Rok XIII nr 4 (67) październik-listopad 2020
Żeby słowa nie krzywdziły
Profesor Michał Bilewicz
– Jeśli dla Afrykańczyków słowo „Murzyn” jest obraźliwe albo pani pracująca w poradni woli być nazywana psycholożką niż psychologiem – to należy to uszanować – radzi profesor Michał Bilewicz* Wolność, równość, braterstwo to przełomowe hasła ze sztandarów Rewolucji Francuskiej. Preambuły konstytucji większości państw wzywają do poszanowania godności człowieka. Jak to się dzieje, że hasła będące filarami systemów prawnych nowoczesnego świata są wynaturzane i na przykład honor oznacza obecnie postawę tylko wybranych grup, równość pojmowana jest jako równość „normalnych”, a o braterstwie już nie wspomnę, bo to może zakrawać na ideologię? Choć wydaje się, że wartości te są powszechnie przyjmowane, to jednak oczywistym jest, że są one rozumiane przez ludzi rozmaicie. Często uważamy, że obowiązują one wewnątrz naszej wspólnoty – ale nie poza nią. Stąd warunkiem wolności, braterstwa czy dobrobytu „swoich” jest jakaś forma ograniczania wolności obcych, dyskryminowania ich oraz pozbawienia praw. Niedawne badania amerykańskiego politologa Larry Bartelsa wykazały, że prawie połowa wyborców Partii Republikańskiej gotowa byłaby poprzeć rządy silnej ręki i ograniczenia zasad demokracji i praworządności. Ich motywacją jest lęk przed obcymi: imigrantami czy mniejszościami. Uważają, że po to, aby zapewnić wygodne życie białym Amerykanom można zrezygnować z tych podstawowych amerykańskich wartości. Myślę, że podobne rozumowanie zaczyna dominować również w innych państwach, gdzie politycy populistyczni dochodzą do władzy. Rozmawiamy w przededniu rocznicy wybuchu drugiej wojny światowej. Były to najkrwawsze i najokrutniejsze czasy, do których doprowadziła nienawiść, chęć odwetu, zemsty oraz przekonanie, że jakaś grupa ludzi jest bardziej uprzywilejowana niż inna i zasługuje na większy szacunek niż reszta ludzi. Dlaczego nie wyciągamy wniosków z historii? Czy możemy, jako zwykli ludzie, przeciwdziałać wykluczaniu w małych społecznościach? Z pewnością warto pielęgnować codzienne kontakty. Gdy znamy osobiście muzułmanina, geja, Ukraińca czy
8
uchodźcę, to przestajemy myśleć stereotypowo i łatwiej potrafimy przyjąć perspektywę tych grup. Najgorszy jest brak kontaktu, bo wtedy bardzo łatwo jest ludzi zastraszyć, wzbudzić silne emocje poprzez media masowe czy Internet. Również zbrodnicza polityka Trzeciej Rzeszy bazowała na tego typu propagandzie. Żydów czy Cyganów można było przedstawiać jako zagrożenie, bo większość Niemców miała bardzo skąpy kontakt z Żydami. To powód, dla którego tak łatwo wierzyli oni w różne teorie spiskowe, które obwiniały Żydów za wszelkie niepowodzenia, jak choćby kryzys gospodarczy czy postanowienia traktatu wersalskiego. Niestety, ludzie mają ograniczoną zdolność do uczenia się na błędach z przeszłości. Dobrze wiemy, że po ludobójczych zbrodniach okresu II wojny światowej mieliśmy szereg kolejnych ludobójstw: w Kambodży, Rwandzie, Darfurze czy Srebrenicy.
Niedawne badania amerykańskiego politologa Larry Bartelsa wykazały, że prawie połowa wyborców Partii Republikańskiej gotowa byłaby poprzeć rządy silnej ręki i ograniczenia zasad demokracji i praworządności. Wiele z nich miało te same psychologiczne mechanizmy, gdyż prawie zawsze jakaś grupa obwiniana była za wszelkie niepowodzenia, jak np. mniejszość Tutsi w Rwandzie czy Ormianie w Turcji. Warto zwracać uwagę na takie wczesne sygnały. Powinna nam się zapalać czerwona lampka wtedy, gdy ktoś twierdzi, że jakaś grupa obywateli to w rzeczywistości kolaboranci, albo że są zagrożeniem dla dzieci, bo często właśnie tak zaczynały się najokrutniejsze zbrodnie. Jak dochodzi do mechanizmu ekskluzji, i co sprawia, że wybierana jest jakaś konkretna grupa ludzi (Żydzi, geje, innowiercy, czarownice)? Co jest przyczyną zachowań ksenofobicznych, wrogich, nacjonali-
