji, na školi za ostepatiju u Milanu i Školi za ostepatiju u Portu. Vrijedna znanja i iskustva stečena u učenju od prof. Bosca, polaznici intenzivnog seminara su podijelili sa članovima rehabilitacionih timova u Zavodu. Manuelna manipulacija je pasivna tehnika izvedena na kraju pasivnog obima pokreta velikom brzinom a malom amplitudom pokreta koju pacijent ne može kontrolisati. Bitno naglasiti je da manipulacija nije tehnika “namiještanja” koštanih struktura već je to promjena pristiska u zglobnim strukturama gdje zbog povećanja unutrašnjeg pritiska u zglobu dolazi do promjene iz gasovitog (mjehurići) u tečno stanje i praćeno je najčešće zvukom “crack” (krckanje). Zajednička karakteristika primjene spinalne manipulacije jeste činjenica da se njome postiže krckanje unutar sinovijalnih zglobova. Manipulacijom (takozvana “tehnika iznenađenja”) se postiže isključivo mobilnost. Neurofiziološki efekti manipulacija prema današnjim istraživanjima su važni kako na perifernom nivou, tako i na centralnom nervnom sistemu te oni

Z D R A V S T V O

Spinalne manipulacije Kontraindikacije za primjenu spinalnih manipulacija su tumori kostiju, graviditet, trauma (frakture, distorzije i luksacije) hipermobilnost, infekcije, znakovi kaude equine, upalni reumatski procesi (reumatoidni artitritis, ankilozantni spondylitis) urođene malformacije, metabolički procesi (osteoporoza), hiperalgijski sindromi povezani sa neurološkim patologijama, periferna i centralna paraliza, psihički problemi (histerija i nervoza), odbijanje manipulacije od strane pacijenta. Značajno je navesti da postoje postmanipulacione reakcije koje se ogledaju u vidu postmanipulativnog bola (previše sile prilikom manipulacije, greška pri odabiru nivoa, psihosomatska reak-

Slijeva nadesno, fizioterapeuti Aleksandar Radosavac, Ranko Dragojević i Bojan Trninić Prezentacija za kolege: „Iskustva sa intenzivnog kursa spinalnih manipulacija“

imaju zajednički uticaj na motornu aktivnost i bol. Za manuelnog terapeuta je vrlo važno da zna da prilikom manipulacija bilo koje mišićno-koštane strukture svi postignuti efekti nisu fokusirani samo na tretirano mjesto i tretirani sistem već je njihovo dejstvo mnogo

Ranko Dragojević, fizioterapeut

Bojan Trninić, fizioterapeut

šire i utiče na ostale mišićno-koštane strukture i sisteme, poput nervnog ili neuroendokrinog sistema što opet utiče na mišićno-koštane strukture. Indikacije za primjenu spinalnih manipulacija su segmentna disfunkcija predstavljena u formi hipomobilnosti, ukočenost i ograničenost izazvana blokadom fasetnog zgloba kao i pozitivan PA test.

cija pacijenta, stepen povjerenja pacijenta), neuspjeh u liječenju ili pogoršanje (pogrešna procjena kod terapeuta - kontraindikacija). Postoji više tehnika za izvođenje spinalnih manipulacija za svaki segment kičmenog stuba. Izdvojićemo nazive glavnih za svaki segment kičmenog stuba a to su: 1. Lumbal rool (osnovna manipulativna tehnika za lumbalni segment kičmenog stuba) 2. Dog tehnika (osnovna manipulativna tehnika za torakalni segment kičmenog stuba) 3. Thrust u rotaciji (osnovna manipulativna tehnika za cervikalni segment kičmenog stuba). Autori teksta: Ranko Dragojević, dipl. fizioterapeut Bojan Trninić, dipl. fizioterapeut Aleksandar Radosavac, dipl. fizioterapeut

Z D R A V S T V O

onorska mreža u Bosni i Hercegovini (Donorska mreža) je nevladina, neprofitna, nestranačka organizacija, osnovana u Tuzli, a danas sa sjedištem u Sarajevu, sa osnovnim ciljem edukacije građana, profesionalaca i pacijenata o donorstvu, spasu koji ono predstavlja i unaprjeđenju transplantacija u BiH. Donorsku mrežu osnovali su ljekari, doajeni transplantacije u BiH, a tokom godina pridružili su im se i pacijenti, tako da je danas Donorska mreža udruženje putem kojeg ljekari i pacijenti, volonterski, vlastitim entuzijazmom, razvijaju svijest o donorstvu u BiH i daruju nadu onima koji čekaju taj životno važan poziv – da postoji donor i da njihov život neće stati zbog zatajenja organa. Od svog osnivanja, 2002. godine, do danas, Donorska mreža prelazi trnovit i mukotrpan put, sa usponima i padovima jer se radi o temi o kojoj svi nerado govore, a rad je dodatno otežan činjenicom da je donorstvo nakon moždane smrti tema o kojoj se nerado i misli i govori, kao i činjenicom da značaj donorstva nije prepoznat ni u finansiranju od strane kompanija i državnih institucija. Rukovodstvo Donorske mreže čini predsjednica, prof. dr. Halima Rešić i upravni odbor koji broji sedam članova (pet ljekara i dva predstavnika pacijenata). Predsjednik Skupštine DM BiH je mr. sc. Milan Gluhović. Donorska mreža putem facebook stranice Donorska mreža BiH i web stranice www.donorskamreza.com redovno informiše građane i potiče na promišljanje o donorstvu. Šta je donorstvo i kako se postaje donor? Kada se govori o donorstvu, bitno je istaći da postoji donorstvo za života, koje je u BiH regulisano zakonima na način da bliski srodnici (do IV stepena srodstva) mogu biti donori bubrega, dijela jetre i koštane srži, svojim srodnicima kod kojih je došlo do oboljenja i zatajenja ovih organa. Ovakve transplantacije predstavljaju spas života za oboljele, a donorima, ako se pridržavaju uputa za oporavak – ne utiču na zdravlje i kvalitet života. Postoji i donorstvo nakon moždane smrti, gdje osobe koje su za života iskazale volju da budu donori, po nastupanju moždane smrti u bolnici, dolaze u 36

Donorska mreža u Bosni i Hercegovini Prof. dr. Halima Rešić

redovno odazovu i veoma smo zahvalni njihovoj podršci i izlaganjima na javnim tribinama koje organizujemo.

obzir da budu donori i ukoliko se porodica saglasi – mogu se eksplantirati bubrezi, rožnjače i jetra i tako spasiti do pet života, ili im značajno poboljšati život, omogućiti da rade i žive od svog rada. Nažalost, u BiH nikada nisu zaživjele transplantacije srca i pluća pa su naši sugrađani kojima ovi organi zataje osuđeni da pokušavaju spas pronaći u inostranstvu, što je skoro nemoguće. Koliko osoba čeka transplantacije u BiH i koji su najveći izazovi? U svakom trenutku, u BiH je između 2 500 i 3 000 pacijenata koji su na dijalizi i imaju zatajenje bubrega. Od tog broja, jedna trećina bi spas mogla naći u transplantaciji, ali najčešće donora nema. Od 15 – 20 osoba također ima zatajenje srca i isto toliko osoba ima zatajenje pluća. Nažalost, njihove nade su jako male. Najveći izazov je sasvim sigurno psihološka blokada koja kod ljudi postoji kada se pomene smrt uopće. Samim tim što ne žele razmišljati o smrti, ljudi ne žele razmišljati ni o doniranju organa, nakon nje. A to dovodi do toga da imamo izuzetno malo donora organa poslije moždane smrti. Veliki izazov predstavlja i pogrešno mišljenje da bilo koja od tri velike religije na našim prostorima brani doniranje organa. Katoličanstvo podržava doniranje u tolikoj mjeri da Papa jako često govori o njemu, pravoslavlje također smatra doniranje organa nakon smrti krajnjim činom ljudske dobrote i islam također podržava doniranje organa, uz određene manje izuzetke. Smatramo da je potrebno da do svih ljudi dopre vrhovni princip svih religija: „Ko spasi jednog – kao da je spasio cijeli svijet“. A jedna preminula osoba može u BiH spasiti i do pet života. Vjerske zajednice BiH se na naše molbe

Kako funkcioniše sistem transplantacija u Bosni i Hercegovini? Nažalost, od početka pandemije Covid-19, od marta prošle godine, transplantacije u BiH bile su u potpunosti obustavljene. Od tada je nekoliko ljudi koji su imali žive srodnike kao donore, umrlo čekajući ponovno nastavak transplantacija. Jedan mali dio je uspio skupiti novac i otići u inostranstvo sa rođacima, na transplantaciju. Do pandemije, UKC Tuzla je bila naša najuspješnija bolnica za transplantacije, dok je KCUS Sarajevo u posljednjih pet godina imao izuzetno malo transplantacija, svega nekoliko. U Banjaluci, do pandemije su se obavljale samo transplantacije između srodnika. Nakon 600 dana, u UKC Tuzla je u julu urađena prva srodnička transplantacija i neophodno je da se one i nastave. Koje su aktivnosti Donorske mreže i kakav je rezultat? Donorska mreža je prepoznatljiva po uličnim akcijama informisanja, posebno u martu, kada se obilježava Svjetski dan bubrega, ali i oktobru, koji je u Evropi označen kao mjesec donorstva organa i zahvale donorima. To su mjeseci kada naši volonteri organizuju informativne akcije na ulicama gradova u BiH i omogućavaju potpisivanje donorskih kartica svima koji to žele. Od početka pandemije, uspjeli smo se ojačati novim snagama te veliki dio aktivnosti prebaciti u online formu, koja je danas mnogo sigurniji način rada i informisanja zbog izbjegavanja neželjenih grupisanja ljudi na jednom mjestu. To je rezultiralo velikom kampanjom oglašavanja na bilbordima, uz podršku kompanije EUROPLAKAT, ali i kampanjom „Vrijeme je doniranja – daruj nadu, budi donor“, za vrijeme novogodišnjih praznika tokom kojih je oko 300 naših građana putem web stranice www.donorskamreza.com, zahtijevalo donorske kartice.

Z D R A V S T V O

Šta je donorska kartica i koji je njen značaj? Donorska kartica koju izdaju Donorska mreža u BiH i udruženja dijaliziranih i transplantiranih pacijenata, samo je jedna motivacija za promišljanje i simbolični znak volje za doniranjem organa koji nosimo uz sebe. Najvažnije od svega je da promislimo o doniranju organa u slučaju moždane smrti i da sa porodicom o tome razgovaramo i saopštimo im svoju odluku. Ukoliko kod osobe nastupi moždana smrt u bolnici, u jedinici intenzivne njege, što utvrđuju višestruke ljekarske komisije, ljekari su dužni obaviti razgovor sa porodicom i tražiti pristanak za doniranje organa. Ukoliko porodica nikada ranije nije razmišljala o tome, niti razgovarala, sasvim je logično da će odgovor biti NE, jer je ljudski i teško u takvoj tragediji koja nas zadesi – da razmišljamo o doniranju organa i životima koje ono spašava. Ukoliko je osoba imala karticu uz sebe i ljekari je i pronađu ili je razgovarala sa porodicom o tome, porodica će biti mnogo spremnija da razmotri spašavanje života drugih ljudi doniranjem organa. Iako naš zakon pretpostavlja da smo svi donori u slučaju nastupanja moždane smrti, osim ako smo dali izjavu za života da ne želimo biti donor, saglasnost porodice je uvijek obavezna. Zbog toga je

značaj razgovora s porodicom od ključne važnosti, a kartica samo simbolično sredstvo da iskažemo našu volju. U BiH je, kao u Srbiji, izuzetno malo osoba koje su nosioci donorskih kartica. Mi raspolažemo okvirnim brojem od 70 000, iako ne postoje niti je dozvoljeno voditi tačne evidencije o podacima osoba koje su preuzele donorske kartice. Kada se uzme u obzir da je mogućnost da osoba umre od moždane smrti, u bolnici, manja od 2% i taj broj se razmotri u kontekstu 1 00 pacijenata koji čekaju organe u svakom trenutku, dobije se broj kakav mi imamo – manje od 10 donora organa nakon moždane smrti u jednoj godini (do perioda pandemije). Partneri Donorske mreže u BiH? Naši najbolji i stalni partner je Udruženje dijaliziranih i transplantiranih pacijenata FBiH, koje okuplja kantonalna udruženja. Sve aktivnosti radimo zajedno i time osiguravamo odličnu komunikaciju sa svim pacijentima. Također, Udruženje ljekara za nefrologiju, dijalizu i transplantaciju bubrega u BiH je, osim što je naš partner i jedini nosilac objedinjenih podataka o oboljenjima bubrega u cijeloj državi. Federalno ministarstvo zdravstva, kroz Centar za transplantacijsku medicinu također pokazuje razumijevanje i sim-

bolično podržava naše aktivnosti, kada je u mogućnosti, a u posljednje vrijeme uspostavljamo saradnju i sa drugim državnim organima i međunarodnim organizacijama. U prvoj polovini 2021. godine, Donorska mreža u BiH je potpisala memorandum o saradnji sa Španskim institutom za transplantacije te Međunarodnom mrežom za transplantacije i Turskom fondacijom za transplantacije. Ovi sporazumi omogućili su do sada besplatne edukacije dvoje ljekara, a u najavi su i veći projekti, koje planiramo, ovisno od pandemijskih uslova, poput mentorstva i studijskih posjeta. Koji su budući koraci Donorske mreže? Donorska mreža ovu godinu aktivno će se posvetiti komunikaciji sa svim nivoima vlasti u BiH, da svako uradi u svom dijelu ono što je moguće, ali i uspostavljanju saradnje sa regionalnim organizacijama. Paralelno s tim, naša je kontinuirana obaveza da promovišemo i javno govorimo o donorstvu u cilju spašavanja ljudskih života. Medicina je mnogo napredovala, ali nije došla do tog nivoa da išta sem ljudskog organa može zamijeniti ljudski organ, jednom kada on zataji. Zato nema zamjene za donorstvo i zato je ono neprocjenjivo.

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

Nikola Tesla, utemeljivač kvantne medicine

aučnici širom svijeta tek u današnjem vremenu pokušavaju da razrade pronalaske Nikole Tesle koji nisu tako poznati široj javnosti. Manje je poznato da je Nikola Tesla imao velike pronalaske u području medicine, i to kvantne medicine, tzv. mehaničke terapije, prenosa energije i mnogim drugim. O ovome je bilo riječi i u Privrednoj komori grada Beograda, a povodom obilježavanja 160 godina od rođenja Nikole Tesle, genija kakvog svijet nikada više nije imao. “Široj javnosti uopšte nije poznato da su rendgenski zraci zapravo Teslina ideja. Nažalost, Nobelova nagrada za te zrake nije otišla u ruke Tesle, već je Rendgen za taj izum dobio Nobelovu nagradu, ali, u stvari je prvi sa njima radio Tesla i on čestitao Rendgenu na uobličavanju tog izuma”, istakao je u Privrednoj komori Beograda Dragan Marinković, generalni sekretar Udruženja za upravljanje znanjem. Povodom 160. godišnjice rođenja Nikole Tesle, Dragan Marinković je dodatno za “Tanjug” rekao da su Tesline metode u medicini - dijagnostikovanja i liječenja veoma aktuelne za savremenu medicinu, a koje se najviše razvijaju u Rusiji i tamo se najviše i primjenjuju u okviru zdravstvene zaštite. Kako kaže, veoma je zanimljivo danas u savremenoj medicini i Teslino korišćenje mehaničke terapije u iscjeljenju i održavanju vitalnosti organizma. Marinković je objasnio da “mehaničku” – kvantnu terapiju za koju je Tesla napravio odgovarajući uređaj na kome kada stojite vibrirate određeno vrijeme i organizam se vitalizuje, što odgovara šetnji od desetak kilometara. On kaže da su danas na osnovu te Tesline ideje u SAD i Rusiji napravili uređaje - kvantne aparate, koji upravo imaju za cilj da regenerišu kompletan organizam i promijene - poboljšaju elektromagnetno polje svakog organa u organizmu . Profesor Elektrotehničkog fakulteta u Beogradu Dejan Raković je kazao da 38

je Teslina ideja da je Univerzum jedan džinovski kompjuter i da su materija i energija na nivou informacije. E, upravo te informacije je Tesla davne 1896. godine smatrao ključnim za dijagnostikovanje oboljenja u najranijoj fazi. “Tesla je demonstrirao transpersonalnu komunikaciju sa dubljim nivoom kolektivne svijesti, gdje se nalaze sve pohranjene informacije Univerzuma, koji je džinovski kompjujter i vodeći naučnici kvantne informatike to promovišu kao ideju”, kazao je Raković.

Objašnjavajući Tesline ideje, on navodi da su ljudi sa svojom sviješću dio tog polja i stalno transpersonalnoj komunikaciji sa okruženjem i drugim poljima – drugim ljudima, uključujući i polja kolektivne svijesti. “Tesla je bio u toj komunikaciji i bio je tako izuzetan, jer je ovladao transperso-

nalnom komunikacijom. Najnovija istraživanja pokazuju da je naša svijest kvantni hologram”, kazao je on i dodao da ako postoje određeni poremećaji u svijesti

dolazi do poremećenog balansa i psihosomatskih bolesti. Raković ističe da, na primjer, molitva i meditacija mogu da prekinu negativnu transpersonalnu komunikaciju, na primjer, kada imamo konflikte sa drugim ljudima mi smo uvezani u informativno-energetskim kanalima i da bismo se ‘razvezali’ potrebno je, na primjer, da prihvatimo problem i prestanemo da razmišljamo o njemu. Na primjer, molitvom unosite nove granične uslove i nove porcije vitalne energije informacija, pošto se izvor vakuumske energije nalazi izvan univerzuma. To je i jedan od načina za promjenu kolektivne svijesti i u tome je

PRIRODA I

Z D R AV L J E

Jeleni Pušac Broćilović

Zlatna plaketa i medalja

velika moć svakog pojedinca, jer se tako utiče na slijed budućih događaja”, naveo je Raković. On dodaje da je to ujedno najveći izbor za našu kvantnu slobodu i da sve zavisi od čovjeka koliko će je koristiti. Istraživač Džošua Vojtišek je govorio o Teslinoj viziji da energija pripada svakome od nas kao i vazduh koji udišemo. “Na osnovu Teslinih izuma možemo da riješimo krizu energije u svijetu. Ne moramo da pravimo prodore u fizici, već samo da se koncentrišemo na (bežični) transport struje i energije, kao i solarnu energiju”, poručio je Vojtišek i dodao da će u SAD solarna energija obezbijediti mnogo više struje nego bilo koji drugi izvor energije.

On ističe da najnovija istraživanja u nauci, poput “Proton problema” se oslanjaju na Teslino naslijeđe i uprošćeno potvrđuju da se Zemlja vrti sa mnoštvom magnetnih sila koje su nama nepoznate u svemiru i da bi čovjek mogao da ih iskoristi za dobijanje energije. Skup u Privrednoj komori Beograda je organizovalo Udruženje saobraćaja, telekomunikacija i informatičke delatnosti u saradnji sa Teslinom naučnom fondacijom Srbije i SAD. Savjetnik Udruženja Dragan Ristović je kazao da je skup organizovan kako bi se povodom 160 godina rođenja Nikole Tesle sačuvale i afirmisale nove tehnologije, bazirane na Teslinim istraživanjima.

Kapsule od liofilizovanog srijemuša su osvojile još jednu zlatnu medalju za biološku inovaciju i to na 36. međunarodnoj izložbi PRONALAZAŠTVO – BEOGRAD 2021, koja je odžana u Beogradu od 1. do 3. juna 2021. godine, u atrijumu Etnografskog muzeja.

Na izložbi je učestvovalo 10 zemalja sa 57 eksponata. Republika Srpska je učestvovala sa pet eksponata za koje je osvojila šest priznanja (jedan pehar, tri zlatne plakete, dvije srebrne, jedna bronzana). Organizator izložbe bio je Savez pronalazača Beograda. Zlatna plaketa i medalja, kao i priznanja, su uručeni Jeleni Pušac Broćilović, inovatorki kapsula od liofilizovanog srijemuša, a od Saveza inovatora Republike Srpske, Udruženja inovatora grada Banjaluka i “Elektrokrajine” Banjaluka tradicionalno 10. jula, uz obilježavanje rođendana velikog srpskog naučnika Nikole Tesle. “Medici.com”

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

iše od 1000 lekova i fitopreparata mogu izazvati oštećenja jetre. Metabolizam lekova se većinom odvija u jetri dejstvom enzima citohroma P450 i sastoji se iz kataboličkih procesa (oksidacija, redukcija, hidroliza) pri čemu nastaju vrlo reaktivna jedinjenja i anabolički procesi (konjugacija) kojima se reaktivna jedinjenja inaktiviraju i zatim izlučuju. Hepatociti su izloženi toksičnim efektima ovih reaktivnih metabolita. Na intenzitet oštećenja jetre utiču: • način ishrane • prekomerna konzumacija alkoholnih pića • starosna dob i pol • prisustvo dijagnostifikovanih bolesti jetre • status imunološkog sistema • genetske predispozicije i dr. Oštećenja se manifestuju kao hepatocelularna, holestatska ili kombinovana oštećenja jetre.

Mnogi pacijenti nakon terapije infekcije virusom Covid-19 se suočavaju sa poremećajima funkcije jetre. Najčešće primenjivani lekovi imaju sledeće efekte: • Antivirotici (ritonavir, remdesivir) mogu izazvati akutna hepatocelularna oštećenja; • Antibiotici (azitromicin, tetraciklini, amoksicilin +klavulanska kiselina) mogu prouzrokovati akutna holestatska oštećenja; • Hidroksihlorokin kod dugotrajne primene može prouzrokovati insuficijenciju jetre; • Paracetamol i ostali nesteroidni antireumatici mogu izazvati hepatocelularna ili kombinovana hepatocelularna i holestatska oštećenja. Pacijentima se nakon kombinacija ovih lekova preporučuje upotreba preparata za regeneraciju i zaštitu jetre u periodu od bar tri meseca. Najčešće se primenjuju preparati koji sadrže aminokiseline (L-ornitiL-aspartat, holin, L-metionin), esencijalne fosfolipide, silimarin, antioksidanse, ekstrakt sladića, koren maslačka, vitamine B kompleksa i dr. 40

Hepatoprotektivna terapija nakon lečenja infekcije virusom Covid-19

Mr ph. Anica Crkvenčić

Sikavica

Ovi protektivni preparati imaju antiinflamatorni, antioksidativni, regenerativni efekat i stimulišu metaboličku funkciju jetre. Ekstrakt korena sladića (Glycirrhiza glabra) sadrži triterpenske saponine i flavonoide, plod piskavice (Silybum marianum) sadrži flavolignane (silimarin), flavonoide i ulja, kurkuma sadrži etarska ulja i kurkuminoide. Najčešće primenjivan hepatoprotektiv je silimarin (predstavlja smesu flavolignana:1,5-3% silibinA i B (silibinin 60-70%) izosilibinin A i B, silikristin, silidianin. Hepatoprotektivni efekat silimarina se manifestuje preko tri mehanizma: • Stimuliše sintezu proteina u hepatocitima i na taj način stimuliše regeneraciju jetre; • Inhibira neutrofile i produkciju prostaglandina i leukotriena, stabilizuje štapićaste ćelije, što izaziva antiinflamatorni efekat; • Antioksidativni efekat.

Sladić

(standardizacija SE na 70-80% silimarina). Silimarin se koristi i kao antidot kod trovanja gljivama amanita phaloides, obično u vidu infuzionog rastvora u dozi 20mg/kg tokom 24h u četiri doze (2h)

Kurkuma

Plod piskavice

Klinička efikasnost: smanjenje paPreporučeno doziranje je 200- toloških vrednosti AST i ALT, albumina 400mg standardizovanog silimarina i MDA u odnosu na placebo.

ZDRAVSTVO - SRBIJA Naučnica Gordana Vunjak Novaković najcitiranija je srpska i svetska naučnica sa više od 41.000 citata, najviše u istoriji iz svih oblasti nauke, dobitnica brojnih nagrada. Članica je SANU i prva Srpkinja koja je primljena u Međunarodnu kuću slavnih žena

ordana Vunjak Novaković razvila je metod za razvoj ćelija izvan tela i time ponudila materijal za rekonstrukciju lica i time kreirala put ka zameni oštećenog plućnog i srčanog tkiva. Ova naučnica sa srpskim i američkim državljanstvom živi i radi u Americi. Sada je profesorka biomedicinskog inženjerstva i medicinskih nauka na Univerzitetu Kolumbija u Njujorku i biomedicinskog inženjerstva MIKATI FONDACIJE. Nedavno je izabrana za vodećeg svetskog pronalazača u konkurenciji petnaest finalista iz celog sveta. Ceremonija dodele nagrade organizovana je u Minhenu i to prvi put na daljinu, on line, za 15 godina koliko se održava. Nagrade su deljene u šest kategorija koje su predstavnici zavoda jednako rangirali. Naša naučnica se plasirala u sam vrh u dve kategorije. Profesorka Gordana Vunjak Novaković, sa predlogom za inovativni doprinos u biomedicini našla se među troje finalista koji su se nadmetali za nagradu za životno delo. Uz nju u toj kategoriji bila su i dva nemačka naučnika Metin Kolpan i Karl Leo. Inače, petnaest pronalazača ili timova iz celog sveta bili su finalisti u pet kategorija : Industrija, Životno delo, Zemlje koje nisu članice Evropskog zavoda za patente, Mala i srednja preduzeća, Istraživanje. Pobednike u ovih pet kategorija birao je naučni žiri, a ogromna podrška naučne javnosti presudno je odlučila da dr Gordana Vunjak Novaković osvoji ovu svetsku nagradu. Treba naglasiti da su izabrani dobitnici u svim kategorijama za 2021. godinu iz: Austrije, Nemačke, Indije, Norveške, Švedske, Švajcarske, Srbije i Amerike. Naučnica dr Gordana Vunjak Novaković razvila je metod za razvoj ćelija izvan tela koje koriste ćelije samog pacijenta i time otvorila nove horizonte 42

Svetska nagrada za pronalazaštvo

Gordana Vunjak Novaković Pripremila: Dr Maja Radoš

Z D R AV S T V O - S R B I J A

u regenerativnoj medicini. Njen revolucionarni, naučni pristup nudi bezbedniji, precizniji, manje invazivan način za izvođenje rekonstrukcije lica i ide ka tome da bude uspešan i u zameni oštećenog plućnog i srčanog tkiva. Profesorka Gordana Vunjak Novaković se dve decenije bavi istraživanjima i primenom bioreaktora koji omogućavaju da se ljudska tkiva gaje u laboratoriji i spremno čekaju da se ugrade u telo pacijenta kome je otkazao organ ili je oštećena kost, na primer. Sa svojim timom naučnika napravila je srčani mišić od matičnih ćelija koji radi kao srce odraslog čoveka, što predstavlja pravu revoluciju u medicini kakvu poznajemo. Ova srpska naučnica uveliko se predala istraživanju kako bi tehnologija njenog tima mogla da pomogne i u oporavku pluća koja su oštećena kod pacijenta obolelih od COVIDA - 19. Prilikom dodele nagrade srpskoj naučnici Antonio Kampinos, predsednik Evropskog zavoda za patente, istakao je da ovo priznanje pokazuje kako naučne inovacije dotiču živote ljudi svuda u svetu. „Posle neverovatno izazovne godine entuzijazam javnosti za pronalazak Gordane Vunjak Novaković izražava snažnu veru u to da će nam ljudska i naučna kreativnost, strast za inovacijama i domišljatost pomoći na putu ka svetlijoj budućnosti,“ – istakao je predsednik Evropskog zavoda za patente Antonio Kampinos. Prof. Gordana Vunjak Novaković bila je oduševljena priznanjima sa svih strana. Upitana da li je, dok je počinjala karijeru u Srbiji, na Beogradskom univerzitetu uopšte mogla da pomisli da će jednog dana biti naučnica – pronalazač u svetskom vrhu odgovorila je, da je oduvek želela da bude naučnik – pronalazač. Još kao student na fakultetu u Beogradu, inovacije i pronalazaštvo bili su nešto što je prvo učila od beo-

gradskih mentora, a zatim je tako i nastavila u toku dvanaest godina koje je provela u Bostonu. Ipak, ta vrsta naučnog rada, „eksplodirala“ je, kako kaže, kada je došla na Univerzitet Kolumbija u Njujorku, koji pruža neverovatnu podršku inovacijama i preduzetništvu. Mi smo u Srbiji, verovatno zbog siromaštva, imali lošu podršku naučnim talentima i inovacijama, pa je i to najveći razlog odliva naše pameti i znanja na Zapad. „U suštini, od svega što se dešava u mojoj laboratoriji, najbolji deo posla je rad sa izrazito talentovanim mladim ljudima. Zato ću stalno isticati da sam zahvalna svojim studentima, postdoktorantima i saradnicima, jer je ovo zaista rezultat naših zajedničkih zalaganja. Mentorstvo je najvažniji deo mog posla. Bavljenje naukom, predavanja, rad sa ljudima, prenošenje otkrića u komerci-

jalnu i kliničku primenu je sastavni deo mentorstva, koje je po pravilu dvosmeran proces“ - ističe prof. Novaković. Profesorka Gordana Vunjak Novaković je direktorka Laboratorije za matične ćelije i inženjerstvo tkiva na Univerzitetu Kolumbija u Njujorku, članica SANU i prva Srpkinja i žena koja je postala član Nacionalne akademije inženjerstva SAD. Ugledna naučnica je i kreativni ambasador naše zemlje u okviru Saveta za kreativne industrije pri kabinetu Ane Brnabić, predsednice Vlade Srbije. Predsednik Srbije Aleksandar Vučić je 2020. godine odlikovao ordenom Karađorđeve zvezde drugog stepena za naročite zasluge u predstavljanju Republike Srbije i njenih građana i postignute izuzetne rezultate u oblasti medicinskih nauka i biomedicinskog inženjerstva kao jednog od najperspektivnijih načina za produženje ljudskog veka i poboljšanje kvaliteta života. Ova svetski najpopularnija naučnica primljena je u Međunarodnu kuću slavnih žena u tehnologiji i dobitnica je brojnih prestižnih, svetskih naučnih priznanja. Prof. Gordana Vunjak Novaković sa više od 41.000 citata i H -indexom 115, je jedna od najcitiranijih osoba u istoriji u svim oblastima nauke. Značajna komponenta rada ove naučnice je transfer istraživačkih rezultata iz njene laboratorije direktno za primenu na klinikama i to kroz oko 50 patenata u SAD i tri kompanije koje je osnovala sa svojim studentima.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Udruženje “Živimo zdravije” i Fakultet za međunarodnu politiku i bezbednost Univerziteta „Union-Nikola Tesla“ organizovali su nedavno u Beogradu naučnostručnu konferenciju “Zdravlje i bezbednost”. Povod za konferenciju koja je okupila eminentne srpske nacionalne akademske, zdravstvene i sportske pregaoce različitih profila bila je izrada Nacrta nacionalne platforme koja bi poslužila donosiocu odluka u Republici Srbiji, naročito u okviru izrade nacionalnih akcionih planova zdravlja, bezbednosti, društvene stabilnosti i drugih vitalnih interesa građana u vremenima koja nas očekuju, a odnose se na izazove kreiranja zdravog i bezbednog društva. Naši stručnjaci, među kojima su bili prof. dr Violeta Rašković Talović, akademik prof. dr Dragan Radenović, Bratislav Đorđević, košarkaška legenda, akademik prof. dr Dragan Simeunović, prof. dr Danica Grujičić, prof. dr Elizabeta Ristanović, prof. dr Vesko Drašković, prof. dr Ilija Kajtez, veliki majstor džudoa Vuk Rašović, Aleksandar Stanković, profesor mačevanja i teoretičar borbenih veština i umetnosti i mnogi drugi su se tokom izlaganja i diskusije dotakli zdravstvenih poruka i pouka korone, filozofskog poimanja zdravlja i bezbednosti, duhovnog zdravlja u doba globalizacije, bezbednosnih aspekata znanja i neznanja, sociološke dimenzije zdravlja, logike i metoda borilačkih veština kao strategije obnove društva, kao i strategija za unapređenje mentalnog zdravlja, ali i sporta, fizičkog aktivizma, zdrave ishrane… Zaključci konferencije prezentovani su najvišim državnim zvaničnicima i očekuju se dalje inicijative u ovoj oblasti u smislu nacionalnog sveobuhvatnog programa preporoda duhovnog i telesnog zdravlja. - Fenomen bezbednosti, uključujući tu sve njegove nivoe, neraskidivo je povezan sa fenomenom zdravlja u jednom društvu i to mnogo dublje nego što bi se moglo na prvi pogled naslutiti - rekla je Violeta Talović Rašković, dekan Fakulteta za međunarodnu politiku i bezbednost. Tražeći načine da unapredi zdravlje svojih građana, društvo istovremeno osnažuje svoju bezbednost i stabilnost, poručila je ona. “Stoga je zadatak izgradnje zdrave nacije zadatak celokupnog političko-bezbednosnog sistema”, kazala je Talović-Raškovićeva naglasivši da u otuđenosti savremenog društva sport može imati integrativnu funkciju. Tom problemu posebno se posvetio predsednik UO „Živimo bolje“ Bratislav Đorđević ističući da je značajno da se strategijski povežu različite oblasti, poput nauke, obrazovanja, sporta, umetnosti i kulture i da je važno kroz adekvatne programe uključiti sve kategorije stanovništva i na taj način promeniti dosadašnji način života – bez fizičkih aktivnosti. 44

Raskršća i svetionici duhovnog i telesnog zdravlja mladih

Naša obaveza i odgovornost na putu u sigurnu budućnost

Bratislav Đorđević i Violeta Rašković Talović

Konferencija je izazvala i pažnju medija. “Medici.com” bio je takođe prisutan na konferenciji, a posebno nas raduje što su izlaganje, pogledi i stavovi, kao i duhovni i nacionalni horizonti i prepoznatljiva elokventnost člana naše redakcije prof. dr Elizabete Ristanović, kao i uvijek, izazvali veliko interesovanje prisutnih. Dijelove njenog izlaganja podijelićemo sa svojim čitaocima. - Živimo u vremenu koje se dinamički menja. Brz tehnološki razvoj, izmena bezbednosne arhitekture sveta, pandemije i epidemije, klimatske promene, najavljeni finansijski reset, veliko raslojavanje na svet ekstremno bogatih i većinu siromašnih, oružani sukobi koji se i dalje vode, teroristički akti, nemilosrdno atakovanje na sve vrednosti ljudskog duha, samo su neke od odrednica koje obeležavaju našu stvarnost. Kao zemlja i narod već godinama smo izloženi svakodnevnim pritiscima, koji su kulminirali surovom agresijom čije posledice i dalje trpimo, a najočiglednije se odražavaju kroz broj obolelih i umrlih od malignih oboljenja koji na godišnjem nivou premašuje 37.000 obolelih i više od 20.000 preminulih, a prognoze za naredni period su još crnje. Sve to je danak osiromašenom uranijumu, hemikalijama koje su se izlile u naše reke, ušle u lance ishrane i zauvek kontaminirale naše životno stanište. Genocid i ekocid izvrše-

ni su 1999. godine nad Srbijom, ali i nad celom Evropom, u ime navodnih demokratskih vrednosti koje su kasnije rezultirale devastiranjem i rasprodajom čak i naših prirodnih bogatstava, nametnim i posebno opasnim ruiniranjem obrazovnog sistema iz koga su istisnuti nacionalni junaci, jasenovačke i žrtve ostalih pogroma, a sve se više vrši i nasilje nad osnovnim, prirodom određenim biološkim vrednostima - istakla je profesorka Ristanović. Ona je kazala da su mladi ljudi izloženi napadima i nesigurnostima sa svih strana. - Porodice se razaraju, škola je izgubila vaspitnu dimenziju, na ulici se često susreću sa vršnjačkim nasiljem i drugom socijalnom patologijom, vrebaju ih narkomanija i sekte, a sa tv. ekrana na njihovu dušu atakuje rijaliti stvarnost i duhovna kontaminacija. Potpuno izvrnut vrednosni poredak u kome za osvajače medalja na takmičenjima i olimpijadama znanja nema prostora na naslovnicama novina, jer su ih zauzele osobe sumnjivog moralnog kredibiliteta, dok loši đaci nameću vrednosne kriterijume i standarde i lako napreduju na društvenoj lestvici, epilog su svega prethodno navedenog i jedan od razloga zbog koga više od 50.000 mahom mladih ljudi godišnje napušta našu zemlju i pokušava da se ostvari radno i porodično pod suncem tuđeg neba. Međutim, to nije putokaz u opstanak i sigurnu budućnost nacije koja na geopolitičkoj

Z D R AV S T V O - S R B I J A

raskrsnici mora biti spremna da odgovori na sve izazove pred kojima će se naći, a za to su potrebna umom darovana, duhom snažna i fizički zdrava pokoljenja, koja izazove mogu da predvide i da se sa istima izbore i snagom i mudrošću. Profesorka smatra da je izlaz i rešenje u ozbiljnom programu nacionalnog zdravstvenog i duhovnog preporoda koji mora biti prioritetni zadatak za sve umne ljude, nacionalne pregaoce, ali i za donosioce odluka, akademsku javnost, verske institucije, kulturne i sportske delatnike, kao i za sve ljude istinski posvećene ljudskom dobru. Iz njene vizure je ključno nacionalno, a samim tim i bezbednosno pitanje koje se postavlja u ovom trenutku: Kome ćemo mi ovu zemlju ostaviti? Zato, smatra Elizabeta Ristanović, ulaganje u demografski razvoj, pre svega rast nataliteta, mora biti jedan od ključnih zadataka, jer surova stvarnost upozorava da se u Srbiji godišnje izvrši više od 200.000 abortusa, dok se rađa oko 70.000 dece. Zabrinjava i podatak, kaže ona, da se među ženama koje će zauvek biti obeležene grehom čedomorstva nalaze i devojčice od 11 i 12 godina starosti. Zbog toga podrška ženi kao majci-rodilji, domaćici, stubu porodice, ali u isto vreme i kao ravnopravnom stvarocu, radniku, naučniku, mora biti prvorazredni nacionalni imperativ koji će biti planski i osmišljeno sprovođen ne kroz ispraznu statistiku kvota i jezikoslovlja suprotstavljenog duhu našeg jezika, već kroz suštinsku egzistencijalnu, materijalnu, sociopsihološku i svaku drugu podršku ženi kako bi ona shvatila da nije sama. Unapređenje nacionalnih kapaciteta za vantelesnu oplodnju je takođe izuzetno važno, kao i jačanje kapaciteta za molekularnu prenatalnu dijagnostiku, kako uzorke genoma naše nerođene dece ne bismo slali u strane genske banke plaćajući za to žestoku cenu sa potencijalno nesagledivim implikacijama - ističe ona, dodajući da je jasno da sveobuhvatna podrška porodici i samohranim roditeljima mora biti naš prioritetan nacionalni cilj. Izlaz je, kaže profesorka Ristanović, i u reformi školskog programa, kako bi škola bila mesto za sticanje funkcionalnog znanja, a ne za bespotrebno opterećivanje dece sadržajima u čijoj pozadini je neretko antinacionalni diskurs kao i vrlo opasne poruke, što ne iznenađuje s obzirom na izdavačku strukturu naših udžbenika. - Raduje me što je to prepoznato i iskreno verujem da će u danima i godinama koje slede doći do ozbiljnih izmena u programima i kategorijalnim

aparatima koji se mladima nameću kroz aktuelni sistem obrazovanja - naglašava ona, podsećajući i da je pandemija COVID-19 nametnula digitalizaciju, maske i on line učenje, ali da je svima jasno da predavanje u kome u očima i izrazu lica deteta ne prepoznajete razumevanje i interakciju, nikada ne može biti stvarno delotvorno. Svemu treba dodati i štetni uticaj elektromagnetnog zračenja, dugotrajno sedenje i socijalnu izolaciju, nametnutu i kroz narativ socijalne distance koji se koristi umesto fizičke udaljenosti potrebne za sprečavanje transmisije virusa. - Uz pomoć verskih zajednica potrebno je reformisati versku nastavu, koja mora imati za cilj da tokom obrazovnog ciklusa mladog čoveka učini bićem vrlina i pomogne mu da prepozna esenciju poimanja religije, kao i sličnosti i razlike između različitih konfesija. To će biti put u neki bolji svet razumevanja i odsustva verski fundiranih konflikata koji latentno tinjaju na turbulentnom balkanskom prostoru i koje svetski piromani potpaljuju ne bi li preko naših žrtava rešavali svoje antagonizme i zbrajali svoje račune. Nastava fizičke kulture mora takođe biti temeljno reformisana i prilagođena stvarnim potrebama fizičkog razvoja dece, a ne treba da bude puko ispunjavanje forme ili maltretiranje i frustriranje onih koji nisu talentovani za bavljenje sportom što je takođe genetski predisponirano i određeno strukturom više od 135 genskih lokusa. Svakodnevni sadržaj od 15-20 minuta, ispunjen vežbama istezanja i oblikovanja značio bi mnogo više za kičmu i držanje deteta, dok bi istinski talentovani trebalo da pohađaju sekcije koje bi bile organizovane pri školama i tako zamenile skupe treninge koji za roditelje često predstavljaju veliki izdatak, ali i stvar prestiža i neretko poligon za lečenje sopstvenih unutrašnjih frustracija - smatra profesorka Ristanović. Ona opominje i da preventivna medicinska zaštita i javno zdravlje moraju biti grane medicine kojima će se posvećivati posebna pažnja jer nas i iskustvo pandemije takođe uči da dalji razvoj preventiv-

ne medicine treba da postane jedan od prioritetnih ciljeva naših zdravstvenih vlasti. U okviru toga posebnu pažnju treba posvetiti mladim ljudima koje treba privući i edukativnim sadržajima o značaju zdrave i kvalitetne ishrane, reproduktivnog zdravlja i seksualnog odgoja, šetnje i rekreacije, jedinstvu sa prirodom čijim je lepotama naša Srbija obilato ukrašena, kao i o svim opasnostima koje vrebaju u realnom i sajber prostoru. Nacionalni folklor ne treba da bude izvrnut podsmehu, već mora biti predmet aktivnog izučavanja i promovisanja. Duhovne vrednosti ne smeju da budu zamenjivane materijalnim bofl-proizvodima, a mladi pripadnici naše vojske bi, uz tri misije koje imaju, trebalo da ispune i četvrtu, da se, ukoliko je moguće, ostvare kao roditelji i tako daju još jedan aktivan doprinos svome rodu i otačastvu. Zadatak države je da im kroz privredni razvoj i napredak, omogući istinsku podršku kako bi mogli da ostvare i ovaj nacionalni zadatak. - Obrazovanju se mora vratiti i filozofska dimenzija koja mora da podrazumeva koheziju prirodnih i tehničkih sa društveno humanističkim naukama kako bi ovaj svet i naše parče zemlje postali pravednije i lepše mesto za život generacija koje će ostati ovde i doprinositi daljem razvoju i napretku - smatra naša eminentna profesorka. Ona je svoje briljantno izlaganje zaključila porukom: - Eto puno zadataka za nas u vremenima koja dolaze, a pre svega za naše buduće naraštaje koje, kako rekoh, čekaju brojni izazovi sa kojima se moraju suočiti naoružani znanjem, zdravljem i ljubavlju, što se postiže jedino kroz suštinsku posvećenost telesnoj i duševnoj suštini bića mladog čoveka. Da bi nam budućnost bila sigurna i bez slepih ulica ne smemo dozvoliti da nam ukinu prošlost. Zato ne smemo potisnuti bogate sadržaje naše istorije ni duhovne vertikale koju su oblikovali gorostasi koji su zauvek ostali mera rada, istrajnosti, vere, mudrosti, sveopšte ljubavi: Sveti Sava, Njegoš, Tesla, Pupin i mnogi drugi. Uostalom, probuđeno pamćenje će uvek jače prosvetljavati puteve buduće. Na razmeđu između istoka i zapada uvek se odvijao proces našeg nacionalnog raspeća na što je svog naslednika prestola još davno upozorio Stefan Nemanja, dok je svog drugog sina Savu zavetovao da se jezik mora čuvati, jer se zemlje i narodi ne osvajaju samo mačevima, nego i jezicima. Neka njegove reči i nama danas budu jasni putokaz. Medici.com

