Majalah Suara Saking Bali edisi 62 (LXII)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

i


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

1


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

daging majalah Pamahbah uli sanur ka peken badung (Ni Madé Ari Dwijayanthi) 3 Sorotan Cerpén cerpén-cerpén ané mabeladbadan (Gdé Aryantha Soethama) 5 Lawat-lawat Ngutang awak (IGA Darma Putra) 8 Satua Cutet kubuné barak dadi saksi tresnané pekak lan bapa (IW Wikana Seraya) 19 balian kapé (IBW Widiasa Kenitén) 42 tunangan (Kadék Arya Darsana) 54 carik (Luh Komang Galuh Somia Antari) 72 Satua Bali pan angklung gadang (2) 31 Puisi Bali puisi-puisi indik klungkung 27 puisi-puisi déwa semara asmara 47 puisi-puisi komang sujana 60 puisi-puisi ketut sumadi 89 Artikel makarya satua cutet mabasa bali punika dangan? (I Putu Supartika) 38 Satua Masambung mlancaran ka sasak (7)--Gdé Srawana 64 satuan ati (6)--Agus Sutrarama 80 Geguritan geguritan bangbang wétan (IBW Widiasa Kenitén) 15 Isin Gumi nyonték (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 11 Kitut malajah adan-adan mua, uli mua naga kanti mua tum (Kadék Sonia Piscayanti) 92 Kamus kamus 96

2


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Pamahbah

Ni Madé Ari Dwijayanthi

uli sanur ka peken badung Tiang tusing lakar mekelid krana dini mula tiang ngalih idup apaké anaké ngorahang entungin tiang aji kuping bongol idup tiangé ben ngindang ngindeng kema-mai ngalih ané belus tusingké nawang? apaké ané belus ento?

3


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

cawis tiang padidi ané belus to, ané setata ngaé tiang maaduhan ané belus to, ané setata ngaé tiang mataagan ané belus to, ané setata ngaé tiang nigtig awak, nyambak sirah ané belus to, ané setata alih tiang ngindeng, ngindang kema-mai uli bucu kanti ka bucu uli semengan nganteg semengan kanti sirah tiangé tusing marasa sirah kanti tiang nyelepetag baan kenyelé, di bucun pekené.

NB: Puisi puniki kaambil saking cakepan “Dénpasar lan Don Pasar” kaca kaping 25

4


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Sorotan Cerpén

cerpén-cerpén ané mabeladbadan

5


Suara Saking Bali

C

Édisi LXII | Désémber 2021

erpén-cerpén Bali modérn liu ané patuh: caran pangawiné nyatua tusing nyidaang kelés uli di satua-satua Baliné. Satua-satua Bali ané suba pepes kasatuaang, nanging tusing ada ané nawang nyén

pangawinné, tur panyumun satuané setata misi pamahbah. Iraga lakar kéweh makatang satua Bali ané langsung nyatuaang unteng satuané totonan. Carané nyatua linéar, runut uli di panyumu kanti panyuud. Kéweh lakar tepuk ada kilas balik rikala iraga maca satua Bali totonan. Simaluné pasti pamahbah, lan énding ané mula dadi panguntat, pamragat, panyuud ané nyihnayang satuané ento suba pragat. Sing ada satua ané magantung. Makejang pragat. Ento makada anaké ané mamaca seken-seken resep teken isin satuané, lan apa ané dot orahanga tekén pangawiné. Isin satuané totona tusing ngaénang patitakon, makejangné galang, jangkep, lan mula seken-seken pragat, suud. Di cerpén ané mamurda Balian Kapé kakawian IB Widiasa Kenitén ané kamuat di Suara Saking Bali édisi bulan Désémber 2021, indik pamahbah ento masi sanget ngenah di cerpené ené. Lead cerpén, paragraf kapertama, makejangné tuah caran pangawiné anggon ngajak sang pangwacéné apang nyak maca cerpéné. Alinéané ené nlatarang indik yéning sakit, harus ajak ka dokter. Yéning suba ka dokter tusing masih seger, ajak dogén ka balian. Ané jani liu anaké dadi dokter, aluh ngalih dokter. Né penting ngaba pipis. Balian masih liu, ada ané mara nyumunin dadi balian, ada masih ané mula tulis gidatné dadi balian uli di kadituan. Ené pamahbah ané tusing perlu. Krana makejang anaké suba ngerti tekén unduké ené. Pamahbahé ené tusing kaperluang di satua ngenénin indik Gedé Indra ané uli cenik pajalan idupné maéndahan: di sekolahan pepes karauhan, demen matajén, demen ngubuh siap kurungan, lan rikala peteng demen ka tongosé tenget, nunas panugrahan lan kasaktian ring Hyang Widhi. Ia dot dadi balian. Nanging, ulian demen ka kapé, matemu anak luh jegég-jegég, makelokelo ia dadi balian kapé.

6


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Satuané ené unik, indik situasi sosial di Bali duang dasa tibané ené, kanti jani. Taén ramé, ada kapé kanti ka désa-désa, ngaénang uwug anak makurenan. Makada liu anak luh kélangan kurenan ulian plaibang céwék kapé. Di kapé liu masih ada céwék pelakor. Tokoh di cerpéné ené, Gedé Indra nyidaang dadi balian. Kulawargané demen, nanging ia sing nyidaang kelés uli gagodan céwék kapé. Ia tusing nyidaang tegteg, lantas ia dadi balian kapé. Pangwacén cerpéné ené tusing maan alasan kuat, kénkén caranné Gedé Indra ngalawan gagodan céwék kapéné totonan apang ia nyidaang tetep dadi balian. Tusing kasatuaang apaké Gedé taen ngubadin anak sakit, apa mirib pangawiné mula dot nyatuaang yéning di Bali liu anaké ané inguh ulian liu ada kapé, lan nyansan liu masih anaké ané dot dadi balian. Yén di basa Bali ada kruna belad, ané artinné adéng, leméd, lambat. Ada anak ané mamunyi belad. Uli dini iraga nawang kruna mabeladbadan, anak ané mamunyi adéng-adéng, leméd, kanti med anaké ningeh, lan ngekoh ngaresepang munyinné. Cerpén-cerpén Bali liu ané belad, ada masih ané mabeladbadan, padahal satuanné melah. Di cerpén “Balian Kapé” ené Widiasa Kenitén duweg ngolah satua apang tusing belad baan dialog-dialog, ané makada cerpénipuné tusing ngemedin. Yén umpama dialog-dialogné totonan bawak, suba pasti cerpéné ene nyansan melah, lan tusing dadi belad. Widiasa Kenitén suba liu nulis cerpén. Ipun pengarang ané produktif ring sastra Bali modérn. Cerpén-cerpénipun suba katerbitang di buku Jero Lalung Ngutah (2015), ané liu nganggon dialog bawak-bawak. Di bukuné ené iraga lakar makatang cerpén-cerpén ané tusing mabeladbadan, krana pangawinné duweg ngadonang dialog ané bawak tur kaanggon ngwangun suasana ané ringkes lan idup. [gdé aryantha soéthama]

7


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Lawat-lawat

ngutang awak IGA Darma Putra

8


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

A

nak ané luas joh ulih umahné, tur tusing karoan dija lakar ngoyong madan ngutang awak. Ngutang awak sing patuh ajak ngentungang awak. Sing masih dadi orahang mesib cara anak malabuh banyu ka

sagarané. Ngutang awak ento pajalan ngalih ané tusing bakat yén tuah ngandelang negak aji ngidem dogén. Cutetné ngutang awak tetujonné apang nepukin awak. Sing mara jani dogén ada anak ngutang-ngutang awak buka kéto. Ipidan masih ada anak ngutang awak sajoh gumi. Ada ané ngutang awak neked di désa lénan, ada masih ngutang awak kanti nyebrang ka pulo lénan. Biasané anaké ané ngutang awak, dot nepukin ané kondén taén tepukina. Ipidan, anaké ngutang awak madan mango. Mango ento anak ané ngutang-ngutang awak apang maan sarin-sarin kalengengan. Luas koné sang Mango ka sisin pasihé, ditu nepukin bias mawarna magenepan. Ada bias mawarna selem cara bokné. Ada bias mawarna putih cara giginné. Ada bias mawarna sawang barak cara getihné. Ada masih bias kuning cara tilun kupingné. Magenepan sarwa biasé tepukina. Lacurné, kalengengané sing bakat masih baan ngejuk di sarwa biasé ento. Ulian kenyel, ditu sang Mango negak di sisin pasih di batan punyan pudaké. Dingeha gebyuran ombak pasihé ané ngapé-apé ka pasisi. Saihanga nyak koné makuus cara kuusan kupingné yén tekep. Buihné ané putih ento mesib cara paosné. Rasan yéh pasihé masih pakeh cara peluhné. Sakéwala sing masih bakatanga ngarasang sarin-sarin kalengengané di yéh pasihé. Ada sang Mango ka pasih, ada masih ané ka gunung. Menék ia ka muncuk gunung paling tegeha. Ditu tepukina sarwa lumut. Ada lumut gadang, ada lumut gading. Lumuté ento makejang tlektekanga, mara ia ngeh lumuté mentik yén maan ai. Lumuté nyak cara nujuhang, uli dija dogén pajalan ainé. I Lumut cara pagandan ané ngiringang Ratu Surya mamargi nelahang galah, mapuja ngiterin gumi. Wiréh ia satia tekén Ratu Surya, maan ia panugrahan ngidang nujuhang ai.

9


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Kéto pajalan sang Mango ngutang awak ngalih kalengengan. Ada masih sang Mango ngalih kalengengan ka tukad-tukadé. Ditu ia masila tiding ningehang kénkén munyin yéh tukadé. Ipidan taén kocapan ia ningeh satua, yéh tukadé bisa pules. Yén pules, yéh tukadé mendep tur tusing membah. Jeg ngoyong koné yéh tukadé tusing makrisikan. Yén nepukin ané kéto, ngidang koné iraga majalan di duur yéhé ané pules ento. Ada masih sang Mango ané ngutang-ngutang awakné ka sarwa setra. Di semané koné ia ngoyong masila di gegumuk agungé. Maan ia tutur, ané madan kalengengan sing tuah di tongos-tongosé luung dogén lakar ngoyong. Di tongosé ané misi endut miwah bengu masih nyak kalengengané ngoyong, patuh cara bungan tunjungé. Yan setra orahang cara endut bengu, kalengengané orahang tunjung. Di enduté bengu ento ada tunjung miik ané dadi palinggihan bhatara-bhatari. Buka kéto satuan anak ngutang-ngutang awak. Di jamané jani, dadi iraga nugtug pajalan ané cara di satuané. Milu iraga ngutang-utang awak kemu mai ngalih kalengengan. Apa conto ngutang-utang awak jamané jani? Tirta yatra! Tirta yatra dadi orahang cara anak ngutang-utang awak. Makejang purané alih, bhataranné baktinin. Ditu iraga marasa suba nyak patuh cara sang Mango. Sang Mango ngalih kalengengan ané tusing bakat-bakatanga. Yén anak matirta yatra, ngalih tirta ané kondén taén ketisanga. Jani suba panamayané malajah ngutang-ngutang awak. Ngutang awak perlu plajahin sawiréh buin pidan awaké lakar kutang lan kutanga.

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

10


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Isin Gumi

nyonték I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

11


Suara Saking Bali

I

Édisi LXII | Désémber 2021

dup di désa mula kéweh pesaja. Makejang raosina tekén pisagané. Mirib kuting song jité bakat bana ngaraosang. Selem, keriput, kerék, koréng... Adaaahhh... pokokné pisaga maha tahu dan maha benar!

