ONTWERPEN VAN JOURNALISTIEKE ROLLEN EN PRAKTIJKEN
NADENKEN OVER DE GEVOLGEN VAN VERANDERING
SPECULATIEVE EWAAROM VEITALUWE CEP S EW MORAAW JOURNALISTIEK N EBBEH GIDON KENODIG ITSILAHEBBEN NRUOJ In een wereld waarin we het gevoel hebben onvoldoende grip te krijgen op nieuwe ontwikkelingen, ontpopt de journalist zich meer en meer als duider van de nabije toekomst. Dat vraagt om goed onderbouwde speculatieve journalistiek. 1239 WOORDEN VAN THEO PLOEG
“Bioprinters zijn géén speelgoed, stop dus met het printen van eenhoorns”, kopt The New York Times. Nu speelgoedfabrikanten kindvriendelijke printers op de markt brengen die het mogelijk maken om levend materiaal te printen, lijkt de tijd voor regelgeving aangebroken. Wees gerust: het printen van levende dieren is (nog) niet mogelijk. The New York Times neemt een voorschot op de verre toekomst. Om verwarring te voorkomen begint het artikel met een bericht van de redactie: This is part of the Op-Eds From the Future series, in which science fiction authors, futurists, philosophers and scientists write Op-Eds that they imagine we might read 10, 20 or even 100 years from now. The challenges they predict are imaginary — for now — but their arguments illuminate the urgent questions of today and prepare us for tomorrow. The opinion piece below is a work of fiction.
Vooruitkijken Het artikel is een voorbeeld van speculatieve journalistiek, een nieuw genre dat gebeurtenissen die (nog) niet hebben plaatsgevonden als uitgangspunt neemt. Dat vormt een breuk met klassieke journalistiek waar de nadruk ligt op gebeurtenissen die meestal achter ons liggen en die onderbouwd wordt met te verifiëren feiten. Dat laatste is in speculatieve journalistiek onmogelijk. Er wordt immers bericht over denkbeeldige situaties. De opkomst van deze vorm valt samen met twee maatschappelijke ontwikkelingen. Allereerst is de rol van sociale media als verspreiders van nieuws gegroeid, zodat iedereen nieuws kan maken, waar dat eerder exclusief voorbehouden was aan de journalist. Ten tweede volgen de belangrijke ontwikkelingen zich in steeds hoger tempo op, althans dat idee hebben we. Daardoor groeit de behoefte om vooruit te kijken, om te weten wat er staat te gebeuren. Speculatieve journalistiek biedt de mogelijkheid om in die behoefte te voorzien én verder te kijken dan pure nieuwsproductie. “Door toekomst-
80
werelden te schetsen, kan speculatieve journalistiek het publiek helpen in meer concrete bewoordingen na te denken over wat er kan gaan gebeuren”, meent Eryn Carlson in Nieman Lab, een onderzoeksgroep en denktank van Harvard. Als voorbeeld noemt ze de huidige situatie rond het Covid-19-virus. Berichtgeving over de mogelijke gevolgen van een epidemie – werken vanuit huis, sluiting horeca, afstand houden, maatschappelijke polarisatie – hadden ons beter daarop voorbereid. In die mogelijke gevolgen schuilt tevens een gevaar: speculatie kan gedreven worden door ideologie. Niet de feiten, maar eigen interpretatie vormt dan de basis. De grens met nepnieuws wordt in zo’n geval dun en mogelijk overschreden. In tijden van een afnemend vertrouwen in instituties, waaronder de journalistiek, is dat niet slim. Op de opiniepagina van The New York Times beschrijft Christy Wampole, associate professor aan Princeton, een dergelijke situatie: de berichtgeving rond Donald Trumps presidentschap. Daar wordt druk over gespeculeerd, meent Wampole, en doorgaans gebeurt dat niet gebaseerd op feiten maar op wensdenken. Ze ziet een groei van wat zij speculatieve journalistiek noemt sinds de aanslagen op het World Trade Center in New York (9/11): een traumatische gebeurtenis als aanleiding voor moralistische speculaties. Klopt helemaal, beaamt Sam Greenspan in de Columbia Journalism Review, daarom verdient speculatieve journalistiek net zulke strakke regels als reguliere. Hij geeft zelf het goede voorbeeld met zijn podcast-show Bellwether waarin hij goed onderbouwde verhalen vertelt over mogelijke toekomst. Jarenlang werkte Greenspan voor de succes-podcast 99% Invisible die hij mede oprichtte. Bij Bellwether hanteert hij dezelfde uitgangspunten: hij baseert zich op verifieerbare feiten en echte gebeurtenissen. Die extrapoleert hij naar de nabije toekomst. De speculatie vindt plaats binnen de grenzen van het verwachte en mogelijke. In vergelijking met de Op-Eds From The Future-serie in The New York Times blijft Greenspan dichtbij de reguliere journalistiek. Te veel speculatie kan leiden tot berichtgeving die geen enkele onderbouwing meer heeft, waarschuwt hij: “We hebben behoefte aan een betere praktijk rond speculatieve journalistiek om ervoor te zorgen dat wat we doen verantwoordelijk en ethisch is.”
Hallo design Die betere praktijk kan inspiratie putten uit de designwereld. Daar is speculatie al langer een opkomend fenomeen, zeker sinds het boek Speculative Everything (2013) van designers Fiona Raby en Anthony Dunne. Zij stellen voor om design in te zetten als een manier om te debatteren over potentiële ethische, culturele, sociale en politieke implicaties van nieuwe, meestal technologische ontwikkelingen door ze in een denkbeeldige maar geloofwaardige alledaagse situaties te