Z D R AV S T V O - S R B I J A

ol u vratu i ekstremitetima, među drugim simptomima, najčešće je uzrokovan degenerativnim promenama na intervertebralnim diskovima i unkovertebralnim zglobovima. Promene na diskusima nastupaju i prirodnim starenjem ili preteranim opterećenjem, kada dolazi do gubitka sadržaja vode, i slabljenjem vezivnog tkiva. Kao posledica tog stanja kod mnogih osoba dolazi do hernije diska, gde se javlja pritisak na korenove nerava u vratnoj kičmi ili/i kičmenoj moždini i oštećenja hrskavične ploče, u zavisnosti od gradusa degeneracije /Modic, Pffirmann/. Zbog prenosa većeg opterećenja na unkovertebralne zglobove vrata, degenerativne promene zahvataju i ovaj deo kičme. Koštani degenerativni delovi – osteofiti, nastali nakon kalcifikacija i fibroza fasetnih zglobova, mogu takođe pritiskati nervne strukture i izazvati tegobe u vidu lokalnog i radikularnog bola, slabosti ekstremiteta. Simptomi Obično, simptomi cervikalne kičme počinju kao nespecifični u vidu bola u vratu i ramenima, ograničena pokretljivost i ukočenost vrata i ramena, spazam paravertebralne muskulature vrata, napetost, trnjenje duž ruke i prstiju... Simptomi se često ignorišu i ne pridaje im se preveliki značaj, formiraju bolni čvorići u mišićima duž vrata, prema ramenima i između lopatica. Daljom progresijom dolazi do miofascijalnog sindroma (zapaljenje mišićnog omotača). Specifični simptomi su vezani za kompresiju pojedinih korena nerava i/ili kičmene moždine. Ukoliko je samo koren nerva komprimovan onda govorimo o odgovarajućoj radikulopatiji gde je propagacija bola najčešće niz ruku i može biti praćena trnjenjem i slabošću mišića koji inerviše pripadajući nerv. Ako je kičmena moždina komprimovana onda je reč o cervikalnoj mijelopatiji koja se, u zavisnosti od stepena oštećenja, reflektuje klinički: • zujanjem, trnjenjem i slabošću u rukama, šakama, nogama ili stopalima, • nedostatkom koordinacije i teškoće sa hodom, • gubitkom kontrole bešike ili creva. Dijagnostika Zlatni standard za prikaz koštanoligamentarno-mišićnog i nervnog tkiva u vratnoj kičmi je magnetna rezonanca kojom dobijamo odličan i potpun prikaz intervertebralnih diskova, širinu kičmenog kanala, stanja kičmene moždine, 46

Spinalna patologija

Prednja cervikalna discektomija s fuzijom (ACDF) i perkutana laserska dekompresija vratnog diska (PLDD)

kao i stanje samih kičmenih pršljenova, unkovertebralnih zglobova i ostalih struktura. Pomoćne dijagnostičke procedure mogu biti rendgenska dijagnostika, kompjuterizovana tomografija (skener) kao i elektromioneurografija gornjih i donjih ekstremiteta. Lečenje Lečenje uključuje najpre konzervativno-fizikalno, zatim invazivne neoperativne metode i, na kraju, operativno lečenje. U zavisnosti od simptoma i stepena oštećenja nervnih struktura, obično se kreće sa imobilizacijom vrata uz nošenje kragne 6-8 nedelja, mirovanjem i lečenjem akutnog bola medikamentima. Lekovi koji se najčešće koriste u lečenju su:

• nesteroidni antiinflamatorni lekovi, • kortikosteroidi, • miorelaksanti, koji mogu ublažiti grčeve u mišićima u vratu /obavezno uz kontrolu lekara/. Akutni radikularni bol može se takođe rešavati periradikularnim davanjem istih lekova pod kontrolom fluoroskopije u operacionoj sali. Kada dođe do smirivanja akutnih bolova ili redukcije hroničnog bola, cervikalna spondiloza se može kontrolisati fizikalnom terapijom, korektivnim vežbama, vežbama istezanja i relaksacionim metodama (masaža, mobilizacija zglobova, dekompresiona trakcija). Ukoliko nema poboljšanja na navedene vrste neinvazivnog lečenja, kao most između operativnog i konzervativnog lečenja može se uraditi perkutana laserska diskus dekompresija sa ili bez fasetne denervacije. Perkutana laserska dekompresija diska (PLDD) je postupak u kome se hernirani intervertebralni diskovi leče smanjenjem intradiskalnog pritiska laserskom energijom ili ukoliko je reč o lokalnom bolu u vratu zbog spondiloze, laserska ablacija nerva u predelu zgloba. Intervencija se radi u lokalnoj anesteziji pod kontrolom fluoroskopije pomoću igle koja se plasira preko kože u intradiskalni prostor, gde se radi vaporizacija diska i smanjuje intradiskalni pritisak, ili se vrši ablacija koja inerviše zglob. Postupak se izvodi pod lokalnom anestezijom kože. Nakon identifikacije intervertebralnog nivoa u vratu pomoću fluoroskopije, šuplja igla se ubacuje između dubokih mišića vrata i ubacuje direktno u intervertebralni prostor u centar mekog hedra. Kroz iglu se ubacuje lasersko vlakno (0,4 mm) u središte nucleus pulposusa, a zatim se isporučuje laserska energija da bi se smanjio intradiskalni pritisak. Laserska energija se isporučuje u impulsima, u rasponu od 18–20 sekundi. Pulsna isporuka laserske energije koristi se da bi se izbeglo prekomerno zagrevanje okolnih tkiva. Stope uspeha u većim studijama varirale su od 75% do 90%. Zbog nedovoljnog poboljšanja simptoma ili ponovljene hernije,

Z D R AV S T V O - S R B I J A

oko 4-10% pacijenata je dobilo dodatni hirurški tretman. Perkutana laserska dekompresija diska (PLDD) je jedno od takozvanih „minimalno invazivnih“ modaliteta lečenja degenerativnih oboljenja kičme. Lečenje se izvodi perkutano, tj. preko kože, pa je morbiditet niži, a period rekonvalescencije kraći nego kod otvorene hirurgije. Zbog navedenih prednosti čini se da je PLDD zanimljiva alternativa konvencionalnoj hirurgiji. PLDD. Dobre manuelne veštine i dug trening neurohirurga su neophodni da bi se ovakva intervencija uradila na ispravan način. Nedovoljno obučen i neiskusan hirurg lako može da napravi termalnu povredu nerva ili, pak, kičmene moždine u uskom prostoru kičme, što kod pacijenta može da dovede do dalekosežnih neželjenih posledica. Operacija prednje cervikalne discektomije i fuzije (ACDF) se izvodi kod mijelopatije ili radikularnog bola najčešće usled prolapsa cervikalnog diska. To se takođe može učiniti za rešavanje problema kod degenerativne bolesti diska, kičmene stenoze i/ili osteoartritisa u vratnoj kičmi. Prednja cervikalna discektomija s fuzijom je operacija koja uključuje olakšavanje pritiska stavljenog na korijene živaca i/ili kičmenu moždinu od strane diska s hernijom ili krhotina kosti – stanja zvanog kompresija korijena živca. Operacija se izvodi sa prednje strane vrata gde se učini mali rez i: • Odstranjuje meko jedro kako bi se medula i pripadajući korenovi oslobodili pritiska • Postavlja intervertebralni umetak kejdž između pršljenova. Discektomija uključuje odstranjivanje celokupnog mekog jedra između cervikalnih pršljenova. Termin discektomija izvodi se od latinskih reči discus (ravan, kružni predmet ili ploča) i –ektomija (odstranjivanje). Spinalna fuzija uključuje postavljanje koštanog kalema između dva ili više suprotnih pršljenova kako bi se potpomogao rast kosti između kralježničkih tijela. 1. Kontraindikacije Nisu svi kandidati za ACDF. Kontraindikacije uključuju sistemske bolesti: • poremećaj kretanja usled moždanog udara što kasnije otežava samo fizikalno lečenje • imunološke bolesti koje otežavaju zarastanje i komplikuju postoperativni tok, pa i samu operaciju • Teški deformiteti

gment. Po identifikaciji odstranjuju se oko dve trećine diska koriste se alati za hvatanje do prikaza zadnjeg longitudinalnog ligamenta. Po uklanjanju ligamenta odstranjuje se sav materijal diska koji komprimira spinalne živce i medulu i plasira intervertebralni umetak koji može biti od plastike, keramike ili biorazgradivih sastavnih delova. Često je ovaj materijal kalema napunjen fragmentima koštanog tkiva kako bi fuzija bila što uspešnija.

• Osteoporoza koja dovodi do neadekvatne fuzije nakon operacije. 2. Operativni zahvat Položaj pacijenta je na leđima sa minimalnom ekstenzijom vrata. Uradi se rez oko 2 cm sa leve ili desne strane vrata. Povlačenjem traheje, jednjaka i arterija napravi se tunel do prednjeg uzdužnog ligamenta ispod kog se nalazi intervertebralni disk. Uz pomoć fluoroskopa postavlja se igla u disk kako bi locirao željeni se-

3. Postoperativni tok Operacija zahteva kratak boravak u klinici jedan do dva dana i postepeni oporavak između dve i šest nedelja. Može se izvoditi „endoskopskom discektomijom“ tako što će pacijent moći da nastavi svoj normalan život za dva dana. Pacijentu se savetuje da nosi okovratnik za vrat 4-8 nedelja. Naročito je preporučljivo nositi zaštitnik za vrat tokom putovanja (npr. automobilom), spavanja, tuširanja ili bilo kojih drugih aktivnosti u kojima pacijent možda neće moći da obezbedi pravilan položaj kičme. Fizikalna terapija i srodni modaliteti lečenja (npr. masaža, akupunktura) se koriste kako bi se promovisalo pravilno zarastanje, kao i da bi se ojačali okolni mišići koji mogu da preuzmu „posao“ vratnog aparata da osiguraju pravilan položaj kičme kada pacijent započinje (oko četiri do šest nedelja nakon operacije) da se odvikava od vratne zaštite. 4. Rezultati Prednja cervikalna discektomija uspešna je u uklanjanju bola u ruci u 92% do 100% pacijenata. Slabost i utrnuće u rukama mogu potrajati jer je regeneracija nerava jako spor proces. Da bi se izbegao ponovni problem poenta je u životnim navikama i izbegavanju pojedinih prekomernih napora: • Pokazane tehnike dizanja • Dobro držanje tela i vrata pri sedenju, kretanju i spavanju • Ergonomsko radno područje • Zdrava težina tela • Pozitivan stav i tehnike opuštanja (npr. upravljanje stresom) • Nema pušenja. Sve minimalno invazivne tehnike u našoj zemlji koristi u svakodnevnom radu dr sc. med. Nenad Živković, neurohirurg i naučni saradnik, želeći da implementira nove svetske trendove lečenja spinalne patologije u svojoj zemlji, a koje je dobrim delom naučio od najboljih svetskih stručnjaka. 47

Z D R AV S T V O - S R B I J A

a Klinici za neurohirurgiju Univerzitetskog kliničkog centra Srbije, prvi put u Srbiji, urađeni su kompleksni zahvati kod dvoje pacijenata obolelih od Parkinsonove bolesti. Metodom elektroduboke moždane stimulacije, kod pacijenata koji su operisani, elektrode će bolest držati pod kontrolom. Ranije su na tu intervenciju naši građani upućivani u inostranstvo, koja je koštala oko 50.000 evra. Da prvi put urade ovu intervenciju kod dvoje pacijenata, tim neurohirurga, neurologa, radiologa, psihijatara, anesteziologa i drugih, uz podršku kolega iz Praga, u sali je bio oko 15 sati. Pacijenti su sve vreme u budnom stanju. Operacije su prošle dobro, a pravi efekat procedure videće se za mesec dana. “Pacijenti koji imaju Parkinsonovu bolest su pre svega prvi kandidati, mada i drugi sa nevoljnim pokretima. U pitanju su najteži pacijenti, kod kojih su se javile mnogobrojne komplikacije dugotrajnog lečenja. To nije definitivno izlečenje, ja uvek kažem pacijentima, to nije operacija kod koje se nešto odstrani i posle ste dobro, ali kupujete vreme i nekako vraćate sat, četiri do pet godina unazad”, navodi dr Marina Svetel, neurolog na Klinici za neurologiju UKCS. Profesor dr Miloš Joković, direktor Klinike za neurohirurgiju UKCS, navodi da tokom operacije treba doći do jedra u dubokim strukturama mozga te da se zato ova intervencija naziva duboka moždana stimulacija. “Znači, treba da dođemo do jezgra, koje je vrlo malo. Preciznim prethodnim merenjem, ciljano uđemo elektrodom u to jedro, tu elektrodu povežemo sa generatorom struje koji se nalazi najčešće na grudnom košu, i posle, recimo, četiri nedelje puštamo struju da stimuliše to jedro. Obostrano se rade i leva i desna moždana hemisfera”, objašnjava Joković. Bolja kontrola ukočenosti, usporenosti i drhtanja Dr Marina Svetel objašnjava da se aktivacijom jedara uspostavlja bolja kontrola ukočenosti, usporenosti i drhtanja. “Ne mogu da se povuku svi simptomi, ne mogu da se kontrolišu poremećaji govora, stabilnosti, poremećaji hoda. Takvo stanje koje mu obezbedi njegova idealna terapija, u momentu kada ona najbolje deluje, to je stanje koje ćemo obezbediti uz hiruršku intervenciju”, dodaje dr Svetelova. 48

Prvi put u Srbiji urađen zahvat duboke moždane stimulacije

Elektrodom protiv Parkinsonove bolesti Pripremila: Ana Stamenković

Profesor dr Miloš Joković objašnjava da će pacijenti imati svoj stimulator i da će biti edukovani o njegovoj upotrebi, ali da će, ipak, na početku lekari na neurologiji vršiti stimulaciju, određivanje i visinu doze. Intervencija skoro tri puta skuplja u inostranom centru U Srbiji se trenutno od Parkinsonove bolesti leči oko 20.000 osoba. Oko 1,5

odsto njih su kandidati za intervenciju. “Ovo je zaista pomak i za same pacijente koji su obično morali da idu u pratnji neke osobe jer je takva bolest. S druge strane, intervencija je skoro tri puta skuplja u inostranom centru nego kod nas, a na kvalitetu zaista neće izgubiti. Uz podršku Ministarstva zdravlja i KCS, koji nisu osporili ovu našu ideju, mi smo uspeli ovo i da realizujemo”, dodaje Joković. Pripreme za taj kompleksni zahvat u Srbiji trajale su dve godine, a za njega se obučavaju i naši mladi neurolozi i neurohirurzi. Želja je da mesečno, makar kod jednog pacijenta, kada medicinski kriterijumi to i dozvoljavaju, urade procedure. Doktori Joković i Svetel, koji su išli na edukacije, za to obučavaju mlađe neurohirurge i neurologe. To će otvoriti mogućnost da se kasnije sa ovakvim zahvatima možda počne i u drugim centrima.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Tretiranje kardiovaskularnih problema biljnim preparatima Čuvarkuća (Sempervivum) – ljekovita svojstva

obro je poznato da su bolesti kardiovaskularnog sistema među vodećim uzrocima smrti u svetu. Bilo da se radi o arteriosklerozi, hipertenziji, angini pektoris, tahikardiji, ili bilo kom drugom problemu vezanom za srce i krvne sudove, suočavanje sa tim problemima uvek, opravdano, izaziva veliku zabrinutost pacijenta, jer su obično prognoze takve da će osoba biti osuđena na stalnu dugogodišnju terapiju lekovima. Kao i kod drugih zdravstvenih problema, pristup zvanične i tradicionalne medicine se u velikoj meri razlikuju, kada je reč o pristupu i samom tretmanu. Naime, dok zvanična medicina preporučuje stalnu terapiju sintetičkim lekovima koji, uz olakšanje ili kontrolu simptoma, mogu da imaju brojne nus pojave, tradicionalna medicina obavezno traži uzrok problema i gleda da eliminiše taj uzrok da bi se problem rešio za trajno i to potpuno prirodnim sredstvima, koja ne samo da ne štete telu na bilo koji način, nego mu čak i koriste na veoma širokom polju. Na primer, kada se radi o povišenom holesterolu, umesto da preporučuje neko sredstvo koje će snižavati nivo holesterola, iskusan fitoterapeut obraća pažnju na celi endokrini sistem, sa akcentom na jetri koja je direktno odgovorna za balans nivoa holesterola i ukupnih masnoća. Drugim rečima, fitoterapeut ne deluje na snižavanje nivoa holesterola direktno, nego indirektno, osposobljavajući jetru da ponovo bude u stanju da vrši sve svoje funkcije, uključujući i balans holesterola i ukupnih masnoća, što dovodi i do odmašćivanja jetre i krvnih sudova. Na taj način se,

uz balansiranje nivoa holesterola i triglicerida, istovremeno tretiraju i problemi arterioskleroze i hipertenzije. Bilo da se radilo o navedenim problemima ili problemima slabe cirkulacije, hemoroida, ili tromboze, priroda uvek ima spreman odgovor, što je i normalno kada znamo da je tradicija lečenja lekovitim biljem stara koliko i sam ljudski rod. Svaka lekovita biljka koja je zadržala primenu u narodnoj medicini je prošla test milenijuma i da se nije pokazala izuzetno korisnom ne bi preživela prirodnu selekciju koja je nemilosrdna i priznaje samo uspeh, dok neuspešni završavaju u zaboravu.

Pomenućemo samo neke od biljaka koje nalaze primenu u tretmanu problema kardiovaskularnog sistema: maslačak, pelin, žalfija, kopriva, žen šen, imela, gingko, čičak, kora vrbe, hajdučka trava, glog… Zato je važno da, pre nego se odlučite za bilo koju vrstu biljne terapije, imate na umu da one deluju postepeno i da njihova primena, uz vrsnog, iskusnog poznavaoca njihovih svojstava, zahteva stpljenje i razumevanje činjenice da svaka boljka traži svoju biljku, a svaka osoba zahteva specifičan tretman, prilagođen njenom zdravstvenom problemu/problemima. Goran Poletan PR, www.ozdravite.com, gp@ozdravite.com Telefoni: Srbija 065 43 819 43, BiH 066 355 310

Goran Poletan, fitoterapeut

atinski naziv za čuvarkuću je Sempervivum, što znači “živjeti vječno” (semper = uvijek i vivum = život). U narodnoj medicini čuvarkuća se koristi zbog svojih antiupalnih i diuretičkih svojstva. Sastoji se od debelih mesnatih listova koji su bogati sokom. Sirovi mladi listovi su jestivi, a upravo je njihov sok razlog ljekovitosti. Čuvarkuća se koristi u obliku soka, masti ili čaja. Najčešće se upotrebljava kao pomoć kod: rana, ispucale kože, čireva, hemoroida, crijevnih problema, menstrualnih bolova, povišenih lipida u krvi, detoksikacije organizma, grlobolje i dijabetesa. Pijenje čaja od čuvarkuće preporuča se kao pomoć kod ulkusa. U naučnom časopisu Journal of Agricultural and Food Chemistry 2003. godine objavljena je studija kojom su dokazana antioksidativna svojstva ekstrakta lista čuvarkuće. Zanimljiva je naučnicima i zbog svojih antibakterijskih svojstava. Naime, 2015. u časopisu Bioscience Journal objavljena je studija provedena na četiri biljke (kilavica, trešnja, pitomi broć i čuvarkuća) kojima je ispitivan antibakterijski učinak na bakteriju Escherichia coli. S obzirom na to da je navedena bakterija razvila otpornost na antibiotike naučnici su, u želji da otkriju načine njenog suzbijanja, ispitivali alkoholne ekstrakte biljaka. Rezultati su pokazali kako čuvarkuća ima visoki antibakterijski potencijal i ukazali na mogućnost njezine primjene u medicini kao pomoć pri suzbijanju bakterije Escherichia coli. U narodnoj medicini najpoznatija je uporaba čuvarkuće u liječenju bolnih stanja u uhu. Godine 2015. u časopisu Journal of ethnopharmacology objavljena je studija koja je ispitivala učinke čuvarkuće na upalne procese u uhu, a rezultati su pokazali njezinu visoku efikasnost. Čuvarkuća svoje mjesto pronalazi i kao pomoć kod povišenih lipida u krvi. Njezin potencijal kao pomoć kod hiperlipidemije i utjecaj na detoksikaciju jetre uočili su naučnici s Akademije nauka u Budimpešti 2004. godine, koji su proveli istraživanje na štakorima. 49

Z D R AV S T V O - S R B I J A

VMA, 30. 7. 2021.

182 godine vojne sanitetske službe

otpredsednik Vlade i ministar odbrane dr Nebojša Stefanović prisustvovao je svečanosti povodom 182 godine od osnivanja vojne sanitetske službe na Vojnomedicinskoj akademiji. Vojno zdravstvo danas je ojačano i za 66 novozaposlenih, kojima je ministar Stefanović uručio rešenja o prijemu u stalni radni odnos. Čestitajući im praznik, on se zahvalio svim pripadnicima vojnog zdravstva na njihovom požrtvovanom radu u prethodnoj godini. – Malo je reći hvala za sve što ste vi uradili. Sistem vojnog zdravstva izbrisao je granice šta je moguće, a šta je nemoguće. Za vojno zdravstvo više nema ništa što je nemoguće, dakle, sve može da se uradi. Uspeli ste da odgovorite na sve izazove i na one koji su bili tradicionalni i na potpuno novi koji je zahvatio ceo svet, Covid-19, ocenio je ministar Stefanović.

On je istakao da su svi ljudi u sistemu vojnog zdravstva, bez obzira na kojoj poziciji, svojim efikasnim i požrtvovanim radom pokazali da su istinski heroji. – Kada kažem heroji, to zaista i mislim. Samo oni koji nisu videli kako to izgleda boriti se i u kovid bolnici, ali i sa bolestima koje su nekovid i pružiti pomoć ogromnom broju ljudi, mogli bi vas oceniti sa manje, rekao je minstar Stefanović. Reč je, kako je dodao, o zaista ogromnom odricanju, ogromanom riziku i velikoj borbi za život ljudi i, kako je naveo, baš zato su ljudi koji rade u našem sistemu vojnog zdravstva izuzetno cenjeni. Govoreći o Vojnomedicinskoj akademiji, ministar odbrane naveo je da je danas na njenim pripadnicima možda i veći teret, nego što je bio ranije, i podsetio da je VMA i dalje dežurna 24 sata svih sedam dana u nedelji. – I veoma je složeno kada ste ustanova tercijarne medicinske zaštite pružiti pomoć svako50

me ko dođe, a ovi ljudi to upravo rade, istakao je Stefanović. Ministar Stefanović rekao je, takođe, da je izuzetno ponosan i zbog novih zaposlenih koji su danas u stroju i koji su postali deo sistema vojnog zdravstva, među kojima su lekari, medicinski tehničari, hemijski, radiološki i laboratorijski tehničari, fizioterapeuti i nemedeicinsko osoblje. On je podsetio da je u poslednjih devet meseci u sistem vojnog zdravstva primljeno više od 360 ljudi. – Država iskreno ceni rad svih pripadnika vojnog zdravstva. Želim da vam kažem veliko hvala, jer niste gledali na novac kao ključni motiv. Hoću da vam se zahvalim što ste ostali uz svoju državu, ostali da se borite za zdravlje ljudi i niste razmišljali uvek samo o sebi. Zato zaslužujete zaista svako priznanje, rekao je ministar Stefanović, poručujući da će država snažno nastaviti da radi na poboljšanju životnog standarda pripadnika vojnog zdravstva. Kako je rekao, boriće se za njih, kao što su se pripadnici vojnog zdravstva borili za zdravlje svakog čoveka ove zemlje. – Borićemo se da imate bolje plate, borićemo se da imate više opreme i tehnike, da imate bolje uslove rada, a vi samo nastavite da radite kao i do sada. Borite se za živote, borite se za zdravlje ljudi, borite se za svakog čoveka u ovoj zemlji koji kod vas dolazi sa željom da bude zdrav, koji u vama vidi veliku nadu i koji očekuje da će vojno zdravstvo uvek biti samo na najvišem nivou, kakvi vi zaista i jeste, zaključio je ministar Stefanović. Zastupnik načelnika Uprave za vojno zdravstvo pukovnik Radivoje Anđelković podsetio je da je za Dan sanitetske službe određen 30. jul 1839. godine, kada je za štabnog doktora u Glavnom vojnom štabu postavljen doktor Emerih Lindenmajer. –Ta služba, tokom celog postojanja, rukovodila se najhumanijom od svih zapovesti - pomozi bližnjem svom. Od tog vremena do danas, u srpskoj vojsci postoji i funkcioniše sanitetska služba i to kao aktivna podrška i obezbeđenje u najtežim situacijama, u osam velikih ratova koje je od tada vodio srpski narod i srpska vojska, naglasio je pukovnik Anđelković. – Na osnovu objektivnih procena može se zaključiti da sanitetska služba predstavlja dragocen resurs Ministarstva odbrane i Vojske Srbije na unutrašnjem i međunarodnom planu. Aktuelna situacija i rezultati postignuti u borbi sa Covidom-19 još jednom su pokazali snagu i značaj vojne sanitetske službe za našu državu i narod. Ova borba još nije gotova i pred nama su novi izazovi vezani za sprovođenje vakcinacije stanovništva, kao jedine mere koja sigurno čuva živote ljudi, a ako zatreba i ponovno hvatanje u koštac sa masovnim lečenjem obolelih od Covida-19, zaključio je pukovnik Anđelković.

Svečanosti su prisustvovali članovi kolegijuma ministra odbrane i načelnika Generalštaba, kao i pripadnici Uprave za vojno zdravstvo i VMA.

Vojno zdravstvo jače za 72 zaposlena

ojno zdravstvo dobilo je pojačanje u vidu 72 novozaposlena kojima je potpredsednik Vlade i ministar odbrane dr Nebojša Stefanović lično uručio rešenja o zasnivanju radnog odnosa na neodređeno vreme na svečanosti održanoj u Vojnomedicinskoj akademiji. Čestitajući im na stalnom zaposlenju Stefanović je istakao da ni u jednom trenutku u budućem radu ne smeju zaboraviti koliko je poverenje koje građani imaju u vojno zdravstvo. – Ovde ima lekara, stomatologa, medicinskih sestara, tehničara, kao i ljudi koji će raditi na drugim poslovima koji su isto tako važni za funcionisanje zdravstva. I svi ste podjednako važni za ovaj sistem, za ovu zemlju, važni ste za naše građane. Svima koji su zasnovali radni odnos u vojnom zdravstvu, ministar Stefanović je čestitao, ali i zahvalio što su izabrali ovu profesiju, za koju kaže da je mnogo više od toga. Dobrodošlicu u sistem vojnog zdravstva novim kolegama poželeo je načelnik Vojnomedicinske akademije pukovnik prof. dr Miroslav Vukosavljević rečima da se kroz istoriju dužu od 180 godina od svih vojnih „sanitetlija“ uvek očekivalo najbolje i najviše. – Veliko poverenje građana u vojnog medicinara sticano je generacijama i to kroz najteže godine. Ta dugogodišnja tradicija obavezuje svakog od nas ne samo da budemo bolji od naših prethodnika, već da budemo i najbolji u pozivu koji smo odabrali. Od nas, a sada i od vas, očekuje se veliko zalaganje, istrajnost, posvećenost, stručnost. To su osnovne smernice i dobar temelj za uspešnu karijeru u sistemu vojnog zdravstva, istakao je pukovnik prof. dr Vukosavljević. Medici.com

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Medicina i pravo

Zaštita poslovne tajne

ovim Zakonom o zaštiti poslovne tajne (“Službeni glasnik RS”, br. 53/2021) uređuje se pravna zaštita poslovne tajne od nezakonitog pribavljanja, korišćenja i otkrivanja. Poslovnom tajnom smatraju se informacije koje ispunjavaju sledeće uslove (informacije obuhvataju, između ostalog, znanje i iskustvo, poslovne informacije i tehnološke informacije): (1) predstavljaju tajnu jer nisu u celini ili u pogledu strukture i skupa njihovih sastavnih delova opštepoznate ili lako dostupne licima koja u okviru svojih aktivnosti uobičajeno dolaze u kontakt sa takvom vrstom informacija, (2) imaju komercijalnu vrednost jer predstavljaju tajnu, (3) lice koje ih zakonito kontroliše je u datim okolnostima preduzelo razumne mere kako bi sačuvalo njihovu tajnost; Držalac poslovne tajne je fizičko ili pravno lice pod čijom je zakonitom kontrolom poslovna tajna, a lice koje je povredilo poslovnu tajnu je fizičko ili pravno lice koje je nezakonito pribavilo, koristilo ili otkrilo poslovnu tajnu. U cilju zaštite poslovne tajne zakon definiše da bi se poslovnom tajnom smatrale neke informacije potrebno je da lice koje ih zakonito kontroliše u datim okolnostima preduzme razumne mere za očuvanje tajnosti informacija. Razumnim merama - smatraju se, između ostalog, izrada internog akta o rukovanju poslovnom tajnom i krugu lica i njihovim pravima i obavezama prilikom rukovanja poslovnom tajnom, mere fizičke ili elektronske zaštite pristupa i rukovanja poslovnom tajnom, označavanje dokumenata oznakom “poslovna tajna” ili sličnom oznakom, ograničavanje pristupa prostorijama i datotekama u kojima se nalaze informacije koje se smatraju poslovnom tajnom ili zaključivanje ugovora o poverljivosti, odnosno neotkrivanju poverljivih in52

Ljubiša Živadinović, advokat, Beograd

formacija sa licima koja potencijalno mogu da dođu u posed poslovne tajne, uključujući zaposlene, poslovne partnere, spoljne saradnike i konsultante, odnosno potpisivanje izjava o poverljivosti ili neotkrivanju poverljivih informacija od strane navedenih lica. Navedena lica su dužna da poslovnu tajnu čuvaju i nakon prestanka tog svojstva. Novi zakon definiše, odnosno pravi razliku između “nezakonitog pribavljanja, korišćenja i otkrivanja poslovne tajne” i “zakonitog pribavljanja, korišćenja i otkrivanja poslovne tajne”. Nezakonito pribavljanje, korišćenje i otkrivanje poslovne tajne, odnosno pribavljanje poslovne tajne bez saglasnosti držaoca poslovne tajne smatra se nezakonitim ako je učinjeno na sledeći način: 1) neovlašćenim pristupom, prisvajanjem ili umnožavanjem dokumenata, predmeta, materijala, supstanci ili elektronskih datoteka koji su pod zakonitom kontrolom držaoca poslovne tajne, a sadrže poslovnu tajnu, ili se poslovna tajna iz njih može izvesti, ili 2) drugim postupanjem za koje se, u datim okolnostima, smatra da je u suprotnosti sa dobrim poslovnim običajima. Korišćenje ili otkrivanje poslovne tajne smatra se nezakonitim ako ga bez saglasnosti držaoca poslovne tajne vrši lice za koje se ustanovi da je: 1) poslovnu tajnu pribavilo nezakonito; 2) prekršilo sporazum o poverljivosti ili drugu obavezu koja se odnosi na zabranu otkrivanja poslovne tajne; 3) prekršilo ugovornu ili drugu obavezu kojom se ograničava korišćenje poslovne tajne. Pribavljanje, korišćenje ili otkrivanje poslovne tajne smatra se nezakonitim i ako je lice u trenutku pribavljanja, korišćenja ili otkrivanja znalo ili je u datim okolnostima moralo da zna da je poslovna tajna pribavljena direktno ili indirektno od drugog lica koje je poslovnu tajnu nezakonito koristilo ili otkrilo.

Pribavljanje poslovne tajne smatra se zakonitim ako je poslovna tajna pribavljena na jedan od sledećih načina: 1) nezavisnim otkrićem ili stvaranjem; 2) posmatranjem, proučavanjem, rastavljanjem ili testiranjem proizvoda ili predmeta koji je učinjen dostupnim javnosti ili koji je zakonito u državini pribavioca informacije (obrnuti inženjering) koji nije vezan pravno važećom obavezom da ograniči pribavljanje poslovne tajne ili koji nije vezan pravno važećom obavezom zabrane vršenja obrnutog inženjeringa; 3) ostvarivanjem prava zaposlenih ili predstavnika zaposlenih na informisanje i konsultovanje u skladu sa posebnim propisima; 4) drugom radnjom koja je u okolnostima konkretnog slučaja u skladu sa dobrim poslovnim običajima. Pribavljanje, korišćenje ili otkrivanje poslovne tajne smatra se zakonitim u meri u kojoj je zahtevano ili dopušteno posebnim propisima. Inače, zaštita poslovne tajne predmet je uređenja i drugih zakona: • Krivični zakonik (“Sl. glasnik RS”, br. 85/2005, 88/2005 – ispr., 107/2007 – ispr., 72/2009, 111/2009, 121/2012, 104/2013, 108/2014, 94/2016 i 35/2019), član 240. krivično delo Odavanje poslovne tajne. • Zakon o privrednim društvima (“Sl. glasnik RS”, br. 36/2011, 99/2011, 83/2014 – dr. zakon, 5/2015, 44/2018, 95/2018 i 91/2019 – dalje: ZPD), članovi od 72. do 74. uređuju dužnost čuvanja poslovne tajne; • Zakon o trgovini (“Sl. glasnik RS”, br. 52/2019), članom 41. stav 1. tačka 4) propisano je da je nepoštena tržišna utakmica (nelojalna konkurencija) – radnja trgovca usmerena protiv drugog trgovca, odnosno konkurenta, kojim se krše kodeksi poslovnog morala i dobri Poslovni običaji i kojom se nanosi ili može naneti šteta drugom trgovcu (konkurentu), a naročito, između ostalog,

Z D R AV S T V O - S R B I J A

sticanjem, korišćenjem i odavanjem poslovne tajne bez saglasnosti njenog imaoca, radi otežavanja njegovog položaja na tržištu; i Protiv lica koje je povredilo poslovnu tajnu, koje je znalo ili je moralo da zna da učestvuje u nezakonitom pribavljanju, korišćenju ili otkrivanju poslovne tajne, držalac poslovne tajne, odnosno sticalac licence može tužbom da zahteva naknadu štete prema opštim pravilima o naknadi štete i u skladu sa ovim zakonom. Primer iz sudske prakse: Odavanje poslovne tajne - Čl. 240. stav 1. KZ Izvršilac krivičnog dela odavanje poslovne tajne može biti svako, pa i penzionisani radnik banke koji neovlašćeno saopšti drugom podatke koji predstavljaju poslovnu tajnu, dok je delo svršeno samim saopštavanjem ili predajom podataka tako da za postojanje dela nije potrebno da te podatke drugi upotrebi. Iz obrazloženja: “Drugostepeni sud je po održanom pretresu utvrdio da je optuženi početkom 2008. godine, iako za to nije imao ovlašćenje, predao podatke o stanju na tekućem računu V.J. svom poznaniku R.Đ. koji je te podatke zatim upotrebio u televizijskoj emisiji. Predmetni podaci se smatraju poslovnom tajnom na osnovu čl. 46. st. 1. i 2. Zakona o bankama, kao i na osnovu Pravilnika koji je donet u vreme dok je optuženi bio u radnom odnosu. Okolnost da je optuženi podatke saopštio početkom 2008. godine, u vreme kada je njegov radni odnos u banci prestao, ne isključuje njegovu odgovornost pošto Pravilnik predviđa da obaveza čuvanja poslovne tajne postoji i nakon prestanka radnog odnosa. Bez značaja su i navodi odbrane da je podatke saopštio poznaniku bez namere da ih on dalje upotrebi, a najmanje sa namerom da ih javno objavi, jer je krivično delo odavanje poslovne tajne svršeno predajom tih podataka drugom licu.” (Presuda Višeg suda u Nišu Kž. br. 555/14 od 7.4.2015. godine) - Iz Biltena Višeg suda u Nišu, broj 33/2015, Intermex, Beograd)

Umetnost u odbrani zdravlja

Likovna kolonija Vinogradi 2021. Prva postpandemijska slikarska i vajarska kolonija u Srbiji Pripremio: Dario Mirović

a Vidovdan ove godine u Bariču, kraj Beograda, otvorena je likovna kolonija Vinogradi 2021. U koloniji učestvuju slikari, vajari i lekari iz Srbije, uglavnom iz Sombora i okoline i Republike Srpske. Ova novoosnovana likovna kolonija je rezultat inicijative profesora Medicinskog fakulteta u Beogradu i šefa Katedre anatomskog

instituta dr Lasla Puškaša i Biblioteke “Vlada Aksentijević” u Obrenovcu. Profesor Laslo Puškaš ističe da su medicina i umetnost neraskidivo povezani, a posebno anatomija i umetnost od Leonarda da Vinčija, Karavađa pa do naših umetnika Milića od Mačve, Olje Ivanjicki, Mikana Aničića i drugih. Vinogradi 2021 je prva likovna kolonija koja je 53

Z D R AV S T V O - S R B I J A

skulpture. Volim da obrađujem srpske teme. Šajkača, opanci, srpski vojnik, seljak. Volim sve vezano za srpstvo, kod kuće imam 100-150 skulptura raznih motiva i oblika. Volim prirodu, životinje, likove, a najviše volim - žene.

počela s radom u Srbiji posle pandemije i daje značajan doprinos kulturnom razvoju ovog kraja”- naglašava profesor dr Laslo Puškaš. Slikari uglavnom iz Bačke, Sombora i okoline i vajar iz Teslića – Republika Srpska, stvarali su svoje radove na imanju profesora Puškaša, u mestu Vinogradi u Bariču pored Beograda, po kome je i kolonija dobila ime. Sa predivnog proplanka na vrhu Bariča, vidi se dobar deo Šumadije, planina Cer, reka Sava. U tom sunčanom, letnjem ambijentu između gustih šuma, livada, proplanaka, reka i izvora slikari i vajari su tražili i lako nalazili svoju inspiraciju. Umetnici su bili različitih poetika, ali sa jednom zajedničkom crtom, patriotizmom. Kolonija je trajala četiri dana, a nakon toga radovi su bili izloženi u Galeriji biblioteke “Vlada Aksentijević” u Obrenovcu.

nove kulture i profesora Lasla Puškaša, koji je uspeo da organizuje eminentne umetnike, koji su došli većinom iz Vojvodine da stvaraju vredne radove. Naša ustanova kulture je maksimalno izašla u susret i potrudila se da se umetnici osećaju kao kod svoje kuće. Želimo da i mi u Obrenovcu budemo dobri domaćini. Završni događaj je izložba radova 1. jula u Biblioteci “Vlada Aksentijević”. Planiramo da slike budu ispred, u dvorištu Miloševog konaka gde se biblioteka nalazi, u jednom, divnom ambijentu, starom preko 200 godina. Mislim da će se slike uklopiti u jedan takav ambijent. Posebno mi je drago što će deo radova ostati građanima Obrenovca na poklon, gde će svi Obrenovčani moći da uživaju u tim radovima kada bude završena nova zgrada biblioteke i kada se u nju budemo uselili sredinom sledeće godine.