Ipidan tiang wayahan tuuhé tondén ngantén, suba raosina. “Pidan lakar ngantén, Dé?” “Sing ngelah tunangan, Dé?” “Aiiihhh... Cai bes mamilih adané. Lagasang!” “Adah... goban cainé pasaran. Sing laku, Dé!” “Pasti wandu cai, Dé. Impotén! Orahin pabedikin ngoyot arak jak roko

kétoang!” Piiihhh... ber masepuk raos pisagané, uli ané alus kanti ané nyakitin keneh. Déwa ratu... Kéwala ada masi melahné. Ulian ento tiang saat ngalih tunangan. Matuuh setimaan, mara Widhiné ngicén jodo. Kadén lakar pragat masalahé, ternyata buin nyangetang. Raos pisagané sayan-sayan ngarécokin. “Dija Cai nunas lengis colék, Dé?” “Piiihhh... biasané Sang Rama ngandong Déwi Sita, jani Rowanané makatang. Hébat cai, Dé! Ngomong-ngomong, akuda matombok I Luh Apang Nyak?” “Dueg cai ngalih kurenan, Dé. Sakéwala I Luh belog ngalih kurenan!” Celekotokané! Kadéna bocok goban tiangé? Kadéna sing maut rayuan tiangé? Kadéna sing ngelah sekaya tiang lakar nyuang anak luh? Piiihhh... pisaga durhaka nénénan! Abulan pitung dina, ilang raraosané ento uli perédaran. Siep makejang. Ané maburuh luas maburuh, ané mamunyah luas mamunyah. Semua berjalan seperti biasa. Ah... tenang kenehé. Sakéwala tusing makelo, buin ada raraosan nyukakin koping. Ulian makelo kurenan tiangé tusing beling, ento dadi raraosan. “Mirib taén ngulungang belingan I Luh, Dé?”

12


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Adah... kuang manjur gelah cainé!” “Enduk cai, Dé!” “Mirib jubeng kurenan cainé, alihang malu sodagar!” Celekotokané.... Patuhanga cara sampi kurenan tiangé, orahanga jubeng! Gedeg basangé tan sipi, sakéwala sing nyidang baan tiang ngempahang. Disubané tiang ngindeng ngaba sokasi, mapinunasan tekén anak wikan, sagét swéca Widhiné, nyidang beling I Luh. Jani pabrétbét lekad panaké kanti akélan! Kadirasa I Luh sing sempat ma-hand body, sing sempat mapayas, pragat beling dogén gaéné. Jani ia cara Mén Brayut rejeng pianak! Sakéwala buin jani ada masalah. Ulian panaké makejang luh, jani tiang raosina tekén pisagané. “Pedalem bli, cai Dé, putung jani sing masentana!” “Aduh, telahang malu adep tegal lan cariké, Dé. Masé pianaké luha makejang!” “Icang nyak nyentana sik cainé Dé! Buka nem nem pianak cainé lakar maduang!” Piiih... jengah kenehé mirengang raosé buka kéto. Mawanan tiang mautsaha pesan apang ngelah pianak muani. Dajan umahé selat témbok, ada pisagané madan Pak Gusti. Ia langganan ojékné I Luh nuju ka peken. Piiih... Ber makejang okané lekad muani. Kanti akutus, ber macocong makejang! Kénkén ya carané? Apa ya resépné? Budi matakon, sing juari. Petengé ento, tiang ngalagasang déwék ngecosin pagehan lakar ngintip Pak Gusti. Di durin kamarné, ada jendéla bolong, uli ditu tiang ngicer jangkak jongkok ngintipin. Piiih... Kerurakara Pak Gusti! Magulet, mapuntel, cara lipi ngalilit katak. Pamragat, kataké macoét ngalemet melas balung. Lantas Pak Gusti ngaléngsot ka kenawan, misi ngaraos kisi-kisi, “Muani... Muani... Muani!” Unduké ento ingetang tiang pesaja. Lakar conték tiang carané Pak Gusti, apang nyak muani lekad panak tiangé. Gagésonan tiang mulih, sahasa ngedeng

13


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

kurenan ka pasaréan. Ditu tiang magulet, mapuntel, cara lipi ngilit lelasan. Pamragat, lipiné lemet, lasané makeblés. Tiang ngaléngsot ka kenawan, kisi-kisi mamantra, “Muani... Muani... Muani!” I Luh bengong cara penyu tawahin, kijep-kijep sing resep tekén unduk. Bawak satua, dinané majalan. Ngantiang I Luh Nyakit, piiih.... Cara ngantiang undian gebyar LPD rasané. Nyak ya lakar ngenén resepné Pak Gusti? Tiang kaukina tekén bidané. “Pak Madé! Pak Madé Susila!” Gagésonan tiang nyagjagin. Tondén tiang ngaraos, bidané suba nyelametin tiang, “Selamat Pak. Anak Bapak lahir sehat. Laki-laki Pak!” Ber tusing tiang nyautin raos bidané, kadroponan tiang ka ruang bersalin. Dapetang tiang kurenan tiangé nyempang nyangkutin pianak. “Muani panaké Bli!” Kéto raosné I Luh enu lemet pesaja. Tiang manggutan, makenyem nyeebin muan pianaké. Muané, pipiné, limané, basangné, kanti adengan di gémpol jitné makejang cara... Cara... Cara... Pak Gusti!

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

14


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Geguritan

geguritan bangbang wétan IBW Widiasa Kenitén

Pupuh Sinom /1/ Daya sangkil Bangbang Wétan, tityang nguda guar-guir, dija unduk nawang ṡastra, bongkol muñcuk tan kuningin, enyak raris nuut mriring, mangléñcok tatan pasulur, duleg kayun sang miarṣa, nénten nuut sulur margi,

15


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

swéccha Ratu, nyuryanin I Anwam tambet.

/2/ Lugra Ratu ngampurayang, tan pamupuh tan panyutri, sambeh buut doh ring pasang, ngṛesekin baṣa ngrucakin, janten nuek raṣa ati, lugra ri jeng maha guru, tuna ṡastra mabet wayah, nutur sanė tan pabukti, ṡastra dangu, ketah kucap daṡa ṡila.

/3/ Tan pamati ya ahimṣa, tṛeṣṇa asih ya wulati, tamuwuh satwa ya jadma, wit ya maring Sanghyang Widhi, uripang ya welas asih, daging jagatė ya rungu, bukit gunung pasih alas, serahina ya tamtamin, nerus lanus, kawekas ya patut tṛeptyang.

/4/ Hyang giri pinaka bapa,

16


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

i mémé ṡegara luwih, tamtamin jwa becikang, nunggal ngamerthanin gumi, solah ahimsa gugonin, nyoñcong alas pasih urug, sengsara i mémé bapa, bhaya idup bakat alih, asih tuut, gumi boya aba lekad.

/5/ Pasih gunung bukit alas, becikang patut tajukin, yén sakitin ya mamurtya, blabar agung mangemasin, paling ngalih tongos urip, Widhiné kasambat milu, awak tamyu ngaku gelah, bikasé nyengkalén gumi, inget malu, mumpung dina enu ada.

/6/ Resikin i gunung alas, ṡegara lan sarwwa nadi, sarwwa cemer to kahadang, apabuin soroh cuwil, siu tiban mara dadi, tanah usak gering grubug,

17


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

mrana ngéndah mañca bhaya, mantra usadha tan mandhi, melah malu, daṣa bhayuné iñcepang.

/7/ Dadi tamyu mercepadha, solah ngapak to kisidin, boya tingkah kamanusan, ané ngelah idhep budhi, nyakitin rusit nyulegin, adéng-adéngin ya lebur, dadi inget tekén awak, wakya ṡastra tunggul kanti, bhaṣa tinut, uttama manadi jadma.

/8/ Ṥastrotamanė ngunggahang, himṣa karma kacumpuin, rikalaning dėwa puja, pañca yadnya minakadi, katiba ring sang athithi, lunas lanus pageh kukuh, i meseh galak ngrubėda, himṣa karma kamarginin, i sad ripū, nėnten dados anggėn dasar. (pacang kalanturang....)

18


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Satua Cutet

kubuné barak dadi saksi tresnané pekak lan bapa

19


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Semeng ring dina Redité sasih Kawulu, sabehé bales pisan. Galahé mara dauh kutus semeng, liwat molas menit. Gentuhé di sisi suba ngancan gedé. Bilih-bilih gentuhé nagih menék, kanti ka ampik pondok tiangé. Sakancan leluu masih abana baan gentuhé ento. Yén gentuhé suba nganti maliah kapondok tiangé, makaciri tukad ane dajan pondoké, suba bekin leluu. Leluuné ento suba, ngalangin pajalan toyané ka tebén.

IW Wikana Seraya

T

iang bengong marep ka sisi. Jagaté remrem. Sebengné ucem. Pedih. Tur pakantenan ipuné buka nak sedih. Napi laut pabinaan ajak déwék, tiangé? Keneh tiangé sedih. Awak tiangé pedih. Sebeng tiangé

remrem, sebeng tiangé ucem. Patuh suba buka dina semengané ento. Yéh peninggalané tusing karasa ngetél pacrékcék buka ujané di sisi. Jantung tiangé ngrudag, tanbina kadi suaran kerugé di langité. Sarahia, ngsasih, ngwarsa keneh tiangé tusing taén maganti. Uli mara tumbuh, sebet tiangé tusing kagentosin. Tiang buka ngantiang, ngantiang ané tusing taén lakar teka. “Tu, to nguda Putu semengan bengong marep ka sisi?” Makesyab tiang. Pekak sagét ada di sampingé. Maénggalan tiang ngusapin pipiné. Nyaruang déwéké tusing ngelah rasa sebet. Apang tusing tepukina, dinané jani tiang naanang rasa sedih. Jejeh masih nyanan tepukina ajak mémé, pekak maekin tiang. “Ten, Kak. Tiang ten kenapi. Tiang kadaut sareng kawéntenané ring jaba. Sabehé bales pisan,” kéto tiang masaut bogbog. Tiang jani bogbog. Tiang nawang bogbogé ento jelé. Matulak ajak ajahan tata susila. Nanging, unduk ané ngaénang tiang jani sebet, tusing dadi I Pekak nawang. Tuah I Pekak ane tusing dadi nawang. Ento pabesen mémén tiangé. Pabesen ané stata ingetina. Pabesen ané banget tusing dadi tulak.

20


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Apané ngaénang Putu kadaut? Apané ento lung tepukin? Guminé semengan suba masebeng. Luuné matambyaran di natahé. Ento orahang Putu, luung?” liman tiangé gisina, baan I Pekak. Awak tiangé gelute, baan I Pekak. Gelutané Pekak, sahasa ngicalang kangen tiangé ajak anak ane sujati antosang tiang kanti jani ané tusing teka. Gelutané pekak, ngaénang tiang anget. Anget, ngangetin awake dingin. Gelutané tekek. Tekek, sahasa ngiket atman tiangé, apang tusing kanti makeber kasunia loka, ninggalin panes urip ane jalanin tiang. Rasa tresnané pekak ajak tiang, sayuakti tan patanding. Rasan tresnané pekak sareng tiang, yukti-yukti sujati nulus. Tiang bagia yén suba paek ajak pekak. Tiang seneng yéning pekak ada di samping tiangé. Rasa kangen tiangé makejang ilang. Rasa sedih tiang sami kagentosin. Sarahina tiang mekita magelut ajak pekak. Sarahina tiang mekita gisina baan i pekak. Nanging ento tusing ja dadi. “Tu…!! Éh… Putu!” Mémé sagét teka nengkik, nengkikin déwék tiangé. Makesyab awak tiangé ngetor. Makesyab masi pekak. Limané pekak léb. Gelutané pekak ulung. Angetné pekak ical. Tresnané pekak makeber negeh. Malaib tiang nguberin, I Mémé. Engsapang tiang gelutané i pekak. Tiang tusing bani. Tiang budal. Pekak, masi ilang. “Tu, suba kaorain, mémé! Da paek ajak, i pekak. Putu sing taén ningeh munyi adané…!! Nyén ané nglekadang, Putu? I Pekak?” Bangras pesan, pesak-pesak raosné mémé ulung uli bibihné. Tiang, tusing masaut. Tiang tusing ngerti. Tiang kalintang tambet. Tiang enu cenik. Jani tiang bingung. Yadiastun tiang tambet. Yadiastun tiang enu cenik. Bisa tiang mapineh. Napi sujati ngaénang tiang tusing dadi ngrasanin tresnané, I Pekak? To nguda sabates paek ajak pekak, tiang tuising dadi. Apa ané makada tiang tusing dadi ngalap tresnané pekak? Tiang sayang ajak pekak. Pekak sayang ajak tiang. Nanging…

