SLIMME JOURNALISTIEK
ONTWERPEN AAN EEN BETER DEBAT OVER DE SLIMME STAD
SLIMME LUIS IN N I SIUL E MMIL S PELS SDIGITALE LEP ELATI GID
Brandevoort in Helmond wil de slimste wijk ter
wereld worden. Op basis van de nieuwste technische inzichten zullen de water- en energievoorziening, de vervoersbewegingen maar ook de gezondheid van de bewoners worden geoptimaliseerd. Maar, wat is optimaal en voor wie? 1646 WOORDEN VAN DANIËLLE ARETS De afgelopen jaren is er op academisch gebied veel geschreven over de manier waarop data ingrijpen in de manier waarop we onze samenleving organiseren. Data worden steeds meer geïntegreerd in het ontwerp van onze dagelijkse producten (smart phone), diensten (smart services en systems) en onze leefomgeving (smart cities). In Brandevoort worden niet alleen het verkeer, maar ook de bewegingen van haar bewoners op basis van sensoren in telefoons en lantaarnpalen gemonitord. Bovendien krijgen bewoners korting op hun huur naarmate ze meer data afstaan. De consequenties van die slimme stadswijk in ontwikkeling zijn (nog) niet goed te voorzien. In het positieve geval wordt de toekomstige datapolis een energiezuinige hub waar bewoners, bedrijven en overheid de resources slim verdelen. Maar negatieve scenario’s zijn ook denkbaar; dan gaan diverse bedrijven de bewoners straks besturen op basis van hun data en staat burgerrechten en de politiek buiten spel. Die negatieve scenario’s zijn uitvoerig belicht door o.a. Paolo Cardullo en Rob Kitchin. Op basis van hun intensieve onderzoek naar Smart City Dublin concluderen ze dat de rechten van burgers in de Slimme Stad ondersneeuwen. Burgers degraderen tot pakketjes data, die door bedrijven worden bestuurd. Ook het beroemde, of beter beruchte, slimme stadsproject Sidewalks in Toronto is regelmatig kritisch belicht. Dit jaar werd de stekker uit het slimme masterplan getrokken – al wees projectleider Daniel Doctoroff naar de coronacrisis als oorzaak. Het project, dat in 2017 werd geïnitieerd, kampte vanaf het prille begin met forse kritiek. Vooral de financiering door Google speelde daarin een grote rol. Het project zou een groot experiment zijn om burgers nog meer in dienst te laten zijn van het techbedrijf. Techcriticus Morozov schreef in The Guardian dat de urbanisatiedrang van Google het einde van de politiek zou inluiden. Als het bedrijf straks alle urbane processen beheerst, hoe is dan de zeggenschap geregeld? Is het nog wel mogelijk diensten buiten Google af te nemen in de slimme stad? Helmond wil laten zien dat het ook anders kan en zal bewoners heel nadrukkelijk betrekken in de vormgeving van een slimme toekomst
16
waarin die zeggenschap over de data goed geregeld is. Zo hebben de bewoners een stem in de manier waarop de data worden verzameld, verwerkt en mogelijk doorverkocht aan derden. Daartoe zijn data principes opgesteld en een ethische commissie moet ervoor zorgdragen dat het een en ander goed geregeld blijft. Toch zijn er daarbij wel nog wat uitdagingen. Veel beloften van de datasamenleving zijn gebaseerd op het idee dat het gebruik van de data beheersbaar is en dat iedereen profiteert van de verbeteringen. “Maar niet iedereen heeft baat bij meer data”, aldus Virginia Eubanks tijdens een debat over automatische ongelijkheid dat we in Tilburg organiseerden (2019). Het debat was georganiseerd naar aanleiding van Automated Inequality (2018), de publicatie waarin Eubanks analyseert dat de datasamenleving vooral minderheden en de armen benadeeld. Zij worden intensiever gemonitord waardoor er meer gegevens over hen beschikbaar zijn. Amerikaanse overheden en bedrijven hanteren zo een regime van toezicht, risicoprofilering en uitsluiting. Dat gebeurt niet alleen in Amerika, maar wereldwijd, waarschuwt Eubanks. “Journalisten moeten hier meer onderzoek naar doen, zij moeten dit debat aanjagen. Het feit dat de bewoners van Helmond korting krijgen in ruil voor hun data, betekent dat niet de slimme systemen, maar juist journalisten hier alles van moeten willen weten. Ze moeten dicht op de huid zitten van de dataverzamelaars.”
Debat Journalisten spelen van oudsher een sleutelrol in het maatschappelijke debat, maar doen ze dat ook aangaande het debat rondom de ontwikkeling van bijvoorbeeld slimme steden? Uit het onderzoek Slimme Luis in een Digitale Pels, een gezamenlijk onderzoeksproject (januari 2019 - december 2019) van de lectoraten Big data & AI en Journalistiek & Innovatie van Fontys, blijkt dat het thema Smart Cities de laatste jaren op nationaal niveau meer aandacht krijgt. Er wordt steeds vaker over deze ontwikkelingen geschreven. Op lokaal journalistiek niveau blijven de dataontwikkelingen echter onderbelicht. Bovendien wordt het thema zowel op nationaal als lokaal niveau vaak in zwart-wit termen besproken. Er wordt oftewel in positieve toonaarden geschreven over de beloftevolle ontwikkelingen, of er worden doem scenario’s gepresenteerd. Zo kopte Het Financieele Dagblad over het project in Brandevoort: “Gratis wonen als je laat meekijken in je bed” waarbij het artikel het project hekelt vanwege de gevolgen voor de privacy van de bewoners. De utopische en dystopische verhalen helpen het debat rondom de slimme stad echter niet verder. Hoe kan Brandevoort het databeleid zo orga-