Upravnik Biblioteke “Vlada AksenPETAR JELIĆ, vajar - Teslić - Šta tijević” u Obrenovcu… Vukašin Lju- vas je privuklo vajarstvu? ština: “Ja radim duboreze, a počeo sam ”Ovo je jedan odličan spoj privat- da stvaram u našem nesrećnom ratu, nog i javnog partnerstva, između usta- prvo duboreze, a onda klade i velike

NIKOLA BRKANOVIĆ, slikar - inspirisan Hilandarom, Srbijom i srpskom istorijom Sam Bog nas je poslao u ovu lepotu Srbije, koju mi umetnici vidimo na svoj način. Francuski vajar Roden je rekao da treba znati gledati. Mi umetnici smo srećni što ćemo gledati ovu lepotu prirode i stvarati na imanju kod prof. dr Lasla Puškaša. Moramo da negujemo umetnost i da to ostane zabeleženo. Radimo sa zadovoljstvom po ovom lepom danu, na Vidovdan. Radimo kao i naši prethodnici u manastirima sagrađenim pre 700 godina. Kosovo Polje je naša duhovna hrana, to je naš mit. Imamo pravo na mit, drugi i ne znaju šta je to. Radićemo svako svoju temu, prilagodićemo se pejsažu. Svako od nas će dati svoj doprinos za ono što najbolje ume i zna. Desetak radova pokloniću obrenovačkoj biblioteci i deci Obrenovca da se sete jednog dana. Obrenovac mi je posebno drag, a mi smo tu da pomognemo da umetnički Obrenovac nastavi da živi. Danas je naš dan, mora biti Sunce, ne može na VIDOVDAN da pada kiša. Srbija je ovo, bogati smo, jaki smo…! Milorad Rađenović, slikar Ovo je jedan od doživljaja koji mi slikari imamo u raznim prigodama. To je za mene nešto najlepše. Nalazim se u grupi ljudi koji se bave istim poslom, radimo na sličan način, ali različito, što je dobro. Uživamo, za mene je slikanje uživanje, ovo je veliki stvaralački ugođaj za sve nas, tu je Sunce, nebo, brda, odnos svetla i senke. Na svakoj mojoj slici može da se primeti odakle svetlost dolazi. To je posledica Sunca. Jedna od mojih slika koju radim biće uspomena na šetnju koju sam imao na Hilandaru. Zahvaljujući pokojnom novinaru Radetu Kovačeviću, koji me je odveo na Hilandar, gde smo proveli 21 dan. Bili smo u svim manastirima. Nešto najlepše što sam tamo doživeo je osećanje mira, tišine i lepote. Ovde u Vinogradima u Bariču, ću slikati Hilandar, crkvu Sveti arhanđeli . Slikaću unutrašnjost našeg manastira, a druga slika će biti iz ovih brdovitih krajeva jer je ovde jako lepo. Naša Vojvodina ponekad dosadi s ravnicom…

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Zdravko Vučinić, istoričar umetnosti i slikar …Ovde sam prvi put i oduševljen sam ambijentom gde se nalazimo. Ovo je novoosnovana kolonija koja bi trebalo da zaživi i da postane tradicija. Ono što mi kao slikari ovde nalazimo je neviđena nenaslikana lepota. Da uzmete bilo koji segment ove prirode to je već gotova slika. Umetnici su ovde jako inspirisani i ja se nadam da će nastati jako vredna dela, kojima će se dičiti kultura ovoga kraja. Ovo je veliki izazov za bilo kojeg slikara, ovaj ambijent je tako raznovrstan tako slikovit, kolorističan, da ovde u Vinogradima u Bariču s lakoćom može da se naslika sve što se pogleda. Sve će to biti dovoljno za jedan izuzetan likovni fenomen. Dr Dragoljub Acković, akademik i pisac Raduje me inicijativa profesora Puškaša, a posebno me raduje to što se izložba dešava u Obrenovcu, gradu u kome živi preko 12.000 Roma. Ova izložba zaslužuje posebnu pažnju da je pogledaju svi Obrenovčani i stari, a posebno mladi, jer predstavlja veliko bogatstvo. Siguran sam da će likovna kolonija VINOGRADI 2021 postići uspeh, uostalom kao i sve prethodne kulturne akcije koje je pokretao profesor dr Laslo Puškaš . Sve čestitke i autorima i organizatorima. Milan Radaković, slikar Slika za mene znači da unesem deo nekog mog prostora u kome živim i radim, a to su Bačka i Vojvodina. Opredelio sam se za tu ravnicu. Moj poslednji opus su vojvođanski zimski pejsaži, sećanje na neka davna zimska, blatnjava VREMENA. Ulice, putevi, kukuruzovina, nešto što polako prola-

zi i nestaje. To je moje trenutno opredeljenje. Ovde, u Bariču, ću napraviti prvo jedan veći format, a posle ćemo videti kako inspiracija bude dalje išla. Slikar treba posmatrati oko sebe, ja sam upio kolorit, atmosferu Vojvodine, tu se najbolje izražavam. Vojvodina je pitoma s tim koloritom, koji ubacujem često na slikama.

Prof. dr Laslo Puškaš …Ovo je skup starih prijatelja. Zbog pandemije smo pravili pauzu, inače se redovno okupljamo u sličnom sastavu. Kolonija VINOGRADI 2021 je posvećena mom rodnom kraju. Moja majka je rođena u Stepojevcu, mestu pored Beograda. Ja sam gravitirao prema Banatu, odakle mi je otac. Tamo sam, takođe, ostavio kulturni trag i ovde želim da ostavim umetnički trag. Da se vidi da sam živeo i radio ovde u Vinogradima, Bariču, kraj Obrenovca, i da sam dao skroman doprinos kulturi ovog kraja Srbije. Moje poreklo je iz banatske ravnice po ocu. Kada sam leti išao u Banat, tamo me je uvek čekala ta ravnica i rad, sukobljavanje s prirodom, savlađivanje samog sebe. Tamo sam bio dete rada a ovde Barič, Vinogradi to je divno mesto usred prirode, raj za ljude i stvoreno za uživanje. Naravno, i ovde treba puno raditi ali nekako LAKŠE SE PREŽIVI…! Umetnici su uradili preko 20 slika i tri skulpture . Deo radova su poklonili Biblioteci “Vlada Aksentijević” u Obrenovcu. 55

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Ликови књижевника у бронзи и мермеру у књизи лекара

Уметник који ваја, пише и лечи Др сц. мед. Славица Жижић Борјановић

Владимир Т. Јокановић

анас, 18. јуна 2021. године, je било лепо бити лекар у Удружењу књижевника Србије. Представљена је књига акад. мед. Владимира Т. Јокановића „Знаменити књижевници у вајарском опусу Владимира Јокановића“, издатој у Новом Саду. О књизи су говорили књижевници Видак Масловарић, Радомир Андрић и аутор. У име лекара обратио се проф. др Обрад Зелић. У публици су били књижевници и лекари, чланови Секције за хуманост, уметност и културу Друштва лекара Војводине СЛД. Аутор је поклонио рељефпортрет Петера Хандкеа и бисту Радомира Андрића, књижевника и доскорашњег председника УКС. 56

„Јокановић је ренесансна лич- ди као песник, његова су дела поност у којој се сусрећу доктор ме- етска”– навео је проф. др Обрад дицине, песник, вајар, спортиста Зелић. и осведочени доброчинитељ”– рекао је Радомир Андрић. „Потрудио сам се да свој таленат, који нисам добио својом заслугом. јер то је божја воља, реализујем”– беЧланови Секције за хуманост, уметност и седио је аутор. „Све што ради, ракултуру ДЛВ СЛД на промоцији

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Бронзани споменик др Петру Шварцу Др сц. мед. Славица Жижић Борјановић

лаз у Пастеров завод у Новом Саду већ близу један век краси биста Луја Пастера, којој су се у скорије време придружиле бисте др Милана Јовановића Батута (Пастеровог асистента у време школовања у Паризу), др Јована Апостоловића, првог Србина лекара, а ових дана и др Петра Шварца. Над улазом су рељеф портрети др Адолфа Хемпта и др Милана Николића, лекара пионира у Пастеровом заводу у Новом Саду. Сва дела, осим бисте Луја Пастера из 1932. године, извајао је акад. мед. Владимир Јокановић. Мислим да ова чињеница о поштовању знаменитих лекара треба да краси почетак сваке приче о превентивној медицини на северу Србије. О чувеној Хемптовој вакцини Пастеровог завода раније смо писали, а после сто година од оснивања лабораторијске медицине у Војводини дошао је на ред и њен пионир др Петар Шварц. Навршио се цео век од почетка формирања превентивних ус-

Др Петар Шварц пред Бактериолошким заводом у Новом Саду

танова у нашој земљи по принципу промишљеног територијалног „покривања”, оснивања наменских установа, опремања и кадром и опремом, а често и богатом библиотеком. Тако је настао Централни хигијенски завод у Београду и међу осталим установама и Бактериолошки завод у Новом Саду, претеча Института за јавно здравље Војводине. И руководећи кадар је помно биран да би установе које представљају „освојиле” задатке који су им били намењени. У Нови Сад премештен је из Загреба млади лекар др Петар Шварц (1890–1981) и постављен за првог управника и директора Бактериолошкoг завода. Др Шварц био je пионир лабораторијске медицине у Војводини. Као Јеврејин морао је да се склони из земље да не би дочекао злехуду судбину својих сународника у Другом светском рату. По повратку у земљу наставио је службу, од 1952. до 1961. године био је и председник Јеврејске општине новосадске. Памтим да је и у Централном хигијенском заводу било неколико Јеврејки, изванредних микробиолога. Почео је лекарство у Загребу на производњи вакцине против вариоле до премештаја у Нови Сад, а као пензионер вратио се у Загреб и

преминуо светом у Јеврејском старачком дому. О њему је подробно истраживао проф. др Милан Стануловић, а биста коју смо открили 11. јуна 2021. године отрже га од неминовног заборава. Част да открије бисту припала је академику Зорану Ковачевићу уз аутора бисте акад. мед. Владимира Јокановића. Гости добро посећеног скупа направили су полукруг код улаза у Пастеров завод, а многе званице дале су изјаву за телевизију. Колико је борба са заразама важна за живот и опстанак једног народа показала је и пандемија корона вируса. Ковид болница која се гради у Новом Саду због евентуалног поновног раста броја оболелих касније ће служити као градска болница Новог Сада. У граду где је наш први лекар Србин др Јован Апостоловић пре скоро три века био њен први физикус! Биста др Апостоловића је поред бисте др Петра Шварца и као да се у пару допуњују – пионири превентивне и куративне медицине у „српској Атини” на северу Србије. Наше лекарство имало је своје пионире узоре које морамо чувати у трајном сећању. Управо су бисте у јавном простору и значајном месту, какав је Пастеров завод у Новом Саду, огледало наше захвалности и неговања традиције. 57

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Иницијатива имена Covid болнице у изградњи на Мишелуку:

Др Јован Апостоловић

Др Јован Апостоловић је био први лекар у историји Срба, који је занемарен, а требало би да заузима значајно место у историји српске медицине. Он је завршио студије у Халеу 1757. године, а докторску дисертацију је , између осталог, посветио и српском народу. У посвети је написао како се нада да ће тај његов научни рад допринети и српском народу, до тада познатом по оружју и борби за слободу, да буде познат и по науци и култури. Чланови председништава Друштва лекара Војводине Српског лекарског друштва и огранка Академије наука у Новом Саду поднели су иницијативу да нова болница на Мишелуку носи име овог првог српског доктора.

Aktuelno u doba pandemije

Dr Olga Lekić: Priča o Vesni Prilog Sekcije za humanost, umetnost i kulturu DLV SLD. Tekst i ilustracija Olga Lekić

kako je nekada lepo bilo, kako sam bila srećna i voljena. Mojoj pojavi svi su se radovali, deca, odrasli ljudi, životinje… Donosila sam posle hladne i turobne zime radost, zelenilo, raskošne boje cveća. Nisam ni sanjala da će se uskoro sve promeniti, poluglasno je šaputala boginja Vesna. A onda se desilo nešto neopisivo loše, zbog ljudskih grešaka i nemara. Došla su strašna, strašna bića i donela, mračno doba. Ljudi su uplašeno gledali, svesni svoje nemoći. Razmišljali i šaputali: „Šta smo to zgrešili, da li smo mi krivi za sve? Da li smo uvredili veliku Majku prirodu i našu voljenu Vesnu?“ Kao eho izdaleka čuli su reči od kojih su zanemeli. „Klima se promenila, klima, ljudi su krivi…” Smenjivale su se velike vode, snažni vetrovi, užareni plamenovi zbog suša, gutali su sve pred sobom. Uništena su žitna polja, šume. Sunce se gotovo nije videlo od tamnih i gustih oblaka. Tako je nastala sve veća i veća glad. Na usamljenoj steni, sakriven od svega i sveta, dečak je tužnim očima i glad58

nog stomaka posmatrao pustu dolinu. Nije mu bilo jasno šta se dešava. Odjednom u dubini lepih očiju pojavila se iskra nade. Setio se reči svoje bake: „Moramo da se molimo i pomognemo da se naša voljena boginja Vesna vrati i spase nas.“ Vesna je bila zarobljena, prognana daleko, daleko od očiju ljudi, tužna i sama. Nije mogla da razume, zašto se to desilo. Bila je jedno od najomiljenijih božanstava, vesnik proleća. Donosila je radost i označavala odlazak zime. Smenjivala je vladavinu zime, hladnoće, mraka i smrti, čiji je simbol bila mračna i uvek namrgođena boginja Morana. Na trenutak u njenim mislima pojavili su se likovi njenih prijatelja Gerovita, boga rata i sunca, i Stribora, boga vazduha. Da, pomislila je Vesna, odmah iz ovih stopa, mora da krene i zamoli ih za pomoć. Ljubav prema ljudima će joj pokazati put. Bila je sigurna da će joj pomoći da vrati radost, toplinu i nadu u srca ljudi i da će sve biti kao nekad, da će ljudi shvatiti koliko moraju da poštuju majku Prirodu i brinu o njoj. Ona će ponovo postati najvoljenija boginja.

Апостоловић је докторску дисертацију писао на тему која је и данас актуелна, а то је тема стреса и утицај душевних патњи на физичко здравље човеково, што је основа стреса. Откривајући дело др Апостоловића, др Владимир Јокановић не само што је пронашао његову дисертацију, него је и написао књигу о Апостоловићу и урадио превод дисертације, што је објавио новосадски огранак Академије наука. Јован Апостоловић је направио познати карантин, захвљујући којем је куга заобишла Бачку. На четири улаза у Нови Сад је направио капије и куга није ушла у Бачку - испричао је др Јокановић. - Предложили смо да болница на Мишелуку носи његово име, не само због неспорних заслуга које је имао, него и због чињенице да је био први доктор у Новом Саду, готово сто година пре него што је Београд имао доктора. Када би болница понела његово име, то није без значаја ни за културни имиџ града да је имао интелектуалца са докторском дипломом пре 260 година - истакао је др Јокановић.

TEHNIČKI ORGANIZATOR

BBN Congress Management d.o.o. Web site: www.bbn.co.rs

ZDRAVSTVO - SRBIJA

Specijalne bolnice

Lečenje psiholoških tegoba nastalih tokom pandemije Covid - 19

Banje Srbije

Dr Ljiljana Dešević klinički psiholog

Srbiji postoji više specijalnih bolnica. Mnoge od njih imaju odeljenje koje se bavi mentalnim zdravljem. Te bolnice se od marta 2020. susreću sa mnoštvom teških psiholoških i psihosomatskih tegoba i bolesti svojih pacijenata koje se dovode u vezu sa pandemijom Covid - 19. S tim u vezi važno je istaći da svakog trentka svog života, bio toga svestan ili ne, čovek reaguje na tri nivoa. Reaguje psihom (osećanjima, razmišljanjem i sl.), telom (od burnih reakcija čitavog tela do nevidljivih fizioloških reakcija) i ponašanjem (pri čemu je i nereagovanje način ponašanja). To je razlog što postoje tri grupe tegoba i bolesti koje su povezane sa psihom. U pitanju su: • Psihološke tegobe i bolesti, kakve su anksioznost, depresija, panika i sl. • Psihosomatske tegobe i bolesti i • Postupci koji čoveku stvaraju tegobe, kakve su nesanica, agresija, seksualna disfunkcija i sl. Ono što je zajedničko tegobama koje čovek ima u datom trenutku je to što one imaju zajednički uzrok. Taj uzrok se nalazi u prošlosti, najčešće u detinjstvu osobe. Tada je, u nekom za dete traumatičnom događaju, ono istovremeno reagovalo: • Psihološkim rekacijama (npr. strahom i osećanjem usamljenosti) • Telesnim reakcijama (npr. grčenjem dela tela ili čitavog tela) i • Postupcima (npr. bežanjem od ljudi kojih se uplašilo) Kada su jednom zajedno “ušle” u psihu ove tri grupe reakcija u psihi trajno ostaju povezane. Kako vreme odmiče one menjaju svoj sadržaj pa se na usamljenost nadovezuje depresija i koja vremenom dobija sve veći intenzitet. Povezanost svih aktuelnih tegoba sa nekim reakcijama iz prošlosti razlog je što čovek svoje aktuelne tegobe ne može da otkloni svojom voljom. One se mogu trajno otkloniti samo primenom psiholoških terapijskih metoda. Kada se čovek u sadašnjosti susretne sa nekim traumatičnim događajem, kakva je i bolest Covid - 19, događa se da se pod uticajem straha od bolesti i/ili ekonomske propasti, istovremeno aktiviraju sa njegovim strahom povezane somatske tegobe i postupci. Poseban problem sa pandemijom Covid - 19 je u njegovom prolongiranom delovanju zbog čega su sve sa psihom povezane tegobe aktivirane i traju u dugom vremenskom periodu. Lečenje tegoba koje imaju psihološko poreklo, pa tako i tegoba koje izaziva Covid - 19 virus, bazira se, što je i logično, na otklanjanju psiholoških tegoba. Psihoterapijska praksa je dokazala da se otklanjanjem psiholoških tegoba automatski i trajno otklanjaju sa tim tegobama povezane somatske tegobe i neadekvatni postupci. Tri su tipa psihoterapijske pomoći koje preduzimaju odeljenja za mentalno zdravlje pri specijalnim bolnicama. Prvi tip stručne pomoći je psihološka podrška. Čovek - pacijent razgovara sa svojim psihologom ili psihoterapeutom o onim detaljima svojih tegoba o kojima do tada nije nikome pričao, pri čemu ga osoba od struke i poverenja čuje, razume, savetuje ga, teši i ne osuđuje. Drugi tip stručne pomoći je pomoć koja se pruža čoveku sa ciljem da razume svoje aktuelne tegobe na jedan dublji i sveobuhvatniji način nego što ih on sam razume. Treći i najefikasniji tip stručne pomoći je pomoć koja čoveku omogućava da uđe u prostor svojih sećanja i da razume uzrok svojih psiholoških i psihosomatskih tegoba, bolesti i tegobnih postupaka. Svaki od ovih načina rada je lekovit. Dokazano je da je svako stručno bavljenje psihom u manjoj ili većoj meri lekovito. Psiha je jako moćan sistem. Specijalne bolnice, banje u Srbiji su prirodno, Bogom data mesta za rehabilitaciju i lečenje postkovid pacijenata. Urednik rubrike “Banje Srbije”: Rade-Radenko Karalić Priprema: “Medici.com” DTP: Sretko Bojić

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Mataruška Banja

 Tel. +381 36 541 10 22 Prijemna služba: +381 36 541 10 39  https://www.agensmb.rs E-mail: agens@agensmb.rs

ataruška Banja se nalazi u centralnom delu Srbije, na desnoj obali reke Ibar, udaljena je 8 km od Kraljeva i 170 km od Beograda. Mineralna voda Mataruške Banje pripada kategoriji natrijum, magnezijum, hidrokarbonatnih, sumporovitih hipertermi. Sadrži značajne količine vodonik-sulfida 16mg/l što je glavna terapeutska vrednost ove vode uz temperaturu do 46ºC. Ima naročito povoljno dejstvo kod reumatskih bolesti (degenerativna reumatska oboljenja, zapaljenjska reumatska oboljenja u smirenoj kliničkoj fazi. Prirodni factor, sumporovita termomineralna voda ima značajan 62

efekat u ginekologiji, kod hroničnih zapaljenja adneksa i kod steriliteta. Tokom boravka i lečenja u ovoj ustanovi o Vama brine tim lekara (specijaliste fizikalne medicine i rehabilitacije, internista-reumatolog, neurolog), defektolog, fizioterapeuti i medicinske sestre-tehničari. Pored stručnog medicinskog kadra, raspolaže i savremenom opremom za sprovođenje terapijskih procedura u oblasti fizikalne medicine i medicinske rehabilitacije. Indikacije: Reumatske bolesti: degenerativne bolesti zglobova i kičmenog stuba, zapaljenjski reumatizam (u mirnoj kliničkoj fazi), vanzglobni reumatizam

Stanja nakon oštećenja centralnog i perifernog nervnog Sistema Posttraumatska stanja i deformiteti koštano-zglobnog sistema.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Specijalna za za rehabilitaciju "Gamzigrad" Specijalnabolnica bolnica rehabilitaciju Ribarska Banja stavlja tretman hiperbarične oksigenacije koji sobe za masažu gde se obavlja preko 20 vrsta Gamzigradska banjase obavlja u hiperbaričnoj komori. Ova terapija masaža, đakuzi kade, bjuti i ﬁtnes centar, kao

ima širok spektar dejstava: poboljšava cirkulaciju krvi, ubrzava zarastanje rana i preloma kostiju, leči gangrenu, opekotine i promrzline i osvežava vitalne funkcije organizma. SB Ribarska Banja je za svoje goste obnovila i proširila staro tursko kupatilo koje je danas moderan wellness i spa centar. Pored bazena tu je i hamam, slana soba i pećina, parno kupatilo, kada kraljice Drage, saune, luksuzne

i relaks prostorije sa toplim ležaljkama i zvezdanim nebom. U vrelim letnjim mesecima najbolji provod je u Sportsko-rekreativnom centru „Samar“ u Ribarskoj Banji. Mini-akva park, okružen stoletnim jastrebačkim šumama, pruža osveženje i nezaboravnu adrenalinsku zabavu..

pecijalna bolnica za rehabilitaciju RiTel. +381 37 865 270 https://www.ribarskabanja.rs barska Banja nalazi se na obroncima Jastrepca, nedaleko od Kruševca. To je oaza čistog planinskog vazduha, zdrave hra-Tel. +381 19 450-443 U okviru Specijalne bolnice postoji Odeljenje za terapijski i rehabili https://www.gamzigradskabanja.org.rs ne i nadasve lekovitih termalnih izvora, koji tacioni tretman koje obuhvata hidroterapiju, termoterapiju, kineziterapise koriste još od praistorije. ju, radnu terapiju, vakuumterapiju, magnetoterapiju, i terapiju laserom. Vodaamzigradska je sumporovita homeoterma oso- Srbiji, 220km jugoibanja se nalazi usaistočnoj binama slabih alkalnosaliničnih pa zapadno je naj- od Zaječara. Leži na stočno od Beograda, avoda, 11km sličnija termama poznatih pirinejskih banja. 160m nadmorske visine u meandarskoj dolini donjeg toka Koristi se za na lečenje koštano-zglobnih, de- nedaleko od magistralCrnog Timoka, samim njegovim obalama, HBO - hiperbarična generativnih, ortopedskih i nekih nog puta Zaječar – Paraćin, kojimneuroloških se ostvaruje dobra saobraćajna veoksigenacija, terapija oboljenja. rezultate pokazuje kod treza u svim Odlične pravcima. 100%-kiseonikom pod tmana posttraumatskihPOLJA stanja, nakon operacija INDIKACIONA pritiskom i intervencija na oboljenja lokomotornom sistemu, kod • Neurološka reumatskih oboljenja i urođenih • Oboljenja srca i krvnih sudovadeformiteta na kostima i zglobovima. • Reumatska oboljenja Posebnuinovinu u lečenju bolesnikasistema pred• Povrede oboljenja lokomotornog

Z D R AV S T V O - S R B I J A

prisustvu članova visoke egipatske delegacije, koju predvodi guverner Južnog Sinaja general-major Khaled Foda Sadik, u rezidenciji Ambasade Egipta u Beogradu, g. Hani al Asal, direktor i vlasnik egipatskog konzorcijuma Misr Italija, i dr Dejan Stanojević, direktor “Merkura”, potpisali su Memorandum o razumevanju, kojim se stvaraju preduslovi za početak saradnje na prenosu “Merkurovog” know-how u rehabilitacioni i wellness centar koji će biti izgrađen na Crvenom moru. “Potpisivanjem ovog dokumenta stvaraju se uslovi za blisku i plodnu saradnju Srbije i Egipta, u oblasti banjskog turizma”, izjavio je tom prilikom Nj. E. Amr Aljowaily, ambasador Egipta u Srbiji.

Egipćani žele vrnjački “Merkur” na Crvenom moru Visoka delegacija iz Egipta ozvaničila početak saradnje na transferu “Merkurovog” modela rada u rezort Moussa Coast

Pored članova egipatske delegacije, večeri su prisustvovali predstavnici Ministarstva ekonomije Republike Srbije i JUTA-e, kao i g. Abdelakrim Agrabi i g. Miodrag Miljković, koji koordiniraju celokupni aranžman između “Merkura” i Misr Italije. Naredni korak saradnje je poseta delegacije “Merkura” kompleksima Moussa Coast i Sharmen Shake, krajem oktobra ove godine, kako bi se na licu mesta upoznali sa potencijalima i raspoloživim kapacitetima u cilju buduće izrade plana i organizacije transfera znanja. Misr Italija Holding je kompanija osnovana 1981. godine, u vlasništvu je gosp. Hani al Assal-a. Sastoji se od 12 kćerki-firmi koje pokrivaju sve oblasti kojima se kompanija bavi: građevinarstvo i operativa, investicije, finansijski menadžement, projektovanje i proizvodnja enterijera, proizvodnja nameštaja, razvoj turističkih destinacija, hotelski menadžment... Glavna delatnost je izgradnja i prodaja poslovnog, hotelsko-turističkog, prodajnog i stambenog prostora na prostoru Egipta i Srednjeg Istoka, na lokacijama: Cairo, Giza, Ras Sudr, Ain Sokhna, North Coast, New Capital & Mostakbal City. 64

Moussa Coast (MC) je projekat na na Crvenom moru, započet 2000 godine. Nalazi se na lokaciji Ras Sudr, 25 km od tunela ispod Sueckog kanala i oko 130 km od Kaira (oko dva sata putovanja), a do sada je izgrađena infrastruktura: ulazna kapija, prilazni put, ulice, vodovod, kanalizacija, struja... Od turističke infrastrukture postoji veštačko jezero sa mostićem, oko 16 bazena sa mineralnom

Pripremila: Bojana Beljić, PR master ing. organizacionih nauka Specijalna bolnica “Merkur”

vodom (svaki kvart = cca 20 bungalova ima bazen), dva akva centra, plaža (sa ležaljkama i slamnatim suncobranima), restorani sa terasama, kafići/restorani na plaži, bina za zabavu, market... Tokom 2022. godine planira se završetak hotela sa 1.400 kreveta, spa centrom... Inače u ovom delu Crvenog mora zimi temperature ne padaju ispod 25°C, more je toplo i traje sezona kupanja.

GODINA X BROJ 100. AVGUST 2021.

N M K

Odbor za kardiovaskularnu patologiju SANU Board on Cardiovascular Pathology of the Serbian Academy of Sciences and Arts

15 PITANJA i 15 ODGOVORA O BORBI ČOVEČANSTVA PROTIV COVID-19 I BUDUĆIH OPASNIJIH VIRUSNIH PANDEMIJA 15 QUESTIONS and 15 ANSWERS ON HUMANITY’S STRUGGLE AGAINST COVID-19 AND FUTURE MORE DANGEROUS VIRUS PANDEMICS Vladimir Kanjuh, Nebojša Antonijević, Snežana Kanjuh, Momir Pušac

1. Virusi – kakva su to živa bića?1,2

Virusi su najmanja živa bića. Mogu se videti samo elektronskim mikroskopom. Jednostavne su građe: u sredini je njihov genom (RNK ili DNK), opkoljen i čuvan lipidno-belančevinastom membranom, koja na površini ima strukture za ulazak u ćelije ljudi, životinja i biljaka. Nesavršeni su jer su aktivni i razmnožavaju se samo u ćelijama u koje su ušli. Naime, njihov genom tada nateruje ćelijske organele – ribozome da stvaraju kopije virusa. Virusi imaju superiorne biološke osobine za svoje održavanje: brojnost, raznovrsnost, otpornost i prilagodljivost2. Prodrle viruse u ćeliju napada naš imuni sistem svojim: (1) humoralnim imunitetom (limfocit se preobrazi u plazmocit, koji sekretuje antitela) i (2) urođenim i adaptativnim ćelijskim imunitetom (posebne imunološke ćelije ubijaju ćelije zaražene virusom). Neki virusi miruju u ćelijama (biološka ravnoteža između virusa i domaćina – čoveka). Drugi izazivaju teška i smrtonosna oboljenja ljudi (Ebola hemoragična groznica, velike boginje, HIV). Zatim, zapaljenja mozga, srca, pluća, jetre i drugih organa. Onkogeni virusi sudeluju u nastanku zloćudnih tumora. Virusi se koriste kao vektori (prenosioci) gena, lekova i vakcina do ćelija.

1. Viruses - what are these living beings?1,2

Viruses are the smallest living beings. They can only be seen with an electron microscope. The structure are simple: in the middle is their genome (RNA or DNA), surrounded and guarded by a lipid-protein membrane, which has structures on the surface for entry into human, animal and plant cells. They are imperfect because they are active and reproduce only in the cells they have entered. Namely, their genome then forces cellular organelles ribosomes to make copies of the virus. Viruses have superior biological properties for their maintenance: abundance, diversity, resistance and adaptability2. The viruses that have penetrated the cell are attacked by our immune system with its: (1) humoral immunity (the lymphocyte is transformed into a plasma cell, which secretes antibodies) and (2) innate and adaptive cellular immunity (special cells of the immune system kill the cells infected with the virus). Some viruses are dormant in cells (biological balance between the virus and the human host). Others cause severe and deadly human diseases (Ebola hemorrhagic fever, smallpox, HIV). Then, inflammation of the brain, heart, lungs, liver and other organs. Oncogenic viruses are involved in the formation of malignant tumors. Viruses are used as vectors (carriers) of genes, drugs and vaccines to cells.

2. U kakvom su međusobnom odnosu: životinje - virusi - ljudi? 2. What is the relationship between: animals - viruses - humans? Ljudi su suočeni sa oko 5.000 različitih virusa od kojih je 3.500 životinjskog porekla2. Slepi miš nosi oko 200 različitih virusa (dokazano je još šest novih korona virusa). Kinezi jedu supu od slepih miševa. SARS-CoV-2 postoji kod slepih miševa (ne smeta im) i preko pangolina (vrsta mravojeda sa njuškom, čiju krljušt koristi tradicionalna kineska medicina kao afrodizijak) preneo se na ljude. Pangolin je prodavan na pijaci u Vuhanu. Virus je, dakle, iz životinje preskočio barijeru vrste i ušao u humanu populaciju, koja je za njega ’’slepa ulica’’2. Za viruse koji su ušli u ćelije ljudi je najbolje ako uspeju da se neograničeno razmnožavaju uz nizak letalitet svojih domaćina – ljudi (za virus je najbolje da bude više zarazan a manje opasan)2-10. (Sl. 1,2).

Humans are faced with about 5,000 different viruses, of which 3,500 are of animal origin2. The bat carries about 200 different viruses (6 more new corona viruses have been proven). The Chinese eat bat soup. SARS-CoV-2 exists in bats (they don’t mind) and has been transmitted to humans through pangolin (a type of anteater with a snout whose scales are used by traditional Chinese medicine as an aphrodisiac). Pangolins were sold at the market in Wuhan. The virus, therefore, jumped over the species barrier from the animal and entered the human population, which is a “dead street” for him2. For viruses that have entered human cells, it is best if they manage to multiply indefinitely with the low lethality of their hosts – humans2-10 (Fig. 1, 2).

Foto: Profimedia.rs

Sl. (Fig.) 1. Slepi miš (bat).

Sl. (Fig.) 2. Pangolin

N M K

3. Da li COVID-19 postoji i kod domaćih i divljih životinja

? Može li se sa kućnih ljubimaca (maca i kuca) preneti na ljude i obrnuto? Virusom SARS-CoV-2 mogu se zaraziti izvesne domaće i divlje životinje i dobiti bolest COVID-19. Od domaćih životinja to su: mačke, psi, goveda, svinje i kamile, a od divljih: slepi miš, afrička mačka, velike mačke (lav, tigar, puma, snežni leopard), gorila, hamster, kunić, zec, belorepi jelen, mink i dr. – što je sve konstatovano u zoološkim vrtovima i relevantnim farmama. Kućni ljubimci (mace i kuce), mogu preneti virus na ljude vlasnike i obrnuto u slučaju bliskog kontakta, ali je to retko. Ova vrsta prenošenja virusa je od malog epidemiološkog značaja.

3. Does COVID-19 exist in both domestic and wild animals11?

4. Da

li je SARS-CoV-2 (uzročnik bolesti COVID-19) nastao spontanom evolucijom ili je stvoren u laboratoriji i greškom pobegao iz nje? Da li je možda stvoren zbog komercijalnih, maltusovskih ili ratno- terorističkih razloga? Većina naučnika smatra da je nastao spontanom evolucijom, tj. da nije napravljen u laboratoriji. Argumenti u prilog tome su: ubrzo posle početka epidemije COVID-19, Kinezi su sekvencirali ceo genom virusa i obznanili ga celom svetu; mutirani molekularni mehanizam kojim virus ulazi u ćeliju nije napravljen u laboratoriji jer postoji i kod slepih miševa i pangolina. Međutim, čovek je počeo da ‘’imitira Boga’’, da upravlja evolucijom i ubrzava je. Tehnički, dakle, virus se može napraviti u laboratoriji. Prof. Luc Montagnier, Francuz, Nobel laureat, zbog pronalaska virusa HIV-a 2008. god. smatra da je SARS-CoV-2 napravljen u laboratoriji jer sadrži deo genoma HIV-a. Po njemu, neko je pokušao da napravi antihiv vakcinu ali mu je virus pobegao3. Fantazija je da su u laboratoriji stvoreni istovremeno i virus i vakcine. Zbog toga su, navodno, posle svega šest meseci (normalno treba oko šest godina za vakcinu) pušteni zajedno u promet iz merkantilnih razloga. Pominje se i maltusijanski koncept da ima suviše ljudi na zemlji i da njihov broj treba smanjiti. Korišćenje virusa u ratno- terorističke svrhe je zabranjeno – ali ako se to ipak negde radi, onda je to vrhunska tajna. Ratna upotreba nuklearnog i/ili biološkog oružja bila bi katastrofa za čovečanstvo. Nelogična je i tvrdnja da je COVID-19 običan grip ali je prethodno trovanje teškim metalom kadmijumom oštetilo naš imuni sistem i dovelo do pandemije.

4. Did SARS-CoV-2 (the causative agent of COVID-19) origi-

5. SARS-CoV-2

je vrlo zarazan, doveo je do pandemije i njegovi mutirani sojevi su sve zarazniji? Od svih virusa koji napadaju čoveka najzarazniji je virus malih boginja (morbila). SARS-CoV-2 je vrlo zarazan. U pevačkom horu ako samo jedan član ima virus, preneće ga na većinu članova! Za stepen zaražavanja važan je i inicijalni titar udahnutog virusa. Mutirani sojevi su još više zarazni, ali postojeće vakcine su delotvorne i kod njih.

5. SARS-CoV-2 is highly contagious, has led to a pandemic

6. Kakav je to „indijski soj“ SARS-CoV-2?8

6. What is the „Indian strain’’ SARS-CoV-2?8

Da ne bi bilo predrasuda oko imena zemalja gde su se pojavili novi mutirani sojevi SARS-CoV-2, Svetska zdravstvena organizacija (SZO) je preimenovala ove sojeve u slova grčke azbuke. Tako se sada indijski soj naziva – delta soj. Delta soj je otkriven u Indiji u maju 2021. i konstatovan je prvi put u Britaniji. Otkriven je u više od 132 zemalja u svetu. Pojavio se i u Srbiji. Delta soj je već više puta mutirao, ali su naročito značajne dve mutacije koje se odnose na S protein šiljka virusa i verovatno zbog toga brže ulazi u ćelije čoveka. Za 40% - 60% je zarazniji od britanskog soja, koji je dominirao Evropom i Srbijom tokom marta i aprila 2021. U Sidneju je bilo dovoljno samo 5 – 10 sekundi da se zaraze ljudi koji su prolazili jedan pored drugog u zatvorenom tržnom centru. Potrebno je 200 “klica” a ne 500

Can it be transmitted from pets (cats and dogs) to humans and vice versa? SARS-CoV-2 can infect certain domestic and wild animals and cause COVID-19. Of domestic animals, they are: cats, dogs, cattle, pigs and camels, and of wild one: bat, African cat, big cats (lion, tiger, cougar, snow leopard), gorilla, hamster, rabbit, white-tailed deer, mink, etc.- which has all been stated in zoos and relevant farms. Pets (cats and dogs) can transmit the virus to human owners and vice versa in the case of close contact, but this is rare. This type of virus transmission is of little epidemiological importance. nate naturally or did it created in laboratory and escape from it by mistake? Was it perhaps created for commercial, malthusian or war-terrorist reasons? Most scientists believe that it was created by spontaneous evolution, ie. that it was not made in a laboratory. Arguments in favor of this are: shortly after the onset of the COVID-19 epidemic, the Chinese sequenced the entire genome of the virus and made it known to the world; the mutated molecular mechanism by which the virus enters the cell was not made in the laboratory because it also exists in bats and pangolins. However, man began to “imitate God” and to control and accelerate evolution. Technically, therefore, the virus can be made in a laboratory. Prof. Luc Montagnier, French, Nobel laureate for the discovery of the HIV virus in 2008, believes that SARS-CoV-2 was made in the laboratory because it contains part of the HIV genome. According to him, someone tried to make an anti-HIV vaccine, but the virus escaped him3. The fantasy is that the virus and vaccines were created in the laboratory at the same time. That is why, allegedly, after only 6 months (normally it takes about 6 years for creating the vaccine), they were released together on the market for mercantile reasons. The Malthusian concept that there are too many people on earth and that their number should be reduced is also mentioned. The use of viruses for war-terrorist purposes is forbidden - but if it is done somewhere, then it is a top secret. The war use of nuclear and / or biological weapons would be a disaster for humanity. It is also illogical to claim that COVID-19 is the common flu, but previous poisoning with the heavy metal cadmium damaged our immune system and led to a pandemic. and its mutated strains are becoming more contagious? Of all the viruses that attack humans, the most contagious is the morbilli virus. SARS-CoV-2 is highly contagious. In a choir, if only one member has the virus, they will transmit it to most choir members! The initial titer of the inhaled virus is also important for the degree of infection. Mutated strains are even more contagious, but existing vaccines are also effective. In order to avoid prejudices about the names of the countries where the new mutated strains of SARS-CoV-2 appeared, the World Health Organization (WHO) renamed these strains into letters of the Greek alphabet. So now the Indian strain is called - delta strain. The delta strain was discovered in India in May 2021 and was found first in Britain. It exsits in more than 132 countries around the world and also appeared in Serbia. The delta strain has mutated several times already, but two mutations that are related to the S protein of the virus spike are especially significant. Probably because of that, it enters human cells faster. It is 40% - 60% more contagious than the British strain, which dominated Europe and Serbia during March and April 2021. In Sydney, only 5-10 seconds were enough to infect people passing by each other in a closed shopping center. It takes 200 “germs” and not 500 (as with 67

N M K

(kao kod drugih sojeva) za zarazu. Pokazuje: drugačije simptome - dominantna je glavobolja, malaksalost, bol u grlu i curenje nosa (kao prehlada, kijavica) a nema gubitka osećaja za miris i ukus; češće napada mlađu populaciju; otporniji je na toplotu; otporan je na lečenje koktelom monoklonskim antitelima. Postojeće vakcine su delotvorne i kod delta soja.

7. Kakvi su problemi u vezi s vakcinacijama26 i terapijom27

COVID-19? Na opšte iznenađenje sveta, Srbija je među prvima nabavila dovoljan broj svih vakcina. Vakcinisanje u Srbiji je dobrovoljno i po ličnom izboru vrste vakcine. U nekim zemljama vakcinisanje je obavezno za zdravstvene, socijalne i edukativne radnike, policiju i vojsku. Problem koju vrstu vakcine treba uzeti je politizovan a to nije smelo da se desi.25 Slavni šahista Gari Kasparov (ruski Jevrejin), na primer, rekao je: ’’Kina nam je dala virus, a slobodni svet vakcinu’’ (bez obzira na to što prva vakcina potiče iz Moskve). Moralna je obaveza vakcinisati se.8, 32 Moskovski mitropolit Ilarion kaže: ’’Greh je misliti samo o sebi a ne i na druge osobe’’. Stav treba da bude: virus se ne tiče samo mene već i drugih, koje nemam pravo da ugrožavam. Potrebno je da je 80% populacije preležalo COVID-19 ili se vakcinisalo da bi se dobio kolektivni imunitet koji suzbija pandemiju. Da bi se to postiglo potrebno je vakcinisati i mlade (samo 17% mladih je vakcinisano u Srbiji do 22. juna 2021.) i decu jer su često asimptomatske vironoše. Mladi koji su asimptomatski ili sasvim blago zaraženi SARS-CoV-2 i stekli antitela u krvi – takođe doprinose kolektivnom imunitetu. Ljudi koji su preležali COVID-19 nisu sasvim zaštićeni od reinfekcije i zato treba da se vakcinišu. U Srbiji je do 22. juna 2021. vakcinisano sa dve doze vakcine 39,36% populacije. Brzo širenje delta soja, zapostavljanje i nedovoljno kontrolisanje epidemioloških mera i najznačajnije - ako se ne poveća broj vakcinisanih - preti nam, kad zahladi, nov talas COVID-19! Svako ko je nevakcinisan ima 30 puta veći rizik da dobije COVID-19. Što je veće i duže širenje virusa kod nevakcinisanih – virus češće mutira i stvara nove sojeve na koje možda postojeće vakcine neće delovati. Plan država G7 je da se do 2022. god. vakciniše populacija celog sveta. Uzgred, farmaceutska kuća „Fajzer“ ima već profit od možda 38 milijardi dolara!

other strains) for infection. Shows: different symptoms - headache, malaise, sore throat and runny nose (such as cold, sneezing) are dominant and there is no loss of sense of smell and taste; it is more resistant to heat; attacks the younger population more often; it is resistant to cocktail treatment with monoclonal antibodies. Existing vaccines are also effective against delta strains.