21


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

22


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Apa Putu bengongin? Apa kaingetang? Besik ané patut Putu ingetang. Tuah pabesen méménné dogén. Tusing ké inget nyén ané ngedénang, Putu? Tusing ké Putu inget nyén ane ngurus awak, Putuné?” kakéto munyin méméné. Yéning suba buka ento munyiné i mémé, tiang tusing bani masaut. Tiang jani sepi buka majait. Mémé megedi. Tiang tuah kangen ajak tresnané, Pekak. Tiang tusing kangen ajak tresnané, Dadong. Yén tresnané Dadong ajak Pekak, buka gumi kalawan langit. Tresnané Pekak paek. Tresnané Dadong joh. Joh pesan. *** “Éh Cai! Cai, lekad mai satmaka pengusakan idup. Ngusak keluarga. Nirdon pesan icang ngakuin cai cucun, Icangé!!” Tuturé ento stata teka. Teka, teka ngaénang keneh tiangé sakit. Jengah, nusuk atin tiangé kanti ka tengah. Napi pelih tiangé? To nguda tuturné dadong wayah buka kéto? Nyén tusing sakit, baang tutur buka ento? Napiké tiang baburon? Dadong, napi iwang tiangé? “Né gara-gara cai suba! Cai lebihan tekén baburon. Cai tusing ja manusa! Mati énggal suba, cai!” “Sing dadi kéto nyai. Mai aba apiné. To nguda nyai ngaba api gedé kéto?” “Jani suba icang lakar ngisinin keneh, icangé. Suba telah rasa sabar icangé tekén isin umahé ené. Makejang masolah corah. Makejang mabikas baburon!” “Mai aba apiné! Énggalin!!” munyiné Pekak, bangras! Tiang ngintipin uli bolongané cenik. Ditu pekak ajak dadong marebut saling uberin. Apiné gede ngendih ngarab-arab abana baan, I dadong. Pekak nguber. “Kubuné ené suba ngaba neraka! Pokokné kubuné ené harus menyut!!” Dadong sayan paek ajaka kubu, ané ada dorin umahé ento. Kubu cenik maraab barak. Kubu lapuk, ané tusing dadi tiang tawang. Kubu ané tusing dadi tawang apa isiné. Kubu ané tusing baanga tiang nolih, baan i mémé. Patuh buka tusing dadi paek ngajak i pekak.

23


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Diastun ja dadong galak, tolih tiang, jani dadong bisa ngeling. Jani dadong ngeling sigsigan. “Mai aba! Tusing dadi buka kéto!” Jemaka lantas api ané makobaran ngarab-arab, dilimané dadong. Dadong siep. Yéh paninggalané ulung membah. “Tu…Putu! Mai maem malu. Suud maem, masiram laut. Terus sirep. Tusing dadi mirengang anak marebat.” Mémé makaukan uli di sisi. Nundunin rasa mekitan tiangé apang nawang. Apa unduk ané ngaénang pekak ajak dadong marebat. Mémé nawang pekak ajak dadong marebat. Mémé nawang tiang ngintip pekak ajak dadong marebat. Nanging… “Tu…!! Mai naé! Da nyaru bongol?” Pindo ping telu mémé makaukan, tondén masi sautin tiang. Tiang enu, nolih pekak ajak dadong di sisi, marebat. Marebatné suba sayan siep. Sayan degdeg, lantas ilang. “Sing dadi baangin tutur luung? Suba tusing sayang ajak mémé?” “Tiang tusing madaar! Baang tiang makenta. Baang ba tiang mati. Da runguanga tiang, mé.” Sautin masi mémé, diastun ja kenehé sebet. Wiréh mémé lémpas tekén semaya. Semaya lakar ngajak tiang matemu, ajak bapan tiangé. “Tusing dadi ngomong kéto, Tu. Mémé nak sayang ajak, Putu. Yén tusing putu ané lakar nambakin idup méméné buinpidan, sira buin? Sira kal orahin buinpidan nandan mémé ngliwatin jalané madui, ri kala suba tua? Nah, ampakan malu jelanané. Bang malu mémé ka tengah.” “Ngujang mémé ngalih tiang buin? Baang suba tiang dini.” Tusing mrasa, tiang ngeling sigsigan. “Tu…Putu…! Mémé sayang ajak, Putu. Ampakang malu jelananné, mémé lakar ada omongang penting ajak, Putu. Mirib suba galahé, Putu nawang unduk sujatiné,” kéto pangidihné mémé. Tiang mapineh buin. Yén mekelo tiang sebet, sinah mémé lakar sakit ati. Pastika lakar sakit, wiréh walesan tiangé alpaka ajak mémé. Panes abulan, kaapus ujan awai nyanan kenehné mémé.

24


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Kruééét…..!! Munyin jelananné ampakang tiang. “Nah, macelep.” Lantas tiang ngojog pasaréané. Ditu tiang negak. Kenehé enu sebet. “Tu, mirib pelih suba mémé dadi pangantungan Putuné, masasiliban ajak, Putu. Suba roras tiban mémé ngemkem nasib idup méméné ngajak Putu. Mémé jejeh. Apang tusing buka andusé tekepin, sayan mekelo pastika lakar makedus. Satondén andusé tepukin Putu ulian nak lén, suba pantes mémé ané nekedin Putu.” Tiang tusing ada masaut napi-napi. Mémé ngusap-usap sirah tiangé. Sebet tiangé ilang. Tiang mabalik ngelut tekek awakné mémé. Tiang kangen sareng gelutané mémé. Tiang tuah ngelah mémé. Tiang ngelah Pekak, nanging tresnanné mawates. Tiang tuara nué dadong. Sawiréh, dadong tiangé galak. “Tu, da nyen Putu sebet ajak mémé, pekak, turmaning dadong Putuné, yén sagét Putu suba nawang unduk ané sujati engkebang mémé, ajak Putu. Putu pastika tusing lakar precaya tur nerima unduké ené. Mémé tusing nawang masi, napiké Putu lakar gedeg ajak mémé, utawi pekak Putuné,” sambilanga memé ngusapin tundun tiangé. “Mé, gumanti tiang dot tresnané, Bapa. Tiang meled ngrasaang toya pangurip uli bapa. To nguda bapa tusing taén ngalih tiang? Mémé masemaya lakar nekaang I bapa. Mémé stata nyambatang, bapan putuné tusing ja joh. Ngorahang stata paek ajak mémé, ajak tiang. To nguda tusing taén tolih tiang, kénkén gobané bapan tiangé? To nguda tusing taén mai ngalih iraga, mé?” “Tu, apa ané tuturang mémé, tusing ada bogbog tekén, Putu. Mula jani mirib suba gantiné putu nawang. Bapan putunné saja mula tusing joh. Bapan putuné paek disisin putuné, sabilang wai. Nanging…” Peninggalané mémé masawang barak, laut buka gentuh ngencor membah. “Apang tepuk, kema suba ojogin kubu ané maraab barak dorin umahé. Ditu ada gambar bapan Putuné, di betén pasaréané.” Mémé ngeling sigsigan, lantas malaib ngalahin tiang, ané tusing ngerti tekén unduk.

25


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Tusing buin apa ada bakat kenehang. Tiang malaib ngojogin kubuné barak dorin umahé. Disisi ujané bales. Krébék buka nagih nguugang langit. Gentuhé barak, masambehan di natahé. Tiang tusing jejeh. Kenehé sarat, apang tepuk goban bapa ané sanget aptiang, diastun tuah marupa gagambaran. Disubané teked di arep kubuné ento, tiang lantas ngampakang jelananné. Sarat pesan keneh tiangé. Yadiastun bapan tiangé tepuk wantah marupa gagambaran, pastika sida ngubadin rasa kangen, ané ngebekin ulu atin tiangé. Tepuk pasaréané marep kaja. Majalan tiang maekin genahé ento. Sayan paek, sarasa ada lawatné pekak ajak mémé, sakadi anak mamadu smara, masawang di muan tiangé. To nguda pekak ajak mémé? Lantas angkabin tiang betén pasaréané mateteh kayu. Ada gagambaran. Gagambaran ané suba usak. Gagambaran usak, nanging masebeng jaruh. Tolih tiang. Sekenang tiang. Sesedang tiang, apang seken tepuk gagambaran bapan tiangé. Sayan mekelo sayan ngenah. Sayan tinglis. Mara ngenah seken gobané. Kenehé tusing precaya. Gagambarané ento… I Pekak…. Tundun tiangé gisina. “Ento suba ané nadiang Putu,” mémé masambatan.

I.W. Wikana-Seraya I Wayan Wikana embas ring Br. Tinjalas, 30 Juni 1989, mangkin meneng ring Br Bukit Catu Désa Seraya Timur Karangasem. Tamat saking IKIP PGRI Bali Fakuktas Pendidikan Bahasa lan Seni warsa 2011. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti (Bali Post) lan Médiaswari (Pos Bali)

26


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

puisi-puisi indik klungkung 27


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

IB Rai Kelingan

Pralaya

Ri madyaning warsa 1908 Sangkaning momo angkara I Welanda Jagaté mahawinan aru ara Kadi pralaya

Tedung jagaté tan sida kebat Surya, candra kadi tan pa téja Méga ngengkem sabeh Wintang kemukus murub makta cacirén Endih pelung manesin Parajana paling ngaruruh pasayuban Awig tan sida mamargi

Wantah pamedal Agung Sané ajeg makta cihna maka bukti Lan Kertagosa pinaka saksi, yadiastun Tan malih mamidanda sang corah Kanten kadi Béga Duh, Ratu Agung!

28


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

I Nyoman Pica

Sang Sura

Sang suramrihayadnya ring samara Mahyun nihilanganikang parang muka ............................................................... Ngulangunin gagitaané kapireng rikalaning purnama lan tilem ring balé bengongé soring linggayoni genah makélingin kasinatryan mahottama ngunus keris lan tumbak ngabélapati ring jagat lan panjak Iriki ring sawengkon catuspata soring wit waringin ageng ngarembun Sang sura puput lampus Pejah ring rananggana Malarapan saking linggayoni Sang sura sané wus nyunyatmaka ngungsi ngujur Brahmaloka ngujur Wisnuloka matemu ring Ciwaloka

29


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

DG Sayang Putra

Monumén Puputan Klungkung

jumeleg telengin kuta maprabawa abra satria prawira nepak tungtungin lelata

jumujug pangawit baya dedet gulemé ngalikub langit smarapura urip nangkeb krupudan bedil nunggal tri pramana lascarya jeroning arsa ngulati mahardika

jumeleg telengin kuta maprabawa abra kasurat iriki

30


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Satua Bali

pan angklung gadang (2)

31


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Uling sekat ento I Wayan Sebetan tusing pati juari pesu nganggur, dulurin liu anaké pada nyenggakang, kéné sesenggakanné, “Sasukaté ngelah punyan pipis taén ngelek tain cicing.”

