9
BOUWEN IN INDIË
Voor 1900 lagen de eisen wat betreft de huisvesting in Nederlands-Indië niet hoog, noch bij de Europeanen noch bij de overige bevolking. Als de eigenaar van een woning er financieel goed bijzat was dat vaak uitsluitend zichtbaar in het inheemse houtsnijwerk en in sommige streken aan het verguldsel en de kleuren, maar zelden aan de omvang van de woning, die van vorsten uitgezonderd.10 Voor 1900 woonde een betrekkelijk kleine groep Nederlanders in Indië met als doel ‘geld verdienen’ en het land opbouwen naar westers model. Ze keerden na gedane arbeid in de tropen vrijwel altijd terug naar Nederland. Het waren negentiende-eeuwse ‘expats’ die in een land verbleven met een andere cultuur. Vanwege het tijdelijke karakter van hun verblijf beschikten ze slechts over eenvoudige huizen met weinig meubilair. Ze kochten het doorgaans tweedehands op venduties van landgenoten die naar het moederland terugkeerden. Ze spraken in Indië altijd over Nederland als het ‘moederland’.11 Indië veranderen wilden die Nederlanders niet. Wel legden ze er waterwerken aan.12 Dat deden ze voor het verbeteren van de oogst, maar de bevolking hoefde van hen wezenlijk niet anders te werken dan ze gewoon waren. Nederlandse ingenieurs legden, om het land te ontsluiten, 4000 kilometer spoorlijn aan, maar zonder de intentie het land op een Westers model te schoeien. Er werden duizenden kilometers wegen aangelegd, maar de inwoners van het land kregen niet de eis opgelegd om daarover, net als in Nederland, rechts te rijden.13 Anders dan in de Franse en Engelse koloniën, hoefde de bevolking niet de taal van de koloniale overheerser te spreken. Naarmate de negentiende eeuw verliep bestond in Nederland steeds meer het inzicht dat er voor de bevolking ook wat terug gedaan moest worden. De ‘ethische politiek’ werd in 1901 formeel door Koningin Wilhelma naar buiten
Indische Bouwkunst_p001_068_HT.indd 9
gebracht in de troonrede. Met deze nieuwe politiek ontstond beleid om Nederlands-Indië te ontwikkelen in de richting van ‘zelfbestuur naar westers model’. Hierdoor kwam geld beschikbaar ‘om de kolonie iets bij te brengen’. Het Departement van ‘Onderwijs, Eeredienst en Nijverheid’ gaf opdracht voor de bouw van vele scholen. Talloze Nederlanders verhuisden naar Indië waar ze zichzelf in de eerste plaats als Europeanen beschouwden. De hiermee samenhangende indeling van de bevolking naar ‘landaard’ vormde de grondslag van de samenleving.14 Op nagenoeg elk terrein bestonden gescheiden circuits. Het wonen in etnisch gescheiden buurten of straten, gold niet als negatief.15 Ook de bouw kende gescheiden circuits. De Europeaan stelde aan zijn huis of bedrijfspand hogere eisen dan de ‘inlanders’. De Europeanen hechtten aan westers bouwmateriaal zoals baksteen, natuursteen, onderdelen van gietijzer, goede dakpannen, allemaal producten die grotendeels uit de oude wereld moesten komen. Aanvankelijk werden de materialen op de rede van de havensteden overgeslagen op kleine prauwen. Daar kwam verandering in met de aanleg van grote overslaghavens, zoals die in Batavia in 1900, Soerabaja in 1918, Makassar in 1918 en Medan/ Belawan in 1924.16 Tot aan het eind van de negentiende eeuw tekenden de ingenieurs van Burgerlijke Openbare Werken (bow) vrijwel alle architectonische ontwerpen. De eerste architecten arriveerden rond 1890. Hun aantal groeide na invoering van genoemde ‘ethische politiek’. Ze kwamen uit Nederland en stonden, meer dan in eigen land, open voor wat internationaal leefde. De jaren dertig vormden bij uitstek de periode waarover later werd gesproken als het ‘tempo doeloe’, de goede oude tijd, voor de Europeanen wel te verstaan. Die associeerden zich met de westerse techniek in woorden zoals;
03-01-22 13:07