7. What are the problems with vaccinations26 and therapy

of COVID-19?27 To the general surprise of the world, Serbia was among the first to procure a sufficient number of all vaccines. Vaccination in Serbia is voluntary and by personal choice of the type of vaccine. In some countries, vaccination is mandatory for health, social and educational workers, the police and the military. The problem of what type of vaccine should be taken has become politicized and that did not dare to happen.25 The famous chess player Gary Kasparov (Russian Jew), for example, said: “China gave us the virus and the free world the vaccine” (regardless of the fact that the first vaccine came from Moscow). It is a moral obligation to get vaccinated.8, 32 Metropolitan Hilarion of Moscow says: “It is a sin to think only of yourself and not of other people.” The attitude should be: the virus does not only concern me but also others, whom I have no right to endanger. It is necessary that 80% of the population has passed COVID-19 or been vaccinated to obtain collective immunity which suppresses the pandemic. In order to achieve that, it is necessary to vaccinate both young people (only 17% of young people were vaccinated in Serbia by June 22, 2021) and children because they are often asymptomatic virus carrier. Young people who are asymptomatic or very slightly infected with SARS-CoV-2 and have acquired antibodies in the blood - also contribute to collective immunity. People who have passed COVID-19 are not completely protected from reinfection and that is why they should be vaccinated. In Serbia, by June 22, 2021, 39.36% of the population was vaccinated with two doses of vaccine. Rapid spread of delta strains, neglect and insufficient control of the epidemiological measures and most importantly - if the number of vaccinated does not increase, a new wave of COVID-19 threatens us when it gets cold! Everyone who is not vaccinated has a 30 times higher risk of getting COVID-19. The greater and longer the spread of the virus in the unvaccinated - the more often the virus mutates and creates new strains, which may not be affected by existing vaccines. The plan of the G7 countries is that by 2022. vaccinates all populations around the world. By the way, the pharmaceutical company Pfizer already has a profit of maybe 38 billion dollars!

Genetic Code (Read) /Biology/ CK-12 Foundation Sl. (Fig.) 3. RNK – ribonukleinska kiselina / RNA – Ribonucleic Acid SARS-CoV-2 je genomski RNK virus / SARS-CoV-2 is a genomically RNA virus

N M K

Posle 6 – 8 meseci od druge doze Fajzerove vakcine imunitet opada. Zbog toga se razmišlja da se da treća (buster) doza iste ili neke druge vakcine. Zaražavanje SARS-CoV-2 stvara najbolji imunitet (bolji od vakcinacije). Ne treba prenaprezati svoj imuni sistem da se ne bi iscrpeo ili krenuo pogrešno u ’’citokinsku oluju’’. Dakle: primum non nocere i držati se medicine zasnovane na dokazima. Suzbijanje i prestanak pandemije COVID-19, naravno, nije isto što i eradikacija ove bolesti (kakva je postignuta u svetu za velike boginje, poliomijelitis i neke druge bolesti). Eradikacija COVID-19 je, dakle, na dugom štapu. (sl. 3-7). U vakcinama nove tehnologije: Pfizer-BioNTech COVID-19 (Nemačka, SAD) i Moderna mRNA 1273 COVID-19 (SAD), tvorci: biohemičarka Katalin Karikó, njena ideja je upotreba RNK (Sl. 4) i imunolog Ari Waisman (Sl. 5) ubrizgava se veštački sintetizovana informaciona RNK virusa (u lipidnoj košuljici da bi prošla kroz ćelijsku membranu). Ona nateruje ribozome ćelije da produkuju S protein (najimunogeniji deo virusa) koji se nalazi u šiljcima (koroni) virusa. Uneta RNK se brzo razloži i ne ulazi u genom ćelije čoveka. Od nje indukovani S protein u ćeliji sada biva napadnut od imunološke odbrane organizma: kako humoralne (Ly → Pl→ antitela) tako i ćelijske, urođenim i adaptivnim imunim ćelijama, koje ubijaju ćelije zaražene virusom. U svakom slučaju vakcina štiti od teških kliničkih oblika COVID-19 i smrtnog ishoda (malo li je?).

Sl. (Fig.) 4. Biohemičarka (biochemist) Katalin Karikó

After 6-8 months of the second dose of Pfizer vaccine, immunity declines. Therefore, it is considered to give a third (booster) dose of the same or another vaccine. Infection with SARS-CoV-2 creates the best immunity (better than vaccination). You do not need to overstrain your immune system so that it does not become exhausted or go wrong in the "cytokine storm". So: primum non nocere and stick to evidence-based medicine. The suppression and cessation of the COVID-19 pandemic, of course, is not the same as the eradication of this disease (as it has been achieved in the world for smallpox, polio and some other diseases). The eradication of COVID-19 is, therefore, on a long stick. (Figs. 3-7). In new technology vaccines: Pfizer-BioNTech COVID-19 (Germany, USA) and Modern mRNA 1273 COVID-19 (USA), creators: biochemist Katalin Karikó, her idea is to use RNA. (Fig. 4) and immunologist Ari Waisman (Fig. 5). Artificially synthesized informative RNA of the virus (in a lipid shell to pass through the cell membrane) is injected, which causes ribosomes of the cells to produce the S protein of the virus spikes (the most immunogenic part of the virus). The introduced RNA is rapidly decomposed and does not enter the human cell genome.The S protein is attacked by the body's immune defense: humoral (Ly → Pl → antibody) and a treba: cellular, by the innate and adaptive immune cells, which kill virus-infected cells. In any case, the vaccine protects against severe clinical forms of COVID-19 and death (is it small?).

Sl. (Fig.) 5. Imunolog (immunologist) Ari Waisman

Ruski akademik, pionir mikrobiologije i istraživanja vakcina u Rusiji. Po njemu je nazvan Fedralni naučni centar za epidemiologiju i mikrobiologiju u Moskvi, koji je napravio vakcine protiv Ebole i Mersa i sada, na osnovu iskustva sa prethodne dve vakcine, brzo i vakcinu: Gam COVID-Vac/ Sputnik V (COVID-19). Oznaka V znači: Victoria = Pobeda. Kod ove vaccine upotrebljena su dva defektna humana adenovirusa kao virusni vektor (ne umnožavaju se u ćeliji i za 24 sata nestaju) koji nosi kodirajući gen za celu dužinu S proteina šiljka na površini SARS – CoV-2. Druga vektorska vakcina je University of Oxford – Astra-Zeneca (AZD 1222), čiji je vektor adenovirus Sl. (Fig.) 6. Гамалея Николай šimpanza. Kineska Sinofarm vakcina je, međutim, Фeдорович (1859-1949) klasična vakcina, koja koristi ceo mrtav SARS-CoV-2.

Russian academician, pioneer of microbiology and vaccine research in Russia. The Federal Science Center for epidemiology and microbiology in Moscow bears his name and made vaccines against Ebola and Mers and now, based on experience with the previous two vaccines, made fastly vaccine: Gam COVID-Vac/ Sputnik V (COVID-19). Mark V means:Victoria = Victory. They have been used in this vaccine two defective human adeno - viruses as a viral vector (they do not multiply in the cell and disappear in 24 hours) that carries the coding gene for the entire length of the S protein in spike on surface of SARS - CoV-2. The second vector vaccine is the University of Oxford - Astra-Zeneca (AZD 1222), whose vector is the chimpanzee adenovirus. The Chinese Sinofarm vaccine, however, is a classic vaccine, that uses whole dead SARSCoV-2.

8. Kakvi su rezultati testiranja, vakcinisanja (uključujući i 8. What are the results of testing, vaccination (including also its comkomplikacije) i lečenja COVID-19 u Srbiji i svetu? U Srbiji je od početka epidemije do 5. jula 2021. testirano 4.437.454 uzoraka i registrovano je 716.796 zaraženih. Do 14. jula 2021. bar jednu dozu vakcine primilo je 2.772.927 osoba, a kompletno je imunizovano 2.642.507 osoba. U beogradskoj opštini Stari grad je najviše vakcinisano – 74% svih punoletnih stanovnika a u Tutinu svega 13%. Vakcinisano je, dakle, 48,6% punoletnih osoba.

plications) and treatment of COVID-19 in Serbia and the world? From the beginning of the epidemic until July 5, 2021, 4,437,454 samples were tested in Serbia and 716,796 infected were registered. By July 14, 2021, at least one dose of the vaccine had been received by 2,772,927 people and 2,642,507 people had been completely immunized. In the Belgrade municipality of Stari Grad, most people are vaccinated - 74% of all adult inhabitants, and in Tutin only 13%. Thus, 48.6% of adults have been vaccinated. 69

N M K

Dr Z. Gandhi, 2020. Sl. 7. Ćelije imunog sistema: urođenog i adaptativnog. U borbu protiv virusa prvo stupa urođeni imuni sistem a zatim adaptativni28 (koji jedini ima memorijske T i B ćelije, koje pamte proteine antigena u napadajućem virusu). Imune ćelije sekretuju interferon, koji se bori protiv virusa time što se ’’meša’’ u njegovu replikaciju.

To je nedovoljno za sticanje kolektivnog imuniteta koji okončava pandemiju. Takođe, slaba je kontrola sprovođenja epidemioloških mera. Do sredine jula 2021. utrošeno je 5 miliona doza vakcina. Pored nekoliko stotina blažih reakcija (temperatura i bol na mestu uboda) bilo je samo sedam ozbiljnih neželjenih efekata. Humoralni imunitet se, dakle, meri i prati, ali ćelijski imunitet niko ne meri. Neko može da izgubi antitela ali memorijske ćelije imunskog sistema u kontaktu sa virusom pobuđuju se i naprave nova antitela. U Srbiji je od početka pandemije umrlo 7.055 osoba, što čini da je stopa smrtnosti 0,98%. U svetu je prema SZO do 23.jula 2021. bilo 192.284.207 zaraženih ljudi, umrlo 4.136.518 te je stopa smrtnosti 2,15%. Takođe, broj datih doza vakcine je 3.558.861.733.

9. U čemu je problem oko obdukcija leševa umrlih bolesnika

ZBOG ili SA COVID-19? SZO je u slučaju epidemije Ebole hemoragične groznice u Africi1 (smrtnost do 90%!) zabranila obdukcije zbog velike zaraznosti obolelih ljudi i životinja kao i njihovih leševa, kako se i obducenti ne bi zaražavali. Strogo je sekvestrirala teritoriju gde se epidemija pojavila i uz pomoć ruske i, zatim, američke vakcine, zaustavila epidemiju1. Kruže TV izjave zdravstvenih zvaničnika u svetu da je SZO bila zabranila obdukcije i kod COVID-19. Verovatno po analogiji sa gore citiranom zabranom obdukcija kod Ebole hemoragične 70

Fig. 7. Immune system cells: innate and adaptive. The innate immune system enters the fight against the virus first, and then the adaptive one28 (which is the only one with memory T and B cells, which remember the antigen proteins in the attacking virus). Immune cells secrete interferon, which fights the virus by "interfering" in its replication.

This is insufficient to acquire the collective immunity that ends the pandemic. Also, the control over the implementation of epidemiological measures is weak. By mid-July 2021, 5 million doses of vaccine had been consumed. In addition to several hundred mild reactions (temperature and pain at the injection site), there were only 7 serious side effects. Humoral immunity is therefore measured and monitored, but no one measures cellular immunity. Someone can lose antibodies, but the memory cells of the immune system, in contact with the virus, are excited to make new antibodies. In Serbia 7,055 people have died since the beginning of the pandemic, which makes the death rate 0.98%. According to the WHO, by July 23, 2021, there were 192,284,207 infected people in the world, 4,136,518 died, and the mortality rate was 2.15%. Also, the number of given doses of the vaccine is 3,558,861,733.

9. What is the problem with autopsies of deceased patients

BECAUSE or WITH COVID-19? WHO in the case of the epidemic of Ebola hemorrhagic fever in Africa1 (mortality up to 90%!) banned autopsies due to the high infectivity of infected people and animals, as well as their cadavers, so that pathologists would not become infected. It strictly sequestered the territory where the epidemic appeared and, with the help of the Russian and then the American vaccine, stopped the epidemics1. TV statements by health officials around the world are circu-

N M K

groznice. U stvari, SZO ih je indirektno zabranila. Naime, saopštila je da se obdukcije kod opasnih zaraznih epidemija ne smeju vršiti ako se ne raspolaže posebno opremljenim obdukcijskim salama, odgovarajućom zaštitnom opremom za obducente i njihove saradnike, tj. za ceo posao oko obdukcija umrlih od takvih zaraza (kakva je i COVID-19). Srbija, Republika Srpska i mnoge druge zemlje nisu imale takvu zahtevanu opremu za ovakve obdukcije te ih nisu ni radile kod COVID-19. Italijanski, nemački, američki, ruski (u Moskvi:100% obdukovanih sa COVID-1921) i neki drugi patolozi ipak su mogli da vrše obdukcije. Time su neizmerno mnogo doprineli poznavanju COVID-19 i opštoj borbi protiv njega u svetu. Odmah je ustanovljen princip da se razlikuje: da li je bolesnik umro zbog COVID-19, tj. da li je COVID-19 osnovno oboljenje i uzrok smrti ili je umro sa COVID-19, a osnovno oboljenje i uzrok smrti je neko drugo oboljenje (koje je COVID-19 eventualno samo pospešio).

lating that the WHO has banned autopsies at COVID-19 as well, by that analogy as in case of Ebola hemorrhagic fever. As a matter of fact, WHO indirectly banned COVID-19 autopsies because it order strict protective measures for pathologists and specially equipped autopsy rooms in cases of dangerous infectious epidemics. The Republic of Serbia and the Republic of Srpska do not have the technical capabilities required by the WHO to perform such autopsies, and the autopsies were not performed. Italian, German, American, Russian (in Moscow: 100% autopsied with COVID-1921) and some other pathologists still performed autopsies. They are contributed immensely to the knowledge of COVID-19 and the general fight against it in the world. The principle was immediately established to differentiate: did the patient die BECAUSE to COVID-19, ie. whether COVID-19 was the basic disease and cause of death or died WITH COVID-19, basic disease and cause of death is another disease (which COVID-19 is possibly only accelerated).

10. Kakva je uloga i značaj patologa i obdukcija u slučaju 10. What istraživanja karakteristika i dijagnostike COVID-19?12-21 Dijagnoza u medicini se postavlja na sledeća četiri načina: kliničkim pregledom; laboratorijskim nalazima; epidemiološkim istraživanjem i obdukcijom. Obdukcija s histopatologijom, specijalnim bojenjima histopatoloških preparata, imuno-histo-hemijom, elektronskom mikroskopijom, citologijom, post mortem rendgenografijom pluća i dijagnostikom SARS-CoV-2 u tečnostima, ćelijama, tkivima i organima leša je od dragocenog i presudnog značaja za istraživanje COVID-19 i njegovu tačnu dijagnostiku, tj. da li je bolesnik umro ZBOG ili SA COVID-19. Statistika o dijagnostikovanju osnovnog oboljenja i uzroka smrti samo na osnovu kliničkih podataka je provizorijum. Naime, svuda u svetu, u manjoj ili većoj meri, se obdukcijom otkrivaju greške u kliničkim dijagnozama19,20. Na obdukciji se može dijagnostikovati i sam SARS-CoV-2 sledećim metodama: bris nazofarinksa i pluća s testom PCR; elektronskom mikroskopijom može se otkriti virus u raznim ćelijama organizma, koje imaju receptor ACE-2 (angiotenzin - konvertujući enzim 2); imuno-histo-hemijom može se otkriti virusni S protein u šiljku na površini virusa; moguća je kultura virusa iz pluća. F. Sessa et al.12 definišu značaj obdukcije kod COVID-19 sledećom rečenicom: „Obdukcija ostaje zlatna standardna metoda za razumevanje bioloških karakteristika i patogeneze nepoznatih infekcija, naročito ako je poznavanje patogena nedovoljno, a impakt na zdravstveni sistem substancijalan. Znanje dobijeno obdukcijom može pozitivno da utiče na terapijske strategije i da konačno smanji mortalitet“.

is the role and importance of pathologists and autopsies in the case of research of characteristics and diagnostics of COVID-19?12-21 Diagnosis in medicine is made in the following four ways: by clinical examination; laboratory findings; epidemiological investigation; and by autopsy. Autopsy with histo-pathology, special staining of histopathological slides preparations, immuno-histo-chemistry, electron microscopy, cytology, post-mortem radiography of the lungs and diagnostics of SARS-CoV-2 in body fluids, cells, tissues and organs. Autopsy is of valuable and crucial importance for research COVID-19 and its accurate diagnostics, ie. whether the patient died BECAUS or WITH COVID-19. Statistics on diagnostics the basic disease and the cause of death only by clinical data is a provisional. Namely, everywhere in the world, to a greater or lesser extent, autopsies reveal errors in clinical diagnoses19,20. At autopsy, SARS-CoV-2 can be diagnosed by the following methods:naso-pharyngeal and lung swab with PCR test for virus; electronic microscopy can detect the virus in various cells of the body, which have a receptor ACE-2 (angiotensin-converting enzyme 2); immuno-histo-chemistry can be detected viral S protein of spike; a culture of the virus from the lungs is possible. F. Sessa et al.12 define the significance of autopsy in COVID-19 with the following sentence: ”Autopsy remains the gold standard method to understand the biological features and the pathogenesis of unknown infections, especially when awareness of a pathogens is restricted and the impact on the health care system is substantial. The knowledge gained through this technique may positively influence therapeutic strategies, ultimately reducing mortality’’.

11. Zašto

11. Why does SARS-CoV-2 attack and damage the lungs the

SARS-CoV-2 najviše napada i oštećuje pluća? Zbog čega tada takvi bolesnici često umiru? Ulazne vratnice za SARS-CoV-2 su nos, usta i oči. Prenosi se vazduhom (malim kapljicama pljuvačke, ili zbog zaraženog koji kija, kašlje, peva ili govori kao i aerosolom). Ređe, kada se prljavim prstima dodiruju pomenute vratnice za virus posle dodirivanja predmeta i površina na koje je pao virus. SARS – CoV-2 se ne prenosi preko vode i hrane. Virus se onda disajnim putevima spušta u pluća. Ćelije pluća imaju receptor ACE-2 za koji se veže belančevina S šiljka virusa. Virus tako ulazi u ljudske ćelije. Razvija se teško zapaljenje pluća – SARS: Severe Acute Respiratory Syndrome. Plućne alveole (mehurići kroz koje se vrši razmena gasova: kiseonik ide u kapilare i raznosi se krvotokom po organizmu a ugljen-dioksid se izbacuje izdahnutim vazduhom)

most? Why then such patients often die? The entrance doors for SARS-CoV-2 are nose, mouth and eyes. It is transmitted by air ( with small drops of saliva from the mouth, or because the infected person sneezes, coughs, sings or speaks and as well as by aerosol). Less frequently, when the entrance doors for the virus is touched with dirty fingers after touching objects and surfaces on which the virus has fallen. SARS - CoV-2 is not transmitted through water and food. The virus then enters the lungs through the respiratory tract. Lung cells have an ACE-2 receptor to which protein S from the virus spike binds. The virus thus enters human cells. Severe pneumonia develops - SARS: Severe Acute Respiratory Syndrome. Pulmonary alveoli (bubbles through which gas exchange takes place: oxygen goes into capillaries and is distrib71

N M K

su u difuznom razarajućem zapaljenju – DAD: Diffuse Alveolar Damage (sl. 8,9). Produkti zapaljenja „tapaciraju“ zidove alveola i time otežavaju prolaz kiseonika u krvotok. Sve ćelije organizma primaju manje kiseonika. Terapijski se tada uključuju aparati – respiratori da pomognu disanje. Nekada to nije dovoljno i bolesnik umire u opštoj hipoksiji.7,14,15,18,21

uted through the body by the bloodstream and carbon dioxide is expelled by exhaled air) are in diffuse destructive inflammation - DAD: Diffuse Alveolar Damage (Figs.8,9). Inflammation products “upholster” the walls of the alveoli and thus make it harder for oxygen to enter the bloodstream. All cells in the body receive less oxygen. Therapeutic devices are then used - respirators to help breathing. Sometimes that is not enough and the patient dies in general hypoxia.7,14,15,18,21

Schaller T et al. JAMA 2020; 323 (24): 2518 – 20.

Sl. 8. Pluća makroskopski sa obdukcije kod COVID-19: plućna krila su uvećana i teža. Težina pluća na obdukciji je 840 g za muškarce i 639 g za žene. Kod COVID-19 prosečna težina pluća je 1,988 g! Kod jednog 85-godišnjaka, muškarca, bila je čak 3.420 g, tj. četiri puta teža od normalnog proseka! Multipla ognjišta virusnog zapaljenja.

Borczuk AC et al. Modern Pathology 2020;33:2156-68.

Sl. 9. Pluća histopatološki i citološki sa obdukcije kod COVID-19: A: Hijaline membrane, hiperplazija pneumocita tipa 2, intersticijalna fibroblastična proliferacija. B: Hiperplazija pneumocita tipa 2. C: Uvećani i atipični pneumociti. D: Izvesni pneumociti su multinuklearni i /ili bazofilne intracitoplazmatične inkluzije.

Fig. 8. Lungs macroscopically from autopsy in COVID-19: the lungs are enlarged and heavier. The weight of the lungs at autopsy is 840g for men and 639g for women. With COVID-19, the average lung Fig. 9. Lungs histo-pathology and cytology from autopsy in weight is 1.988 g! In one 85-year-old man, it was as much as 3,420 COVID-19: A: Hyaline membranes, type 2 pneumocyte, hyperplasia, g, that is. four times higher than the normal average! Multiple foci of interstitial fibroblastic proliferation. B: Pneumocyte hyperplasia type viral inflammation. 2. C: Enlarged and atypical pneumocytes. D: Certain pneumocytes are multinuclear and / or basophilic intracytoplasmic inclusions.

12. Koje sve druge organe napada SARS-CoV-2? Da li je

COVID-19 multiorganska bolest? SARS-CoV-2, posle pluća, ulazi u krvotok – nastaje viremija – i virus može dospeti na svako mesto u organizmu. Ulazi u ćelije koje imaju receptor ACE-2. To su, pored ćelija pluća, endotelne ćelije krvnih sudova22, srčano-mišićne ćelije, ćelije bubrega, jetre, skeletnih mišića, nervnog tkiva, creva, posteljice, testisa (otvara se mogućnost zaražavanja preko sperme23), slezine, limfnih čvorova, beta ćelije Langerhans-ovih ostrvaca pankreasa (što može izazvati šećernu bolest), kostne srži (hemofagocitoza, hiperplazija s megakariocitima), itd. Posle zapaljenja pluća najozbiljnije su oštećene endotelne ćelije krvnih sudova9,22. Razvija se sklonost ka koagulaciji krvi (koagulopatija), tako da nastaju tromboze u malim i velikim ← trombni embolus (thrombotic embolus)

12. What

other organs are attacked by SARS-CoV-2? Is COVID-19 a multiorgan disease? SARS-CoV-2, after the lungs, enters the bloodstream - viremia occurs - and the virus reaches all places in the body. It enters cells that contain the ACE-2 receptor. These are, in addition to lung cells, vascular endothelial cells22, cardiomyocytes, cells of kidney, liver, skeletal muscle, nerve tissue, intestines, placenta, testicles (opens the possibility of infection through sperm23), spleen, lymph nodes, beta cells of the Langerhans islets of the pancreas (which can cause diabetes), bone marrow (hemophagocytosis, hyperplasia with megakaryocytes), etc. After pneumonia, the endothelial cells of blood vessels are most seriously damaged9,22. A tendency to blood coagulation (coagulopathy) develops, so that thrombosis occurs in small and

Sl. 10. Trombni embolus iz dubokih vena noge u stablu plućne arterije.

O. Zayratuants: Atlas, Moskva 2020.

Fig. 10. Thrombus embolus from the deep leg veins in the trunk of the pulmonary artery.

N M K

krvnim sudovima (arterijama i venama). Iz sistemskih vena deo tromba može da se otkine i dospe u pluća kao trombna embolija, koja često dovodi do smrti.(Sl. 10). Virusno zapaljenje se komplikuje prekomernom i štetnom reakcijom našeg imunog sistema („citokinska oluja“). Naime, imune ćelije oslobađaju citokine (grč.: ćelija + kretanje) – materije koje koordinišu borbu protiv infekcije organizujući reaktivno odbrambeno zapaljenje. Mogu se nakalemiti i bakterijske i/ili gljivične infekcije. COVID-19 je, dakle, multiorganska bolest.29 Patolozi su obdukcijama pokazali da je COVID-19 više nego teška virusna infekcija pluća.

large blood vessels (arteries and veins). From systemic veins a part of the thrombus can break off and reach the lungs as a thrombus embolism, which can lead to death (Fig. 10). Viral inflammation is complicated by an excessive and harmful reaction of our immune system (“cytokine storm”). Namely, immune cells release cytokines (Greek: cell + movement) - substances that coordinate the fight against infection by organizing reactive defensive inflammation. Bacterial and / or fungal infections can also be superimposed. COVID-19 is therefore a multiorgan disease.29 Pathologists showed by autopsies that COVID-19 is more than a severe viral lung infection.

13. Koje su posledice preležanog COVID-19 i njegove pan- 13. What are the consequences of COVID-19 when is over demije?30, 31 COVID-19 je najčešće lakše oboljenje i ne ostavlja neke veće posledice. Međutim, u težim i komplikovanim slučajevima, naročito kod starijih ljudi koji boluju i od raznih hroničnih bolesti, posledice mogu biti mnogobrojne, teške i smrtonosne u 0,98% slučajeva u Srbiji i 2,15% u svetu. U plućima zapaljenjska ognjišta se pretvaraju u ožiljke koji su isključeni iz razmene gasova. Često ostaje hronični opšti i mišićni umor, koji kod nekih bivših bolesnika može znatno ograničiti njihovu radnu sposobnost. Takođe, izvesni profesionalni sportisti teško da će moći da povrate prethodni nivo mišićne mase, refleksnih sposobnosti i kapaciteta pluća. Od komplikacija na srcu najteža je hronična srčana slabost. Propali neuroni (koji su najosetljiviji na nedostatak kiseonika) su nepovratno izgubljeni. Čovek je iscrpljen hroničnim strahom (koji suprimira imunitet), anksioznošću i depresijom. Ljudi su u toku pandemije patili zbog nedostatka kontakta sa drugim ljudima (osećaj izolovanosti); komunikacija se izmenila – postala je online i mnogi su radili kod kuće; fizički dodir među ljudima je umanjen; strahovali su od infekcije; imali problema sa spavanjem (nemiran san ili nesanica); bili zabrinuti zbog umanjenja materijalnih prihoda i eventualnog gubitka posla; imali glavobolju. Bili su delom uskraćeni za dijagnostiku i lečenje od drugih bolesti (26% ljudi nije otišlo na potrebne preventivne lekarske preglede). Najteže je u ovom pogledu bilo sa onkološkim bolesnicima. Osnovni postulat ’’rana dijagnoza – odmah terapija’’ je bio često neostvarljiv kako sa strane bolesnika, tako i lekara. Skrining pregledi za otkrivanje izvesnih značajnih bolesti (rak dojke i debelog creva, itd.) su morali biti zapostavljeni. Primarna zdravstvena zaštita u domovima zdravlja je umanjena. Osećaju se posledice nekretanja i smanjenja fizičkih aktivnosti. U Srbiji je 2020. rođeno najmanje beba od početka 20. veka.

and of its pandemics?30, 31 COVID-19 is usually a milder disease and does not leave any important consequences. However, in more severe and complicated cases, especially in the elderly who suffer from various chronic diseases, the consequences can be numerous, severe and deadly in 0,98% of cases in Serbia and 2,15% in the world. In the lungs, inflammatory foci turn into scars that are excluded from gas exchange. Chronic general and muscular fatigue often remains, which in some former patients can significantly limit their working ability. Also, certain professional athletes will hardly be able to regain the previous level of muscle mass, reflex abilities and lung capacity. Of the heart complications, chronic heart failure is the most severe. Failed neurons (which are most sensitive to lack of oxygen) are irretrievably lost. The person is exhausted by chronic fear ( which suppresses immunity), anxiety and depression.During the pandemic, people worried about the lack of contact with other people (feeling isolated); communication has changed - it has become online and many worked from home; physical contact between people is diminished; feared infection; had trouble sleeping (restless sleep or insomnia); were concerned about reduction of material income and job loss eventually; had a headache. They were partially denied of diagnostics and treatment for other diseases (26% of people did not go to the necessary preventive medical examinations). The most difficult thing in this regard was with oncology patients. The basic postulate: “early diagnosis – immediate therapy” was often unattainable by both the patient and the doctor. Screening examinations to detect certain significant diseases (breast and colon cancer, etc.) had to be neglected. Primary health care in health centers has been reduced. The consequences of immobility and reduction of physical activities are being felt. In Serbia, in 2020, the least babies were born since the beginning of the 20th century.

14. Šta sve sadrži borba protiv pandemije COVID-19?

14. What all does the fight against the COVID-19 pandemic

Vodi se borba na više frontova. Preduzimaju se jednostavne ali spasavajuće epidemiološke mere (izbegavanje skupova, fizičko rastojanje, nošenje maski i rukavica – pranje ruku). Najvažnija mera su vakcinacije. Privreda mora da se održi kako bi se izbeglo bankrotstvo i glad. Vakcinoskeptici i antivakcinaši nemaju nikakve naučne argumente za svoje stavove jer je očigledno da je manja opasnost od vakcine nego dobiti COVID-19. Naime, njihovi ’’argumenti’’ su sledeći: u vakcine je ugrađen čip, kojim će se vršiti kontrola nad vakcinisanim; menja se čovekov genetski kod; nepovoljno utiču na reproduktivne funkcije (spontani abortusi, neplodnost); imaju opasna neželjena dejstva (tromboze i trombne embolije, itd.); niska efikasnost u startu ili posle kraćeg vremena; vakcinisani se opet zaražavaju i boluju; korišćenje ćelija embriona dobijenih abortusom (Hrišćani jer, smatrajući da je život kreacija i dar Boga, cene život od samog začeća, tj. i embrion i fetus a

contain? There is a struggle on several fronts. Simple but saving epidemiological measures are being taken (avoiding gatherings, physical distance, wearing masks and gloves - washing hands). The most important measure is vaccination. The economy must be sustained to avoid bankruptcy and famine. Vaccine skeptics and anti-vaccines people do not have any scientific arguments for their views, because it is obvious that there is less danger from the vaccine than getting COVID-19. Namely, their "arguments" are the following: a chip is built into the vaccines, which will control the vaccinated person; the human genetic code changes; adversely affect reproductive functions (spontaneous abortions, infertility); have dangerous side effects (thrombosis and thrombotic embolism, etc.); low efficiency at start or after a short time; vaccinated people become infected and sick again; use of embryonic cells obtained by abortion (Christians because, believing that life is a creation and a gift of God, they value life from the 73

N M K

ne tek od novorođenčeta) i produkata svinjskog porekla (Muslimani jer im vera zabranjuje da jedu svinjetinu); novi sojevi virusa obezvređuju postojeće vakcine, tj. potrebne su stalno nove vakcine; itd. Neki od citiranih ’’argumenata’’ su smešni a neki u izvesnoj manjoj meri postoje. Ipak je daleko bolje biti vakcinisan nego nevakcinisan. „Borci“ za ljudska prava (sloboda odlučivanja, kretanje a ne „zaključavanje“ i razne „diskriminacije“) moraju da znaju da njihova sloboda može da ide samo do neugrožavanja drugih i da nije moralno sejati zarazu u porodici i društvu.

very conception, that is. both embryo and fetus and not just from the newborn) and products of porcine origin (Muslims because their religion forbids them to eat pork); new strains of the virus devalue existing vaccines, i.e. new vaccines are constantly needed; etc. Some of the quoted "arguments" are ridiculous and some exist to a lesser extent. However, it is far better to be vaccinated than unvaccinated. “Fighters” for human rights (freedom of decision, movement and not “locking” and various ‘’discriminations’’) must know that their freedom can only go without endangering others and that it is not moral to sow infection in the family and society.

15. Kakva je budućnost čovečanstva u sledećim opasnijim 15. What is the future of humanity in the next more dangerous virusnim pandemijama? Globalni problem traži globalne odgovore. ŠTA AKO SE SUTRA POJAVI NEKI NOVI VIRUS KOJI JE ZARAZNIJI OD MORBILA I UBITAČNIJI OD EBOLE? Moraju se pronaći lekovi protiv virusa kao što postoje antibiotici protiv bakterija. Vakcine su, naravno, dragocene, ali na njih treba čekati nekad godinama da se naprave bezbedne i delotvorne. Treba postići globalnu svetsku solidarnost, saosećanja, empatiju, velikodušnost za pomoć slabijima i siromašnim. Bogate zemlje i pojedinci moraju pomoći siromašnim. Kloniti se mržnje i optuživanja drugih zemalja, etničkih i verskih manjina. Boriti se za naučnu istinu a ignorisati teorije zavere. Primeniti čuvenu rečenicu Marka Miljanova o junaštvu i čojstvu i na COVID-19. Junaštvo su pokazali zdravstveni radnici, a čojstvo građani koji su se držali epidemioloških mera, vakcinisali su se i time čuvali druge od sebe! U praktičnoj budućoj borbi koristiti iskustva iz sadašnje pandemije COVID-19. Imati unapred pripremljene relevantne krizne štabove. Odmah strogo izolovati mesto zaraze i naći ’’kontakte’’ da bi se smestili u karantin. Osposobiti za borbu zdravstvenu službu: kadrovski, institucionalno i prostorno, snabdeti je unapred odgovarajućim dijagnostičkim testovima, aparatima, vakcinama i lekovima. One koje smo školovali a postigli su slabije srednje ocene uspeha ipak zaposliti a na usavršavanja u inostranstvu ići sa povratnom kartom. Treba imati sopstvenu proizvodnju vakcina, lekova, relevantnih aparata, itd. Treba odmah stvoriti specijalne bolnice za opasne virusne zaraze. Takođe, specijalne obdukcione sale i odgovarajuću opremu za obducente i njihove saradnike kako bi nesmetano mogle da se vrše preko potrebne obdukcije. Odmah početi sa favorizovanjem relevantnih medicinskih i bioloških specijalnosti: preventivna medicina, epidemiologija, virusologija, infektivne bolesti, molekularna biologija, genetika, patologija, mikrobiologija. Takođe, posebno organizovati udruženja, institucije i laboratorije farmaceutske industrije i bazične nauke za istraživanje lekova i vakcina protiv virusa. Žair Borsonaro, predsednik Brazila, kaže: ’’Mnogo više ljudi će umreti od gladi nego od COVID-a ako ekonomija oslabi’’. Međutim, nije problem države borba protiv COVID-19 ili održavanje privrede već i jedno i drugo jer COVID-19 slabi privredu, a slaba privreda otežava borbu protiv COVID-19. Pomoći veterinarskoj medicini u vezi s zoonozama i postupcima prema životinjama. Zabraniti pijace s divljim životinjama i paziti na relevantne restorane. Kontrolisati staništa slepih miševa. Imati unapred plan za reorganizaciju privrede i njen nagli prelaz na uslove privređivanja u uslovima pandemije. Kroz Skupštinu izglasati zakonsku regulativu koja državi osigurava pravo i autoritet da energično i nesmetano sprovodi sve epidemiološke i privredne mere za zaustavljanje pandemije. Čovečanstvo treba i da razmisli da li je pravedno i celishodno da daje milione evra fudbalerima (Mesi, Ronaldo i dr.), golferima, košarkašima, pevačima i sl. a za Nobelovu nagradu za nauku je

viral pandemics? A global problem seeks global answers. WHAT IF A NEW VIRUS OCCURS WHICH IS INFECTIOUS LIKE MORBILLY AND LETHAL AS A HEMORRHAGIC FEVER EBOLA VIRUS? Antiviral drugs such as antibacterial antibiotics must be found. Vaccines are, of course, valuable, but they need time (sometimes years) to be made (safe and effective). Global world solidarity, compassion, empathy, generosity to help the weak and poor need to be achieved. Rich countries and individuals must help the poor. Avoid hatred and accusations of other countries, ethnic and religious minorities. Fight for scientific truth and ignore conspiracy theories. Apply the famous sentence of Marko Miljanov about heroism and bravery to COVID-19 as well. The HEROISM was shown by the health workers, and the BRAVERY by the citizens who adhered to epidemiological measures, were vaccinated and thus protected others from themselves! Use the experiences from the current COVID-19 pandemic in practical future combat. Have relevant crisis staffs prepared in advance. Strictly isolate the site of infection immediately and find "contacts" to place them in quarantine. To train the health service for the fight: personnel, institutionally and spatially, to supply it in advance with appropriate diagnostic tests, devices, vaccines and drugs. Those who we educated and achieved lower average grades of success still employ and go to training abroad with a return ticket. You need to have your own production of vaccines, drugs, relevant devices, etc. Special hospitals for dangerous viral infections should be set up immediately. Also, special autopsy rooms and appropriate equipment for pathologists and their associates so that they can perform the necessary autopsy. Start immediately favoring relevant medical and biological specialties: preventive medicine, epidemiology, virology, infectious diseases, molecular biology, genetics, pathology, microbiology. Also, organization of associations, institutions and laboratories of the pharmaceutical industry and basic science for the research of drugs and vaccines against viruses. Jair Borsonaro, the president of Brazil, says: "Many more people will die of hunger than of COVID if the economy weakens." It is not a problem of the state: the fight against COVID-19 or the maintenance of the economy, but both because COVID-19 weakens the economy and a weak economy makes the fight against COVID-19 more difficult. Assist veterinary medicine regarding zoonoses and animal treatments. Ban wildlife markets and watch out for relevant restaurants. Control bat habitats. Have a plan in advance for the reorganization of the economy and its sudden transition to business conditions in the pandemic. Through the Assembly, vote on legislation that provides the state with the right and authority to vigorously and smoothly implement all epidemiological and economic measures to stop the pandemic. Mankind should also consider whether it is fair and expedient to give millions of euros to football players (Messi, Ronaldo, etc.), golfers, basketball players, singers, etc. and for the Nobel

N M K

dalo 2020. samo 10 miliona švedskih kruna (oko 1.145.000 američkih dolara). Pri tome, dobijeni novac treba da se još i podeli ako je nagradu dobio tim. Treba, dakle, imati u vidu da samo nauka i zdravstvena služba s njenim herojima: lekarima, sestrama, tehničarima i drugim u „crvenim zonama“ mogu u budućnosti da spasu čovečanstvo od pandemija opasnih virusnih bolesti. Iz spiska preplaćenih namerno smo izostavili našeg Noleta, koji je prvi u svetu, u dosadašnjoj takmičarskoj karijeri (ne uključujući reklamne ugovore) zaradio 150 miliona dolara, jer on identifikuje Srbiju i njene građane u svetu. Naime, stranci (koji često ne znaju dobro geografiju) mešaju Srbiju sa Slovenijom, Slovačkom i čak Sibirom! Onda im mi kažemo da smo iz Srbije – zemlje iz koje je i za koju igra Novak Đoković, najbolji teniser sveta. To stranci odmah razumeju! Da citiramo Đokovićev stav prema Srbiji: „Uvek sam osećao ogromnu, bezuslovnu ljubav prema mojoj zemlji. Tu sam rođen, to je moja otadžbina, moj zavičaj, moja teritorija. Tu pripadam. Svaki put kada se vratim, osećam neke ’leptiriće’ u stomaku. Uvek ću biti uz svoj narod i zemlju“.24 Isto ga volimo i posle Tokija.

Prize in Science, it gave only 10 million Swedish kronor (about 1,145,000 US dollars) in 2020. At the same time, the money received should also be divided if the team received the Award. Therefore, it should be borne in mind that only science and the health service, with its heroes: doctors, nurses, technicians and others in the “red zones”, can save humanity from pandemics of dangerous viral diseases in the future. We deliberately left out our Nole, who is the first in the world to earn $ 150 million in his competitive career so far (not including advertising contracts), from the list of overpaid people because he identifies Serbia and its citizens in the world. Namely, foreigners (who often do not know geography well) mix Serbia with Slovenia, Slovakia and even Siberia! Then we tell them that we are from Serbia - the country from which Novak Djoković, the best tennis player in the world, is and plays for. Then foreigners understand that immediately! To quote Djokovic’s attitude towards Serbia:’’I have always felt a huge, unconditional love for my country. I was born here, it is my homeland, my territory. That’s where I belong. Every time I come back, I feel some “butterflies” in my stomach. I will always be with my people and country”.24 We love him the same after Tokyo.