N

ah jani buin critaang Pan Angklung Gadang. Suba koné kasuénsuén, lantas ada saya teka ngarahin Pan Angklung Gadang, “Bapa Angklung Gadang, icang mapangarah, buin mani sangkepané di

banjar, apang bapa mungkah utang bapané di banjar. Yén tusing nyidaang mungkah buin mani, umah bapané lakar madep tekén banjaré, salah bapané ban tusing mayah putra duk sangkepané di dua bulan, dadi nikel putra. Buin duk sangkepané né abulan, masih bapa tusing mayah putra, sangkal nikel ina. Bapa mutranin siu dadi jani duang tali, buin mani bapa sengkerné mungkah,” kéto munyin anaké mapangarah, laut magedi. Jani Pan Angklung Gadang buin nuptupang daya, laut ngaukin kurenanné, “Méménné, awaké buin mani lakar nekaang tamiu tegakan duang balé, lakar

32


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

ingu aji nasi, jalan tragiang uli jani, ento kucit nyainé tampah anggon lawar.” Suba koné kéto, lantas Pan Angklung Gadang nyemak blakas, nektek kayu atugel kapindanang tungked miengget tur mapontang-pontang, lantas pulasa aji mangsi, kapontang-pontangin ban kudrang barak muah gadang. Beh, luung pesan paturutan warnanné, tur tenget pagobaan tungkedé ento. Buin maninné palimunan Pan Angklung Gadang nampah lantas nglawar. Kurenanné di paon nyakan laut nglablab jukut. Nah, suba koné tengai, kacrita suba koné suud mlebengan, tur pragat ngadonang lawar, jejeruk, gegecok, jukut, makejang suba pada pragat, lantas Pan Angklung Gadang ngomong tekén kurenanné, “Méménné, né lawaré, wadahin cubek, kema pejang di langgatan paoné! Né nasiné telung sok, kema pejang di langgatan mambengé! Né jukuté pejang di tengah glebegé!” Né jani critaang anaké masangkepan di balé banjaré, suba uling i tuni nuduk putra dedandan, ento suba pragat makejang. Sakéwala jani nu ngrembugang unduk utang Pan Angklung Gadangé, sawiréh jani sengkerné mungkah, lantasan ia tusing ada teka mai masangkepan, “men jalan suba jani kema berenin ajak banjaré ngadep umah Pan Angklung Gadangé.” Déning kéto, makejang adung parembugan krama banjaré, lantas mrérod pada teka kumah Pan Angklung Gadangé. Jero Kelian tanggu malu capatina tekén Pan Angklung Gadang. “Wau rauh nika Jero Kelian, durusang drikaan mlinggih! Niki jero krama banjar wau rauh nika sareng sami? Krama banjar wau rauh nika sareng sami?” Krama banjaré makejang pada masaur, “Inggih, tiang mara teka.” Nah suba koné kéto, lantas Jero Klian nlatarang unduk tekan krama banjaré, “Nah, Bapa Angklung Gadang, Bapa mutranin pipis banjar buatan siu. Sawiréh bapa tusing mayah-mayah putra, jani suba kanti nikel ina, dadi duang tali. Déning né malu umab Bapané anggon Bapa kantab, jani umah Bapané lakar adep icang. Nyén ja pilih tunggal kramané bani meli aji duang tali, ia ngelahang umah Bapané.”

33


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

34


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Mara kéto dingeha pisedek Jero Klian, lantas Pan Angklung Gadang bengong masebeng kangen, tur cengeh-cengeh mangenang lacurné, lantas ia ngomong, “Inggih Jero Klian, tiang nawegang nunas sisip ring jeroné, yéning wantah jeroné lédang, tiang nunas patanggeh asasih kéwanten. Ring sangkepané malih apisan irika tiang naur sami,” kéto pinunas Pan Angklung Gadangé, Jero Klian lantas ngrembugang tekén kramané. Krama banjaré makejang tuara lega. Déning suba tuara kaleganin ban banjaré, Pan Angklung Gadang buin matur tekén Jero Klian, “Inggih Jero Klian, nawegang antosang malih ajebos kéwanten, tiang jagi ngaturin ajengan Jero Klian kalih krama banjaré sami.” Lantas masaut Jero Klian, “To Bapa ngelah nasi tuah awaregan lakar nagih ngingu anak abanjar, sing salah-salah icang ngidihin bapa nasi.” Pan Angklung Gadang masebeng jengah, lantas ngaukin kurenanné, “Méménné, kema jemak pasepané énggalang!” Ngéncolang bangun né luh nyemak pasepan tur suba kejangin api muah bungan asep, lantas enjuhina Pan Angklung Gadang, laut mulihan masaa, ngasepin tungkedé né mapontang. Suba suud ngasepin, lantas tungkedé gogonga ngaba pesu, mirib buka anaké ngogong déwa, lantas ia ngomong tekén kurenanné, “Nah jani yatnain iban nyainé nglungsur paican Ida Batara!” Né jani Pan Angklung Gadang buin mapinunasan, “Inggih Ratu Betara, titiang mamitang ajengan tigang sok.” Lantas slamparanga tungkedé, ngwer, grodag, ulung di langgatan mambengné, nregeng kurenanné menékan ka langgatan tur nuunang nasi telung sok. Lantas duduka tungkedné, tur ia jani nunas lawar, acubék, laut buin slamparanga tungkedné, ngwer, klesok, ulung di langgatan paoné, né luh ngtéplak bangun menékan ka langgatan paonné tur nuunang lawar acubék. Buin Pan Angklung Gadang nuduk tungkedné. Jani nunas jukut apengedangan muah jejeruk tekén gegecok, lantas slamparanga tungkedné. Ngiur, gredag, ulung di glebegné lantas bintit kurenanné nyemak jan lantas menékin glebeg

35


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

tur nuunang jukut, jejeruk muah gegecok. Suba koné pepek pada tragia, laut kagibungang banjaré pada madaar acepokan. Kacrita duk totonan ada anak ané sugih gati bareng ditu masagi, ento madan I Giur ngantiang magegaénan ngotonin pianakné buin limang dina. Dadi prajani I Giur dot tekén tungked Pan Angklung Gadangé. Lantas lemesina Pan Angklung Gadang tagih belina tungkedné aji alaksa, buin unjukunjukina tekén I Giur, kanti aji lebak sepaa, mara baanga tekén Pan Angklung Gadang. Lantas ngéncolang I Giur nyemak pipis, tur suba bayahanga tekén Pan Angklung Gadang. Lantas prajani Pan Angklung Gadang mungkah utangné, di banjar, sangkan buung madep umahné. Tan critanan, gelising satua, suba koné jani gagaénné I Giur. Tamiunné maberéd koné pada teka luh muani liu pesan. Nanging anaké ngopin makejang tusing baanga magarapan nampah, nadian anaké luh-luh, masi tusing baanga nyakan. Kenehné I Giur kumandel pesan tekén tungkedné lakar ngadaang bé, nasi muah jukut. Nah suba koné tengai, jani suba masan anaké madaar, jani I Giur ninggarang kesaktian tungkedné, laut asepina tungkedné tur ngaukin ancangan ajaka adasa né lakar tundéna nuduk nasiné muah lawarné. Lantas I Giur nunas nasi adasa sok, laut nylamparang tungkedné, nguer, krempéng, kaget sembé belah, buin nglantas tungkedné, kena pepéléngan tamiunné, macabcaban mesu getih kanti klenger. Mara jagjagina di langgatan mambengé tekén ancangané, tuara ada bebedag. Buin jani I Giur nylamparang tungkedné ka paon, tur nundén ancanganné nuduk lawar. Ngwer, gdabuag, cubék, payuk, kekeb, onya belah kena tungked. Pagrudug ancangané nyliksik ngalih-alihin lawar, masih tuara nepukin lud sajawining belahan prabot makacakan di paon. Jani buin kaslamparang tungkedné ka glebegé. Dadi buka tujuang ditu singala pianakné I Giur né maotonan. Nguer, klentang, kena numpel tendas pianakné, ngejetjet laut mati.

36


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Tamiunné makejang paklingus tuara baanga nasi, ada nglidkid mulih tusing morahan. I Giur engsek pesan makeneh jani, déning bes kaliunan jani taananga, lén dadi ucapan bané bakat uluk-uluka tekén Pan Angklung Gadang, pipisné bakatanga lebak sepaa. Buin jani ia nekaang tamiu tusing nyidaang maang nasi. Lén prabot-prabot telah belah kena tungked. Jani buin pianak mati mara ukana maotonan. Ento krana puret kenehné I Giur, ngingetang paundukané jani dadi ucapan. Akéto temuna anaké sugih tur demit tan paunduk, buin loba tekén gelah timpal, mabudi magegaénan apang payu, kasugihané tileh, kéné jani tepukin. (puput...)

Catetan: Satua

punika

kaambil

saking

cakepan

Kembang

Rampe

Kasusastraan Bali Purwa (Jilid I) sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa

37


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Artikel

makarya satua cutet mabasa bali punika dangan? I Putu Supartika

38


Suara Saking Bali

D

Édisi LXII | Désémber 2021

aweg puniki, wénten sawitran titiangé sané dados wartawan ngandika sakadi puniki: ngaé berita ento sing saaluh ngaé cerpén basa Bali. Titiang kejut mirengang baosé punika. Sakéwanten

titiang nénten nungkasin indiké punika. Tiang mamilih siep lan mataken ring déwék: aluh ngaé cerpén basa Bali? Napi sané ngawinang titiang nénten nungkasin? Kapertama titiang kantun malajah makarya berita, dadosné titiang ten uning cén sané danganan. Kaping kalih, titiang nénten naanin manggihin kakawian wartawan inucap marupa satua cutet mabasa Bali ring média, ring internét, wiadin ring toko buku. Lan titiang taler nénten naanin manggihin ipun makarya satua cutet rikala titiang sareng ragana. Papineh titiangé taler, nungkasin anak sané nganikaang nyurat satu cutet mabasa Bali punika dangan, nanging nénten naanin makarya satua cutet pastika ipun nénten ja nyak kalah lan pastika ipun pacang nganggep déwékné beneh. Sira sané nyak kalah matungkas mangkin? Titiang raris mataken ring sinalih tunggil wartawan lan pangawi cerpén nasional, Madé Adnyana Olé. Mirengang indiké punika, ragana kedék. Raris asapuniki pinampénnyané: aluhan ngaé berita, buktiné ia sing bisa ngaé cerpén basa Bali. Ragana taler nganikaang makarya satua cutet asiki, abulan durung janten pragat, nanging yening berita arahina prasida makarya lebih kén tigang berita. Madé Sugianto, wartawan, pangawi sastra Bali modéren sané mangkin dados kadés Kukuh taler pateh panampéné sareng Madé Adnyana Olé. Ipun nganikaang danganan rikala makarya berita ketimbang makarya satua cutet mabasa Bali. Ipun taler ngawewehin yéning makarya berita punika tinggal ngolah data sané wénten manados lengkara, sakéwanten yéning makarya satua cutet mangda wénten rasa. Punika taler rikala tiang ngorta sareng Putra Ariawan, pangawi saking Tabanan sané ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé 2015. Putra nganikaang yéning karya sastra sakadi cerpén, nénten prasida

39


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

kabandingang sakadi punika. Mabinayan, yadiastun wénten cerpén sané kaangkat saking berita. Raris titiang inget indiké dumun sakantuné malajah makarya satua cutet, lan kantun magabag-gabagan sakadi mamargi ring tengahing wengi tan pasundih. Titiang nyliksikin saka siki satua cutet kakawian pangawi sénior minakadi Madé Suarsa, IDK Raka Kusuma, Nyoman Manda, Samar Gantang, miwah sané lianan ring internét, koran, utawi cakepannyané lan matakén ring déwék: adi bisa ragana ngaé cerpén? Magutit titiang malajahin sapunapi carané pangawi punika sumangdané bantang satua sané wénten prasida manados satua sané becik tur mapanjang kantos limang halaman utawi nem halaman kertas A4. Usan ngwacén, tiang nyobak makarya ring buku catetan, sakéwanten nénten polih pamargi utawi buntu. Malih tiang nyumunin ngwacén, tur nelebang. Dadosné tiang boya ja ngwacén pinaka hiburan kémanten, nanging ngresepang sapunapi carané sang pangawi punika makarya satua cutet. Yadiastun dagingnyané kangin kauh, sayan makelo tiang prasida makarya satua cutet asiki. Lan tiang malajah nénten ja ajebos. Pateh sakadi pinampéné Madé Sugianto, makarya satua cutet mangda wénten rasa. Lianan ring punika patut taler kawatesin sumangdané satuané nénten kangin kauh lan fokus ring bantang sané kasatuayang. Jakti méweh taler arahina prasida mragatang satua cutet asiki, sajabaning satuané punika sampun puput ring keneh raris kajumunin ngetik. Raris ngenénin indik makarya berita, napiké rimbitan ring makarya satua cutet? Titiang nénten prasida nyawis, bangayang anak lianan sané ngerti indiké punika nyawis.

40


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Satua Cutet

balian kapé

41


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Yén anak sakit, patut ubadang. Ajak ka dokter utawi ka balian. Jani, ngalih dokter aluhan, yén sahihang tekéning ipidan. Yén ipidan, mancan maan dokter, bisa énggalan gelemé ngentah. Jani, tusing buin buka kéto krana suba liu ané mukak pakultas kadokteran. Liu ané demen dadi dokter. Demen nulungin utawi ngubadin anak gelem. Sakéwala, ingetang ngaba pipis. Sinah maguru ubadé énggal seger. Yén sing seger ulian dokter, ajak ka balian. Balian jani masi liu. Ada balian mara mlajah, ada balian kajudi uli kawitanné krana ipidanné ada ané numitis dadi balian siket. Yén sing nyak dadi balian, bisa jiwa pramané bancuta. Ento suba ané jejehina tekén Gedé Indra. Ia nyak dadi balian. Ngiring dadi balian.

IBW Widiasa Kenitén

A

ruh, yén tuturang pajalan idupné magenepan gati. Tusing ada ané masawang putih. Liunan selemné. Ngawitné uli masekolah tusing nyukuh, pragat karauhan dogén di sekolah. Guruné ané kéweh.

Kadénanga baan paplajahanné ngranayang ia karauhan. Mirib tusing? Ia nyidaang nuutin timpalné. Nyén sing inguh bes sesai karauhan. Sabilang karauhan, tunasanga tirtha di kawitanné nyak tegteg kenehné. Bes sesai kakéto, med masi ia masekolah. Tusing nyukuh masekolah, tusing kanti tamat.

42


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Jani, magenti dademenanné, ngalih branangan, ngalih gocékan gagaénné. Pepesan kalah tekén menangné kanti reramané inguh, ngubuh siap sakancan soroh siap. Sakéwala, sabilang peteng ka tongosé tenget. Ia nakti. Ia nyambatang kudang pica kadén suba bakatanga. Ada pica keris, ada pica pis bolong Arjuna, pis bolong Bima, pis bolong Tualen. Ah, makejang dadi akantong alias adepa. “Lakar ngujang munduhang kakéto? Masi tusing ngranayang jit kétél selem.” Ia ngrieng buka anaké rebut nyawan. Tiang mablekis ningehang munyiné. “Pipis bolong apa nyelemang jit kétél? Sajan jelema suba tusing enteg.” Suud nakti, lantas ka kapé. Sabilang anak macunguh paakina. Ada uli Jawa. Ada ngorahang uli Surabaya, ada masi ané putih gading buka salaké klumadin ngaku uli Bandung. Ento koné buduhina gati. Kanti tusing taén nongos jumah. Reramané suba paling kenehné. Bes sentanané tusing nawang awakné padidi. Lantas mumah di kapé buina misi ngekosang anaké totonan. Bapanné suba nawang. Sakéwala, tusing nyidaang mamunyi apa-apa buin. Depinina dogén, mantas astitianga sabilang dina apang slamet idupné. Mula geginan rerama tuah akétoan, ngrastitiang sentanané apang sida nepukin bagia kawekasan. “Dé, mulih, pedalem i mémé pragat nakonang Gedé dogén?” kéto Bapané ngamé-ngamé di gentong yéhé. Yéééééééé, sagét buin maniné nyak teka sentanané. Gigis kendel reramané, Gede Indra ané aptianga lantas nyak teka. Orahina ka paon madaar. Orahina manjus. Orahina ka sanggah muspa. Ia nyak dogén. Sakéwala, muspa tusing nyak. Suba mrasa tekén awakné majalan tusing beneh. “Lakar ngujang ka sanggah yén awaké suba kaliput baan daki. Tusing antes maakin kawitan ané suba ening, i déwék mendut. Dong patuh buka majaguran di cariké. Sinah lakar daki bareng-bareng daki dadiné,” kéto, ia ngrieng padidiana. Sambilanga negak nyiup kopi. “Dé, Bapa matakon. Yén dadi idih suud ja ngideng dogén. Apa té gumanti alih?”

43


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

44


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Ngalih kalegan keneh Pa. Yén jumah, Bapa suba nawang. Uli dija kapa tekanné sagét makita karauhan. Lek jengah sabilang dina jagjagina tekén pisagané. Mirib dadi apa?” “Kadén Gedé nikaina ngiring dadi balian?” “Aruh, tusing nyak dadi balian. Lakar ngujang dadi kakéto. Dokter suba liu. Penyakit suba ada ubadné. Tusing demen dadi kakéto. Yén suba dadi balian sinah lakar liu anaké teka ngidih ubad. Nah yén seger, yén tusing? Sing lek nyuang aba-abaan anaké. Anak sakit lantas iraga bareng nyakitin.” “Ento saja, sakéwala Gedé masi apang nawang. Yén sing nyak ngiring bisa kabencana. Bapa tusing nyak Gedé buka kéto. Bapa meled Gedé apang sekenseken bisa mapitulung tekén anak sakit. Tusing nyakitin anak sakit. Ento pajalanné ané melah.” Tusing masi Gedé Indra nyak nuutang munyin reramané. Buin jebosné sagét hapéné mamunyi ngorahina apang énggal-énggal ka kosan. Énggalan ilang tekén bakat tolih. Macuet magedi. Bapané kituk-kituk.tusing bisa mamunyi apabuin. Mirib suba pailehan karma adanné. Sagét buin telunné mulih. Tegakanga reramané. “Pa kéto masi Mémé. Jani, ngidih tulung, ajak ja ka gria.” “Lakar ngujang ka gria?” “Lakar mawinten.” “Dadi mawinten?” “Dibi petengé ada anak lingsir nekain. Pangandikané seken pasaja. “Yén buin mani, enu masolah buka kéné. Apa katagih, idup apa mati? Anaké ento saru ngenahné. Rawéné lantang buka ngenteg ka pratiwi. Mawastra putih sentak. Matéja galang ngluntang, kanti ulap.” “Apa orahina?” “Apa lénan, apang nyak dadi balian. Yén sing nyak, mati , Pa. Tiang tusing nyak mati. Bapa masi kéto, sinah meled nglah sentana apang lanus kanti kawekas.”

45


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Saja pesan ento, Dé. Ipidan di karangé dini anak ada ané dadi balian. Ento ada tetamian telung cakep. Bapa tuah maan orta. Koné cakepanné ento, kawitan Gedéné ané ngardi. Bapa tusing bani mukak. Mantas mantenin dogén di Saraswatiné. Madak apang tusing bubukan amah nget-nget.” “Ené suba ané jejehin, Pa. Tusing bisa mamaca Bali. Apa lantas kasambatang? Malah pesan sabilang guruné ngajahin mabasa Bali pragat kagedinin. Jani, suba kena karmaphalané. Nyén lantas takonin?” “Méméné takonin. I Mémé bisa maca Bali.” “Sedeng melaha. Sakéwala, tunasang malu tiang pabersihan apang tusing tulah.” Kendel pesan reramané mara sentanané nyak buka kéto. Prajani tangkil ka Gria. “Ratu Prandha Gdé. Puniki sentanan titiangé mamanah mawinten.” Prandha Gdé nelektekang Gedé Indra. “Ané ngawakin, tosan balian. Melahang aba-abaanné. Eda pepes pesu. Yén suba mawinten eda pepes ngalih ané boya-boya apang tusing cemer aksarané di awaké apang melah enten aksarané, dadi matéja buka inten.” “Kénkén Dé, nyidaang lakar ngiringang pangandikan Prandha Gdé?” Ia tusing masaut, busan-busan hapené mamunyi. Mara sledétina ngenah Mbak Yu uli Bandung nélpun.

IBW Widiasa Kenitén embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga, Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.

46


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

puisi-puisi déwa semara asmara 47


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Kasambet

Tresna matilar Semaya luntur Tindaké ulah gangsar Sing tawang kesasar Nyama payu ngedamprat Nguélin Nyacadin Awanan wacanané maparikosa Barak Mrekak

Surya Sasangka Semara, 2020

48


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Kabancut

Kita wwang ririh Nyapa kadi aku Satmaka teher nglintaning sagara jimbar Mapi-mapi sida digjaya, sayuakti Dursila baya mithya Wacana aken nanging maya-maya Galak gelur-gelur buka cicing borosan Aaaaaahggg…! Nirdon kita mareng pitra Langgana baan tutur piwal momo angkara Sing tau doh mrtyu jaga-jaga Hréswa yusa ngeret Rah adres Ingetang! Ingetang! Wanén tekéning aku Prana pegat Sentana pegat Arta pegat Pegat pangurip kabéh Bancut jiwa pramana!!!

Surya Sasangka Semara, 2020

49


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Ngroda

Panes tangkahé Barak penyingakané Makatug ketug papusuhé Angseg-angseg angkihané Gretenan giginé Né madan kroda Liu anak kroda Magenep ané makada Ada ulian pisuna Ada ulian pisuha Ada ulian sepékanga Sing dadi lémpasang Ada di angga sarirané Buka api morbor di pahumané Ané sakalan-kalan mralina Ané ngranayang mamisuh Ané ngranayang mamusuh Ané ngranayang nyakit Ané ngranayang mati

Surya Sasangka Semara, 2020

50


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Lacur Dadi pamunyi di pisaga Ulian tuara ngelah apa Sing nyama Sing pisaga Onyang pada mamisuh Sing karasa sakité nganti papusuh Sing bina kadi cicing geruh Kaulah sakita-kita keneh ané ngulah Kalempag Katemah Kacakcak Kadirasa nista kalaran-laran unduké kéto Waluya karpété di pemesu jelanané kajejek Nganti dekdek-ludek Lacuré sing maan tongos Apabuin arta brana Setata ngasor Setata lara Ané sugih kadi raja Apa tuturé dadi gugu Sasai kagugu Sing tawanga mapi-mapi tau Ané lacuré setata pelih Tuturé bisa dadi wisa Pelih baan nutur bisa kadamprat

Surya Sasangka Semara, 2020

51


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Singgasana Mas

Kali samhara yuga Yuga kapetengan ngaé buduh Ngembasang wong wong corah Ngadokang pipis Ngadokang daya linyok Miratin pici pici alit Tan bina lintahé momo manyoyot rah

Yugané polo-polo mabading Beneh dadi pelih Pelih dadi beneh Ané sugih mokoh Ané lacur kiris Kirig kirig makirig katundung

Makejang sarwa pipis Pipis dadi tanah Tanah dadi pipis Pangan dadi pipis Pipis dadi pangan Pipis dadi wadon Wadon dadi pipis

Sedih kingking Hyang Mami Yadin sami luntang-lantung Kedék-kedék bhuta pisaca di tanggun gumi

52


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Saling silap Saling caplok Luh muani nguber emas slaka Mengkeb-mengkeb, mamaling

Onyang marebut dadi raja Boya mawatek déwa Nanging matemahan pisaca Panjak-panjaké pisaca Mamahané pipis Kiris, kiris Blabur

Surya Sasangka Semara, 2020

53


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Satua Cutet

tunangan

54


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Girang nyingakin yén suba marérod ajaka dadua, mula sakadi Ratih lan Samara, solah lan parilaksana nganutin ané madan sesana, dabdab baan mamunyi, alus baan paras miwah demen masih manyama braya, kanti sakancan anak ané ajaka nau tur makita sabilang wai bareng tekén Luh Panti lan Putu Adi.

Kadék Arya Darsana

L

uh Panti sareng Putu Adi suba paak saking dumun, daweg I Luh Panti dados mahasisya. Ia sasai bareng-bareng ngamargiang swadharma napi malih wénten parikrama, galah punika sané mula

kaarepangnyané mangdané polih kacunduk yadiastun wantah nyidayang mabaosan manten, nanging ento suba ngaranayang timpal-timpalné iri baan adungné punika. Polih baosanga sampun matunangan I Luh Panti tekén Putu Adi ajak timpalné kanti angob pituduh lan sasimbingnyané, napi mawinan sakadi punika, napi punika sané kabaosang “gosip” nénten ja ngawag timpalné mamunyi, duaning solah miwah parilaksana ia ajaka dadua suba cingakina nyiriang sakadi anak sané sampun matunangan. Luh Panti sareng Putu Adi tusing ja éngal-énggalan lakar matunangan, duaning ia nyingakin galah sané becik ngenehang masih saja tusing ia ajak dadua seken tekén samaya, mangdané nénten ja sawates munyi manten, mangdané wénten cihna ia ngamargiang tresna. Sampun mawasta sué ngamargiang pendekatan nuju rahina Valentiné Luh Panti sareng Putu Adi malali ka pasisi ajaka dadua masambilan ngalimurang manah, ditu lantas ia ngadungang rasa lan pikayun sané jagi ngamargiang tresna. Rasa bangga nimpalin kenehné ajaka dadua sangkaning ia suba nyidayang matunangan.