LITERATURA 1. Kanjuh V, Kanjuh S, Zdravković M, Pušac M. Osobine virusa. Bolest zbog Ebola virusa (Ebola hemoragična groznica) – jedna od najsmrtonosnijih bolesti čovečanstva (Оpšti pregled) // The characteristics of viruses. Disease due to Ebola virus (Ebola hemorrhagic fever) – one of the most deadly diseases of humanity (General review). Bilingvalni srpsko-engleski rad. Medici.com (Banjaluka, RS) 2020; XVII (100):66 – 71. 2. Делић Д. Победа, пораз или нешто треће. Политика (Београд), уторак 22.јун 2021. 3. Kanjuh V, Kanjuh S, Pušac M. SARS-CoV-2 → COVID-19. Uloga i doprinos patologa u istraživanju etio-patogeneze i pato-morfološkog supstrata bolesti (obdukcija, histopatologija i elektronska mikroskopija) (X interaktivni edukativni kviz) // SARS-CoV-2 → COVID-19. The role and contribution of pathologists in the research of etio-pathogenesis and patho-morphological substrate of disease (autopsy, histo-pathology and electron microscopy) (X interactive educational quiz). Bilingvalni srpsko-engleski rad. Medici.com (Banjaluka, RS) 2020; XVII (99): 66 – 75. Rad je bio na Sajtu SANU, Udruženjе kardiologa BiH i Udruženjе kardiologa Republike Srpske. 4. Кањух В. SARS-CoV-2 и COVID-19. Етио-патогенеза и патоморфолошке лезије. Електронска седница III редовног Скупа Одељења медицинских наука САНУ (37мин.). Београд, САНУ, 28.октобар 2020. 5. Кањух В. Патохистолошке промене код COVID-19. Симпозијум САНУ’’ COVID-19 пандемија: поруке, нова сазнања и дилеме’’. Београд, САНУ, 4.јун 2021. 6. Кањух В. Патоморфолошке промене код COVID-19. 11. Конференција Српске медицинске дијаспоре 2021.У организацији Фондације ЊКВ принзезе Катарине (online). Београд, 17.-18.јун 2021. 7. Кањух В, Радојевић Шкодрић С, Кањух С. SARS-CoV-2 → COVID-19: Морфолошке лезије у плућима и другим органима (обдукције, post mortem рендгенографија плућа, хистопатологија, електронска микроскопија, дијагностика вируса у телесним течностима, ткивима и органима леша). VI конгрес 34.огранка Америчког колеџа кардиолога за Р. Србију и Р. Српску. Требиње,18.-19. јун 2021. 8. Марковић М. Интервју са академиком проф. др Владимиром Кањухом "Примити вакцину је морална обавеза. Цепиво не може бити опасније од вируса, и деца треба да га приме. За колективни имунитет потребно је 80 одсто вакцинисаног становништва’’. Вечерње Новости, недеља, 20.јун 2021., стр.3. 9. Antonijević N, Veljić I, Gošnjić N, Ranković I, Jovanović Lj, Matić D, Milošević R, Koračević G, Leković Ž, Kanjuh V. Aktuelnosti u dijagnostici i zbrinjavanju tromboznih i hemoragijskih komplikacija kod bolesnika sa COVID-19 infekcijom (Abstr.). Zbornik radova XX kongresa Udruženja internista Srbije. Zlatibor, 24. – 26.jun 2021. 10. Šarenac D. COVID–19 cardiovascular view and brief therapy overview (Review article).Srce i krvni sudovi (Heart and Blood Vessels), Beograd, 2021; 40 (1): 26 – 31. 11. Shi J. et al.(20 coauthors). Susceptibility of ferrets, cats, dogs, and other domestical animals to SARS-CoV-2).Science, 8 April 2020.Science 368, 1016–1020 (2020)29 May 2020. 12. Sessa F, Salerno M, Pomara C. Autopsy Tool in Unknown Diseases: The Experience with Coronaviruses (SARS-CoV, MERS-CoV, SARS-CoV-2). Medicina 2021; 57, 309: 1 – 22. 13. Elsoukkary SS, Mostyka M, Dillard A, Berman DR, Ma LX, Chadburn A, Yantis RK, Jessurun J, Seshan SV, Borczuk AC, Salvatore SP. Autopsy Findings in 32 Patients with COVID-19: A Single-Institution Experience. Pathobiology 2021; 88: 56 – 68. 14. Berezovska S, Schimd A, Losmanova T, Trippel M, Blank A, Banz Y, Jakob SM, Langer R. Frequency and Significance of Pathologic Pulmonary Findings in Postmortem Examinations – A Single Center Experience before COVID-19. Diagnostics 2021; 11, 894: 1- 12. 15. Calabrese F, Pezzuto F, Fortarezza F, Hofman P, Kern I, Panizo A, von der Thusen J, Tomofeev S, Gorkiewicz G, Lunardi F. Pulmonary pathology and COVID–19: lessons from autopsy. The experience of European Pulmonary Pathologists. Virchows Arch 2020; 477 (3): 359 – 372 (1-20). 75

N M K

16. Mondello C, Roccuzzo S, Malfa O, Sapienza D, Gualniera P, Spagnolo EV, Di Nunno N, Salerno M, Pomara C, Asmundo A. Pathological Findings in COVID–19 as a Tool to Define SARS-CoV-2 Pathogenesis. A Systematic Review. Frontiers in Pharmacology, April 2021; 12, Article 614586. 17. Remmelink M et al. Unspecific post-mortem findings despite multiorgan viral spread in COVID-19 patients. Critical Care 2020; 24: 495 (1-10). 18. Carsana L, et al. (14 co-authors). Pulmonary post-mortem findings in a large series of COVID-19 cases from Northern Italy. doi: https://doi.org/10.1101/2020.04.1920054262 (pre-print). 19. Kanjuh V., Lončar Z. Pledoaje za revitalizaciju kliničkih obdukcija. Prvi deo: Opšti pregled. Medici. com (Banjaluka, RS) 2019; XVI (96): 78-83. 20. Kanjuh V., Lončar Z. Pledoaje za revitalizaciju kliničkih obdukcija. Drugi deo: Broj obdukovanih u odnosu na broj umrlih bolesnika u zdravstvenim ustanovama i stepen (ne)saglasnosti kliničke i obdukcione dijagnoze 2001. u Beogradu i 2018. u Srbiji. Medici.com (Banjaluka, RS) 2020; XVII (97):82-7. 21. Zayratyants O. (General editorship), Samsonova MV, Mikhaleva LM, Chernyaev AL, Mishnev OD, Krupnov NM, Kalinin DV. Pathology of COVID-19: Atlas (2000 autopsied cases of COVID-19). Moscow, Research Institute NIIOZMM, 2020. 22. Varga Z. et al. (9 coauthors). Endothelial cell infection and endoteliitis in COVID-19. The Lancet 10 April, 2020. 395; (10234):1417 – 8. 23. Hemida MG, Waheed M, Ali AM, Alnaeem A. Detection of the Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus in Dromedary Camel’s Seminal Plasma in Saudi Arabia 2015 – 2017. Transbound Emerg. Dis. 2020;00:1– 6. DOI: 10.1111/tbed. 13610. 24. Чворовић Г. НОВАК париске приче. Изд. Вечерње Новости, Београд,2021. 25. Redakcija Večernjih Novosti. Intervju sa akademikom Ljubišom Rakićem: Vakcine protiv COVID-a opasno je politizovati. Dnevni list Večernje Novosti (Beograd, Srbija) od 10.maja 2020., str.3. 26. Služba za epidemiologiju Instituta za javno zdravstvo Republike Srpske. Vakcine protiv COVID-19. Medici.com (Banja Luka, R.S.) 2021; XVIII (103): 15 -7. 27. Јовановић Н. Интервју с др Славицом Радовановић ‹›Пресудна је одлука: зашто је антивирусна, антибиотска, имуносупресивна, имуномодуларна или биолошка терапија за лечење оболелих од COVID-19 добра искључиво онда када се даје правом пацијенту, у правом тренутку, у правој фази болести››. Недељник ‹›Печат›› (Београд) 647/2021, стр. 15 – 7. 28. Marković Z. Intervju akademik prof.dr Miodrag Čolić, imunolog ’’Kako pomoći svom imunitetu da se izbori’’. Časopis ’’Nedeljnik’’ (Beograd) od 21.05. 2020; str. 28 – 31. 29. Хромиш С. Ковид-19 чкодзи цалому организму. Руске слово (Недељник, Нови Сад) од 19. 02. 2021; стр 20 – 1. 30. Lečić-Toševski D. Covid-19 pandemic – reflexions from East Europe. World Social Psychiatry 2020; 2, 2: 126-8. DOI: 104103/WSP_56_20. 31. Lečić-Toševski D, Vuković O, Pejušković B, Marić N. Stress and its multiple faces. In: The SAGE Handbook of Personality and Individual Differences, 2018; Vol. 3: 90-114. (eds. Virgil Zeigler-Hill and Todd K. Shackelford). SAGE Publications Ltd. Los Angeles/London/New Delhi/Singapore/Washington DC/Melburne. Print ISBN: 9781526445179, Online ISBN: 9781526451163, DOI: http://dx.doi.org/10.4135/9781526451163 32. Karović B. Intervju sa akademikom Vladimirom Kanjuhom (Ekskluzivna analiza). Nevakcinisani su 30 puta ugroženiji od vakcinisanih. Svetu u budućnosti prete opasne epidemije, ali iskustvo s koronom će svima biti od pomoći. Dnevni list ’’Kurir’’ (Beograd, Srbija) od 2. avgusta 2021; str. 1, 10,11. КОМЕНТАР (М. Крнета) и ОДГОВОР (В. Кањух) у вези с радом:

HISTOPATHOLOGICAL ATHEROSCLEROTIC LESIONS OF THE CORONARY ARTERIES IN CLINICAL ENTITIES OF ACUTE CORONARY SYNDROME (Morphological – Clinical correlations)

HISTOPATOLOŠKE ATEROSKLEROTIČNE LEZIJE KORONARNIH ARTERIJA U KLINIČKIM ENTITETIMA AKUTNOG KORONARNOG SINDROMA (morfološko-kliničke korelacije)

„Medici.com“ 2021; XVIII (105): 70 – 81. V. Kanjuh, S. Radojević Škodrić, V. Lačković, S. Stojković, I. Burazor, S. Kanjuh

Поштовани академиче, професоре Кањух др Владимирe,

Прим. др Миленко Крнета

Прочитао сам стручни рад у часопису „medici.com“ под називом „Хистопатолошке лезије коронарних артерија у клиничким ентитетима акутног коронарног синдрома“ који сте Ви написали и објавили. Описана тема и приказ процеса атерогенезе са комплика-

N M K

цијама типа атеротромбозе у свим патофизиолошким фазама изузетно је користан нама клиничарима за разумијевање самог процеса у крвим судовима и клиничких модалитета који могу бити веома разноврсни и у пракси често непрепознати. У пракси знамо за клинички ентитет Принзметал ангина и Глагов феномен, клинички ентитет новијег датума. Овај феномен нам је дао објашњење за АКС без ангиографски видљивих промјена лумена коронарних артерија али отворио и нека питања везана за атерогенезу која траже објашњење. Користим ову прилику да Вам се обратим као експерту у овој области због неких нових знања и идеја које би могле да утичу на разумијевање процеса атерогенезе како у самом настанку, тако и раним фазама процеса. Атеросклеротским промјенама су подложне, колико знам, само артерије због oптерећења притиском, а посебно на мјестима удара тока крви и рачвама због јет лезије. Чврстоћа (квалитет) артерија зависи од ламине еластике у чијој структури је најважнији колаген (20-30% меких ткива састављено је од колагена) и еластин. Колаген се синтетише од аминокиселина (лизин-леуцин) i асkорбата. Људска врста, због генетске грешке, не производи аскорбат, а данашња исхрана је таква da смо сви у „субклиничком скорбуту“ према наводима америчког научника проф. др Стивена Гандрија. Осим људске врсте, још три животњске врсте не производе аскорбат. Једна од њих је и кунић, а то је битно због радoвa руског научника Аничкова који је експериментално произвео атеросклерозу код кунића. Ако се кунић храни биљном храном, која је богата аскорбатом, нема атеросклерозе. Веома илустративан примјер у животињском свијету је медвјед који се пред зиму угоји и створи масне залихе да може да преспава 4-6 мјесеци, али на артеријама нема атеросклерозе, јер јетра медвједа производи дневно 18 грама аскорбата. Прво бих коментарисао ендотелну дисфункцију која је званично основ атерогенезе. Знамо да су ендотелне ћелије изложене механичкој трауми тока крви и да су као и остале ћелије подложне апоптози и обнављању помоћу матичних ћелија. Ендотелне ћелије су пропусне за наше макрофаге и леукоците који користе хемотаксу као сигнал за „навигацију“ према оштећењу. Описи које је дао др Libbi 2013. године говоре да се у интими налазе пoкидана колагена влакна, глатке мишићне ћелије, макрофаги, пjенасте ћелије и да се налазе фенестрације на ламини еластици. Ово би требало да нас упутити да се рaди о кидању ламине еластике због лошег квалитета колагена и да су сви фрагменти у интими посљедица тог процеса, а дјелују као страна тијела и покрећу макрофаге механизмом хемотаксе. Сам холестерол је основна структура за градњу свих ћелијских структура у процесима регенерације, диобе и раста ћелија па је очекиван већи прилив холестерола. Зашто је процес атерогенезе убрзан у дијабетесу? Биохемичари кажу да је молекул глукозе веома сличан молекулу аскорбата (разликују се за једну ЦХ групу) и да га мијења у синтези колагена ако организам нема довољно аскорбата. Такав колаген нема чврстоћу и ламина еластика је подложна механичким оштећењима. Најбоља потврда за овај механизам је Глагов феномен, гдје примарно настаје оштећење ламине еластике и деформација артеријског зида према медији и адвентицији крвног суда. Није логично да је ендотелна дисфункција крива за оштећење ламине еластике (бар мени?). Мишљења сам да би требало обратити више пажње на ламину еластику, на фенестрације ламине и на њене покидане дијелове: колаген, еластин и глатке мишићне ћелије из мишићне медије као иницијални механизам атерогенезе. Налажење ових елемената би се могло утврдити у хистолошким препаратима предилекционих мјеста за рани наста-

нак атеросклерозе артерија. Желим Вас упознати са мојом идејом и чути Ваше мишљење као експерта јер знам да се у струци тешко мијењају актуелне теорије. Знам и да су нове идеје изложене отпору и неприхватању великим дијелом због наше инертности, али нас живот учи да су знања еволутивна и подложна промјенама. Надам се да ћете одвојити Ваше драгоцијено вријеме да се упознате са мојим идејама и дате стручно мишљење. Са великим уважавањем и поштовањем, прим. др Миленко КРНЕТА, ФЕСЦ, ФАЦЦ Бањалука, 26. јул. 2021.

Академик Владимир Кањух

Поштовани и драги колега, др М. Крнета, Видим да сте пажљиво прочитали мој рад са сарадницима из наслова и задивили сте ме познавањем материје и процеса у иницијалној атеросклерози и то не само код човека, већ и у животињском царству. Што се тиче Вашег нагласка на искиданости унутрашње еластичне мембране артерије као primum movens-a у настанку атеросклерозе, ту идеју је заступао и проф. др Валентин Фустер, један од најзначајнијих истраживача атеросклерозе. Његов реферат о томе слушали смо у Падови 1996. патолог из Падове Гаетано Тиене, инострани члан САНУ, и ја поред осталих клиничара и патолога. Идеја је интересантна али проф. Фустер је клиничар а не кардиопатолог и не гледа релевантне хистопатолошке препарате. Наиме, Тиене и ја такве слике исцепане унутрашње еластичне мембране артерије нисмо у свом раду и радовима видели. Такође, тешко је претпоставити каква би то требало да буде механичка снага или неки разарајући биохемијски процес који би у настанку атеросклерозе грубо искидао унутрашњу еластичну мембрану. Треба узети у обзир и то да је ова мембрана врло чврста и нормално има отворе (прозоре – fenestra), тј. ‘’одушке’’ у вези с евентуалним притиском. Кроз ове прозоре се нормално остварују ћелијске и друге комуникације између медије и интиме артерије. Вероватније је, дакле, да је primum movens код атеросклерозе – дисфункција ендотела. Београд, 27. јул 2021.

Пуно поздрава Вама и супрузи Ваш академик Владимир Кањух

N M K

Antivakciniste su načinile korak nazad, a uskoro će poći dva koraka napred Akademik Rajko Igić, Sombor/ Čikago

“Politika” je u doba infekcije virusom korona značajno doprinela širenju saznanja o dokazivanju efikasnosti i sigurnosti vakcina i vakcinisanja, ali i lekova i drugih terapijskih i preventivnih postupaka. Vredan je članak profesora Zorana Radovanovića (Pogledi, 3. jun) jer daje sliku o naučnom pristupu očuvanja zdravlja. Ispravno je rečeno da su ranije i sami lekari mnoge stručne postupke zasnivali na iskustvu i uverenju koja nisu rigorozno proveravana. Za dokaz da je neki lek, vakcina ili drugačiji terapijski postupak efikasan i bezbedan, danas se koristi tzv. kontrolisano (randomizovano) kliničko istraživanje. Taj metod je uveden prilikom ispitivanja efikasnosti streptomicina u lečenju tuberkuloze pluća u Engleskoj 1946. godine. Mnogi smatraju da je uvođenje randomizovanog testiranja (uz tzv. dvostruki slepi test) omogućilo najveći napredak kliničke medicine u dvadesetom veku. Pojava virusa SARS-CoV-2, dovela je do značajnih promena u svim zemljama koje je snažnije zahvatio taj virus, a otkriće novih tipova vakcina je rasplamsao diskusiju ne samo političara i laika i već i medicinskih stručnjaka. Najpre se javio strah da se primenom vakcine neće postići neophodna zaštita, pogotovo ako se vakcina ne proizvodi klasičnim postupkom, tj. da se ne sačini od proteina virusa već da se koristi odgovarajuća ribonukleinska kiselina (RNK). RNK je ćelijski sastojak od koga se stvaraju proteini. Međutim, dve vakcine, Pfizer i Moderna, proizvedene na osnovu RNK koja u virusu stvara odgovarajući protein i vakcinisanje više miliona osoba tim vakcinama pokazalo je da su one efikasne i neškodljive. Danas se novom (RNK) tehnologijom ispituju i proizvode druge vakcine. Tako firma IDT Biologika, specijalizovana za razvoj i proizvodnju vakcina za sprečavanje raznih zaraznih bolesti, npr. tuberkuloze, SIDE, malarije, denge i ebole, koristi RNK tehnologiju. Od 409.000 umrlih od malarije u 2019. godini, prema proceni Svetske zdravstvene organizacije (SZO), 94% smrtnih slučajeva se dogodilo u Africi. Povremeno se slučajevi malarije pojavljuju na Korzici, u Italiji, Španiji i Grčkoj. Najopasnija vrsta parazita koji izaziva malariju je Plasmodium falciparum; ostala četiri parazita dovode do blažih formi malarije. Ženke komara78

ca (Anopheles) prenose parazit na ljude, ali ne sve od preko 400 vrsta, to radi samo 30 vrsta. Do ovih dana, najvažnija prevencija je zaštita od komaraca. Naš imuni sistem sadrži komponentu nazvanu MIF (faktor inhibicije kretanja makrofaga) koja reguliše odlazak imunih ćelija do mesta infekcije ili, pak, zaustavlja to kretanje kad je oštećenje ili napad mikroorganizma odstranjen. Plazmodijumi mogu da onesposobe funkcionisanje MIF-a što oštećuje imuni sistem i naš organizam ne stvara dugotrajan imunitet protiv malarije. Sada eksperimentalna RNK vakcina omogućava imunološko pamćenje i tako se atak zaraženih komarca suzbija. Ispitivanja ovih vakcina su uznapredovala i velika je nada SZO da će se malarija iskoreniti već 2040. godine. Slična istraživanja novog pristupa vakcinama i vakcinisanju će dovesti i do lakše borbe protiv raznih infektivnih bolesti, a one se često u svetu pojavljuju. Novih patogenih agensa, koji su dovodili do bolesti i zahvatali lokalno stanovništvo ili su se širili, od 1940. godine do danas, identifikovano je u oko 400 slučajeva. Od otkrića vakcinisanja koje je izvršio Edvard Džener (Edward Jenner, 1749-1823), u drugoj polovini 19. veka, nastupilo je zlatno doba mikrobiologije što je dovelo do proizvodnje raznih tipova vakcina. Neke vakcine koje nas štite, sastoje se od modifikovanih (atenuiranih) bakterija ili virusa koji ne mogu živeti i razmnožavati se u organizmu čoveka, pa ne izazivaju oboljenja, npr. poliomijelitis, male boginje, zaušnjaci i rubeola. Drugi tip vakcina čine mrtvi mikroorganizmi i oni se ne reprodukuju u organizmu (veliki kašalj, kolera, meningokok, pneumokok, influenca i hepatitis A i B). Neke vaccine se priređuju od toksičnih produkata bakterija (toksoidi) tako što se modifikuju, npr. difterija i tetanus. Sada je nauka razvila nov tip vakcina i ne moraju se koristiti proteinski produkti mikroorganizama već odgovarajuća RNK koja kod vakcinisane osobe stvara protein na koji organizam stvori odgovarajuća antitela. Ovaj pristup će omogućiti veliki napredak u borbi protiv invazije raznih patogena. Ali, na dužinu života i smrtnost stanovništva utiču i masovne nezarazne bolesti. Prevencija tih bolesti, uključujući eliminaciju rizičnih faktora (npr. pušenje duvana i nepravilan način života) važan je naredni korak koji preduzima medicina. Na kraju, vredi istaći značaj širenja naučnih saznanja nemedicinskoj populaciji. Međutim, rasprave oko vakcinisanja i lečenja Covida - 19 povukle su veliku grupu istomišljenika u pravcu sumnji i izbegavanju vakcinisanja. Ali, uskoro će mnoge antivakciniste shvatiti dokle je dosegla savremena biomedicinska nauka i kako se odvija njen progres; tako će mnogi koji su načinili korak nazad uskoro poći dva koraka napred.

N M K

Institutu za javno zdravstvo Republike Srpske

Sekvenciranje genoma SARS-CoV-2 Rezultati sekvenciranja sljedeće generacije (NGS, Next Generation Sequencing) kompletnog genoma SARS-CoV-2 u Institutu za javno zdravstvo Republike Srpske Pripremila: dr Pava Dimitrijević, načelnik Službe za mikrobiologiju u Institutu za javno zdravstvo Republike Srpske

Službi za mikrobiologiju Instituta za javno zdravstvo Republike Srpske, u periodu od 28. juna do 2. jula od 36 izabranih PCR pozitivnih uzoraka, sekvencirano je 17 reprezentativnih uzoraka kompletnog genoma SARS-CoV-2 virusa. Oprema, NGS druge generacije, na kojoj je rađeno sekvenciranje je donacija Svjetske zdravstvene organizacije i u rangu je sa opremom drugih referentnih laboratorija u Evropi. Riječ je o dosada najbolje razvijenoj metodi za istraživanje mutacija SARSCoV -2 virusa. Virusi su podložni stalnim promjenama što je posljedica njihove evolucije i borbe za opstanak. Nastale varijante mogu biti od značaja (Variant of concern - VOC ili od interesa Variant of interess VOI). Varijante od značaja utiču na epidemiološku i kliničku sliku kao i imuni odgovor. Varijante od interesa su u fazi istraživanja,

odnosno imaju značajnu nesigurnost. Cilj je da se ne koriste samo i isključivo kriterijumi medicinske dijagnostike već i mogućnosti molekularne biologije. Ova tehnologija otkriva prisutnost SARS-CoV-2 virusa, ali istovremeno daje informacije o konkretnom genetskom materijalu virusa. U prethodnom periodu, od 13. do 16. aprila, je od 31 izabrani PCR pozitivnih uzoraka sekvencirano 13 reprezentativnih uzoraka kompletnog genoma SARS-CoV-2 virusa. Na NGS aparatu potvrđeno je da se kod 29 uzoraka (96,6%) ) radi o lozi B.1.1.7 poznatoj kao Variant of Concern (VOC -202012/1), alfa soj, koji je prvi put dokazan u UK 20. septembra 2020. dok je jedan uzorak B. 1.1. varijanta koja ne treba da izaziva zabrinutost. Analizirani uzorci su iz domova zdravlja: Banjaluka (3), Čelinac (3), Laktaši (3), Kotor Varoš (5), Ribnik (1), Srbac (1), Prijedor (4) i Mrkonjić Grad (4), Kneževo (1) te iz Opšte bolnice Prijedor (2), Opšta bolnica Istočno Sarajevo (1), Univerzitetska bolnica Foča (2). Ostale varijante kod nas za sada nisu potvrđene. Sve sekvence su objavljene u međuna-

SARS-CoV-2 IgG antitijela na SPIKE PROTEIN Da bismo provjerili koliko smo uspješno proveli proces imunizacije protiv SARS-CoV-2 preporučuje se određivanje IgG antitijela na SPIKE PROTEIN.

rodnoj bazi GISAID radi prikaza kretanja mutacija sojeva SARS-CoV-2 virusa. Riječ je svjetskoj naučnoj inicijativi i primarnom izvoru koji nudi otvoreni pristup podacima o genomu korona virusa.

SPIKE protein ili protein šiljka je jedan od nekoliko proteina virusa SARS-CoV -2.To je zapravo protein preko kojeg virus ulazi u ćeliju i ujedno je i antigen na koji naš organizam odgovara stvarajući antitijela. SARS-Cov-2 IgG antitijela na spike protein je test koji mjeri vrijednost antitijela IgG klase na receptor vezujući domen (RBD- receptor bilding domain) S1 subjedinice, uključujući i neutrališuća antitijela. Radi se o kvantitativnom testu na osnovu kojeg se može pratiti stepen imunizacije nastao prirodnim putem ili vakcinom indukovanim odgovorom. Postoji razlika između serološkog testa na IgG antitijela i novog IgG testa na spike protein i ona je u tipu antitijela, naime kod serološkog testa na IgG antitijela se detektuje antitijelo na nukleokapsid virusa, a kod testa na SPIKE PROTEIN antitijela na sam spike protein. Nakon infekcije sa SARS CoV-2 virusom mogu da se određuju oba antitijela, međutim, nakon vakcinacije preporuka je da se isključivo radi SPIKE PROTEIN antitijela. Antitijela na SPIKE PROTEIN se stvaraju sporije, ali duže ostaju u cirkulaciji i određuju se najmanje dvije sedmice nakon revakcinacije. Dr Sanja Kalamanda Ivanjak, spec. medicinske biohemije

N M K

enska tromboza predstavlja bolest savremenog društva, pogotovu danas kada u literaturi nalazimo sve više objavljenih radova koji prijavljuju prisustvo plućne embolije u kontekstu COVID-19 infekcije. Plućna embolija (PE) je jedna od dve manifestacije venskog tromboembolizma, druga manifestacija je duboka venska tromboza (DVT). Plućna embolija je treći najčešći kardiovaskularni uzrok smrti, posle infarkta miokarda i moždanog udara, pogađa do 5% stanovništva tokom života i vodeći je uzrok smrti kod intrahospitalnih bolesnika koji se može sprečiti. Povećana senzitivnost imaging tehnika je skoro udvostručila stopu prijema u bolnicu zbog plućne embolije u poslednjih 10 godina. Nastaje kada ugrušak krvi ili drugi materijal blokira arteriju u plućima. Karakteriše ga visoka stopa smrtnosti, nezavisno od životnog doba i drugi je najčešći uzrok iznenadne smrti u svim starosnim grupama. Plućna embolija se prvi put pominje u medicinskoj literaturi u radu koji je objavio Lenec 1819. godine u kome piše da je „pulmonalna apopleksija“ vrlo uobičajena, ali da su njena svojstva skoro potpuno nepoznata. Rudolf Virchow je 1856. naveo trijadu faktora koji dovode do intravaskularne koagulacije. Ova trijada obuhvata: traumu zida krvnog suda, hiperkoagulabilnost i stazu. Za otkriće povezanosti venske tromboze sa opstrukcijom plućne arterije zaslužan je takođe Virchow, koji je to opisao 1858. godine. Ukupni mortalitet pacijenata sa akutnom PE, uprkos modernoj dijagnostici i reperfuzionoj terapiji, je i dalje visok. Godišnje se u SAD postavi dijagnoza PE kod najmanje 600 000 bolesnika, a 50 000 pacijenata umire zbog PE. Kod 50-70% bolesnika sa DVT postoje znaci ”neme” plućne embolije, a DVT je prisutna kod 70-90% bolesnika sa plućnom embolijom. Kod skoro 25% bolesnika sa PE iznenadna smrt može biti prva klinička manifestacija bolesti. Dijagnozu PE nije lako postaviti i često se previđa. To objašnjava autopsijski nalaz da je od ukupnog broja umrlih u bolnicama 60% imalo PE. Mortalitet nelečene plućne embolije je oko 30%, ali sa adekvatnom terapijom može da se redukuje na 2-8%. Brza dijagnoza i lečenje PE mogu dramatično da smanje mortalitet i morbiditet. Trećina bolesnika koji prežive inicijalni atak plućne embolije umire od narednog embolijskog ataka, a da pri tome mnogim pacijentima koji su umrli od plućne embolije nije urađena nijedna dijagnostička procedura i nisu imali profilaksu ove bolesti. U većini slučajeva kliničari nisu ni pomislili na PE. U PE embolus je najčešće tromb, a može biti intravaskularna korpuskula ili masa, koja se sastoji od ćelija, delova tkiva, masnoće, 80

Duboka venska tromboza Dr Ana Karadžić, internista-kardiolog

Dr Ana Karadžić je rođena u Beogradu. Medicinski fakultet završila je u Beogradu u roku, 1991. Od 1994. godine je zaposlena u Univerzitetskom kliničkom centru Srbije u Klinici za kardiologiju, na Odeljenju urgentne kardiologije u Urgentnom centru. Specijalista je interne medicine/kardiolog od 1998. godine. Magisterijum iz oblasti kardiologije završila je 2014. godine na Medicinskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Član je Uruženja kardiologa Srbije, Radne grupe Evropskog udruženja kardiologa za koronarnu patofiziologiju i mikrocirkulaciju. Sfera interesovanja: ishemijska bolest srca (angina pektoris, infarkt srca), srčana insuficijencija. Učesnik je više kliničkih studija, kurseva i obuka iz oblasti kardiologije.

vazduha ili stranog materijala. Sa mesta formiranja tromb, nošen krvnom strujom, dolazi do plućne cirkulacije i dovodi do okluzije plućnih arterija ili paradoksno, do okluzije u arterijskoj cirkulaciji prolazeći kroz atrijalni septalni defekt ili otvoren foramen ovale. Predisponirajući činioci za nastanak venskih trombnih embolija su različite nasledne bolesti (primarni faktori) kao i stečena stanja (sekundarni faktori) koja dovode do endotelnog oštećenja, staze i hiperkoagulabilnosti. Većina bolesnika sa PE ima kombinaciju naslednih i stečenih faktora rizika. Nasledne trombofilije često viđamo kod mlađih ljudi sa PE, kod onih sa PE koje se javljaju kod više članova iste familije, idiopatskih ili rekurentnih PE i kod ponavljanih sponatnih abortusa. Glavne nasledne trombofilije kod PE uključuju: mutaciju gena za faktor V Leiden koji dovodi do rezistencije aktiviranog proteina C, mutaciju gena za protrombin, deficijenciju antitrombina III, proteina C i proteina S, zatim hiperhomocisteinemiju i antifosfolipidna antitela (Lupus antikoagulant). Stečeni (sekundarni) faktori koji utiču na vensku stazu ili uzrokuju oštećenje endotela su: hirurška intervencija, imobilizacija, trauma, gojaznost, pušenje cigareta, sistemska arterijska hipertenzija, starija životna dob, primena oralnih kontraceptivnih sredstava, trudnoća i postpartalni period, maligna oboljenja i hemioterapija, cerebrovaskularni inzult i oštećenje kičmene moždine, prisustvo centralnog venskog katetera i intravenska primena narkotika. Hirurške intervencije, kao što su ortopedske na donjim ekstremitetima, veće abdominalne, ginekološke (naročito operacije maligniteta) i urološke, praćene su povećanim rizikom

od postoperativne PE, koja može da se javi i mesec dana posle otpuštanja pacijenta iz bolnice. Pacijenti sa PE ili DVT mogu da imaju neprepoznato maligno oboljenje. Karcinomi podstiču sintezu i sekreciju prokoagulanasa i predstavljaju faktor rizika za PE. Hemioterapija, koja se često ordinira ovim pacijentima, doprinosi nastanku DVT. Pokretanje tromba iz vena i okluzija plućnih arterija dovodi do abnormalnosti u hemodinamici i razmeni gasova u plućima. Hemodinamski odgovor na PE određen je veličinom embolusa, postojećim kardiopulmonalnim oboljenjem i kompenzatornom neurohumoralnom adapatcijom. Plućna embolija je poznata kao „veliki imitator“ („greate masquerader“) jer prati ili imitira druge kardiopulmonalne bolesti. Da bi se postavila dijagnoza PE mora da se misli na nju. Klinički skorovi verovatnoće u kombinaciji sa testiranjem D-dimera poboljšavaju upotrebu i tumačenje neinvazivnih imaging metoda. Testovi kliničke verovatnoće su postali prvi i nezaobilazni korak u svim algoritmima za dijagnostiku PE. U poslednjih nekoliko godina razvijeno je nekoliko standardizovanih testova kliničke verovatnoće: Wellsov test, Ženeva skor. Najčešće korišćen je kanadski test, koji su razvili Wells i saradnici. Ovaj test je jednostavan i bazira se na podacima koji mogu lako da se prikupe na osnovu anamneze i pregleda pacijenta, a obuhvata sedam varijabli: Klinički znak duboke venske tromboze 3 boda Druga dijagnoza je manje verovatna od PE 3 boda Srčana frekvenca veća od 100/min 1,5 bod Imobilizacija/hirurška operacija u poslednje četiri nedelje 1,5 bod Prethodna DVT ili PE 1,5 bod Hemoptizije 1 bod Malignitet 1 bod UKUPNO 12,5 bodova

N M K

Dijagnoza PE je malo verovatna (2% verovatnoća) kada je ukupan broj bodova manji od 2; ako je između 2 i 6 dijagnoza je umereno verovatna, a ako je veći od 6 dijagnoza PE je visoko verovatna (50% verovatnoća). Proporcija pacijenata sa PE je oko 10% onih sa niskom verovatnoćom, 30% je u kategoriji onih sa umerenom verovatnoćom i 65% je u kategoriji onih sa visokom verovatnoćom za PE. Dijagnoza PE prvenstveno se zasniva na postavljanju kliničke sumnje da postoji plućna embolija. Plućna embolija ima širok spektar kliničkih manifestacija. Najčešći simptomi kod pacijenata sa PE su: dispnea, preznojavanje, nesvestica, pleuralni bol, kašalj i hemoptizije, dok su najčešći znaci: tahikardija, tahipnea, cijanoza, naglašene vratne vene, snižen krvni pritisak, galopski ritam, sistolni šum nad trikuspidnim ušćem, naglašen P2, povišena temperatura, uvećana jetra i venska tromboza. Teška dispnea, sinkopa ili cijanoza nagoveštavaju ozbiljnu, po život opasnu, PE dok pleuralni bol često ukazuje da je embolus mali i da je lociran u distalnim arterijama pluća, blizu pleure. Laboratorijske analize, plazma D-dimer je neobično važan u otkrivanju PE, povišene vrednosti u plazmi imaju visoku senzitivnost, a nisku specifičnost. U studijama je pokazano da je senzitivnost D-dimer ELISA testa 96,4% i da je negativna prediktivna vrednost ovog testa za isključivanje PE 99,6% . Povišen nivo D-dimera može se naći: najmanje nedelju dana postoperativno, u akutnom infarktu miokarda, sepsi, malignitetu, kod infekcije. Zbog toga se plazma D-dimer test preporučuje kod bolesnika sa suspektnom PE koji nisu hospitalizovani zbog druge akutne bolesti. Koncentracija plazma D-dimera ispod 500 μg/l isključuje dijagnozu plućne embolije. U PE se određuju i vrednosti troponina i moždanog natriuretskog peptida (BNP), povišen nivo troponina i moždanog natriuretskog peptida su nezavisni prediktori loše prognoze u PE. Najčešće primenjivane dijagnostičke metode za PE kod nas su: EKG, EHO sr-

ca, multislice CT plućne arterije (CTPA), Tabela 1. Prediktori u PESI indeksu Color-duplex ultrasonografija donjih ekstre- Prediktor Poeni miteta. Dokazi o disfunkciji desne komore Demografske karakteristike ehokardiografijom i CTPA su pokazatelji Starost (godine) godine loše prognoze. +10 Elektrokardiogram je značajan u diferen- Muški pol cijalnoj dijagnozi PE i akutnog infarkta mi- Komorbiditeti okarda, ali nije specifičan za otkrivanje PE. Kancer +30 Trenutno važeća klasifikacija PE Evrop- Srčana insuficijencija +10 skog kardiološkog društva (ESC) iz 2019. Hronična bolest pluća +10 godine, zasniva se na određivanju rizika Klinički nalaz od ranog smrtnog ishoda. Tačnije, u pro+20 ceni ozbiljnosti PE mora da se proceni in- Puls ≥ 110/min +30 dividualni rizik od ranog mortaliteta, a ne Sistolni pritisak < 100mmHg samo anatomski oblik i distribucija intra- Broj respiracija ≥ 30/min +20 pulmonalnih embolusa. U tu svrhu se kori- Temperatura < 36°C +20 sti PESI indeks (The Pulmonary Embolism Izmenjen mentalni status +60 Severity Index) (Tabela 1.) Arterijska saturacija kiseonikom < 90% +20 Prema pomenutoj, trenutno važećoj podeli, PE može da se stratifikuje u nekoliko nivoa rizika od ranog smrtnog ishoda (kojim Klasifikacija na osnovu br. bodova u PESI se smatra intrahospitalni ili 30-dnevni mor- indeksu Mortalitet talitet), zavisno od prisustva markera rizika. Bodovi Rizik Klinički parametri - pozitivan šok indeks ≤65 Klasa I, veoma nizak rizik 1,1 (0,7–1,7) (srčana frekvenca/sistolni arterijski pritisak 66-85 Klasa II, nizak rizik 3,1 (2,5–4,0) ≥1) i ehokardiografski nalaz disfunkcije de86-105 Klasa III, intermedijarni rizik 6,5 (5,5–7,6) sne komore, imaju veliku ulogu u proceni 10,4 (9,0–11,9) masivnosti plućne embolije, a samim tim i 106-125 Klasa IV, visok rizik Klasa V, veoma visok 24,5 (22,7–26,4) u izboru terapije koja određuje intrahospital- >125 nu prognozu. Ukoliko je šok indeks negativan, <1, pacijent je hemodinamski stabilan. dijagnoze i adekvatnog lečenja mortalitet Visokorizična, ranije masivna PE, je ži- opada na 5%. Akutna insuficijencija desne votno ugrožavajuće, urgentno stanje, koje komore zbog niskog output-a leve komozahteva specifične dijagnostičke i terapij- re je vodeći uzrok smrti u pacijenata sa PE ske strategije (kratkoročni mortalitet izno- visokog rizika. Zbog toga, suportivna tesi > 15%). Nevisokorizična PE može dalje rapija je od vitalnog značaja kod ovih pada se podeli, zavisno od prisustva markera cijenata. Cilj lečenja PE je da se postigne disfunkcije desne komore i/ili oštećenja mi- dezopstrukcija pulmonalnog vaskularnog okarda, na PE umerenog i niskog rizika. PE stabla, zaustavi dalje širenje tromba, spreči umerenog rizika, ranije submasivna PE, po- pojava rekurentnih pulmonalnih embolija i stoji ako je pozitivan bar jedan marker dis- spreči pulmonalna hipertenzija. funkcije desne komore ili oštećenja miokarda Trombolitička terapija predstavlja tera(troponin i BNP). PE niskog rizika, ranije pijski modalitet kojim se direktno razlaže nemasivna PE, postoji kada su negativni svi trombni embolus u plućnoj arteriji i tromb markeri disfunkcije DK i oštećenja miokar- u dubokim venama. Na osnovu kliničkih i da (kratkoročni mortalitet <1%). (Tabela 2.) ehokardiografskih parametara registrovano Brza stratifikacija rizika kod pacijenata sa PE je da oko 92% bolesnika reaguje povoljno može obezbediti primenu optimalne terapije. na fibrinolitičku terapiju u prvih 36 časoNelečeni pacijenti sa PE imaju morta- va, ali tromboliza može da bude korisna i litet koji prelazi 25%, a posle postavljanja kod bolesnika čiji su simptomi počeli 6-14

Tabela 2. Klasifikacija akutne PE prema očekivanom ranom mortalitetu plućne embolije (preporuke Evropskog udruženja kardiologa, 2019.) PESI III-V ili sPESI ≥ 1

Oštećenje miokarda

Disfunkcija DK

VISOK (>15%)?

(+)²

SREDNJI VISOK (3-15%)?

Oba pozitivna

SREDNJI NIZAK

Jedan ili nijedan pozitivan

Opciono uraditi; ako su urađeni oba su negativna

SREDNJI

NIZAK (<1%) 2

ZNACI RIZIKA i SKOROVI

RIZIK RANOG MORTALITETA Klinički (šok ili hipotenzija)

U slučaju da pacijent ima hipotenziju ili šok, nije neophodno izračunati PESI niti raditi laboratorijske analize. 81

N M K

dana pre započinjanja terapije. Trombolitički lekovi se koriste u slučajevima masivne plućne embolije sa arterijskom hipotenzijom ili kardiogenim šokom. Puna doza heparina niske molekulske težine (LMWH) ili nefrakcionisanog heparina i.v. treba započeti kada se posumnja na DVT ili PE visoke ili intermedijarne kliničke verovatnoće. Značaj antikoagulantnog lečenja se sastoji u sprečavanju daljeg širenja tromba kao i u sprečavanju pojave venskih trombnih embolija. Kontraindikacije za primenu antikoagulantnih lekova su uglavnom relativne i potrebno je da se kod svakog pacijenta proceni rizik i korist od terapije. U terapiji PE najviše se primenjuju sledeći lekovi: heparin (nefrakcionisani i niskomolekularni), fondaparin (fondaparinux), novi oralni antikoagulantni (NOAK) lekovi: apiksaban, dabigatran i rivaroksaban i antagonisti vitamina K: acenokumarol i varfarin, kao nastavak parenteralnog lečenja. Kod bolesnika sa submasivnom PE (pacijenti sa disfunkcijom desne komore i normalnim arterijskim pritiskom), na osnovu PEITHO studije, trombolitičku terapiju treba primeniti u slučaju pogoršanja vitalnih parametara pacijenta sa PE. Prema najnovijim podacima, jedini pacijenti kod kojih može da se razmotri akutna embolektomija su oni sa hemodinamski masivnom PE, koji imaju apsolutnu kontraindikaciju za antikoagulantno ili trombolitičko lečenje, koji su imali srčani zastoj, kao i oni kod kojih se agresivno trombolitičko lečenje pokazalo neefikasnim. Pored hirurške, drugi način embolektomije je pristup perkutanim kateterom. Alternativa kateterembolektomiji je primena insturmenta koji može da usitni centralno postavljene emboluse i da ih distalno rasprši. Činjenica da većina masivnih PE nije dijagnostikovana za života, zbog čega nije ni lečena, ukazuje na potrebu za prevencijom. Kod PE treba se usmeriti na prevenciju DVT. Često je prisustvo venskih tromba asimptomatsko („nemo”), a kada su simptomi prisutni, manje od 1/3 pacijenata ima klasične simptome: bol u potkolenici, otok, vensku dilataciju i pozitivan Homans-ov znak. Dužina trajanja i način prevencije (farmakološka, nefarmakološka ili kombinovana) zavise od stepena rizika za nastanak PE. Pacijenti sa umerenim i visokim rizikom od pojave venske trombne embolije treba da nastave profilaksu i u kućnim uslovima. Uprkos decenijskom napretku, plućna embolija i dalje ima važne dugoročne posledice za pacijente, uključujući hroničnu dispneu, smanjeni kapacitet vežbanja i efekte na kvalitet života.