55


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

Tan sida baan maosang, tan sida baan ngenehang, sasukat ia matunanan ritatkala ngamargiang swadharma miwah ngamargiang parikrama saian nincap punika duaning ia sasai marérod bareng-bareng ajaka dadua, rasa bagia satata manimpalin manah Luh Panti lan Putu adi. Luh Panti sareng Putu Adi sané pateh kari ngamargiang swadharma dados mahasisya, punika tusing ja sebet baan maosang yadiastun Luh Panti dumunan tamat ring Perguruan Tinggi nanging Putu Adi kari ngamargiang swadarma

56


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

dados mahasisya semester tiga sané silih sinunggil Perguruan Tinggi ring Buléléng. Sausan tamat ia gangsar pisan ngarereh karya, sasukat makarya punika ia nénten nyidayang sesai matemu ajak tunangané nanging tresnané ipun tetep mamargi, yéning sakadi mangkin chating ring WhatsApp, nelpon miwah vidio call punika sasian kanggén ngubadin isengné. Ritatkala wénten galah sané lebihan ditu mara ia nyempatang raga mangdané polih matemu ajak tunangané. Sasampuné matemu sareng tunangané saget suba tusing cara biasané. Luh Panti ngarasayang ada ané malénan sagétan makadua bengang-bengong tusing pesu saut. Makadua cara badogol. Makadua nguntul tanah mabalih abu ané kaberanga tekén angin. “Hmmm Bli… tiang masih tusing ngerti tekén unduké ané jani,” kéto Luh Panti makaengan. Luh Panti makeneh dumadak ja tresnaé tusing cara kéné. Dumun iraga satata adung pakedék pakenyum, pedih ritatkala nemu pikobet, ngeling yéning suba tusing nyidayang nanggehang sebet, suka, duka, lara, pati karasa suba ngidayang liwatin iraga. “Nah yén kéto Luh, bli ngidih pelih ngaénang iraga buka kéné. Nah Luh dadiké Bli matakon tekén I Luh, tuturang apa ané ngaranayang unduké buka Janiné?” Sambilang nlektekang paningalané Luh Panti. “Duuuh Bli sampunang ngaraos sakadi punika, Bli tan wénten kaiwangan sareng tiang, tiang puniki sujatiné ngaturang suksama tekén Bli sawiréh sampun dabdab nasarin tiang, sampun prasida nerima jelé melah lan kakirangan tiang, sai ngorain yéning tiang wénten kaiwangan. Nanging sané pedih tiang ngorahang sasukat mangkin makarya tiang saian kenjel tur galahé masandekan punika kaanggén ngaryanin karya sané patut kakaryanin. Ampurayang déwék tiang sané tan prasida masadu ajeng miwah sai matemu Bli,” cawis Luh Panti sambilanga ngisiang limané Putu Adi.

57


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Nggih yéning sakadi punika bli ngerti tekén unduk adi. Nanging élingang tekéning samaya iraga dumun, sakadi napi pamargi tresna iraga élingang manten magatra duaning nika pinaka benang sané ngaé tetep majalaran sakadi baos sané sampun lintang dumadak tresna iraga tan sakadi unduk puniki mangdané tetep ngalantur sakadi sané kaaptiang,” Putu Adi nimpalin. Sausan matemu punika rasa lega kenehné I Putu Adi duaning ia sampun polih masatua sareng Luh Panti, nanging jelé baan ngorahang di kenehné enu masih ada ané makada ngaé matanggu di kenehné. Ané makada punika nénten lianan wantah tresnané kapining Luh Panti. Kénkén ja lakar pajalan tresnané, matuuh lantang ja apaké lakaran cutet. Tan ja kanti dawa satauné I Luh Panti ngajak Putu Adi, napi sané dadosanga pikobet sareng Putu Adi saian nepén duaning Luh Panti sakadi ngelidin Putu Adi, mula manis bibihé mamunyi dugas matemu sareng Putu Adi, mula polos sebengné Luh Panti dugas ngorahang satya lakar masamaya tekéning Putu Adi, polos ngorahang maimbuh ngacepang tresnané puniki mangda ngalantur tur matuuh lantang. Nanging sebet yéning tuturang, Putu Adi maan orta sané boya kakenehang uli timpalné ané maadan Gilik, Luh Panti kapituduh madué anak muani lén, sangkaning I Gilik puniki nepukin tunangané Putu Adi puniki mafoto bareng ngajak anak muani di Facebook ané ngaranayang ia percaya krana misi saling gisi lan saling gelut punika ané édéngine fotoné ento ka Putu adi tekén I Gilik. Miiiih… prejani kebus tangkahné Putu Adi sausan nyingakin fotoné ento. Runtag bayuné Putu Adi, sarasa idup tan paguna, sakadi jadma sané keni pastu, napi puniki kabaosang karma, napi puniki sané ngaranayang iraga mangda mabinayan. Yéning sakadi puniki polah palih pamargi trenané ipun lascarya. Yadiastun ja tusing nyidayang masikian sareng Luh Panti, polih matunangan ngajak Luh Panti dogén ia suba marasa bangga duaning Luh Panti anak luh jegég putih kedas, sakancan anak muani maekin ngajakin matunangan krana ia polos.

58


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Aget masi ada I Gilik ané sai nabdabin Putu Adi, mangdané ia tusing nyemak gaé ané tidong-tidong. “Ampura yéning tiang sané ngaranayang pejalan tresnan Putu sakadi puniki. Pedih seken pedih tiang nyambatang undukné ento ka Putu, yéning tan sakadi punika tiang masatua ngajak Putu buin nyangetang sebet tiangé nyingakin timpal pedidi mitraina tekén anak muani ané tusing nawang unduk.” “Tu… da malu masumangsaya buka kéto, lan tegarang jani alihin apa ané makada Luh Panti mafoto ngajak anak muani lénan,” pidabdab Gilik tekén Putu Adi. “Kal alihin cara kénkén buin Lik, suba ja ia nyemak gaé ané kéto kan suba tusing rungu dadiné kén raga.” “Nah apangné maan masekenan tekén Luh Panti saja tusing ia buka kéto.” “Duuh Gilik, bang suba ia kéto asalké tusing di arepé tepukin,” saut Putu Adi ané karasa tusing buin rungu tekén Luh Panti. “Cai tusing dadi kéto ngomong, kondén karuan pelih benehné ia buka kéto cai nak suba ngénggalang dogén tusing rungu,” bangras pasautné Gilik. “Lik… yén dadiké orahang raga nak tusing nu demen tekén Luh Panti, krana demen ragané tuah ngajak Gilik. Raga tresna ajak Gilik,” ucap Putu Adi tekén Gilik. Gilik makesiab. Putu Adi makenyem tur ngembel liman I Giliké. Makadua saling tolih. Laut….

Kadék Arya Darsana, mahasiswa ring STAHN Mpu Kuturan Singaraja

59


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

puisi-puisi komang sujana 60


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Suksma Guru

Sangkaning tuhu manah guru Ngicénin sesuluh ri kala kapetengan Ngajahin titiang sakancan pangweruh Panuntun nyujuh kasujatian urip

Sangkaning tuhu manah guru Mawastu titiang uning ring indik Anggén ngruruh pangupa jiwa Sida maguna ring jagat pada

Sangkaning tuhu manah titiang Éling ring sakancan pituduh guru Ten sida ngwales antuk arta brana

Sangkaning tuhu manah titiang Ngaturang suksma pangacep pangastiti Dumogi rahayu, Guru

(Ki Jugul, Hardiknas 2021)

61


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Gelis Ical Ten Mawali

Malané sakti ten sida kaaksi Sakancan jagat nglimbak ten kadi-kadi Kantos ngawinang kabrebehan gumi Ten sida nambakin pinungkan gumi Wénten sané ten papakéring Campah ten ngétang grubug gering Ri sampuné metu manah paling Ten pariwangdé katibénin ling

Pinungkan gumi kalintang sakti Tan ambat-ambat gumanti ngawé pati Jadmané akéh mati ten patepi Pinungkan gumi cihna jagat kali

Gering pakéling Sang Hyang Uning Trikayané mangda nirmala ning

Sangkaning éling ning ngastiti Subakti ring Ida Hyang Widi Uripé lantang landuh sané kaapti Dumogi gelis ical ten mawali

(Ki Jugul)

62


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Malajah di Jumah

Guminé jani suba wayah Koronané ngaé makejang benyah Pamerintahé ngaptiang apang ngoyong jumah Tusing dadi makumpulan malali ganjah Murid-muridé masi tusing dadi ka sekolah Makejang malajah uli jumah Malajah jumah tusing dadi kapah-kapah Apa buin misi matabuh piwal ngéndah Tetujoné apang maan nilai melah Ngoyong jumah selegang malajah

(Ki Jugul)

Komang Sujana (Ki Jugul) makarya dados guru Bahasa Bali ring Buléléng.

63


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Satua Masambung

mlancaran ka sasak (7)

64


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Aduh, né mara ja luih, anaké istri né! Nyang umedang Ida sing sangsaya tekén iraga. Jeg ica Ida ngega i déwék, ngandikaang i déwék milu dini dadi akamar, yan adukanga tekén Widiné, kénkén ja dadin Idané. Baana luih kayunida, Ida masih nyengguhang keneh i déwéké buka kéto jenenga. Sajaan Ajinida ngawasin iraga aji kayun luih. I déwék paraksainida masa iraga.... Yan né jani paksa ilangang angasé apa orahanga déwéké? Jelma?”

Gdé Srawana

I

pun mahakang raris nyongkok ring tebénan ranjangé, tur patelanan pisan ipun ngedeng koperna. “Aruh, data nyen kenehang.” Asapunika malih ngarumun ipun manahné.

“Paingenan buka senggak anaké, maikut ja dongkangé, matemu ja iraga. Bes angker saja aling-alingé nambakin sih iragané; api sing not aling-alingé, kukuh baana nguangun tekén kramané di Bali. Ya sing ada, ya ada; nget iraga di Bali

65


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

dadi jelma, katut sih masi kakuwub baan krama... Aruh, buduh ja i déwék, data bakat kencanin...” Malih ipun matatenggeng nuju jlanané, ngampakkang taler telanang ipun pisan-pisan, manahnya mangda tan matangi I Dayu, nanging ta buncul taler! Dayu Priya sagét matangi, kenyem Ida nyingak anaké muani bajang punika mataténggéng mangda tan ngijo-ijo sirep Ida. Nanging angan abuku Ida tan medal pangandika, gumanti Ida nyingak kéwanten tingkahnya ngampak jlanan patelanan pisan. Saget Ida nyingak I Sari makasur ring betén ranjangida; panjeroanida kantun bungkut masaput antuk saput I Madéné. Ida macingakan ka bucu ring pecak genah I Madéné masaré, cingakida wantah tikeh ring mantel kéwanten. “Bé, ngudiang ja masilur I Madé ajaka I Sari?” Sapunika Ida ring pakayunan, nangingké akikit tan ja selang, tan sumangsaya kayunida wantah angeb kéwanten. Nanging ring kawitan indiké tan pisan Ida pawikan, katungkul Ida deris-deris kadalon jantos semeng sirep, tan méha Ida ring kakencan I Madé ring I Luh Sariné. Panjeroanida wénten sawatara pukul solas, jag kebus ipun magagetoran. Ipun tan purun nanginin gustinnya, ngringking ipun padéwékan tur aduh-aduh, nangingké telanan pisan. I Madé wau pisan ipun nyrepjep, kadi sawat piragin ipun anak nduwuh, raris malih ipun enten. Wau sinah antuknya Ni Luh Sari nduwuh, raris nyagjagipun tur matakén makisi-kisi. “Adi! Adi, aduh-aduh adi, Luh?” “Tendas tiangé sakit, pesan Beli Madé! Kebus teka awak tiangé.” “Men kénkénang beli jani, Luh? Beli ngaba sing ubad, belog aajaan, adi sing mabekel teka ubad? I Dayu makta Ida, Luh?” “Makta Ida, tiang menpen ubadé di koperidané.” “Nah, beli nyemak...... ah, buung suba! Lek atine ngebur koperidané, yan tondén Ida lugra....... Nah, anti ajahan dogén, Luh, nah!”