Čemu nas uči prošlost pegavog tifusa?

Autor: Goran Čukić Izdavač: Centar za kulturu Berane Godina izdavanja: 2016, Štampa: “Radunić”, d.o.o., Beograd Tiraž: 300 ISBN: 978-9940-605-08-7 Email: gorancukic0@gemail.com

njiga je nastala sa ciljem da se doprinese boljem upoznavanju prošlosti pegavog tifusa na studijskom području Srbije i Crne Gore. Opravdanost tematizovanja istorijskog pristupa pegavcu na prostoru tadašnje SRJ je proistekla iz nedovoljne proučenosti postojanja pegavca i njegovog nesrazmerno velikog značaja za balkanski prostor, naročito u ratovima. Posledica toga je bila: da se dominantno u nastajanju epidemija pegavog tifusa pridavao značaj importovanju akutnih slučajeva. Endemija je bila nedovoljno upoznata i kvantitetom (brojem) i kvalitetom (bez poznog recidiva kao izvora). Problem koji se naučno resave, treba da ima “ekološku dimenziju”, da potiče iz živ-

ljenja. Nesakriveno postojeće se imenuje i samo ga treba “uzeti” (lav, orah itd.). “Lažno nepostojeće” je prikriveno “postojeće”. Ustanovljavanje postojanja pegavom tifusu je bilo viševekovno (od 1546. do 1836. godine) jer ga je sakrivala sinkrazija – koja je deo “paravana” tipa: “Što je veće nepoznavanje različitosti, to je veća mogućnost za postojanje nevidljivosti”. Problem upoznavanja tifusa je rešavan kao sinkrazija koja postoji i kod odraslih, dok se smatralo da je bitna samo deci i to u prvim mesecima života. Pegavi tifus na prostoru zapadnog Balkana (bivše SFRJ) predstavljao je ozbiljan zdravstveno-socijalni-ratni problem. Država, iako je bila ratom 1941-1945. godine razrušena, odmah po završetku organizuje kampanjsku akciju suzbijanja pegavca. Ona je bila neuspešna, a pegavac se pokazao kao veći problem od očekivanog, zato što se po zadnjem izvedenom zaprašivanju DDT-jem vašljivost tela vraćala na prethodni nivo za samo dva meseca. Sedamdesetih godina 20. veka sprovedena je sistematska akcija eradikacije pegavca na nekim endemskim područjima, ali ovog puta mnogo organizovanije i studioznije sa uključivanjem nauke. Ovo je imalo za posledicu odbranu nekoliko doktorskih disertacija. U kampanji se objašnjavala endemija pegavca u lancu akutnih slučajeva. Zbog opreza da je pegavac ratna zaraza u sistematskoj akciji valjalo je proučiti i uticaj poznog recidiva na eventualna ratna događanja. Otuda je u i ovim izučavanjima pegavca relacija dvostruko izmenjena pridavanjem značaja savremenim problemima u eradikacije a kojima nisu prethodila temeljitija istorijska istraživanja pegavca (tako da je poglavlje istorijski osvrt u disertaciji najveći domet istorijskog istraživanja); kao i da je b. endemija upoznavana savremenom serološkom dijagnostikom RVK na R. prowazeki koja je inferiorna, iako je veoma pouzdana, tj. „osetljiva“. Autor knjige je prikazao u njenom prvom delu svoju kompletnu magistarsku tezu iz istorije medicine: „Ustanovljavanje prvog slučaja entiteta pegavog tifusa od strane le-

NMK - prikaz knjiga

kara i prepoznavanje tifusnog sindroma u stanovništvu na prostorima bivše Jugoslavije“ koju je odobrilo NNV MF u Banjaluci u vreme postojanja SRJ. To je bilo od značaja tim više da je u Srbiji izvedena sistematska akcija eradikacije, dok se na prostoru Crne Gore to želelo, ali nije realizovano. Tako je dobijeno da se analiziraju ova područja kao studijska i kontrolna grupa. Naročito je interesantno za proučavanje područje Srbije zato što je od formiranja države u 19. veku imala nejednako razvijen vojni i civilni sanitet. Prijavljivanje zaraznih bolesti su vršili u vojsci vojni lekari, dok se statistika civilnog saniteta odnosila na podatke koji su registrovali sveštenici po prijavama domaćina kuće, tj. laika za medicinu. Javljanje pegavog tifusa u Srbiji je retko opisano, tako da se smatralo da nije ni postojao kao veći problem, a uz to ocenjeno je „decenijsko nemanje vašljivosti tela pre 1912.“ Postojala je i neusaglašenost o postojanju pegavca i kod ovih malobrojnih opisa epidemija, pa i onoj iz 1902. godine u Čačku kojoj se pridaje ključni značaj. U oblasti istorije pegavog tifusa nisu razjašnjene neke bitne činjenice i događaji, a o nekima postoje nesuglasice i mimoilaženja. To su motivi koji nagone dr Čukića da se od 1984. bavi pegavim tifusom. Započeta su istraživanja pod rukovodstvom istaknutog rikeciologa, akademika prof. dr Jakoba Gaona kod koga je bio na specijalizaciji i na poslediplomskim studijama. Tako su započeta anketiranja i serološka istraživanja kao terenska. Ako je pegavac imao razorne razmere u toku minulih ratova, onda društvo zbog ove neproučenosti može imati ogromnu štetu (ekonomsku, socijalnu, ratnu, itd.) i trpeti posledice. Stoga je ova knjiga dr Čukića jedna od tri knjige koje je autor posvetio pegavcu, uz preko 70 radova o njemu. Autorova bibliografija ukupno broji 240 radova. Knjiga „Čemu nas uči prošlost pegavog tifusa?“ ima dva dela, a u okviru njih više poglavlja napisanih na 252 strane teksta, sa faksimilom osam arhivskih dokumenata, prikazano je 11 grafikona, šest tabela i više fotografija. Citirana su 154 literarna podatka i 42 originalna izvorna dokumenta. Čemu nas uči prošlost pegavog tifusa? Problem pegavca je predmetan u medicini da se bolest podredi našim ljudskim zahtevima zdravog življenja, bez ove opake narodne morije. Otuda je danas u svetu bolest u zamiranju. Uspešnim rešavanjem problema – to postaje novi predmet istraživanja u: psihologiji, naučnoj metodologiji, lingvistici, sociologiji, istoriji itd. U prvom delu knjige ustanovljava se problem postojanja endemije pegavca na

studijskom području. Periodizacija endemije pegavca je data u dva područja a. skorije (savremene) prošlosti, i b. davnija. Graničnik ova dva perioda je vreme ustanovljavanja entiteta pegavog tifusa u svetu 1836. kao i na studijskom području 1902. čime je uklonjena intuitivnost i neodređenost podele, npr. naslova: izučavanje pegavca u 19. veku, davna prošlost i sl. a. Savremenu (skoriju): Istraživanja prošlosti o pegavcu datiraju otkako je on ustanovljen kao entitet. Konkretni doprinos istoriji medicine je rešavanje pored pitanja ko je i kada otkrio prvi pegavi tifus nivoa entiteta na prostoru zapadnog Balkana, i: kakav to ima značaj za stvarnost tih područja. Kako je okruženje istraživača prihvatilo ove zaključke, da li to znači da će ta sredina i da reši to pitanje, itd. Što se tiče studijskog područja ono je za samo jednu deceniju posle otkrivanja entiteta imalo – katastrofalne posledice izbijanjem ratne epidemije, koja je imala u Srbiji 500.000 obolelih i 150.000 umrlih. b. Kako je ova bolest pratila čoveka i pre njenog sigurnog otkrivanja (pre nego što su školovani lekari lečili stanovništvo), potrebno je bilo pronaći po arhivskoj građi zametnute tragove i ustanoviti po njima njegovu davniju prošlost. Zadatak je ustanovljavanja vremenske ekspanzije bolesti, tj. davnije endemije pegavca. No, ovakav problem je postojao i u svetu, van studijskog područja. To se vidi kada se tematizuje, npr. značaj Frakastora i Gerharda u saznavanju pegavca. Pegavac datira od davnih vremena iako u istoriji medicine i nauci studijskog područja prevladava drukčije stanovište: da je ova bolest bila retkost pre balkanskih ratova i da nije bilo infestiranosti vašima decenijama. Istraživanjima saopštenim u knjizi argumentuje se da je pegavac bio prisutan više decenija pre svetskih ratova. Ustanovljen je 1836. godine. Ali to je još ispod onoga što laiku znači “od pamtiveka”. Ako Tukidid na prostoru susedne Grčke opisuje pegavac od 431. god. p.n.e. onda nepismenost i neznanje lako prikrivaju nepostojanje. Pegavac iako je odavno prisutan, on je zbog nedovoljne proučenosti tajanstven. To je osnovni motiv nastanka knjige. Uz to je valjalo osmisliti naučni doprinos u pravcima savremene ili davnije endemije, kojim bi bila nastavljena ova ispitivanja na području zapadnog Balkana, sa uzgrednim sticanjem novog naučnog stepena. Medicinski aspekti su bili najznačajniji, izučavana je: endemija pegavca, upliv endemije na izbijanje epidemije 1915. godine, metodologija izučavanja endemije, upotreba narodnih naziva, razvoja naučne

terminologije, upoznavanja infestiranosti vašima tela te bitnog za opštu epidemiologiju prikazom toka masovnog obolevanja, putem uspostavljanja „prirodnog sistema bolesti I-III“ na principima naučne organizacije rada i opšte teorije sistema, ukazano je na „novu bitnu etapu u otkrivanju uzročnosti“ itd. U drugom delu knjige Knjiga iako je od značaja za: medicinu, specijalnu, pegavog tifusa i opštu epidemiologiju; ona nije manje važna, kako se procenilo ni za: istoriju, sociologiju, psihologiju, metodologiju naučnog rada, kao i lingvistiku, itd., što je sve omogućilo izučavanje pegavog tifusa kao kosmopolitske bolesti kojoj se uspešno suprotstavila kosmopolitska medicina. Pridao je značaj i psihološkim temama (kogniciji, sinkraziji vidnog polja, doprinosa Vigotskog, postojanja ontičko-ontološkog prelaza, kada okončava ontogeneza, nastajanja „ličnosti“...); sociološkim (uticaju društvenog bića na svest, odnosa sociologije/istorije, itd.), istorijskim (vremenovanju, razrešenju intuitivne postavke periodizacije, itd.); metodološkom (same postavke naučnog metoda, tj. dovođenjem u pitanje tačnosti Modus tollens-a, razlikovanja ogleda i prirodnog ogleda, itd.); filozofski (postojanja sinkrazije, valentnosti logike, logike odnosa i stvar-procesa, itd.) Pažnja se obraća na sadržaj onoga što se saopštava ili prima (na jezički aspekt) kojim pojam za nauku mora da bude jednoznačan, ali to ne mora važiti i za stanovnitvo - ali ne i na to kako se to postiže. Tako kognitivni aspekt postaje predmet ozbiljnijih psiholoških izučavanja tek sredinom pedesetih godina dvadesetog veka. Denotiranje (referencija) je ono označeno: upoznata „stvarnost različita“ od znaka, tj. njega samog. Ona je neprecizan zahtev, zbog toga što se odnosi na imenovanje, ali i na tok: ontološku komponentu: bolesti i njene epidemije. Da bi bilo moguće denotiranje denotata – mora prethodno da se zapazi postojanje (ontičko razreši), pa da se ontološko saznaje. Imenovanje, kao oblik denotiranja, je moguće na ontičko-ontološkom prelazu. Ali, primer ukazuje da je moguće da se imenuje i lažno nepostojeće (npr. tifus, boleščina) za koje se samo verovalo, tj. mislilo da je postojeće (entitet). Sinkrazija (kod spoljne manifestacije bolesti kojima su znaci slični i utoliko zajednički) je činila poteškoću imenovanju bolesti. Ljubitelji dobre naučne knjige naći će raznovrsne sadržaje koji će da ih povedu u razne naučne oblasti povodom tematizovanog pegavog tifusa. 83

NMK - prikaz knjiga

knjigu OSNOVI GERIJATRIJE (Medicinski fakultet, Banjaluka, 2020) akademik Rajko Igić uvrstio je poglavlje “Estetska medicina”. Za razliku od tjelesnog izobličavanja kod mladih osoba, pogotovo djevojčica, ovde je riječ o estetskim zahvatima u gerijatrijskom dobu, tj. kod osba starijih od 65 godina. “Politika” je nedavno objavila interesantan članak Aleksandra Apostolovskog pod naslovom “Frankenštajni sa botoksom” o peglanju lica, smanjivanju nosa, povećanju usta, pumpanju grudi i ostalim postupcima tzv. estetske industrije kod ženske omladine. Vrijedilo bi se ugledati na ljekare stare Grčke koji su ukazivali na važnost mišićne snage koja je izvor zdravlja, snage i postizanja tjelesne ljepote putem balansiranog odnosa između različitih dijelova tijela. Takva ljepota i harmonija se vide na starim kamenim skulpturama koje su sačuvane do današnjeg dana. Zdravlje zavisi od fizičke aktivnosti i dijete, vjerovali su grčki ljekari. Zato su propisivali kombinaciju ta dva faktora da se održi dobro zdravlje i povrati snaga bolesnika. U Srednjem vijeku gimnastika nije bila način života. Tek u renesansi čovjek se vratio sportu. Danas dobar dio naše omladine radije teži vještačkom izgledu; kako mnogima ne pomaže šminka, traži se “filter-izgled” kod plastičnih hirurga i priučenih stručnjaka jer nema dovoljno profesionalaca. Omladina se većinom zadovoljava praćenjem sportskih aktivnosti profesionalaca. Da li krećemo stopama srednjeg vijeka? Drugačije je kod starih osoba, o čemu je u knjizi doktora Igića riječ. Primarijus dr Momir Pušac, urednik Starenjem dolazi do telesnih promena koje se redovno manifestuju na koži i potkožnim slojevima lica, vrata ili grudi, a njih je moguće otkloniti plastičnim hirurškim zahvatima, odstranjivanjem seboroičnih keratoza ili upotrebom botulinum toksina. Plastična hirurgija. Kod muškaraca, češće nego kod žena, vrši se nazalni hirurški zahvat (rhinoplasty) kojim se koriguje proporcija nosa u odnosu na ostala svojstva lica, ali često i za olakšavanje disanja. Koža nosa se podigne nakon malih incizija da bi se kost i hrskavica korigovale. Kod žena se često izvodi podizanje lica (rhytidectomy), smanjenje viška kože okolo očnih kapaka (blepharoplasty), podizanje grudi (mastopexy), a ređe i drugi hirurški zahvati, npr. liposukcija. Pokazano je da komplikacije nakon kozmetičkog hirurškog zahvata (infekcija, otok, krvarenje i druge), s eventualnim naknadnim zahvatima mogu trajati nedeljama i mesecima dok se ne povuku. Međutim, dokazano je da nije bitna starost organizma, već opšte zdravstveno stanje osobe za od84

Estetska medicina u gerijatriji Rajko Igić

luku ko može da se podvrgne kozmetičkoj hirurgiji. Tako je ustanovljeno da osobe od 80 i više godina imaju slične komplikacije nakon kozmetičkih zahvata kao i mlađe od 65 godina. Odstranjivanje seboroičnih keratoza. Pored navedenih hirurških kozmetskih procedura, često se odstranjuju seboroične keratoze. Dijagnoza se postavlja vizuelnim pogledom lekara na te kožne promene, a kod sumnje u dijagnozu, on ih odstrani i zatraži patološkohistološki pregled. Seboroične keratoze se ne moraju uvek otstranjivati, osim ukoliko usled iritacije dovedu do svraba, bola, krvarenja ili ako narušavaju izgled – posebno lica. Za odstranjivanje seboroičnih keratoza koristi se nekoliko metoda. Smrzavanje pomoću tečnog azota (kriohirurgija), odsranjivanjem pomoću skalpela (kiretaža), spaljivanjem pomoću električne struje (radiotalasno odstranjivanje), laserskom ablacijom ili primenom vodonik-peroksida (40% rastvor). Dublje keratozne naslage (i one koje se jave na mestima sa kojih su već odstranjivane nekoliko puta) teže se odstranjuju tečnim azotom; najbolje je, nakon lokalne anestezije zahvaćenog mesta, uraditi elektrotalasno odstranjivanje ili kiretažu. Vodonik-peroksid efektivno odstranjuje seboroične keratoze, ali on lako iritira kožu i treba ga pažljivo koristiti jer može oštetiti oko. Seboroične keratoze odstranjuju porodični lekari, dermatolozi ili plastični hirurzi. Većina pomenutih procedura su relativno jednostavne, a troškovi veoma mali u odnosu na rezultat koji se njima postiže. Botulinum toksin. Od polovine osamdesetih godina prošlog veka u estetskoj medicini naglo je porasla upotreba botulinum toksina A. Danas se taj toksin koristi za korekciju kožnih nabora čela, periorbitalnih i pe- rioralnih linija, nabora platizme, horizontalnih linija vrata i mastera, ali i drugih kožnih deformacija. Nema pouzdanih podataka o broju takvih zahvata, ali je poznato da je samo u Americi za estetsku svrhu u 2016. godini i kupovinu botulinum toksina A utrošeno blizu 800 miliona dolara. Postoji nekoliko formulacija botulinum toksina A u Americi i Evropskoj uniji; u njima se koriste tri različite formulacije. Međutim, od azijskih proizvođača nam stižu varijante botulinum toksina B, mada ti produkti nisu

zvanično odobreni. Doze različitih formulacija botulinum toksina A nisu identične jer se ne postižu ekvivalentni rezultati. Randomizirane kontrolisane studije za te proizvoide još nisu izvedene. Botulinum toksin se odnedavno širom sveta primenjuje u lečenju hronične migrene. Mehanizam dejstva ovog toksina nije potpuno upoznat, mada se zna da dejstvo botulinum toksina A nije ograničeno na mesto aplikacije jer se on aksonskim transportom širi na mesta koja su anatomski povezana. Veruje se da usled toga dolazi do modulacije oslobađanja transmitera i citokina što pojačava opioidogenu transmisiju. Zaključak. Estetski medicinski zahvat može poboljšati zadovoljstvo osobe svojim telom, ali takvi zahvati se ne preporučuju svima. Zato zdravstvena osiguranja u celom svetu veoma retko pokrivaju troškove takvih intervencija. Da li je trošak koji osoba može snositi za proceduru vredan promene izgleda, zavisi od ličnog prioriteta i mogućnosti pojedinca da obezbedi značajan novac. Estetska medicina nije za svakog prihvatljiva, jer često je bolje uživati u svojstvima koja su osobi podarena prirodnim putem i unapređivati zdravlje tako da se telo dovede u optimalnu aktivnost, a za pojedinca je preporučljivo da se okruži osobama koje nisu usmerene na izgled tela, već na ono što osoba može da uradi u fizičkom i umnom pogledu. Izuzetak su javne ličnosti (npr. novinari koji vode TV programe, komentatori, političari i glumci) kojima poslovi često nalažu što bolji estetski izgled. Statistički podaci pokazuju da je 2018. godine u nekim zemljama od svih estetskih operacija u 13% vršeno kod muškaraca, a najčešća opcija (rinoplastika) uglavnom je vršena kada su stariji od 65 godina.

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Poštovane koleginice i kolege,

Veliko mi je zadovoljstvo da vam u ime glavnog organizatora, Udruženja endokrinologa i dijabetologa Republike Srpske, poželim dobrodošlicu na 3. Kongres endokrinologa i dijabetologa Republike Srpske sa međunarodnim učešćem, koji će se održati u Kulturnom centru, Banskog dvora u Banjoj Luci od 9-12.septembra 2021 god., pod pokroviteljstvom Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite u Vladi Republike Srpske. Udruženje endokrinologa i dijabetologa Republike Srpske je udruženje sa dugogodišnjom uspješnom tradicijom, jedno je od najaktivnijih profesionalnih medicinskih udruženja u Republici Srpskoj i punopravni je član Evropskog udruženja endokrinologa. (ESE) i ECAS. Udruženje je tokom svog postojanja i rada dalo značajan doprinos u ostvarivanju kontinuirane medicinske edukacije i stručnog usavršavanja, kako endokrinologa i dijabetologa, internista i pedijatara, tako i doktora porodične medicine i medicinskih sestara /tehničara, putem organizacije dva kongresa, velikog broja tematskih simpozijuma, stručnih predavanja i radionica. Poneseni vašim velikim odazivom i zadovoljstvom sudjelovanja na 2. Kongresu endokrinologa i dijabetologa Republike Srpske sa međunarodnim učešćem 2017 god., odlučili smo da, uprkos epidemiološkoj situaciji izazvanoj infekcijom Covid -19, organizujemo i 3. Kongres endokrinologa i dijabetologa Republike Srpske, koji će nadamo se biti uspješan kao i prethodna dva kongresa. U međuvremenu, u struci i nauci su se dogodile brojne promjene u pristupu i liječenju oboljelih od dijabetes melitusa i drugih endokrinoloških oboljenja. Svjedoci smo izuzeteno dinamičkog razvoja dijabetologije i endokrinologije u posljednjih nekoliko godina, uvođenja novih dijagnostičkih metoda,terapijskih smjernica i novih mehanizama liječenja o čemu će svakako biti kritičkih razmjena mišljenja i iskustava u okviru tematskih simpozijuma. Izuzetnu zahvalnost dugujemo uglednim predavačima iz zemlje i inostranstva koji su bili spremni da nam se pridruže i unesu nove sadržaje, te svojim ekspertskim predavanjima doprinesu kvalitetu i uspjehu Kongresa, kao i svim učesnicima koji će svojim konstruktivnim diskusijama sigurno obogatiti stručni sadržaj Kongresa. Takođe, veliko je zadovoljstvo da u radu Kongresa, pored aﬁrmisanih endokrinologa i dijabetologa, učestvuju i mladi endokrinolozi iz Republike Srpske, čiji se broj iz godine u godinu kontinurano povečava, što ukazuje na stabilnu perspektivu ne samo ovog Kongresa nego i endokrinologije i dijabetologije u Republici Srpskoj. Želimo da Kongres bude održan u svjetlu profesionalnog napretka i dobre saradnje svih učesnika, a međunarodni karakter Kongresa će predstavljati snažan podsticaj za dalji razvoj endokrinologije i dijabetologije u Republici Srpskoj. Radujemo se vašem dolasku, sa željom da 3. Kongres endokrinologa i dijabetologa Republike Srpske krunišemo uspješnim radom, ugodnim druženjem i zabavom u gradu Banjaluci, univerzitetskom i kulturnom centru Republike Srpske. Dobro nam došli! Prof. dr Snježana Popović-Pejičić Predsjednik Udruženja endokrinologa i dijabetologa Republike Srpske Predsjednik Kongresa

N M K

Prvo sveobuhvatno istraživanje tinitusa

Doktorska disertacija dr Milene Tomanić Tema:

PREVALENCIJA I FAKTORI RIZIKA ZA TINITUS KOD ADOLESCENATA U GRADSKOJ SREDINI Naučno istraživanje tinitusa predstavlja ogroman naučni doprinos u razmatranju njegove kompleksnosti. U Dekanatu Medicinskog fakulteta u Beogradu 15. juna 2021. godine doktorand dr Milena Tomanić javno je odbranila doktorsku disertaciju - PREVALENCIJA I FAKTORI RIZIKA ZA TINITUS KOD ADOLESCENATA U GRADSKOJ SREDINI.

U Komisiji za ocenu disertacije bili su: predsednik - prof. dr Laslo Puškaš, prof. dr Dušan Backović, prof. dr Nenad Arsović, prof. dr Miloš Maksimović i prof. dr Aleksandar Ćorac. Mentor teze je bio prof. dr Goran Belojević, a komentor docent dr Ljiljana Čvorović.

Specijalističke akademske studije drugog stepena iz oblasti ishrane završila je 2013. godine i stekla akademsko zvanje - specijalista doktor medicine. Doktorske studije iz oblasti Javnog zdravlja upisala je 2014/2015. godine pod mentorstvom prof. dr Gorana Belojevića. Dr Milena Tomanić je 2017. godine položila specijalistički ispit iz higijene i stekla zvanje doktor specijalista higijene. Svoje uže interesovanje usmerila je na oblast mentalne higijene, a preventivni aspekt brige o mentalnom zdravlju upotpunjuje i bogati od 2019. godine kada je upisala specijalizaciju iz psihijatrije te je u okviru specijalističkog

kruženja angažovana i na Klinici za psihijatriju Kliničkog centra Srbije. Takođe, od 2014. godine je u psihoanalitičkoj edukaciji Psihoanalitičkog društva Srbije. Tinitus (zujanje u ušima) se smatra normalnom pojavom ako se javlja povremeno, ali ako je javljanje učestalo i traje satima ili danima potrebno je obratiti se lekaru. Dr Milena Tomanić prezentovala je Komisiji naučno istraživanje svoje doktorske disertacije: Prevalencija i faktori rizika za tinitus kod adolescenata u gradskoj sredini. Donedavno se tinitus vezivao za starije osobe sa oštećenjem sluha, ali sve veći broj istraživanja potvrđuje teoriju da se preva-

r Milena Tomanić pripada mlađoj generaciji vrhunskih medicinskih stručnjaka i naučnih istraživača u svojoj oblasti. Medicinski fakultet u Beogradu je završila 2009. godine i aktuelno je asistent u postupku izbora u zvanje docenta na Katedri za higijenu s medicinskom ekologijom.

lencija - učestalost trajnog tinitusa, nažalost, povećava i u populaciji mladih. Glavni cilj ovog istraživanja bio je da se ispita prevalencija tinitusa i faktori rizika za njegov nastanak kod adolescenata u gradskoj sredini. U studiji je učestvovalo 1285 učenika beogradskih srednjih škola. Rezultati su pokazali da je prevalencija (učestalost) tinitusa 13,3 % , sa češćim javljanjem kod mladića u odnosu na devojke. Nakon prezentacije sledila su pitanja članova Komisije i ocene naučnog rada. „Rezultati predstavljaju originalan, značajan i aktuelan naučni doprinos u ispitivanju tinitusa. U doktorskoj tezi su precizno,

N M K

koncizno i jasno prikazani rezultati višegodišnjeg istraživanja. Naučni pristup je originalan i pažljivo izabran, a doktorand Milena Tomanić je pokazala potpunu naučnu zrelost“- rekao je predsednik Komisije prof. dr Laslo Puškaš. Prof. dr Nenad Arsović je istakao da populacija adolescenata kod nas do sada nije ispitivana u vezi s tinitusom. „Dr Milena Tomanić je izabrala izvanrednu temu, odlično uradila disertaciju i pokazala koliko tinitus može negativno da utiče na kvalitet života pacijenata”– rekao je prof. dr Nenad Arsović. Prof. dr Dušan Backović je kazao da je teza jezgrovita i prikazana kroz vrlo naprednu prezentaciju. Naveo je da je sada problematika tinitusa mnogo jasnija nego prethodnih godina. ,,Izvanredno je što je dr Milena Tomanić istraživanje posvetila upravo adolescentskoj populaciji, jer se tinitus kao i anksioznost vrlo često javljaju u tom uzrastu i međusobno prepliću“ - rekao je prof. dr Dušan Backović. Prof. dr Aleksandar Ćorac sa Medicinskog fakulteta u Prištini sa trenutnim sedištem u Kosovskoj Mitrovici, pohvalio je naučni rad dr MileneTomanić, kao i tehničku usklađenost prezentacije, te ukazao na potencijal preventivne medicine u vezi sa problemom tinutusa. „Doktorat ima veliku naučnu vrednost, a uspeh je tim još veći, jer je rađen u vreme pandemije i otežanih uslova za istraživanje“ - naglasio je prof. dr Aleksandar Ćorac. „Ovo je izuzetno dizajnirana studija, sa detaljno obrađenim podacima. Prezentacija dr Milene Tomanić je bila sjajna “istakao je prof. dr Miloš Maksimović, koji se interesovao za ulogu i značaj pojedinih namirnica u prevenciji tinitusa kao i ulogu suplemenata u istom. Mentor teze prof. dr Goran Belojević istakao je: „Rezultati ove disertacije predstavljaju zapravo pravo pionirsko istraživanje tinitusa u adolescentskoj populaciji u Srbiji. Dr Milena Tomanić je ukazala je da je prevalencija konstantnog tinitusa u ovom uzrastu dosta visoka i da iznosi oko 13%, kao i da su adolescenti u povećanom riziku zbog učestalosti i jačine slušanja muzike sa slušalicama. Dr Milena Tomanić je ukazala i na moguće puteve prevencije kada je ishrana u pitanju“. Komentor docent dr Ljiljana Čvorović pridružila se pohvalama i dodala: „Dr Milena Tomanić je disertaciju uradila na izuzetno visokom nivou. Iako mlada lekarka zrela je u razmišljanju, nastupu i naučnom radu. Divno je da se jedan kliničar nađe u jednoj bazičnoj disciplini, gde i mi možemo dati svoj doprinos. Veliko je zadovoljstvo bilo raditi sa profesorom Belojevićem i dr MilenomTomanić, posebno u otežanim

uslovima kada je trebalo da se prevaziđe pandemijska godina. Veoma sam ponosna što sam deo izrade ove doktorske disertacije“, istakla je dr Ljiljana Čvorović. Pitali smo dr Milenu Tomanić otkud ideja za tinitus? „Ideja se rodila pre desetak godina tokom izrade jednog naučnog rada u kojem smo, kao sporedni rezultat istraživanja, uočili i visoku učestalost zujanja u uhu - tinitus kod adolescenata. To je kod mene i kolega probudilo naročito interesovanje za ovaj medicinski fenomen kao i želju da istražimo koji su to faktori rizika koji se dovode u vezu sa nastankom zujanja u uhu u ovom uzrastu.Tinitus je odavno prepoznat u populaciji starijih, ali je relativno mali broj naučnih studija koje ispituju tinitus kod mladih osoba. Radovi proistekli iz ove disertacije predstavljaju malobrojna istraživanja tinitusa kod adolescenata ne samo kod nas, nego i u svetu, a rezultate istih smo uspešno publikovali u prestižnim međunarodnim časopisima Nutrients i Noise&Health. Pažljivo smo analizirali naše i strane upitnike koje bismo mogli da primenimo u istraživanju. Odabrali smo i koristili validirane upitnike, uz prethodno dobijene saglasnosti autora. Pored ostalog, zanimali su nas i stavovi mladih prema buci koja ih okružuje. S tim u vezi uradili smo validaciju YANS upitnika (Youth Attitude to Noise Scale) i našli da svega 24% mladih ispitanika ima negativan stav prema buci, što daje prostora da razmišljamo o implementaciji preventivnih mera upravo na ovakvim tačkama, edukacijom mladih o opasnostima prekomernog izlaganja buci i drugim faktorima rizika, kao i podizanjem svesti o mogućem gubitku sluha i pojavi tinitusa.” Što se tiče preventivnih saveta, pored već pomenutih mera, svakako je važno upoznati mlade i sa značajem zdrave ishrane u kojoj su zastupljeni voće, povrće, integralne žitarice, zatim značaj izbegavanja unosa hrane pržene u dubokim uljima, bogate ,,praznim kalorijama”, trans mastima i drugim štetnim produktima, ali činjenica je, nažalost, da je upravo takva ,,fast food” ishrana sve više zastupljena u jelovnicima mladih. Pored ishrane, jako je važno još jednom napomenuti značaj izbegavanja prekomernog izlaganja buci, glasnoj muzici i drugim preglasnim akustičkim sadržajima, naročito putem upotrebe slušalica”- ističe dr Milena Tomanić. Dobijeni rezultati doktorske disertacije dr Milene Tomanić predstavljaju ogroman naučni doprinos u razmatranju kompleksnosti tinitusa kod adolescenata i otvaraju široko polje za dalja istraživanja.

KONGRESI DERMATOLOGIJA 4TH INTERNATIONAL CONGRESS ON SYSTEMIC LUPUS ERYTHEMATOSUS AND 6TH INTERNATIONAL CONGRESS ON CONTROVERSIES IN RHEUMATOLOGY AND AUTOIMMUNITY 2021 Datum: Oktobar 6-9, 2021. Mjesto održavanja: Venecija, Italija Website: https://lupus2021..kenes.com/ ENDOKRINOLOGIJA ESPE 2021. ONLINE Datum: Septembar 22 - 26, 2021. Website: https://www.eurospe.org/ meetings/2021./ espe-2021-online/ GASTROENTEROLOGIJA 15TH WORLD CONGRESS ON INFLAMMATION 2021 (WCI 2021) Datum: Septembar 5-8, 2021. Mjesto održavanja: Rim, Italija Website: https://wci2021..org/ GINEKOLOGIJA ESGO CONGRESS Datum: Oktobar 23 - 25, 2021. Mjesto održavanja: Prag, Češka Website: https://congress.esgo.org/ NEUROLOGIJA WORLD CONGRESS OF NEUROLOGY (WCN 2021) Datum: Oktobar 3-7, 2021. Mjesto održavanja: Rim, Italija Website: https://2021.wcn-neurology.com/ 15TH WORLD CONGRESS ON CONTROVERSIES IN NEUROLOGY (CONy) Datum: Septembar 23 - 26, 2021. Mjesto održavanja: Dubai, UAE Website: https://cony.comtecmed.com/ HIRURGIJA ISAPS Congress Datum: Septembar 9 -12, 2021. Mjesto održavanja: Beč, Austrija Website: https://www.isapsvienna2021.. com/ 8th international congress of the world SOCIETY OF EMERGENCY SURGERY Datum: Septembar 7 -10, 2021. Mjesto održavanja: Edinburg, Škotska Website: https://www.wses.org.uk/ congresses WORLD CONGRESS OF ENDOUROLOGY Datum: Septembar 21 - 25, 2021. Mjesto održavanja: Hamburg, Njemačka Website: https://www.urotoday.com/

Pripremili: Dario Mirović i Marko Radoš

N M K

s t r u č n i

s k u p o v i

Beogradu je od 25-27. juna 2021. godine održana XII specijalistička škola u organizacji Evropskog centra za mir i razvoj (European Center for Peace and Development). Ispred UKC-a Republike Srpske, Klinike za psihijatriju su učestvovali Prof. dr sc. med. Nera Zivlak Radulović, dr Jadranko Buzadžija, dr Nataša Lužija, Maja Tomanić dipl. soc. radnik, savjetnik porodične i bračne psihoterapije, Brankica Jovetić dipl. soc. radnik i edukant porodične i bračne psihoterapije. Ove godine cilj škole je bio da se razmijene iskustva te da se predstave istraživanja rađena u cilju utvrđivanja promjena stanja bolesti zavisnosti, koje su nastale u vrijeme pandemije Covidom - 19. Kod nas, kao i kod zemalja u okruženju, dolazi do blagog porasta hemijskih i nehemijskih zavisnosti. Posebno je prisutan porast zavisnosti od kocke i interneta kod tinejdžera, što je manje prepoznatljivo u socijalnoj sredini. Na liječenje se javljaju kada je bolest uznapredovala. Veliki broj istraživanja je pokazao da konstrukt zavisničke ličnosti nije održiv, ali su studije uspjele identifikovati postojanje brojnih karakteristika zavisničke ličnosti poput impulsivnosti, rizičnog ponašanja, traženja uzbuđenja ili nepridržavanja socijalnih normi. U diskusiji je veliko interesovanje izazvala razmjena iskustava vezanih za mogućnosti preventivnih djelovanja. Razmatralo se koji od aktuelnih programa prevencije su dali stvarne rezultate, na koji način su programi implementirani te koje skupine su obuhvatali. Škola je posebno istakla multidisciplinarnost kao neophodnost u adekvatnom zbrinjavanju zavisnika, što se moglo vidjeti u vrlo inspirativnim predavanjima sociologa te filozofski orijentisanih terapeuta. Naglašen je veliki značaj i neophodnost djelovanja klubova kao vaninstitucionalnih načina tretmana zavisnika od alkohola i kocke. Ovo su najbolji načini rehabilitacije i održavanja apstinencije, nakon bolničkog liječenja, pošto obezbjeđuju tretman zavisnika, ali i članova njegove porodice. Ispred UKC-a Republike Srpske, prof. dr sc. med. Nera Zivlak Radulović je radom „Koordinisana briga o zavisnicima od alkohola kroz izradu novog Zakona o zaštiti mentalnog zdravlja u Republici Srpskoj“ predstavila model tretmana u liječenju osoba oboljelih od ove vrste zavisno90

XII ECPD međunarodna specijalistička škola savremenih dostignuća u prevenciji, liječenju i rehabilitaciji bolesti zavisnosti, sa glavnom temom

Masovni traumatizam (pandemija Covidom 19) i bolesti zavisnosti

Predstavnici UKC Republike Srpske ispred Skupštine grada Beograda gdje je i održana Škola

sti te pokazala da pratimo trendove nosti evaluacije postignuća kao osnove i načine liječenja. za unapređenje i održavanje kontinuiKoordinisana briga je koncept ko- teta brige. ji treba da bude temeljni princip rada Prof. dr sc. med. Nera Zivlak Radulović svih službi za zaštitu mentalnog zdravlja radi svoje sveobuhvatnosti i moguć-

N M K

„XIV ljetna škola o alkoholizmu“ Veli Lošinj

s t r u č n i

s k u p o v i

Kongres radiologa Srbije sa međunarodnim učešćem

Zatibor hotel Palisad

14.10 - 16. 10. 2021. Članovi stručnog tima Prof. dr Nera Zivlak Radulović, Maja Tomanić i Brankica Jovetić, predsjednik WACATA –Svjetskog udruženja klubova liječenih alkoholičara prof. dr Zoran Zoričić iz Hrvatske i predstavnik Udruženja “Žarek Upanja“ iz Slovenije gospodin Mijo Levačić

ve godine uspješno je realizovana „XIV ljetna škola o alkoholizmu“. Održana je u Velom Lošinju u periodu od 11. do 14. juna 2021. godine, a u organizaciji Hrvatskog saveza klubova liječenih alkoholičara grada Zagreba, HLZ - društvo za ovisnosti i KLA Bonaca. Ispred UKC-a Republike Srpske, Klinike za psihijatriju i Kluba liječenih alkoholičara Grada Banjaluka su prisustvovali: Prof. dr sc. med. Nera Zivlak Radulović, diplomirani socijalni radnici Maja Tomanić, Brankica Jovetić i Dragoljub Marčeta. Veliki značaj ove ljetne škole je što je okupila veliki broj stručnjaka i to na multidisciplinarnom i međunarodnom niovu. U rad su uključeni i članovi klubova liječenih alkoholičara i članovi njihovih porodica. Tokom rada razmijenjena su iskustva u radu klubova za period od početka pandemije Covidom - 19, kao i izazovi u liječenju bolesti zavisnosti kao hronične recidivirajuće bolesti kako u vanrednim, tako i u redovnim okolnostima. U toku škole je održan veliki broj predavanja među kojima je bilo i predavanje prof. dr sc. med. Nere Zivlak Radulović sa temom „Prilagođavanje rada sa zavisnicima od alkohola u lo-

kalnoj zajednici u uslovima pandemije Covid-19“, koja je svojim radom predstavila probleme sa kojima su se članovi stručnog tim Kluba liječenih alkoholičara Grada Banjaluka (psihijatar, psiholog i socijalni radnici) susretali u svom radu u vrijeme pandemije te načinu njihovog prevazilaženja. Pored izvrsnih predavanja, održane su i radionice sa ciljem jačanja profesionalnih kompetencija te sprečavanja profesionalnog sagorijevanja. Opet je naglašen značaj primjene porodične sistemske terapije kao sastavnog dijela tretmana i to od strane prof. dr Zdenke Čebašek Travnik iz Slovenije. Zavisnost je bolest cijele porodice te je promjena na nivou pojedinca uglavnom nedovoljna da se održi apstinencija i adekvatno liječenje. Promjena drugog reda, odnosno promjena ponašanja koje djeluje na uzrok bolesti, je način adekvatnog liječenja. Članovi stručnog tima našeg kluba iz Banjaluke, a ujedno i zaposlenici Klinike za psihijatriju UKC RS, obučeni su za terapijski proces iz djelokruga rada sistemske porodične psihoterapije i primjenjuju ga u svakodnevnom radu. Prof. dr Nera Zivlak Radulović

ONKOLOGIJA INTERNATIONAL LIVER CANCER ASSOCIATION 15TH ANNUAL CONFERENCE 2021 (ILCA 2021) Datum: Septembar 2-5, 2021. Virtual Website: https://ilca2021..org/ EUROPEAN SOCIETY FOR MEDICAL ONCOLOGY CONGRESS 2021 (ESMO 2021) Datum: Septembar 17 - 21, 2021. Mjesto održavanja: Pariz, Francuska Website: https://www.esmo.org/ meetings/esmocongress-2021. 6TH INTERNATIONAL CANCER IMMUNOTHERAPY CONFERENCE 2021 (CICON 2021) Datum: Septembar 22 - 25, 2021. Mjesto održavanja: Milano, Italija Website: http://www. cancerimmunotherapyranference.org/ HEMATOLOGIJA 16TH INTERNATIONAL CONGRESS ON MYELODYSPLASTIC SYNDROMES Mjesto održavanja: Toronto, Kanada Datum: Septembar 23 - 26, 2021. Website: https://mds.kenes.com OFTALMOLOGIJA 5TH INTERNATIONAL GLAUCOMA SYMPOSIUM Mjesto održavanja: Majnc, Njemačka Datum: Septembar 3-4, 2021. Website: https://glaucoma-mainz.de/ 91

UKC Tuzla

INFO VIJESTI

Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla izveden je vrlo zahtjevan operativni zahvat resekcije traheje i zbrinjavanja fistule. Kako su pojasnili ljekari ove ustanove, pacijentici mlađe životne dobi, tokom trudnoće javila se eklampsija zbog čega je porođaj završen carskim rezom, a pacijentica postoperativno smještena u Odjeljenje intenzivne terapije Hirurškog bloka. Prema riječima, prof. dr. Jasmine Smajić, načelnice Klinike za anesteziologiju i reanimatologiju, zbog opšteg stanja pacijentice i potrebe za prolongiranom mehaničkom ventilacijom urađena je traheotomija, nakon što je prethodno bila endotrahealno intubirana. Tokom kasnog postoperativnog

Operativni zahvat traheoezofagealne fistule likom direktor je istakao zahvalnost, ali i zadovoljstvo saradnjom između Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla i Univerzitetskog kliničkog centra Ljubljana.

perioda dolazi do nastanka traheoezofagealne fistule što je zahtijevalo hirurški tretman u smislu resekcije traheje i zbrinjavanja fistule. Riječ je o kompleksnom operativnom zahvatu, te je za izvođenje istog bilo potrebno prisustvo stručnjaka koji se bave ovom problematikom, kako u hiruškom, tako i u anesteziološkom dijelu. Hirurški operativni tim Klinike za torakalnu hirurgiju UKC Tuzla, uz superviziju doc. dr. Tomaža Štupnika iz Kliničkog odjela za torakalnu hirurgiju UKC Ljubljana, pristupio je odvajanju abnormalnog spoja između ezofagusa i traheje, te spajanju otvora koji su preostali. Anesteziološki tim Klinike za anesteziologiju i reanimatologiju UKC Tuzla radio je pod supervizijom prof. dr. Dušanke Janjević, spec. anesteziologa iz Novog Sada. Kako je istakla prof. dr. Janjević, pri ovoj vrsti operativnog zahvata anesteziolozi se suočavaju sa nekoliko izazova. Kao prvo, imaju zajed92

ničko polje rada sa hirurzima, što znači da je bilo potrebno zadovoljiti ventilaciju i oksigenaciju sa jedne strane, a sa druge obezbijediti optimalne hirurške uslove. Drugi izazov se ogleda u zadovoljavajućoj oksigenaciji kako bi se obezbijedili uslovi za plasiranje tubusa u donji dio traheje i korištenje nazalnog puta sa postavljanjem tubusa u gornji dio traheje. Nakon toga, u određenom trenutku hirurškog rada bilo je potrebno tubus ukloniti iz operativnog polja i obezbijediti hemodinamsku stabilnost pacijenta i tzv. apneičnu oksigenaciju. Direktor Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla, doc. dr. Alen Kamerić, sa saradnicima, pomoćnikom direktora za medicinske poslove, doc. dr. Bahrudinom Hadžiefendićem i pomoćnikom direktora za nastavu i naučnoistraživački rad, prof. dr. Šefikom Hasukićem upriličio je prijem za doc. dr. Tomaža Štupnika, predstojnika Kliničkog odjela za torakalnu hirurgiju Univerzitetskog kliničkog centra Ljubljana. Tom pri-

UKC Tuzla dobio vrijednu donaciju UNDP-a

niverzitetski klinički centar Tuzla dobio vrijednu donaciju UNDP-a u kojoj se nalaze dva ultrazvučna aparata. Donaciju koju je finansirala Evropska unija u okviru programa pomoći BiH, a kojeg provodi UNDP BiH, danas je uručio gospodin Dario Milačak. “Ovo je samo dio naše kontinuirane pomoći koju pružamo BiH. Nadamo

UKC Tuzla

INFO VIJESTI

Nova ehokardiografska procedura

djeljenje kardiologije Klinike za interne bolesti UKC Tuzla započinje sa novom ehokardiografskom procedurom. Riječ je o ehokardiografskom mjerenju naprezanja miokarda. Naime, radi se o sasvim novoj metodi koja do sada nije rađena u Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla, niti u bilo kojoj javnoj ustanovi u Tuzlanskom kantonu. Prema riječima šefa Odjeljenja za kardiologiju, dr Elnura Smajića, mr. med. sc. pomoću navedene metode vrši se procjena funkcije srca na precizniji način u odnosu na druge metode. Metoda

ehokardiografskog mjerenja naprezanja miokarda pomoću akustičnih refleksija registruje promjene oblika i dimenzije srca u datom trenutku. Uvođenjem ove metode, pored preciznije procjene funkcije srca, bit će omogućeno pravovremeno liječenje i upućivanje na operativne zahvate srca. Ehokardiografsko mjerenje naprezanja miokarda koristi se kod srčanih oboljenja kao što su: kardiomiopatije, infarkt miokarda, srčane mane, srčana insuficijencija, miokarditis, oštećenje srca pri onkološkoj terapiji, ispitivanje srca u kompetitivnih sportista, neuromišićnih i sistemskih bolesti. Veliki značaj ove metode ogleda se u ranijem otkrivanju subkliničkog oštećenja srca. Postavljanje indikacije za novu ehokardiografsku metodu vršit će kardiolozi uposleni u Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla i procedura će se izvoditi u hospitalnim uslovima.