66


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Wayan Jengki Sunarta 67


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Ipun raris mesuang tur nyorjor ka kamar mandoré. Ngatuju kantun mampakan jelanan kamarnya, tur kari ipun granggang-grenggeng sareng timpalnya. “Pak, Pak! Barangkali ada obat sakit kepala, Pak?” “Siapa? O, Tuan? Obat? Wah, orang jauh dari kota selamanya saya simpan obat. Saya kira tinggal ada.... Aa, inilah, aspirin?” “Ya, jika ada dua biji.” “Sayang, tinggal hanya sebiji.......” “Ya, apa boleh buat....... Ini. Pak, pembelinya.” “Sudah, sudah, Tuan! Tak usah Tuan bayar, masak aspirin sebiji saya jual. Nyonya sakit?” “Terima kasih, Pak.” I Madé tan ja nyaurin patakénnya, nakénang “Nyonya sakit!” Wau makaon I Madé, rupa tan pacang kapireng antuk ipun, mandoré magegonjakan malih sareng timpalipun. “Gela deke, nganten anyar, sing wedok lara....” I Madé ngambil toya alumur tur ipun ngelus sandalnya mangda tan matangi I Dayu. “Ne, Luh, kanggoang abesik!” “Napi? Ubad napi Beli Madé? Mimi, pahit nyen?” “Nah, té! Da anaké kéto, Luh, di padésaan. Lawanin anaké pang énggal seger!” “Aruh yan tawangan kéné sing milu apa tiang.” “Nah, daar malu ubadé! Yan tawangan kéné... sing I Raka ajak ukana, oo, Luh?” I Luh ten durus ngembil lumuré, jeg kaplakipun pahan I Madéné. “Jail, Beli Madé. Tresna awor jail, suba kéné timpalé eda ja kayuna ngulgul.” “Nah té, Luh dahar malu nyanan alihanga......”

68


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Mimi, Beli Madé, mai suba aba...... kalin tiang.” Telas sampun tambané inem ipun. “Aruh, Beli Madé, tendas tiangé buka empug asanné.” “Pecik-pecikang, Luh? Nyak beli. Aruh awak dengel né gelem.” “Da ja jail! Aduuuh, makebetan asanné...... Téhé nang ja Beli Madéééé!” I Madé mecik-mecik sirah I Luh Sariné. Jidat ipun kebus beeng. “Méh, basang tiangé, tawang Beli Madé. I Raka malah-melah polonne...” “Yé, apa rawesné I Luh, adi mamisuh. adi?” “Men, tiang gelem, beli mecik-mecik tendas tiangé. I Raka jumah méh mabalih arja, méh di dagang makenyar-makenyir.” “Bé, nguda kéto, I Luh! Nengil té! Siep té! Gelengang matahanan dogén. Data né rembag. Da nyulubin langkang kagelan. Cara dija ento Luh, polonné?” “Cara dija nyak sing.” “Iiiii, to, banggi, I Luh.” I Luh kedék, I Madé sareng kenyem. “Aruh, da pedih nggih Beli Madé, buduh baana sakit pesan teka tendas tiangé. Nguda ten melurang ubadé?” “Ndén anaké malu.” Jantos oyog-oyog I Madé nehen-nehen sirah I Luhé, wénten malih dasa menitnya pakrining peluhipun I Luh Sari ring jidatnya. “Nah, jani, nyak pesu peluh, ndén té Luh. Saput beliné anggon, gemes, Luh?” “Beli napi kanggén?” “Ento beli ngaba mantel. Nah, ento kasuré Luh suba nganggon, bangunang ragané malu, gosonganga ja. Nah, kéto ya....! Nah né kasuré Luh ja nyaréin, beli medemin tikehé.” “Mimi, ten, Beli Madé nyak sing tiang kénten, beli matikeh akebis, tiang... aduuuuuh,” I Luh ngarang sirahnya, paélénganipuné tahen ipun.

69


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Nah té, Luh. Melah ja keneh beliné makasur Luh gelem, nyen isepa tekén seméné.” “Aduh, Beli Madé, adi tresna pesan ja beli...” “Apa? Nyen kalih I Raka katundén mai. Nah, né galeng gulingé kanggoang jangkutin.....” “Data rawesang beli, mimi..... peluh tiangé. Kramana? Mati teka tiang, sing, Beli Madé?” “Da sih tidong-tidong rawesanga. Nah, dong masaré, saputina ja.” “I Luh raris ngebah, nyingkrung, tur kasaputin antuk I Madé. “Buin tehen-tehen, Luh?” “Ten, suud ja, Beli Madé. Idongan nyak mangkin I Raka melah-melah ja jumah, iraga kéné dini.....” “Dayanin iseng suba..... ortain san ia, Luh?” I Luh kedék, “Pin ja tiang bangka, I Raka musti....” “Bé matantu Luh ajak ia?” “Yé, Beli Madé nagih ngalih rusia, kadong ja matantu nguda......?” “Nguda nyen beli madelokan kayangé masakapan ajak ia. Nah té, buin pidan kencanang ento, Luh. Nyak melahan asanné?” “Peluh tiang makocogan. Mimi, dija ya anduk tiangé? Di koperé cenik ituni nu, kayun beli ngambil, Beli Madé?” “Di koperé cenik ituni, Luh?” “Nggih......” “Né, né, Luh. Nah, pulesang suba ragané!” \ Wénten malih limolas menit I Luh kantun kijap kijap nyusutin peluhnya makocogan raris ipun ngidem ngraris pules. I Madé ngukup luluh ai tikehé, kedék ipun, “Anak ayu ento di ranjangé nadiang i déwék panjak, pangempu anaké dengel né nadiang i déwék juru rawat.” Ngrikgik ipun malih kedék.

70


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Wénten malih atengah jam kelik-kelik paningalannya, klesah-klesih ipun, bading kauh tidong, bading kangin boya, irika ipun ring anaké istri di ranjangé tur ring I Luh Sari, makakalih tis sirep, pules. Pamuput ngidem ipun tur ngengkis angkihannya.... jantos bénjangnya semeng. Kantun ruput ipun pinih rihina bangun. I Madé nénténg koper, baktan ipun ka kamaré ring samping telagané genah anak masileman, irika ipun masalin tur malih ajahannya macebur ipun ring telagané, masileman, nglelangi, macimplungan néwék. “Pagi-pagi sekali, Tuan!” Asapunika piranginipun mandoré mapajar. “Ya, Pak. Énak pagi-pagi mandi, saya harus bayar lagi jika mandi di sini?” “Setali, Tuan! Tarip tetap.” Malih I Madé nyilem, krabak-krubuk. Mandoré makaon ka dapur pacang ngragiang tamiunipuné kopi. Wau I Madé makaon, I Dayu tedun saking ranjang punika, raris nyorjor ring genah I Luh Sariné nyingkrung tur cunguhipuné pecik-pecik ida; kadung sampun tama Ida asapunika. Yéning rihinan Ida matangi ring panjeroanida, jag pecikida cunguh Ni Sariné. Sané sampun-sampun gresiah bangun I Luh yan sampun marasa cunguhipun kapecik. Nanging mangkin tan wénten ipun enten, raris makayun ngamalihin I Dayu sambil Ida ica. “Adi tumbén ketil I Luh bangun.” (masambung.....)

71


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Satua Cutet

carik

72


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Ngatiban ping dua mara Wayan Kévin ngidaang nengokin pekakné dinuju rahinan Galungan buka kéné. Pekakné tuah idup padidian di Désa Tegallinggah, betén bukité.

Luh Komang Galuh Somia Antari

B

apa lan méméné Wayan Kévin uling mara ngantén suba merantau ka kota ngalih pangupa jiwa. Miribang yén dadi petani nuutin pajalané I Pekak sinah sing lakar ngidaang maju idupé, tuah

amonéan dogén, kéto bapané pepes nuturin. Wayan Kévin lekad di kota, yadiastun kaadanin anak kota, nanging sujatiné ia demenan ngoyong di désa. Di Désa Tegallinggah dini nu asri. Nu liu ada carik, tukad, lan tegalan. Tusing cara di kota, makejang ané katolih tuah beton. Andus tekéning buk sliwarsliwer makupuk di jalané, sarasa ngaé seret rikala maangkihan. Ulian tresnané Wayan Kévin tekén désa asal mémé bapané, sabilang ia mulih pastika ia ngajakin pekakné ngalilingin désa. Majalan Wayan Kévin ngajak dadua tekén pekakné. Liang pesan kenehné jani, makejang serasa sebeté ilang ulian sasolahan padiné gading ngelilain cita. Capungé dini pakeberber ngimbang. Anginé kesir kesir menyisir, tusing cara di kota setata kebus ongkeb yadiapin suba nganggo AC. Tukad-tukad cenik masih nu liu ada. Di désané ené carik lan tegal nu liu, yadiastun buka orta pekakné sabilang a sasih ada dogén anaké ané ngadep carikné.

73


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Yan, tolih to tukadé di tebén.” Pekakné nujuang tukad ané ngericik di betén. “Nggih Pekak,” Wayan Kévin nolih ka tukadé. “Ipidan dugasé pekak nu cenik, pepes pekak kayeh ditu, maserod-serodan ngajak timpal-timpal. Yén basangé seduk, jeg lasia ngejuk bé ditu. Gedé-gedé pesan bé ané bakatang. Nanging jani suba malénan, yéh tukadé ngangsan puek, ngangsan nyat. Bé jani suba kéweh ngalih,” pekakné macerita. “Liang sajan asané idup ipidan. Saja Pekak, jani suba kéweh ngalih tongos ané nu asri. Né nu aget tukadé nu misi yéh yadiastun cenik ngericik.” “Jani guminé suba ngangsan wayah Yan, nanging manusané mebading ngangsan cara nak cenik. Apa-apa nagih kaayahin olih Ibu Pertiwi,” tutur i pekak. “Saja to Pekak,” saut Wayan Kévin. Munyin pekakné ento mula patut tekén apa ané tepukina jani. “Yan, mai majalan ka carik pekak, jani nak masan padiné suba gading, luung asananga nganggur ditu.” Neked di carikné i pekak, Wayan Kévin negak di kubu-kubuané. Toliha ada cara muncuk pelinggih di duri punyan-punyananné. “Pekak, tongos apa to di bucu kangin? Adi tumbén Wayan nolih, cara pura asananga?” Wayan Kévin matakon. “To pura orahanga jak anaké dini Pura Jro Ketut, suba uling ipidan majujuk, uling pekakné pekak suba ada. Sing tawang masih kénkén undukné purané ento jujukanga di bucu mengkeb kéto. Ditu kramané pada nunas apang setata rahayu, apang hasil manyiné setata melah tur meliyah Yan, tusing alih bikul, kedis utawi wereng.” “Ooo kéto, buin pidan ajak Wayan maturan kemu nah Pekak.” I pekak anggut-anggut. “Yan, tolih ja ento, villa-villané sabilang ngatiban ngangsan ngaliunang. Anaké jani suba sing makita nyemak gaé madaki-daki

74


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

dadi petani, makejang ngadep carikné. Pianakné jani pada ka kota ngalih gaé ngindengang turis,” tutur i pekak buin. Ningehang satuané i pekak, sebet kenehné. Marasa déwékné patuh cara anak-anaké ané raosanga tekén I Pekak. Mapineh ia di keneh, jani patut déwékné ané ngajegang ibu pertiwiné ené. Yén telah makejang carik lan tegalané maadep, ija lakar ngalih baas anggon isin basang buin mani? “Mai Yan, mulih jani. Suba sanje guminé,” I Pekak ngorain Wayan Kévin mulih. Majalan Wayan Kévin ngajak pekakné mulih. Sambilanga majalan buin ia makenéh. Kénkén ya penadiné yén makejang anaké di Désa Tegallinggah tusing ada nyak buin nyemak gaé dadi petani. Ia makeneh kénkén dadiné yén telah makejang cariké ené dadi beton. Ija buin ia bisa ningalin solah-solahan padiné gading? Dija ia bisa buin ningalin pakeberber capungé ngimbang? Di tengah margané sagét mapapasan Wayan Kévin ngajak Pan Ruta, pisagané samping umah pekakné. “Yéé.. Wayan, pidan mulih, Yan?” Pan Ruta matakon. “Ibi sanja, Pa,” saut Wayan Kévin. “Hébat jani Wayan, suba dadi dokter di kota,” raos Pan Ruta. Wayan Kévin wantah mekenyem dogén. “Nah, bapa kemu malu nah. Énggal-énggalan né, oraanga ada turis ané lakar meli cariké,” Pan Ruta mapamit lantas majalan gagésonan. “Tolih to Yan, anaké jani tusing ada buin ané makita dadi petani, nabdabin carik,” raos I Pekak. *** Tusing marasa suba sagét neked di jumah pekakné. Ditu mémé bapané suba negak di sakepaté ngantiang ia, ngajak bapak-bapak makumis tipis, nganggo baju keméja putih madasi. “Kija dogén, Yan?” bapané nakonin. “Né, mara keliling-keliling ngajak i pekak,” saut Wayan Kévin.