Od početka pandemije u UKC Tuzla

Prva transplantacija solidnih organa

se da će donirani ultrazvučni aparati pomoći u radu medicinskog osoblju”, istaknuo je gospodin Milačak. Na donaciji se zahvalio v.d. pomoćnik direktora za medicinske poslove Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla, doc. dr. med. sc. Bahrudin Hadžiefendić “ Sve što smo do sada dobili kao donaciju od strane UNDP-a zaista je bilo veoma kvalitetno, stoga im dugujem veliku zahvalnost” rekao je doc. dr. Hadžiefendić. Jedan ultrazvučni aparati namjenjen je Klinici za ginekologiju i akušerstvo, a drugi Klinici za anesteziologiju i reanimatologiju UKC Tuzla, koji će umnogome pomoći u svakodnevnom radu.

Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla urađena je supružnička transplantacija bubrega, čime je ponovo, nakon duže pauze uzrokovane pandemijom COVID-19, pokrenut program transplantacije solidnih organa. Operativni i postoperativni tok je protekao uredno, donor i transplantirani pacijent su stabilnog zdravstvenog stanja. Tim koji je učestvovao u eksplantaciji i transplantaciji činili su operatori, dr. Rasim Agić, dr. med. sc. Samed Jagodić, dr. Zoran Manojlović, asistent, dr. Amel Mujić, instrumentari, Edvin Feukić, Asmir Kamenjaković i Ibro Šehić,

anesteziolog dr. Jasmina Đug i anestetičar Nurdin Salkanović. Također, u procesu transplantacije kao multidisciplinarni tim učestvovali su i zaposlenici Odjeljenja za nefrologiju Klinike za interne bolesti, Klinike za radiologiju i nuklearnu medicinu, Poliklinike za laboratorijsku dijagnostiku, Poliklinike za transfuziologiju i Bolničke apoteke. Prema riječima dr. med. sc. Sameda Jagodića, načelnika Klinike za urologiju, transplantacioni tim ove klinike u narednom periodu planira, u skladu sa epidemiološkom situacijom koja će diktirati dalju dinamiku i broj, nastaviti sa transplantacijama solidnih organa. 93

Ministar zdravlja i socijalne zaštite RS

INFO VIJESTI

Republici Srpskoj je, prema podacima koje su Institutu za javno zdravstvo Republike Srpske dostavile zdravstvene ustanove, od 15. jula do 1. avgusta, u danima u kojima se obavljala vakcinacija, prvu ili drugu dozu vakcine protiv Covid-19 primilo je oko 64.250 građana, što u prosjeku čini nešto više od 4.280 građana dnevno. U ovom periodu ubrzane vakcinacije u Republici Srpskoj, prvom ili drugom dozom, najviše građana vakcinisano je u Domu zdravlja Banjaluka – oko 11.850, zatim u Domu zdravlja Bijeljina, gdje je vakcinu primilo oko 5.970 građana, Domu zdravlja Prijedor, gdje se vakcinisalo oko 5.350 ljudi, Domu zdravlja Gradiška, gdje je vakcinisano oko 4.440 građana, Domu zdravlja Doboj u kojem je vakcinu primilo oko 3.410 građana, kao i Domu zdravlja u Laktašima, gdje je vakcinisano oko 3.010 građana, dok je u Institutu za javno zdravstvo Republike Srpske vakci-

U Republici Srpskoj ubrzana vakcinacija

Što veći obuhvat imunizacije – ključ za borbu protiv virusa korona Posjeta punktu BL

nu primilo oko 2.980 građana. Ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Alen Šeranić zadovoljan je dosadašnjim odzivom građana na masovnu vakcinaciju, ali podsjeća da je

procentu se može desiti da se vakcinisana osoba zarazi, ali je efikasnost vakcina u sprečavanju težih oblika Covid-19 izuzetno visoka“, ističe ministar Šeranić. Ministar Šeranić podsjeća i da Re-

Posjeta punktu Gradiška

Ministar vakciniše načelnika opštine Kostajnica

Vakcinacija Banjaluka

Vakcinacija Bjeljina

za borbu protiv virusa korona upravo u ovo vrijeme ljeta ključno da se postigne što veći obuhvat imunizacije, posebno kada dolaze novi sojevi virusa koji se mnogo brže šire od prethodnih. „Imamo podatke da i u pojedinim zemljama okruženja i u Evropi dolazi do pogoršanja epidemiološke situacije, izazvane delta sojem virusa, a među zaraženima su više mlađe osobe, koje uglavnom nisu ni vakcinisane. S druge strane, podaci iz istraživanja kao i podaci iz zemalja koje imaju visok obuhvat vakcinacijom govore da vakcinacija sa dvije doze značajno štiti da se osoba ne zarazi virusom SARS-CoV-2. U manjem

publika Srpska trenutno na raspolaganju ima dovoljno vakcina više proizvođača, da se ulažu svi kapaciteti u masovnu vakcinaciju, da su domovi zdravlja u skladu sa svojim planovima i rasporedima organizovali vakcinaciju bez zakazivanja i pozivanja te apeluje na građane da ne oklijevaju sa vakcinacijom. Do 2. avgusta 2021. godine u Republiku Srpsku je ukupno isporučeno više od 965.000 doza vakcina od čega je većina nabavljena sredstvima Republike Srpske. U ovom periodu domovi zdravlja širom Republike Srpske redovno obavještavaju stanovništvo o rasporedima ma-

Ministar zdravlja i socijalne zaštite RS

sovne vakcinacije protiv Covid-19 bez prethodnog zakazivanja, kao i o rasporedu revakcinacije za one koji su već primili prvu dozu neke od pet dostupnih vakcina protiv virusa korona, a stanovnici se o mogućnostima za vakcinaciju mogu informisati i u samim zdravstvenim ustanovama koje sprovode proces imunizacije protiv virusa korona. Važno je i da zdravstvene ustanove i dalje imaju svakodnevnu proaktivnu ulogu u organizovanju vakcinacije i informisanju građana o procesu imunizacije. Istovremeno, odvija se i vakcinacija prioritetnih grupa građana po prijavama u domovima zdravlja i Institutu za javno zdravstvo Republike Srpske, a organizovana je i vakcinacija u privrednim subjektima koju sprovode timovi Zavoda za medicinu rada i sporta Republike Srpske i Instituta za javno zdravstvo Republike Srpske, u saradnji sa Unijom udruženja poslodavaca Republike Srpske i Privrednom komorom Republike Srpske. Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske i Institut za javno zdravstvo Republike Srpske pozvali su građane da nastave sa dobrim odzivom na vakcinaciju protiv virusa korona i na taj način zaštite svoje zdravlje te daju

INFO VIJESTI

Posjeta punktu DZ Doboj

Vakcinacija Istočno Sarajevo

doprinos što sveobuhvatnijoj imunizaciji stanovništva. Šeranić je rekao da je suština da se što više ljudi vakciniše kako bi bile relaksirane epidemiološke mjere, što će, kaže on, zavisiti od procenta vakcinisanih građana. „Važno je i kako će drugi donositi mjere prema nama, odnosno da li ćemo se nalaziti na crvenim, narandžastim ili zelenim listama i kako će nam biti omogućeno kretanje u drugim zemljama“, rekao je Šeranić. Ministar je posjetio nekoliko punktova za masovnu vakcinaciju: vakcinacioni punkt na „Banjalučkom velesajmu“, punkt za vakcinaciju u Kulturnom centru Gradiška, punkt za vakcinaciju u Domu zdravlja Doboj, vakcinacioni punkt u Domu zdravlja Novi Grad i Kostajnici. U opštini Kostajnica, je prisustvovao vakcinaciji stanovnika, te lično vakcinisao načelnika opštine Nikolu Janjetovića. Janjetović je zahvalio ministru na posjeti i dosadašnjoj i budućoj podršci. „Upoznali smo ministra o posljedicama zemljotresa u Domu zdravlja i naći ćemo način i modalitete da se Domu zdravlja pomogne u skladu sa mogućnostima“, rekao je Janjetović.

Jedinstveni Projekat „Socijalizacija djece Republike Srpske“ ponovo „živi“

Mališane u Bečićima posjetio ministar

inistar Šeranić je sa saradnicima početkom jula posjetio četvrtu ovogodišnju smjenu od 137 djece u Bečićima iz devet opština i gradova Republike Srpske, izrazio je zadovoljstvo što je u prilici da provede vrijeme sa ovim mališanima te da se uvjeri da im je vrijeme kvalitetno ispunjeno. „Već 19. godinu omogućujemo djeci iz Republike Srpske da dođu na more, da se druže, stiču nova prijateljstva, ali i da prođu važnu fazu socijalizacije, što je jedan od najznačajnijih ciljeva ovog projekta“, rekao je ministar Šeranić. On je naveo da je više od 27.000 djece prošlo kroz projekat, koji jedan od najboljih i najhumanijih koje ima Republika Srpska, te da u ovom poduhvatu učestvuje i veliki broj volontera, vaspitača i koordinatora. Direktor Fonda za dječju zaštitu Republike Srpske Nedeljko Jović rekao je da o kvalitetu i značaju projekta najbolje govori njegovo tra-

janje dugo gotovo dvije decenije. On smatra da je novac uložen u ovaj projekat iskorišten na pravi način. Smiljana Velimir iz Laktaša, majka dječaka sa smetnjama u razvoju, rekla je da nije prvi put da borave u Bečićima u okviru ovog projekta te da je za njenog mališana od velikog značaja boravak na moru među vršnjacima. „Znače nam mnogo ove aktivnosti, jer je u

prvom planu druženje, igranje i pjevanje“, rekla je Velimirova. Djeca su za ministra i ostale goste, uz pomoć vaspitača i animatora koji rade sa njima tokom boravka, izvela priredbu i pokazala svoje pjevačke i druge talente i vještine, a koje razvijaju na radionicama tokom boravka u Bečićima. Odsjek za odnose s javnošću Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite RS

INFO VIJESTI

Zavod za transfuzijsku medicinu Republike Srpske

Zavodu za transfuzijsku medicinu Republike Srpske u Banjaluci 3.3.2021. zvanično je pušten u rad separator za prikupljanje plazme od osoba koje su preboljele Covid - 19. Zbog epidemioloških mjera, uzrokovanih pandemijom Covid - 19, bio je ograničen broj zvanica koje su prisustvovale svečanom otvaranju separatora. Prisustvovao je ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Alen Šeranić i ovom prilikom istakao da su puštanjem u rad ovog separatora povećani kapaciteti Zavoda sa aspekta dobrovoljnog davalaštva i prikupljanja rekonvalescentne antiCovid - 19 plazme. Među prvim davaocima, bio je potpredsjednik Narodne skupštine Republike Srpske Milan Petković. „Pozvao bih i druge građane koji su preležali virus korona i još imaju antitijela, da se jave u Zavod, doniraju plazmu i na taj način pomognu svojim sugrađanima, a samim tim nekome i spasu život”, rekao je Petković. Direktorka Zavoda za transfuzijsku medicinu Republike Srpske Gordana Guzijan objasnila je značaj ove opreme za cjelokupni zdravstveni sistem u

Prikupljanje krvne plazme od osoba koje su preboljele Covid - 19 Pripremila: Danijela Lukić

Republici Srpskoj: „Ovaj aparat, separator krvnih ćelija, omogućava nam da od davaoca uzmemo samo određeni ciljani, tečni dio krvi - plazmu, dok se eritrociti vraćaju davaocima“.

plazma može davati češće, u razmaku od deset do 15 dana u odnosu na klasično davanje krvi.“ Ova oprema će biti korištena i za aferezno prikupljanje trombocita od da-

Jedna od prednosti separatora je da se od davaoca prikuplja samo ono što je najpotrebnije i time se otvara sasvim nova procedura u sferi davalaštva. Direktorka Zavoda izrazila je nadu da će naši građani pokazati veliki interes za ovaj način davanja krvi te pojasnila jednu od najvećih prednosti separatora: „Specifičnost ove procedure je što se

valaca, koji se koriste u terapijske svrhe za liječenje hematoloških, onkoloških i svih drugih pacijenata kojima je ovaj vid liječenja potreban, jer nam omogućava da od jednog davaoca sa separatora prikupimo punu terapijsku dozu trombocita dok je za istu tu terapijsku dozu potrebno da imamo 4-6 davalaca koji su dali krv klasičnim putem.

INFO VIJESTI

Medicinski fakultet Univerziteta u Banjaluci

Ministar Rajčević u posjeti

inistar za naučnotehnološki razvoj, visoko obrazovanje i informaciono društvo mr Srđan Rajčević posjetio je 10. juna 2021. godine Medicinski fakultet Univerziteta u Banjaluci.

Tom prilikom, dekan Medicinskog fakulteta prof. dr Ranko Škrbić i rektor Univerziteta u Banjaluci prof. dr Radoslav Gajanin upoznali su ministra Rajčevića sa radom i djelatnostima Medicinskog fakulteta Univerziteta u Banjaluci, kao i istraživačkim projektima koji se sprovode u Centru za biomedicinska istraživanja. Ministar Rajčević je naglasio da je Medicinski fakultet Univerziteta u Banjaluci pravi primjer i svijetla tačka domaće nauke i visokog obrazovanja. „Ministarstvo će i dalje podržavati projekte koji dolaze i sa ovog fakulteta, a vidjeli smo da je sva naša finansijska logistička podrška koju smo pružali prethodnih nekoliko godina urodila plodom. Ostaćemo posvećeni podršci koju smo do sada pružali“, rekao je Rajčević novinarima u Banjaluci nakon posjete Medicinskom fakultetu. Takođe je istakao da je sa dekanom ovog fakulteta Rankom Škrbićem i rektorom Univerziteta u Banjaluci Radoslavom Gajaninom posjetio laboratorije koje su tu locirane te da je razgovarao sa mladim istraživačima kojima su stvoreni svi uslovi za obavljanje osnovne djelatnosti – nauke i istraživanja. „Drago mi je što će rezultat svih tih istraživanja biti mnoštvo radova koji će biti objavljeni u refrentnim domaćim i inostranim stručnim časopisima. Odavde idu pozitivne priče i to je pravac kojim mi kao društvo i kao resor visokog obrazovanja i nauke treba da se krećemo“ , naglasio je Rajčević. Dekan Medicinskog fakulteta prof. dr Ranko Škrbić rekao je da je cilj ove posje-

te bio upoznavanje ministra o Centru za biomedicinska istraživanja, koji je otvoren prije nekog vremena, a u kojem impozantan broj mladih ljudi – istraživača radi na opremi posljednje generacije. „Predstavili smo dio rezultata projekata koje je dijelom finansiralo ovo ministarstvo. Na licu mjesta je pružena prilika da se vidi šta i kako radimo, a ujedno je predstavljen i potencijal mladih koji će predstavljati budućnost ne samo ovog fakulteta, za koje će se čuti i izvan granica“, naveo je Škrbić. Rektor Gajanin je rekao da Medicinski fakultet uspješno izvodi nastavu i edukuje kadrove za oblast zdravstva, kao i da je vidljivo da se u ovoj ustano-

vi mogu sprovoditi istraživanja na svjetskom nivou. „Što se tiče Medicinskog fakulteta, broj naučnih publikacija objavljenih u referentnim međunarodnim časopisima je na visokom nivou po pitanju kvaliteta, ali i kvantiteta, a to je moguće zato što je ovaj fakultet u protekle tri-četiri godine investirao u kadrove, opremu i u prostor“, naveo je Gajanin. Prema njegovim riječima, ovaj fakultet je konkurentan za međunarodne projekte i tako može da bude dio svjetskih konzorcijuma u istraživanju.

Zavod za sudsku medicinu Republike Srpske

Laboratorija za forenzičku toksikologiju

okviru Zavoda za sudsku medicinu Republike Srpske u Banjaluci otvorena je Laboratorija za forenzičku toksikologiju. Ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Alen Šeranić je rekao da je otvaranjem ove laboratorije kompletiran razvoj sudske medicine u Republici Srpskoj. On je naveo da hemijsko-toksikološka laboratorija, prije svega, radi skrining procedure, ali i procedure u vezi sa dokazivanjem prisustva narkotika i alkohola u organizmu. Laboratorija je finansirana iz sredstava Zavoda za sudsku medicinu Republike Srpske, podsjeća ministar, a ova investicija dobila je podršku resornog ministarstva. Dekan Medicinskog fakulteta Univerziteta u Banjaluci prof. dr Ranko Škrbić ističe da je Zavod za sudsku medicinu Republike Srpske, formiranjem ove laboratorije, postao najrazvijenija institucija te vrste u regiji.

„Ovo je jedna od nastavnih baza Medicinskog fakulteta i zadovoljstvo nam je da Zavod može danas na jednom mjestu pružiti ovu vrstu usluge ne samo studentima, već i diplomcima, doktorantima i specijalizantima iz oblasti sudske medicine i toksikologije“, istakao je Škrbić. On je rekao da laboratorija ima veliki značaj ne samo za Zavod, već i za Ministarstvo zdravlja, Ministarstvo pravde, MUP Republike Srpske te pojedince i firme u pogledu predupređenja zloupotrebe droge i alkohola. Direktor Zavoda za sudsku medicinu Republike Srpske Željko Karan rekao je da je Zavod u proteklih 12 godina razvijan korak po korak – od mogućnosti vještačenja sudskih spisa i obavljanja obdukcija, otvaranja histopatološke laboratorije, opremanja obdukcione sale mobilnim rendgenom, razvoja forenzičke antropologije, do formiranja DNK laboratorije. Karan je objasnio da će se ova laboratorija baviti toksikološkom analizom posmrtnih ostataka, ali i dokazivanjem prisustva alkohola, droge i psihoaktivnih supstanci u organizmu, na zahtjev pojedinaca, institucija ili poslodavaca. Otvaranju laboratorije prisustvovali su i direktor Univerzitetskog kliničkog centra Republike Srpske Vlado Đajić i direktor Doma zdravlja Banjaluka Nevena Todorović. Medici.com 97

Info Bilten pripremili: saradnici za informisanje UKC RS

INFO BILTEN

redstavnica UNICEF-a u BiH dr Rounak Kan, zajedno sa ministrom zdravlja i socijalne zaštite u Vladi Republike Srpske dr Alenom Šeranićem, generalnim direktorom Univerzitetskog kliničkog centra Republike Srpske prof. dr Vladom Đajićem, načelnikom Centra za razvoj zdravstvenog sistema i međunarodnu saradnju u Institutu za javno zdravstvo Aljošom Đudurovićem i direktorom Agencije za sertiﬁkaciju, akreditaciju i unapređenje kvaliteta zdravstvene zaštite Republike Srpske (ASKVA) Bojanom Lukićem posjetila je Kliniku za ginekologiju i akušerstvo UKC RS. Posjeta je upriličena povodom trogodišnjice implementacije Inicijative bolnice prijatelji beba i dodijele sertiﬁkata ovoj organizacionoj jedinici UKC RS. Proces akreditacije je trajao od septembra 2017. godine i tokom tog procesa ispunjeni su svi traženi akreditacioni standardi te je na osnovu ispunjenih uslova našem porodilištu dodijeljena puna akreditacija - bezuslovna za peri-

Predstavnica UNICEF-a dr Rounak Kan u posjeti UKC RS

Tri godine od završetka procesa akreditacije Klinike za ginekologiju i akušerstvo UKC RS u okviru UNICEF projekta „Akreditacija bolnica – prijatelja beba” od od 8.4.2019 - 7.4.2022. godine. U okviru akreditacije organizovani su kursevi o promovisanju dojenja koje je pohađalo osoblje Porodilišta naše ustanove. Ova akreditacija potvrđuje da je Klinika za ginekologiju i akušerstvo spremna da prati sve protokole Svjetske zdravstvene organizacije i sve što podrazumijeva savremeno akušerstvo te da se time pozicionira kao lider u pružanju zdravstvene zaštite majkama i bebama. Ovom prilikom, ministar zdravlja i socijalne zaštite u Vladi Republike Srpske dr Alen Šeranić izjavio je da su četiri bolnice u Republici Srpskoj, uključujući Univerzitetski klinički centar Republike Srpske, završile proces sertiﬁkacije u okviru projekta “Bolnice prijatelji beba” i najavio da će do kraja godine taj proces biti završen i u preostalih šest bolnica. Šeranić je naglasio da je ovaj projekat vrlo važan za kvalitet zdravstvene zaštite porodilja i novorođenčadi te naveo da je dojenje jedan od prvih koraka u prevenciji gojaznosti i da je važno da 99 odsto porodilja prihvati inicijativu da doji jer je to osnovna hrana i lijek za novorođenče. Predstavnik Unicef- a u BiH Rounak Kan je navela da je dojenje najbolja investicija koju novorođenče može dobiti od majke te da je posebno važno da majke od samog rođenja doje djecu jer time prenose na svoje dijete imunitet. Rekla je da je dokazano da su djeca koja su dojena majčinim mlijekom mnogo zdravija od djece koja se hrane adaptiranim formulama. Ona je podsjetila da na ovom projektu zajedno rade Unicef u BiH, Insti98

tut za javno zdravstvo, UKC Republike Srpske te Agencija za sertiﬁkaciju, akreditaciju i unapređenje zdravstvene zaštite Srpske. Istakla je da je ponosna što je UKC RS prvi akreditovan kao bolnica po mjeri beba i služi kao model. Generalni direktor UKC RS prof. dr Vlado Đajić rekao je da je ova sertiﬁkacija još jedan dokaz da naša ustanova radi po evropskim i svjetskim standardima. Dodao je da nije cilj samo gradnja bolnice i nabavka opreme, nego je naš prioritet edukacija kadra na čemu se neprestano i neumor-

no radi. Rekao je da se u UKC Republike Srpske primjenjuju svi svjetski standardi kada je riječ o porodiljama i dojiljama. On je napomenuo da su u toku pripreme regulative da bude otvorena prva banka humanog mlijeka u Republici Srpskoj, za šta su sredstva obezbijeđena u okviru humanitarne akcije “S ljubavlju hrabrim srcima”, čiji je pokrovitelj predsjednik Republike Srpske. Prilikom posjete UKC Republike Srpske gosti su posjetili Porodilište i odjeljenja Klinike za ginekologiju i akušerstvo gdje su smještene porodilje.

INFO BILTEN

Iz Ruske Federacije za rad Univerzitetskog kliničkog centra Republike Srpske

Pohvale delegacije Uralske regije

Za Univerzitetski klinički centar Republike Srpske

Zahvalnost Ambasade Katara u BiH

elegacija Uralske regije iz Ruske Federacije, zajedno sa generalnim direktorom Univerzitetskog kliničkog centra Republike Srpske prof. dr Vladom Đajićem i saradnicima, obišla je organizacione jedinice naše zdravstvene ustanove. Direktor Prve bolnice u Magnitogorsku dr Jevgenij Vladimirovič Šahlin rekao je da UKC Republike Srpske i Prva bolnica u Rusiji imaju isti pristup u pružanju ljekarske pomoći i rehabilitaciji oboljelih od kovida te pohvalio rad medicinskog osoblja UKC RS na čelu sa prof. dr Vladom Đajićem. Dodao je da smo se svi suočili za zajedničkom prijetnjom, tj. novim korona virusom te da su ovom prilikom razmijenjena iskustva u radu u vezi sa pružanjem usluga liječenja od ove bolesti. Prema njegovim riječima, upoznavanje sa našom ustanovom pokazalo je da imamo jednak pristup kako organizaciono, tako i u pružanju ljekarske pomoći i rehabilitaciji. Dr Jevgenij Vladimirovič Šahlin naglasio je da su veoma interesantne perspektive za razvoj naše ustanove i zainteresovanost ljekara za nove tehnologije i novi način rada. Generalni direktor UKC RS prof. dr Vlado Đajić rekao je da je tokom sastanka razgovarano o usavršavanju naših ljekara u Rusiji te ljekara iz Rusije u Srpskoj. Dodao je da su razgovarali o bolnici u Rusiji, a i o UKC RS. Naglasio je da su dr Šahlinu pokazani rezultati rada sa pacijentima

edam državljanja Katara i jedan državljanin Filipina su se duži vremenski period liječili u našoj ustanovi zbog zadobijenih povreda u saobraćajnoj nezgodi. Naime, 2. jula Službom hitne pomoći Mrkonjić Grad u Urgentni centar UKC RS dovezeno je osam pacijenata, jedan muškarac, četiri žene i troje djece. Dvoje pacijenata je primljeno sa teškim tjelesnim povredama, a svi pacijenti su uspješno završili dio liječenja u našoj ustanovi. S obzirom na činjenicu da su posljednja dva pacijenta danas završila liječenje u našoj ustanovi, predstavnici Ambasade Katara u BiH su iskoristili priliku i zahvalili se našem medicinskom osoblju na predanom radu i profesionalnom pristupu prilikom zbrinjavanja pacijenata. u kovidu, a istovremeno i planovi i razvoj UKC RS kao i mogućnosti liječenja pacijenata iz Rusije. Istakao je da mu je drago što je UKC RS dobio pohvale na račun rada, da raspolažemo dobrim prostorom, opremom i stručnjacima te da smo na najbolji mogući način odgovorili na pandemiju novog korona virusa.

Edukacija BLS

periodu 26.7.2021. do 30.7.2021. godine, Resuscitacioni savjet Republike Srpske i osoblje Urgentnog centra sproveli su edukaciju medicinskog i pomoćnog osoblja UKC Republike Srpske iz Osnovne životne podrške (Basic life support - BLS). Edukaciju je pohađalo 86 polaznika. Teme koje su obrađivane tokom edukacije su: BLS ODRASLI, BLS DJECA, ZBRINJAVANJE OPSTRUKCIJE DISAJNOG PUTA/ODRASLI, ZBRINJAVANJE OPSTRUKCIJE DISAJNOG PUTA/DJECA, BOČNI KOMA POLOŽAJ. Organizacijom ovakvih kurseva i kontinuiranom edukacijom želimo da što veći broj zaposlenih unaprijedi svoje vještine pružanja prve pomoći.

INFO BILTEN

Nova procedura za najmlađe pacijente UKC RS

Intravitrealna aplikacija anti-VEGF lijeka

Univerzitetskom kliničkom centru Republike Srpske uvedena je nova procedura - intravitrealna aplikacija anti-VEGF lijeka kojom se liječi retinopatija kod prijevremeno rođene djece. Naime, kod nedonoščadi zbog prijevremenog rođenja dolazi do zdravstvenih problema, odnosno komplikacija usljed prematuriteta, među kojima su i problemi sa vidom. Krvni sudovi retine, zadnjeg dijela oka, kod nedonoščadi nisu u potpunosti razvijeni – periferni dio retine je bez krvnih sudova. Sa prijevremenim rođenjem bebe i oksigenoterapijom prekida se uobičajeni, normalni razvoj krvnih sudova retine, a kod polovine nedonoščadi dolazi do razvoja retinopatije.

Intravitrealna aplikacija anti-VEGF lijeka se primjenjuje kod nedonoščadi sa trećim stadijumom retinopatije prematuriteta, radi zaustavljanja daljeg napredovanja retinopatije, stvaranja uslova za pravilan i potpun razvoj krvnih sudova retine i izlječenje retinopatije. Ozbiljniji problemi sa vidom kod nedonoščadi mogu uzrokovati gubitak vida pa čak i sljepilo, ukoliko se ne uradi procedura intravitrealne aplikacije lijeka na vrijeme. Do sada su sve prijevremeno rođene bebe transportovane u Institut za neonatologiju u Beogradu radi izvođenja ove procedure. Stvaranjem uslova da se operativno liječenje nedonoščadi koja pate od retinopatije obavlja u našoj ustanovi i s početkom izvođenja intravitrealne aplikacije anti-VEGF lijeka izbjegava se transport ovih malih pacijenata za Beograd, koji traje čitav dan i predstavlja dodatno opterećenje. Nakon uvođenja intravitrealne aplikacije lijeka koja je od sada redovna procedura u UKC RS dolazi do povlačenja oboljenja retinopatije prematuriteta i uspostavljanja potpune i pravilne vaskularizacije retine. U našoj ustanovi ovu proceduru izvodi dr Vesna Ljubojević, specijalista oftalmologije. Retinopatija prijevremeno rođene dece (ROP, retinopathy of prematurity) je ozbiljna komplikacija koja može izazvati teško oštećenje vida, pa čak i sljepilo. Ovo oboljenje oka se javlja jedino kod nedonoščadi. ROP 3 sa plus bolešću obično zahvata oba oka i glavni je uzrok oštećenja vida kod djece. Bebe sa veoma malom

porođajnom težinom, ispod 2000 g, kao i bebe rođene prije 32. gestacijske nedjelje su pod velikim rizikom za razvoj težeg oblika ROP-a. Takođe, bebe koje su nakon rođenja zahtijevale produženu oksigenoterapiju mogu razviti znake ROP-a. Oko 50% nedonoščadi će imati znakove ROPa. Kod oko 90% nedonoščadi postoje znakovi retinopatije i ona je blagog oblika, ne zahtijeva liječenje te dolazi do samoizlječenja. Razvoj krvnih sudova retine se prati kroz skrining ROP-a. Težina znakova ROP-a je podijeljena u pet stadijuma. Kod 10% djece dolazi do progresije retinopatije, a kod dostizanja 3. stadijuma retinopatije započinje se sa operativnim liječenjem.

U Univerzitetskom kliničkom centru Republike Srpske

Savremeni pristup u zbrinjavanju preponske kile

im Klinike za opštu i abdominalnu hirurgiju Univerzitetskog kliničkog centra Republike Srpske uradio je laparoskopsku operaciju preponske kile. Laparoskopska hernioplastika je procedura koja je komfornija za pacijenta jer je postoperativni oporavak bolesnika znatno brži i boravak u bolnici u odnosu na klasičnu operaciju je znatno kraći. Riječ je o proceduri koja će se redovno izvoditi u Klinici za opštu i abdominalnu hirurgiju. Tokom laparoskopske operacije preponske hernije (kile) prave se tri mala reza od 5 mm te se ulazi u prostor prednjeg trbušnog zida, oslobađa se kilna kesa i u taj prostor se postavlja mrežica. Na ovaj način se pokri100

vaju sve slabe tačke u toj regiji. Pacijent se mnogo brže oporavlja i vraća svojim profesionalnim obavezama, manja je potreba za antibioticima, analgeticima, a i estetski rezultati su bolji u odnosu na klasičnu hirurgiju. Članovi operativnog tima: operater dr Goran Janjić, hirurg, asistenti: dr Drago Rogić, specijalizant, dr Nikola Vranješ, specijalizant, instrumentarka: Duška Šipka, anesteziolog: dr Dragan Rakanović.

INFO BILTEN

Svjetska sedmica dojenja Najvažnija je volja majke, ali i očevi treba da stave bebu na svoje grudi

Gordana Bednas, babica na Klinici za ginekologiju UKC RS

Zaštićene su i beba i majka. Majka je zaštićena, jer je manja mogućnost da dobije karcinom dojke, jajnika, osteoporozu, reumatske i bolesti koje žene u nekom životnom dobu zadese. „Dojenje je toliko prirodno. Nije lako, početak je jako težak, stresan, majka je nesigurna, ali zato je potrebna podrška okoline, najviše muža“, dodaje Gordana Bednaš. Napominjući koliko je važno ostvarenje kontakta bebe sa dojkom, pojasnila je kako veza bebinih usta i majčine bradavice dovodi do lučenja oksitocina, a oksitocin luči mlijeko. „To je hormon sreće. Znači, majka mora da bude blažena, srećna, a ako nam ugađaju naravno da smo srećne“ zaključila je Bednaševa. Ona ima zanimljiv savjet majkama i kada je riječ o dojenju u javnosti.

njegovim potrebama i zato majčino mlijeko predstavlja standard ishrane! Majčino mlijeko sadrži sve što je potrebno za ﬁzički, psihički, socijalni, emocionalni i saznajni razvoj, razvoj svih čula (vid, miris, sluh, dodir, ukus) i inteligencije (govora i jezika) i štiti od mnogih infekcija i alergija. Od momenta kad napustite našu kliniku i dođete kući najvažnije je da vam se, ukoliko je to moguće, obezbijede uslovi za odmor, održavanje lične higijene i dobra komunikacija sa ostalim ukućanima. Majka treba da se odmara i izbjegava napetost, zamor i stresno okruženje, zbog sebe i svog psihološkog stanja, kao i zbog svoje bebe koju treba dojiti. Prednosti dojenja su velike, kako za dijete, tako i za majku. Dojenje obezbjeđuje normalan

„Ako nije sramota sjesti u park pojesti pljeskavicu, zašto bi bila sramota podojiti svoju bebu. Naravno da neće majka to raditi otkrivena, može se pokriti“, podsjetila je Bednaševa. Zaključila je kako je majci najvažnije da tokom dojenja prati reakciju svoje bebe, ali je i istakla da majka koja ne doji, nije loša majka. „Ako je neka situacija ili bolest dovela do toga da majka ne doji, naravno da ona nije ništa lošija od one koja doji, ali svakako da treba učiniti sve da dojite svoju bebu – poručila je svim sadašnjim i budućim mamama, dojiljama, iskusna babica Klinike za ginekologiju UKC Republike Srpske Gordana Bednaš u povodu Svjetske nedjelje dojenja koja se ove godine provodi pod motom “Zaštita dojenja: zajednička odgovornost”. Svjetska alijansa za podršku dojenju (World Alliance for Breastfeeding Action – WABA) inicirala je ovu kampanju kako bi se intenzivirale aktivnosti na zaštiti, promociji i podršci dojenju, a svake godine pažnja je usmjerena na različite teme od značaja za dojenje. Majčino mlijeko je potreba svakog novorođenčeta, odojčeta i djeteta do navršene druge godine. Ne samo sastav, već je i količina mlijeka prilagođena uzrastu djeteta i

psihoﬁzički razvoj bebe i stvara jaču psihičku vezu između majke i djeteta.

vake godine od 1. do 7. avgusta obilježava se Svjetska sedmica dojenja u više od 170 zemalja svijeta, s ciljem promocije znanja i svijesti o značaju i prednostima dojenja. Ovogodišnja Međunarodna sedmica dojenja u znaku je poruke “Zaštita dojenja: zajednička odgovornost”. Veliku podršku majkama dojiljama pruža i Univerzitetski klinički centar Republike Srpske, a Klinika za ginekologiju i akušerstvo je još prije tri godine u okviru UNICEF projekta akreditovana kao “Bolnica - prijatelj beba”. Gordana Bednaš, babica u Klinici za ginekologiju i akušerstvo UKC Republike Srpske, kaže da je dojenje temelj za psihički, ﬁzički, imunološki i svaki drugi razvoj. “Naša klinika je akreditovana kao klinika prijatelj beba. Medicinsko osoblje već u prvom satu nakon poroda stavlja bebu na majčinu dojku. To je vrlo važno. Beba ostavlja svoj trag i miris na dojkama i ona ih kasnije traži. Mnogo je uspješnije dojenje otkako je uvedena praksa stavljanja bebe na dojku prvi sat nakon poroda“, rekla je Gordana Bednaš. Istakla je značaj podrške okoline, posebno partnera. „Beba ima dva roditelja i oba treba da učestvuju u dojenju, jer dok otac pomaže majci, beba se u tom periodu vezuje i uz oca. Beba roditelja prepoznaje po mirisu i vibraciji kože, a ne po liku. Tako prepoznaje i oca koji radi sa svojom bebom. Ona prepoznaje vibraciju i miris kože, otkucaje njegovog srca. Jako je važno da i očevi stave bebu na svoje grudi - savjet je babice Bednaš na čijoj pomoći su zahvalne mnoge majke.“ Prema njenim riječima, prednosti dojenja su ogromne. To je najlakša, najtoplija, najsvježija, najsterilnija i najzdravija hrana, a na kraju i najjeftinija.

Priručnik za majke o zdravlju i dojenju može se pronaći na linku: https://www.kc-bl.com/Lat/docs/UKCRS/Naslovna%20strana/Prirucnik%20za%20majke%20 o%20zdravlju%20i%20dojenju.pdf

101

INFO BILTEN

Rano otkrivanje hepatitisa i visoka svijest javnosti o ovom oboljenju od presudne važnosti

Svjetski dan borbe protiv virusnih hepatitisa “Hepatitis ne može čekati”

ao i svake godine, Svjetska zdravstvena organizacija obilježava Svjetski dan hepatitisa, 28. jula, dan koji je odabran u čast rođendana profesora B. S. Blumberga, nobelovca, zaslužnog za otkriće hepatitis B virusa, ove godine pod sloganom „Hepatitis ne može čekati“. Tim povodom, o značaju prevencije, dijagnostike i tretmana hepatitisa govorila je prof. dr Antonija Verhaz, republički koordinator za hepatitis u Republici Srpskoj. Ciljeve Globalne strategije Svjetske zdravstvene organizacije (SZO) o eliminisanju virusnog hepatitisa B i C do 2030. godine, ispuniće samo nekoliko zemalja. Kako bi se ispunili zacrtani ciljevi, potrebno je drastično povećati stopu screeninga, dijagnoze i podizanje svijesti o ovom „tihom“ oboljenju, koje može trajati dugo bez prepoznatih simptoma. U suprotnom, više će ljudi biti zaraženo i živjeti bez saznanja o postojanju bolesti. Univerzitetski klinički centar Republike Srpske svake godine obilježava ovaj značajan datum novim aktivnostima, uvođenjem novih terapija te stalnim radom na edukovanju i podizanju svijesti javnosti, naročito pacijenata i njihovih porodica, o važnosti ranog screeninga. U posljednjih pet godina u našoj zdravstvenoj instituciji uspješno je izliječeno više od 200 pacijenata, a tokom pandemije Covid-19 liječenje oboljelih od HHB i HHC se nesmetano odvijalo. Ukupno 36 pacijenata oboljelih od hroničnog hepatitisa C liječeno je tokom 2020. godine u Univerzitetskom kliničkom centru Republike Srpske, a u prvih šest mjeseci 2021. taj broj je iznosio 16 novih pacijenata. Stvarni broj oboljelih pacijenata je puno veći, ali svijest stanovništva o potrebi ranog otkrivanja ovog oboljenja, i pored redovnih aktivnosti, ostaje na niskom nivou. Hronični hepatitis B i C su glavni uzrok nastanka ciroze i raka jetre i najčešći razlog za transplantaciju jetre u Evropi. Komplikacije virusnih hepatitisa B i C godišnje uzrokuju smrt oko 1,34 miliona svjetske populacije, što je više od broja smrti od HIV/AIDS-a (1 milion) i tuberkuloze (1,7 miliona). “Iza nas je jako intenzivna i teška godina, ali mi u Univerzitetskom kliničkom centru Republike Srpske smo svjesni da iako je borba protiv Covid-19 virusa bila prioritet, i druga oboljenja nisu smjela biti zanemarena. Naš cilj je eliminacija hepatitis oboljenja, koju je moguće postići podizanjem svijesti javnosti o ovom oboljenju, ranim screeningom i primjenom lijekova najnovije generacije, koje mi u UKC RS primjenjujemo. Edukacija treba biti prioritet u borbi protiv ovog globalnog javnozdravstvenog problema,” izjavio je povodom Svjetskog dana hepatitisa prof. dr sc. med. Vlado Đajić, generalni direktor Univerzitetskog kliničkog centra Republike Srpske. Povodom dana svjesnosti o virusnim hepatitisima u Klinici za infektivne bolesti radila je tranzijentna elastograﬁja (FibroScan). FibroScan je uređaj koji tokom pregleda na potpuno bezbolan način mjeri elastičnost i utvrđuje stepen oštećenja jetre. Aparat koji liči na ultrazvučni aparat primjenjuje se na stomaku i služi za mjerenje stepena ﬁbroze i steatoze jetre te je vrlo korisna i važna dijagnostička metoda u hepatologiji kod pacijenata koji imaju zdravstveni problem sa jetrom. 102

Podrška prof. dr Vlade Đajića

Sjećanje na herojski čin Dragana Cigana iz Branešaca

anas, 23. jula, se navršava 14 godina kako je u italijanskom gradu Lido di Jezolo poginuo Dragan Cigan iz Branešaca kod Čelinca koji je iz ustalasalog mora spasao dvoje italijanske djece. Tim povodom prof. dr Vlado Đajić sastao se sa kćerkom i suprugom heroja iz Branešaca i uručio im značajnu ﬁnansijsku podršku, laptop i obećao svaki vid pomoći u budućnosti. Ovom prilikom prof. dr Đajić je istakao da je ponosan na herojski čin Dragana Cigana koji je, iako nevješt plivač, skočio u more da spasi njemu nepoznatu djecu, a da iza sebe ostavi svoje dvoje djece. „To je na sve nas ostavilo veoma snažan utisak. Ne postoje riječi kojima mogu da opišem ponos koji osjećamo. Njegova porodica u meni ima i uvijek će imati istinskog prijatelja i biće im pružen svaki vid neophodne podrške u budućnosti. Ono što mi možemo uraditi je u svakom slučaju malo u odnosu na Draganovu žrtvu“, rekao je prof. dr Vlado Đajić. Draganova supruga Dijana se zahvalila prof. dr Đajiću na pomoći i uvažavanju te naglasila da je veoma ganuta ovim činom. „Malo je ljudi koji su se ovih godina javljali da pitaju kako žive Draganova djeca. Nedavno sam postala baka pošto je starija kćerka dobila dijete i jako sam srećna zbog toga, a istovremeno jako tužna što moj Dragan nije dočekao unuče“, rekla je Dijana Cigan. Dragan Cigan je sa nestankom u virovima rijeke Kortelezo i Jadranskog mora, ušao u legendu. Čitava Italiija je znala njegovo ime. Posthumno ga je odlikovao tadašnji premijer Đorđo Napolitano najvišim italijanskim civilnim priznanjem Zlatnim ordenom časti i Spomenicom za nezapamćeno herojstvo i humano djelo. U Lido di Jezolu je dobio i ulicu sa svojim imenom, a u toku je i snimanje dokumentarnog ﬁlma o njemu. Takođe, njegova porodica je dobila stan od grupacija građevinskih preduzeća „Union Lavoro“ uz novčanu pomoć pokrajine Veneto gdje je Dragan stanovao, radio i gdje je okončao život. Takođe, kćerkama su dodijeljene stipendije za školovanje koje su koristile do prije nekoliko godina. Danas supruga i mlađa kćerka žive od Dijanine plate koju prima kao radnica na održavanju higijene u Poljoprivrednoj školi u Banjaluci.

INFO BILTEN

IN MEMORIAM

Prim. dr Bogdan Stojaković

Služen parastos za pet poginulih boraca UKC RS

luženjem parastosa, polaganjem cvijeća i paljenjem svijeća za pet poginulih boraca Vojske Republike Srpske predstavnici boračkih organizacija, porodica poginulih i nestalih, predstavnici poslovodstva Univerzitetskog kliničkog centra Republike Srpske na čelu sa prof. dr Vladom Đajićem i radnici naše ustanove su odali počast svojim stradalim kolegama - borcima koji su učestvovali

u stvaranju Republike Srpske. Prije početka parastosa, tradicionalno je održan sastanak sa porodicama stradalih boraca, gdje se razgovaralo o njihovim problemima te im je uručena simbolična novčana pomoć. Prof. dr sc. med. Vlado Đajić prilikom obraćanja je rekao da naši zaposleni ne smiju nikada zaboraviti svoje stradale kolege i njihove porodice. Nekadašnji radnik naše zdravstvene ustanove Goran Kajkut stradao je kod Doboja 1994. godine. Imao je tada samo 23 godine, a njegova majka Miroslava koja je prisustvovala pomenu rekla je da je ovo težak dan za nju i njenu porodicu i posebno istakla zahvalnost rukovodstvu UKC-a Republike Srpske što nije zaboravilo porodice palih boraca Generalni direktor naše ustanove prof. dr sc. med. Vlado Đajić rekao je da će članovi naše ustanove čuvati sjećanje na svoje radnike poginule u odbrambeno-otadžbinskom ratu i voditi brigu o njihovim porodicama i da je naša ustanova pomogla u rješavanju mnogih životnih problema. Tako će biti i ubuduće. Nećemo dozvoliti da sjećanje izblijedi, poručio je prof. dr Đajić. Iz Boračke organizacije grada Banjaluka rekli su da je moralna i svaka druga obaveza, odavanje počasti poginulim borcima i pomoći njihovim porodicama i da je UKC Republike Srpske jedna od rijetkih ustanova koja služi parastos za svoje poginule borce. Ne umiru oni koji se sahranjuju, nego oni koji se zaborave. Danas je dokaz da naši najmiliji nisu zaboravljeni, naveo je Goran Rogić, predsjednik Predsjedništva Boračke organizacije Grada Banjaluka. Parastosu su prisustvovali članovi porodica poginulih, predstavnici Boračke organizacije i zaposleni UKC-a i predstavnici Gradske uprave Grada Banjaluka.

(1937-2021) Obavještavamo javnost i zaposlene da je preminuo naš uvaženi ljekar, prim. dr Bogdan Stojaković. Prim. dr Bogdan Stojaković rođen je 1937. u Banjaluci. Studije medicine započeo je na Medicinskom fakultetu u Sarajevu, a završio ga 1964. godine u Beogradu. Nakon obavljenog ljekarskog staža zaposlio se u Tuzli kao ljekar opšte prakse, da bi 1969. počeo da radi u Neuropsihijatrijskoj službi Medicinskog centra Tuzla, gdje je primljen na specijalizaciju. Tokom 1971. godine prešao je u Banjaluku i zaposlio se u Neuropsihijatrijskoj službi Medicinskog centra, gdje je nastavio specijalizaciju. Iste godine završio je edukaciju iz elektroencefalograﬁje, a 1972/1973. školske godine upisao je postdiplomske studije iz psihoterapije u Centru za mentalno zdravlje KBC „Rebro“ u Zagrebu i iz forenzičke psihijatrije u Psihijatrijskoj bolnici Vrapče. Imenovan je za šefa Odsjeka za psihoterapiju 1973. godine, a 1977. postavljen je za načelnika Psihijatrijske službe, koja je 1983. prerasla u Psihijatrijsku kliniku. Dužnost načelnika Klinike za psihijatriju obavljao je do svog penzionisanja 2002. godine. Bio je predsjednik Komisije za psihijatriju, koja je radila na analizi stanja psihijatrijskih bolesti, kadrova, opreme i raspoloživih prostora. Imenovan je 2000. godine za zamjenika predsjednika Udruženja psihijatara u BiH. Učestvovao je u teoretskoj i praktičnoj nastavi na Medicinskom fakultetu u Banjaluci. Bio je član ispitne komisije za polaganje specijalističkog ispita iz neuropsihijatrije. Učestvovao je u izradi Monograﬁje UKC RS u dijelu koji se odnosi na Kliniku za psihijatriju. Komemorativna sjednica povodom smrti prim. dr Bogdana Stojakovića održana je 7. jula u Centralnom medicinskom bloku UKC RS, a sahrana je obavljena u 14:00 časova na mjesnom groblju u Slatini.

Saradnici za informisanje 103

INFO VIJESTI

Beograd-Dekanat-2021-II

“Politici” od 24. juna, privukao me je tekst “Susret brigadira studenata medicine” u kome su dva komandanta sudentskih brigada u kojima je 240 studenata medicine 1960. godine učestvovalo na izgradnji autoputa, obavestili javnost da će se brigadiri okupiti da obeleže 61. godišnjicu. Nisu mogli da se okupe prošlog leta (kako su dogovorili deset godina ranije) zbog pandemije Covida - 19. Poželela sam da odem tamo, jer sam i sama petnaest godina kasnije započela svoj akcijaški staž, pa stupila u kontakt sa jednim od njih, akademikom Rajkom Igićem, da proverim da li je to u redu. Odgovor je bio pozitivan. Jasno mi je bilo da oni danas moraju imati više od osamdeset godina. Pola sata pre zakazanog susreta u sali Dekanata Medicinskog fakulteta u Beogradu, zatekla sam dr Igića i dr Dušana Popovca, poznatog pulmologa, u društvu današnjih profesora na svom nekadašnjem fakultetu. Obojica su mladi za svoje godine. Dr Igić je pripremio prezentaciju, a dr Popovac doneo album fotografija sa te akcije, a za sve koji će doći umnožio fotografiju na kojoj je cela brigada “Mika Mitrović Jarac” koja 104

Sećanje na lep(š)a vremena iz 1960.

Susret brigadira, studenata medicine iz Beograda Autor: Dragica Raković

Dragica Raković, predsednica Upravnog odbora, Udruženje učesnika ORA i volontera Srbije Rajko Igić, komandant brigade “Dr Simo Milošević” (1960. godine)

INFO VIJESTI

je 1960. bila u Crnoj Travi na izradnji obilaznog dela autoputa. Uskoro je pristigao i dr Nikola Bogunović, koji je takođe, tokom studentskih dana komandovao brigadom, pa dr Nedeljka Nena Šarović, pedijatar u društvu kćerke, rođene u braku sa nekadašnjim brigadirom, a potom ortopedom i neurohirurgom dr Radenkom Šarovićem (koji više nije među živima) dr Miodrag Talijan, koji penzionerske dane provodi u selu Grčac pored Smederevske Palanke (piše knjige i sekira se što Srbiju prazni “bela kuga”), prof. dr Slavko Simeunović, dečji kardiolog, bračni par dr Bogoljub Filipović, hirurg, i dr Miroslava Filipović, pa prof. dr Veljko Đukić, specijalista vaskularne hirurgije. Kao i tada u Crnoj Travi, sa njima je bio i poznati novinar, filmski i pozorišni kritičar Milan Vlajčić. Osmotrili su jedni druge i konstatovali ko se kako promenio, a u svemu se osećala prisnost i drugarstvo kao da nije proteklo šest decenija. Pozdravio ih je dekan, akademik Nebojša Lalić. Zahvalio im je na svemu što su uradili tokom studentske i radne karijere i pozvao da se i dalje okupljaju; jer uvek su dobrodošli na svoj fakultet koji je zauvek njihova kuća. Komandanti su prvi dobili reč: Profesor Igić ilustrovao je nizom slajdova boravak u naselju Anska Reka u

Makedonija 1959. - Tremnik

Tomislav Kažić i Rajko Igić na proslavi-2010

Makedoniji, pored Vardara. Podsetio je najpre ko su bili oni čija imena su brigade nosile - dr Simo Milošević i Mika Mitrović Jarac. Potom je “prozvao” nekadašnje komandante i druge rukovodioce u brigadama koji više nisu sa nama: dr Pavla Todorovića, zamenika komandanta Rajkove brigade, kasnije ministra u Vladi Srbije, dr Buda Radulovića koji je šest puta učestvovao na radnim akcijama, a ubijen je izbliza sa dva metka u glavu u Dobrovoljačkoj ulici u Sarajevu, kao načelnik saniteta Druge vojne oblasti, zatim čuvene lekare

tovao je na ostrvo Sahalin, robijašnicu Rusije, da istražiuje život robijaša. U to doba nije bilo transsibirske železnice i put je bio dug i težak, a na ostrvu je u teškim uslovima boravio tri meseca. Vratio se brodom koji je vraćao vojnike u evropski deo Rusije. Po povratku je napisao izveštaj u kome se, za veoma male prekršaje, opisuje zlostavljanje kažnjenika bičevanjem. Opis batinanja je ostavio takav utisak na savremenike da je ruska javnost primorala cara Rusije da se batinanje žena (1897) i muškaraca (1904) u zatvorima zabrani.

dr Todora Bakovića, dr Radenka Šarovića i citirao pismo prof. dr Tomislava Kažića poslato za pedesetu godišnjicu. Minutom ćutanja odata je pošta svim preminulim kolegama. Interesantan segment izlaganja bio je u kome je dr Igić pomenuo Rudolfa Virhofa, velikog nemačkog patologa, koji je prvi ukazao da bolest nikada nije čist biološki fenomen, već je često posledica socijalnih faktora; velike reči Luja Pastera:”Ne pitaj onog koji pati iz koje je zemlje i koje je religije; ako pati, to mi je dovoljno da mi pripada i ja ću mu pomoći” i Antona Pavloviča Čehova, lekara i velikog književnika, koji je besplatno lečio bolesnike mada nije bio bogat. Čehov je bio tuberkulozni bolesnik (živeo je samo 44 godine), a pu-

(Poznato mi je da je Rajko Igić upravo objavio knjigu o Čehovu: Anton Pavlovich Chekhov, WWW.generis.publishing. com.) Primer Čehova niko nije sledio stotinu godina, kasnije kada su zatvorenici mučeni u američkim zatvorima. Zato bi današnji poznati lekari, u sličnim nehumanim situacijama - uključujući i ratove, morali da se ugledaju na svog slavnog prethodnika. Govorili su i dr Popovac i dr Talijan. U stvari, svi su nešto rekli jedni drugima, podsetili se na to, objektivno, daleko vreme. Ali, ono budi duboke emocije. Dr Miroslava Filipović pročitala je prilog iz jedne publikacije o boravku i radu brigadira na autoputu “Bratstvo-jedinstvo”. Utisak o tih nekoliko sati druženja sa njima bi vas iznenadio – iako su oni svi u svakom pogledu ostvareni ljudi, vrlo krepki i niko ne bi rekao da imaju te godine; svi su aktivni, rade, pišu, putuju, ali konačna njihova osećanja, kad se sete učešća na ORA, nije vedrina, već seta. Seta je obuzela tu nekadašnju vrednu omladinu, koja je u životu postizala nadprosečne radne i druge uspehe, jer zemlje koju su gradili i voleli više nema, današnji sistem vrednosti nije blizak nekadašnjem, a reči upućene mladim generacijama gube se u vremenu i prostoru. 105

INFO VIJESTI

Akvareli Maje Jović Dragi prijatelji,

Maja Jović www.akvareli.in.rs

bavim se prodajom svojih umetničkih akvarela. Postavila sam na sajt www.akvareli.in.rs ukupno 200 svojih akvarela. Značilo bi mi da pogledate galeriju radova i ukoliko Vam se neki od radova dopadnu, značilo bi mi da me podržite na način na koji Vi to možete. S puno poštovanja

E-mail: info@akvareli.in.rs ili na telefon: +381 64 9140837

106

Z D R AV S T V E N I H O R O S K O P Uređuje i piše: Snežana Despot Vuletić snezana.despot@ gmail.com

Kurs iz osnova astrologije, informacije na tel. 065 523 036 SREĆAN ROĐENDAN svima vama koji ste rođeni u znacima Djevica i Vaga. U ovom periodu čak četiri spore planete imaju dug boravak na stepenu na kojem se dešava promjena pravca kretanja: Jupiter (22), Saturn (6), Uran (14) i Pluton (24). Ako dodamo i sporo kretanje Merkura kroz Vagu sa stanicama na 25. st. i 10. st. potrebno je da uronimo u sebe, sagledamo i osvijestimo svoje greške, potrebe ili odnose u kojima se nalazimo, kako bismo mogli djelovati kada planete krenu direktno. Svi koji imaju aktivne navedene stepene mogu očekivati uticaj ovih planeta koji može biti i dobar ili problematičan, zavisno od ličnog horoskopa. A što se odnosa sa drugim ljudima tiče, citiraću Duška Radovića: „Nema slučajnog susreta. Svaka osoba u našem životu je ispit ili kazna ili dar sudbine“. OVAN 20. 3 - 20. 4. Ponovni boravak Jupitera u Vodoliji šalje vašem Suncu optimizam, sreću i povoljne prilike. Dobro zdravlje i ispunjenje želja i planova je izvjesno, naročito rođenima 1216. aprila. Povoljan aspekt Saturna prema Suncu, rođenima od 27-30. marta aktivira izdržljivost, želju za dokazivanjem i jaku disciplinu. U ženskom hoproskopu može ukazati na brak. Povoljne periode za ljubav, sreću i popularnost donosi Venera u harmoničnom aspektu prema Suncu u periodima do 10.9. i od 8.10. Merkurov boravak u opozitnoj Vagi može uzrokovati nervozu, a u dogovorima potrebno je nalaženje kompromisa, jer vaše ideje mogu biti pogrešno shvaćene. BIK 21. 4 - 20. 5. Vaš vladar znaka Venera putuje od Vage do strijelca i donosi promjenljiva interesovanja. Do 15.9. dobra situacija na poslu, aspekt za zapošljavanje ko je u potrazi za poslom. Od druge polovine septembra i osam dana oktobra fokus je na partnerstvu te je moguć ulazak u vezu ili brak. Previše posesivnosti može pokvariti odnose. Saturn i Jupiter daju nove životne izazove. Rođenima krajem aprila, Jupiter nosi pretjerivanje i prihvatanje više obaveza nego što možete završiti, veće troškove, a rođeni sredinom maja mogu imati pad energije i mogućnost problema sa kičmom. Uran donosi iznenadne promjene, želju za slobodom i sukobe sa autoritetima, a to će najviše osjetiti rođeni 5. maja. Osjetljiv nervni sistem. BLIZANCI - 21. 5 - 20. 6. U septembru se posvetite sebi i skidanju viška kilograma. Nađite sat vremena dnevno za fizičke aktivnosti i uz pravilnu ishranu bićete uskoro srećni rezultatom. Merkur je cijeli period u vagi i prolazi kroz 5.kuću, donosi puno kontakata, izlazaka i upoznavanja. Povoljan period da odete na odmor i uživate.Od 27.septembra do 19.oktobra Merkur u retrogradnom kretanju može da vas vrati na analizu emotivnog života, ljubavnih odnosa i procjenjivanje kvaliteta partnera. Blizancima pritiče harmonična energija Jupitera i Saturna, što pruža priliku da stvari pokrenete smjesta u svoju korist. Optimizam uz disciplinu daće odlične rezultate. RAK - 21. 6 - 22. 7. Povoljan aspekt Urana prema vašem Suncu utiče na pozitivno ispoljavanje kreativnosti, primjeni novih metoda rada i niz iznenadnih promjena. Nasuprot tome, iritantan aspekt Marsa i Merkura iz vage prema Suncu utiče na naglost i impulsivno djelovanje što

108

Horoskop od 23. 08. - 22. 10. 2021. Planetarna konfiguracija na nebu

SUNCE je u znaku DJEVICE od 23.8 - 22.9. a u znaku VAGE od 23.9 - 22.10. MJESEC dva puta obilazi cijeli zodijak počevši od znaka Ribe do znaka Blizanci. MERKUR zatičemo na 19. st. znaka Djevice. Od 31.8. prelazi u znak Vage u kome ostaje tri mjeseca.Od 27.9. do 19.10. biće u retrogradnom hodu kroz Vagu od 25-10. stepena znaka.VENERA se kreće znakom Vage do 10.9. U znaku Škorpije je u periodu od 11.9 - 7.10., a u znaku Strijelca od 8.10. MARS je direktan cijeli period. Hod kroz Djevicu završava 15.9. nakon čega prelazi u znak Vage od 16.9 - 30.10. JUPITER se iz Riba vratio u Vodoliju i kreće se od 26-22. stepena. Ima retrogradan hod do 18.10. Dugo se nalazi na 22. stepenu od 29.9 7.11. gdje staje i okreće se u direktan hod. SATURN se kreće retrogradno znakom Vodolija do 10.10. od 8-6. st. znaka. Ima duže zadržavanje na 6. st. od 30.9 - 22.10. jer u tom periodu usporava, zastaje i okreće iz rx. u dir. hod. URAN je u Biku u retrogradnom kretanju cijeli period, a od 7.7 - 4.10. dugo boravi na 14. stepenu. I NEPTUN je retrogradan cijeli period, od 22-20. stepena Riba. PLUTON u Jarcu je retrogradan do 7.10. i cijeli period boravi na 24. stepenu znaka. može uzrokovati nesporazume i nezadovoljstvo. Imate osjećaj da svako vuče na svoju stranu, a vi morate da uskladite sve interese, pa možete na sebe preuzeti više obaveza nego što vam pripada. Iako ste skloni da izdajete naredbe drugima, sada će doći do izražaja odgovornost u izvršenju zadataka. Zubi mogu biti osjetljivi u ovom periodu. Savladajte strah od zubara i riješite problem na vrijeme. LAV - 23. 7 - 23. 8. Napeti aspekti Jupitera i Saturna ukazuju da ne možete baš sve činiti po svome i da morate kontrolisati svoj ego. Utvrdite prioritete i možete ostvariti svoje ciljeve, jer ste sposobni da dobro prosuđujete u situacijama značajnim za karijeru. Uticaj Urana utiče na impulsivnost i uznemirenost usljed pritisaka kojima ste izloženi. Nastojte da kontrolišete nervozu. U vama ima dovoljno životnog optimizma kojim možete pobijediti trenutne pesimistične stavove i potrebu distanciranja od drugih. Povoljan uticaj Marsa vraća vitalnost tijelu, energičnost i snagu volje i sposobnost za uspjeh u svemu gdje usmjerite energiju. DJEVICA - 24. 8 - 22. 9. Možete ugroziti svoje zdravlje preuzimanjem previše obaveza na sebe, naročito rođeni krajem avgusta. Vaša uslužnost omogućava drugima da vas iskoriste da za njih obavite poslove koji nisu vaši. Naučite da se opustite i nađete vremena za predah, jer dugotrajan i iscrpljujući radni presing može se kasnije odraziti na pad imuniteta i zdravstvene tegobe. Rođeni oko 7. septembra osjećaju snažnu potrebu za promjenom, za više slobode i samostalnosti. Promjene su dobre za vas, jer vaši talenti mogu doći do izražaja. Od polovine septembra i tokom oktobra Mars donosi više trošenja nego zarade i usmjerenost na potrebe partnera. Izbjegavajte brige zbog sitnica. VAGA - 23. 9 - 22. 10. Povratak Sunca u vašem znaku donosi smjenu intenzivnih želja sa neograničenim optimizam. Merkur u Vagi daje naglasak na komunikacije, potrebu korišćenja odmjerenih riječi, diplomatski nastup. Period jakog samopouzdanja i samouvjerenosti. Važni su vam ravnoteža i harmonija koja može biti narušena uticajem Marsa, koji daje previše strasti, naglosti, sukoba. Mogući akutni problemi sa bubrezima i preosjetljiv nervni sistem. Harmonični aspekti Jupitera i Saturna prema vašem Suncu omogućavaju stabilno zdravlje, sposobnost da odgovorno obavljate sve zadatke i da su moguće nagrade i priznanja, naročito rođenima dana 29.9. i 16.10. ŠKORPIJA - 23. 10 - 22. 11. Venera u vašem znaku od druge polovine septembra narednih 20 dana daje energiju da uživate u životu, posvetite se sebi i obradujete sebe onim što volite. Tokom ovog perioda su prisutni izazovi i krize kroz porodične odnose i partnerstvo. Osjećate da ste blokirani da vi učinite nešto što smatrate da je dobro i da nedostaje bliskosti u odnosima. Napeti aspekti oba vladara znaka škorpije, Marsa iz vage i Plutona iz jarca, stavljaju na ispit vašu snagu i energiju. Želite postići velike ciljeve, ali postoje problemi u komunikaciji. Nastojte prevazići krizu sa voljenom osobom. Moguće su nesanice od previše misli koje se motaju po vašoj glavi.

STRIJELAC - 23. 11 - 21. 12. TJupiter, vaš vladar, koji je planeta optimizma i prosperiteta, boravkom u znaku Vodolije ima dobar aspekt prema Suncu i omogućava dobro zdravlje, društvene ambicije i profesionalni uspjeh. Lakoća u rješavanju pravnih pitanja. Ako ste u tim godinama donosi brak. I Saturn ima dobar uticaj pa je želja za dokazivanjem i istrajnost prisutna u svemu što radite. Dug boravak Merkura u Vagi u skladu je sa vašim ambicijama i jača samopouzdanje. Uran iz Bika daje potrebu da da se dokažete pred drugima kroz partnerstvo ili karijeru pa ste skloni da se namećete stavom da sve znate, da ste iznad drugih, što drugima smeta. Kontrolišite taj poriv. JARAC - 22. 12 - 19. 1.

Saturn je tranzitira vašu drugu kuću i utiče da se lošije hranite ili da nemate apetit. To utiče da postajete umorni i bolesni. I finansije mogu biti problematične. Više je troškova nego prihoda. Jupiter malo popravlja situaciju i ne dozvoljava drastične teškoće. Merkur iz Vage utiče na pogrešnu procjenu prioriteta i nedovoljno realan pristup u poslovnim i finansijskim strategijama. Uticaj Urana olakšava da sagledate potrebu za promjenama kako biste poboljšali životni položaj. Slijedite svoju viziju i originalnost i krenite u promjene. Nekima slijede i profesionalna napredovanja. Ženama je moguć neočekivan ulazak u novu veza. Moguće srčane tegobe. VODOLIJA - 20. 1 - 19. 2.

U vašem znaku su i Jupiter i Saturn. Jupiter daje ambiciju i pozitivnu energiju koja povoljno utiče na zdravlje i profesionalni uspjeh. Daje optimizam da je sve moguće, jer vas prati sreća. S druge strane, Saturn vrši pritisak i unosi sumnje, nameće puno obaveza što može uticati na pad energije i zdravstvene teškoće. Planeta uma i komunikacioje iz Vage pravi harmoničan aspekt prema Suncu i pomaže da se nesporazumi riješe razgovorom. Iskoristite svoju kreativnost i sposobnost logičkog zaključivanja kako biste rješili neke nesporazume. Ovi uticaji planeta ispoljiće se zavisno od stepena na kome se nalazi vaše Sunce pa će neki osjećati blokade i teškoće, a drugima će se otvoriti prilike za poboljšanja. RIBE - 20. 2 - 20. 3.

Povratak Jupitera iz Riba u Vodoliju i prisustvo Saturna u istom znaku znači da još niste razriješili neke teške situacije, da se nalazite u nekoj vrsti izolacije ili jake potrebe za samoćom da biste napunili baterije i funkcionisali. Ovaj naporan tranzit se može savladati vjerom u dobro, molitvom, nalaženjem unutarnjeg mira, prihvatanjem da su gubici sastavni dio života. Merkur tranzitira 8. polje i ukazuje na teškoće kod prihvatanja gubitka, kao i na potrebu pojačanog opreza u saobraćaju. Pomoć pruža Uran iz Bika koji podstiče na akciju, promjene, poboljšava energiju i zdravlje. Moguće putovanje u inostranstvo u drugoj polovini septembra.

S M I J T E S E , Z D R AV O J E ! Prof. dr Slobodan Janković, književnik i humorista

Smrt je samo promena svjetova, kao što prijatelji prelaze preko mora, zauvjek boraveći jedni u drugima. Oni možda umiru, ali njihovo prijateljstvo i njihova prisutnost, besmrtni su! (Medici.com ) Do viđenja, druže, do viđenja. Ti mi prijatelju jednom bejaše sve! Urečen rastanak bez našega htenja, obećava i sastanak, zar ne!? (Jesenjin)

Aforizmi Ona okom, ja skokom na nju. Vrata se otvoriše, ja skokom kroz prozor. Mogao sam odmah, jer je bio otvoren. **** Razboljela se bolnica, a u bolnici nema mjesta. *** U bolnicu su ga primili preko veze pa mu još dali da bira koji bubreg hoće da mu izvade. *** Jedan starac se pita: Da li je bolje umrijeti ako vam je pored kreveta lijepa mlada sestra ili živjeti ako vam je u krevetu stara ružna baba? *** Jedan opozicionar predlaže da umjesto što uvozimo skupe lijekove iz inostranstva počnemo da izvozimo bolesne u inostranstvo. *** Šta je gore: misliti, a ne uraditi ili ne misliti, a uraditi? *** Pronalazač: Vidio da pacijent boluje od anemije pa mu farba bijela krvna zrnca u crvena. *** Čudan je porođaj: Majka prvi put vidi svoje dijete, a nosi ga već devet mjeseci. *** Hirurzi dobro čuvaju tajnu. Ni čulo se nije da se svađaju, a krv već potekla. *** Lijepo je što Bogu šaljemo duše, ali nije što ne pravimo izbor. *** Razumijem sirotinju, ali se pitam: Zašto žene bogataša rađaju djecu bez ijedne krpice na njima? *** Operisali su političaru mozak. Operacija je trajala tri sata, a mozak su tražili dva sata. *** Ljudi se sve više vole. Dok je ona spavala pored muža, srce joj je kucalo za komšiju. *** Znao sam da je slatka pa sam je oženio. Nisam znao da ima visok šećer. *** Muškarci se ubacuju u brak u kome se supružnici mnogo vole ne bi li se zarazili ljubavlju i prenijeli je u svoj. *** Zdravstvena zaštita je dobila na težini. Ministar zdravlja je podebeo. *** Šta traže kod kardiologa žene koje su već nekome dale srce?

Mala anatomija

Čulo ukusa Da se zato čulo nije čulo, čulo bi se za neko drugo čulo. Čula su da se čuje. Kad ne čujem ništa, ne znam ništa. Kad čujem svašta opet ne znam ništa. E, zato su tu čula.Čulo ukusa je jedno od rasprostranjenijih, ali ga poput sjenke prati čulo neukusa. Pun je život ova dva čula: Čulo ukusa kod obrazovanih i lijepo odgojenih. Čulo neukusa kod loše odgojenih. Nekada na ulici, čulo ukusa proradi kad pogledate lijepo obučene mlade dame. One nevjerne Tome bi odmah da mladu damu skinu do gole kože da bi se uvjerili da li je tako lijepa i kad na njoj nema odjeće. Čulo neukusa puni nam uši kada slušamo prenos iz Skupštine. Čulo ukusa kad umjetnici razgovaraju o umjetnosti. Čulo neukusa kad pozicija i opozicija pljuju jedni po drugima. I tako, život nam je ispunjen ukusom i neukusom. Mi kažnjenici imamo osjećaj da to osjetimo i čulo da čujemo. Kada jedemo hranu pomoću čula ukusa osjetimo koliko je ukusna. Kada plaćamo pojedeno osjetimo čulo neukusa onih koji joj određuju cijenu. Kad bi konobari i kuvari ocjenjivali ljude uvijek bi ih precijenili. Zato

Šale - Čujem da ti je svekrva još u bolnici. Ima li ikakvih vijesti? - Ima, ali loših. Sutra izlazi iz bolnice – ogovori snaha i uzdahnu. --Srele se komšinice od kojih je jedna izašla iz bolnice s operacije. Prva je pita: - Kako se osjećaš poslije operacije, ima li kakvih posljedica? - Ne pitaj. Dali mi krv od moje snahe pa sada mrzim sama sebe... --Doveo muž ženu u bolnicu i pita doktora šta će da joj operišu. Doktor će: - Što god bude trebalo. - E, onda ne zaboravite da joj skratite jezik... --- Vidiš li ovoga? On je učestvovao na hirurškoj lutriji: “Jednu operaciju platiš, uradimo ti dvije“. - I? - Operisali su mu bolesnu žuč i izvadili jedno jaje... --Jedna baka leži u bolnici i za svaku sitnicu pita sestru da li smije nešto da uradi. Sestra riješi da je pita otkuda toliki strah i pitljivost, a ona će:

su konobari i najslabije plaćeni. Kada sirotinja treba da jede hranu, iako ima odlično čulo ukusa, ona ne osjeća ništa, jer nema šta da jede. Čula ukusa i neukusa nisu podjednako razvijena kod svih ljudi. Zakržljalo je čulo ukusa kod bogataša, ali im je razvijenije čulo neukusa. Voze bijesna kola koja vrijede više nego sve sirotinjsko imanje kad bi se pomnožilo dva-tri puta dok sirotinja nema za kartu rasklimanog autobusa koji zimi ne grije, a ljeti ne hladi. Prave dvorce, velike i luksuzne, a sirotinja nema ni kućerak za stanovanje. Uvode grijanje i svjetlo u pseću kućicu, a sirotinja s petoro djece nema ni svetla, ni grijanja. Elem, puni smo ukusa a naročito neukusa. Puni svega, a praznih stomaka. Latini kažu: Degustibus non diskutantum – što bi na naški prevedeno značilo da o ukusima ne treba diskutovati. I ne bih ja da ukuse ne prate neukusi. A svijet je ovaj prepun neukusa, kao pas buva. Neukusi u svjetskoj politici, neukusi u domaćoj politici. Mi se opet pridržavamo onog šablona „naše je bolje“ pa koristimo isključivo domaće neukuse. A njih ima u izobilju. Umjesto hrane, papamo domaće neukuse, vozimo se domaćim neukusima, stanujemo u domaćim neukusima, zapošljavamo se po domaćim NEUKUSIMA. Svijet je poludio, ne zna se od čega. Mi bar to znamo.

- E, moja sestro, ja u kući imam tri snahe... --Jedna baba šaljivčina pita doktora da li ju je on operisao. Kada je rekao da jest, ona pita šta joj je izvadio. Doktor u šali reče: - Izvadio sam ti, baba, dušu. - E, neka si, vala, uvijek sam se plašila da ne ispustim dušu. --Jedan strani student bio na praksi u našim bolnicama, pa kad su ga pitali o zapažanju, reče: - Interesantna je vaša medicina. Kola hitne pomoći vam kasne, ali mrtvačka stalno stižu na vrijeme. --U ministarstvu je vladalo veliko iščekivanje od kada je ministar otišao da operiše nešto u glavi. Kad je operacija završena i iz bolnice javljeno da „ministar nema ništa u glavi“ nastalo je neviđeno slavlje i nazdravljanje šampanjcem. --Kad je jedan birač rekao da treba vladu mijenjati često, pitali su ga zašto. - Radi obnavljanja gramatike. Mijenjati je kroz padeže. --Stric je bio dobar prema sinovcu, ali i sinovac je njega hvalio: - Imam dobrog strica kao niko. Ne bih ga dao ni za najboljeg vola.

109

106

ZDRAVSTVENA USTANOVA, BOLNICA IZ HIRURŠKIH OBLASTI

"PROF. DR SCI. N. LAGANIN" 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Dermatološki pregledi Kozmetološki tretmani i liječenje polnih bolesti Ultrazvuk krvnih sudova Krioterapija tečnim azotom (otklanjanje bradavica, kondiloma) Peeling lica, kauterizacija (otklanjanje visećih, staračkih, seborojičkih bradavica) Biopsije kože i elektrohirurgija radiotalasima Imunodijagnostika kožnih oboljenja Dijagnostika i liječenje gljivičnih oboljenja IPL tretmani (trajno uklanjanje dlaka)

Radno vrijeme: subotom od 8-14h radnim danom od 10-20h Bulevar Cara Dušana 3 (kod Ekvatora), Banja Luka Tel. 051/22 66 00; 22 66 06 Mob. 065/20 80 00 Fax. 051/22 66 01 E-mail: drroljic@teol.net

Sime Matavulja 11, 78000 Banja Luka, R. Srpska tel: +387 51 216 462, 214 036; +387 65 538 169 e-mail: poliklinikalaganin@gmail.com

• Savremena poliklinika, Vrhunski iskusni lekari • Savremena oprema, nove, savremene metode lečenja. • vrhunska dnevna hirurgija, artroskopija, rekonstrukcija prednjeg ukrštenog ligamenta kolena, hirurgija stopala • planiranje i ugradnja proteza kuka, kolena i ramena jednostrane i obostrane u istom aktu

Prof. dr sc. med. Zoran Popović, ortopedski hirurg Kumodraška 121, Beograd; Phone: +381 11 39 88 111 Tel.: +381 11 63 01 900; Fax: +381 11 63 01 900 Email: vozdmedik@gmail.com Web: www.vozdmedik.com

• regenerativna ortopedija, Ortokin terapjja za oporavak hrskavice zglobova sa najvećim iskustvom u regionu

KVALITETNOM ZDRAVSTVENOM USLUGOM, UZ PRIHVATLJIVE CENE DO ZADOVOLJSTVA PACIJENATA

pet do dvanaest

POMOĆ U OČUVANJU ZDRAVLJA CIJELE PORODICE! 78000 BANJA LUKA; Ul. Braće Mažar i majke Marije 18 (Hanište); Tel: 051/212-437; prizmabls@teol.net; www.prizmabl.com PRIZMA

Tlakomjer RS 2

200

50 KM

145 KM

Tjelesni analizator

Elektromasažer E3 INTENSE

145 KM

200 KM

AutoCode

Oralni tuš Dental Jet

150

155 Kompresorski inhalator C 28P

120

Tlakomjer M3

Tlakomjer INTELLIIT

Glukometar

Koncetrator kiseonika

2000

vrijeme je za ZDRAVLJE

PRIZMA

PENZIONERI I ZAPOSLENI KUPOVINA NA RATE

PREGLEDI I LIJEČENJE

ZU Specijalna bolnica iz hirurških oblasti “Dr Kostić” Maksima Gorkog 9, Banja Luka, 051/491-999, 066/340-004

E-mail: shbdrkostic@gmail.com; www.klinikakostic.com

Mi smo tu zbog Vas!!! U našoj ustanovi možete obaviti sljedeće usluge: 1. Pregled hirurga i operativni zahvati iz domena abdominalne hirurrgije 2. Pregled gastroenterologa i gastroenterološka obrada (gastroskopija,kolonoskopija u analgosedaciji) 3. ERCP 4. CT dijagnostika 5. UZ dijagnostika 6. Pregled kardiologa + UZ srca 7. Pregled dermatologa 8. Pregled ortopeda, endoskopske intervencije 9. Pregled endokrinologa

10. Pregled i endoskopska dijagnostika dječijeg gastroenterologa (prof. dr Vojislav Perišić) 11. Pregled specijaliste ORL, alergologa, te operativni zahvati iz domena otorinolaringologije 12. Operativni zahvati iz domena laparaskopske ginekologije 13. Operativni zahvati štitne žlijezde minimalno-invazivnom metodom (prim. dr Dejan Ilinčić) 14. Operativni zahvati iz domena plastično-rekonstruktivne hirurgije

Medici.com 106

Articles inside

Info bilten

Spinalna patologija

Duboka venska tromboza

Karcinom bubrega

COVID 19

Gordana Vunjak Novaković

CAREOLL

Dr Diego Gonzalez Rivas

V kongres kardiologa RS