75


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

76


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Ooo kadén kija.” “Bapa, né ada Mas Jaka. Mas Jaka ené lakar ngaé villa méwah dini ngajak turis uling Belanda, ia lakar meli carik Bapané makejang,” kéto Bapané Wayan Kévin ngaraos tekén i pekak. “Béh sing, bapa sing lakar ngadep carik,” saut i pekak sinteg. “Pa, Mas Jaka ené lakar mayah carik Bapané mael. Jeg adep suba, Pa masih cariké sing ngasilang padi amoncén. Adékan jeg adep jani,” buin Bapané Wayan Kévin nimpalin. “Ba oraang tusing. Bapa sing lakar ngadep carik. Ditu di carik bapa ada pura tua, Pura Jro Ketut. Purané ento warisan leluhur desané ené. Bapa sing nyak nyanan kena pastu ulian Ida sané kasungsung ditu menggah,” suud ngaraos kéto ngadébras i pekak macelup ka jumaan umah. “Pura né to gaénang banten pralina gén pragat suba. Adep gén carik Bapané,” i bapa nguber i pekak. Wayan Kévin ngisi liman bapané apang tusing nogdog pintu jumaané i pekak. “Bapa eda paksana i pekak, pekak sing lakar nyak ngadep carikné krana ditu ada pura tua, sing dadi asal pralina,” Wayan Kévin melanin pekakné. Ia sujatiné makita masuang makejang isin kenehné nanging ia takut-takut bani. Telebanga kenehné. Buung bibihné makemélan. Buung masih i bapa nogdog jumaané i pekak. *** Sing madaya mara nem sasih dugas Galungané Wayan Kévin nengokin pekakné, jani sagét i pekak suba sing ada. Wayan Kévin suba mulih ka Désa Tegallinggah. Dinané i pekak kaabénang suba ngangsan paek. Tongosina layon pekakné. Tlektekanga. Inget ia tekén raos pekakné. Buin ia mapineh. Jani suba ia lakar ngutaraang makejang isin kenehné. Jani ia ané lakar midabdabin carik pekakné, ngalestariang pertiwi apang setata asri. Lagasanga awakné maekin bapané. “Bapa,” Wayan Kévin ngaraos ngaremrem.

77


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Ada apa Yan?” “Kené Pa, tiang makita dini nongos dadi petani. Tiang tusing nyak buin mulih ka kota,” Wayan Kévin ngalagasang. “Apa!? Bapa ngasukang Wayan kanti tegeh-tegeh dadi dokter, anggon gena yéning pamuputné lakar dadi petani. Apa gunané bapa ngasukang Wayan mael-mael kanti kemu mai nyilih pipis mautang?!” Bapané makesiab ningehang pangidih Wayan Kévin ané tawah. Pesu suba munyin jelék-jelék bapané. “Yan, apa alih Wayan dadi petani? Melahan dadi dokter, tusing madakidaki, pipisé ané teka ngalih Wayan,” méméné milu nimpalin. “Wayan nawang Mé, Pa, naging Wayan makita apang désané ené tetep asri. Wayan makita ngajegang, ngalestariang ibu pertiwiné. Miribang jani anaké suba sing ada ané nyak dadi petani. Yén kéné unduké, tulah iraga ngajak bumi pertiwi. Makejang carik tegalané dadiang beton,” Wayan Kévin ngaliunang pesu munyiné. “Pokokné bapa ngajak mémé tusing setuju yéning Wayan nagih ngoyong dini dadi petani. Apa ja alasanné,” Bapané ngekehang masih. “Nanging Pa...” Wayan Kévin matungkasan ngajak bapa lan méméné. Makejang pada nganggoang keneh. Kanti krama banjarané teka, pianak lan rerama ento nu masih matungkasan. Kayang buin maniné, kayang dinané pekak mabénang, Wayan Kévin tekén bapa lan méméné enu saling pendepin. Sagét mendep mendep sing moraan jak nyén-nyén, i bapa suba ngadep telah carikné i pekak tekén Mas Jaka. Wayan Kévin tusing nawang. Carikné pekak, jani suba lakar dadi villa méwah. Mara awai suud pekak mabén, montor-montor proyék suba teka ka carikné pekak ento. Sing kanti telah awai, cariké suba rata buka tanah kavlingan. Puyung. Ajujukan punyan tusing masisa. Pelinggih Pura Jro Ketut pada suba rata. Sing mapralina, sing kéné, sing kéto, saget suba uuganga ngajak tukangé ané uling Jawa.

78


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

*** Di kota, Wayan Kévin nu saling pendepin tekén reramané pedidi. Suba a minggu lebih sing matakon. Buka anaké ané nongos a umah, nanging sing pada kenal. Makejang majalan pedidi-pedidi. Bapa nu ngindengang turis kemu mai. Mémé nu magaé di hotél. Wayan Kévin nu magaé di klinik, nanging sujatiné kenehné tuah di Désa Tegallinggah. Sabilang peteng satondén pules, inget ia tekén Désa Tegallinggah, inget ia tekén carik pekakné. Dinané jani, keneh Wayan Kévin suba jangkep. Suba ngaé ia surat pengunduran diri dadi dokter di klinik tongosné magaé. Suba pejanga suraté ento di méja bosné. Suba pragatanga ngurus makejang-kejangné. Majalan Wayan Kévin pesu. Liang pesan kenehné jani. Jani ia lakar mulih ka Désa Tegallinggah. Lakar sing moraan jak bapa lan méméné. Jani ia lakar nabdabang carik pekakné. Di jalané pesu, sagét tepukiné mobil ambulané ngiung-ngiung ngebut gati, sirinané barak ngendih di duur mobilé. Macelup mobilé ento, lasia ka UGD. Mobilé ento ngaba pasién tabrakan. Matolihan Wayan Kévin. Tingalina anak muani ané labuh. Anak muani ento ngalimuh, makyayagan pesu getih uling awakné. Tlektekanga. Anak muani ento mirib cara kenal. Buin sekenanga nlektekang. Anak muani ento sing lén tuah bapané ia padidi. Bapané tabrakan.

Luh Komang Galuh Somia Antari, embas ring Amlapura, 16 Novémber 2000. Émail galuh.somiaantari@gmail.com. Meneng ring Jalan Gajah Mada, Amlapura, Kabupatén Karangasem

79


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Satua Masambung

satuan ati (6)

80


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Semeng, matan ai nguda mara san enten uli leplep sesaputan petengé. Jendéla-jendéla kamarné Gendis suba tragia, sayaga uli busanné, buka apang simalu maan duman sunarné Ida Hyang Raditya, ngenyorin rapih pasirepanné, lan kedas téhelné.

Agus Sutrarama

“A..yu. Wih, wih... sing pelihné Mbok Luh ningalin? Ckckck.” Kakak kelasné Gendis, ané mara pesuan uli kamar ipunné, buka makesiab ningalin Gendis ané suba ada di sisi lan limanné ngisi pangepélan. “Kenapa mbok? Hahaha...” Gendis makenyir saha ngusapin alisné, belus baan peluh ipunné. “Asanné, beberapa hari ené tingalin mbok Luh, Ayu dadi tambah rajin aja…” “Mm... tepatnya bukan tambah rajin... tapi baru belajar rajin Mbok Luh… hahaha.” “Iya lho. Biasanné Mbok Luh teka uli lari pagi to, Ayu ondén masih bangun.” “Iya, uda males nih jadi pemalas terus... haha.” “Jangan-jangan perubahan ini karena ada sesuatu...?” “Apa sih mbok Luh...?” “Jangan-jangan ayu uda jadian ama... siapa ja, Ngurah, iya Ngurah kan yang sering ke sini tuh?” “Iya, maksudnya iya namanya Ngurah, tapi ga jadian kok, orang temen ja...” “Serius...? Keliatan kali Ngurah tuh suka ama Yu...” “Mm...” “Oh ya, Yu. Mbok Luh dadiné inget, waktu dulu Ayu baru-baru ngekost di sini, Mbok Luh kira nama Yu itu Sang Ayu gitu aja lho. Trus ada pak pos

81


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

datang anter surat, buat Gendis. Gendis... mbok bilang ngga ada yang namanya Gendis di sini, malah kadén Mbok Luh tuh nama cowok, haha.” “Ih, trus...?” “Trus, pak posnya buru-buru bilang mungkin salah alamatnya, trus dia pergi déh.” “Oo...” “Udah lama... baru déh Mbok Luh tahu kalo ini nih si jegeg yang namanya Gendis...” Abet kakak kelas ipunne ento sambilanga mecik cunguhné Gendis. “Aduduh...” “Kayakné surat uling penggemarmu déh Yu. Seinget Mbok Luh amplopné cantik gitu, ada pitanya. Mudah-mudahan ga apa-apa ya...Maaf ya Yu...” “Ih... ga apa-apa Mbok Luh, lagian ngirim surat kok make nama ga lengkap gitu.” Lengkap. Dompét di kantong celana, name tag jak pulpén di kantong baju. Hmm, sajan pikun ento mirib tuah bakat. Ulian sing kapah Nada ngengsapin aban-abanné, ipun ngansan ngarasayang yén mirib déwékné mula berbakat pikun-pikunan. Mara ja ia kasisi, ngunci kamar kostné lan tetep enu sambilanga nginget-ngingetang yan mirib enu ada ané éngsapina, saget suaran montor di duriné ngentenin ipun. “Arra.” “Hay.” “Hay.” Hyang Raditya semeng ento buka jail. Kenyem manis anak luh di malun ipuné buka nyajang kadumin sunar lebian, kanti gigi gingsul ipuné ngemanisang semeng cahya ento. “Nada, nih bukunya, baca-baca ya.” Ratu, Nada siep akejep. Ipun tuara abedik ngadén yén Arra lakar teka ka kostné semeng-semeng, padidi, tuah ngamaang buku unduk téknik debat ané maan pidan kasambatang baan Arra.

82


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Ini... bukunya Jung Dé ya Ra?” “Mm,” Buka realitané tuara lakar ngamaang Nada bes joh makeneh. Apang tetep seimbang, ulian mula kenyataanné Arra enu tunangané Jung Dé. “Daagh Nada, sampai jumpa di kampus.” “Yup, makasi Ra, see u.” Tan katulungan, semeng ené Nada ka kampus mabekel girang. Sajan, Nada tumbén ningalin candi bentar kampus ipuné ganggas buka kéné. Punyan bingin di sisin lapangané ngenah agung mawibawa, lan bungan bougenvilé di malun gedung jurusané, tumbén ngenah ngarembiak warnawarni masunar. Tondén suud-suud ipun ngenehang rasa iing girang ento, apaké mulan ané tingalin ipun mula ngelah sunar, apaké ulian tengahing atin ipuné ané nedeng ngendih lan sunarné maliah uli paningalan ipuné. Arra. Nada nyidayang mastiang, kunci bagia kelas ipuné tuah sikian Arra. Yan Arra sedek sungsut, yén ulian masalah asmara ipun apaké masalah apa, suba pasti kelasé lakar milu layu. Lucu-lucuan muaniné lakar ngenah garing, jamé buka adéng san majalan. Lén cara semeng ené, yén suba Arra girang, kelasé riang. Lucu-lucuané I Ari Kusuma ngajak I Gober sing suud-suud ngaé ingkel-ingkel kanti basangé sakit. Lén suba kéné, sing ja tuah mahasisya kelasé kanti dosénné lakar ngerasayang jamé becat majalan. Mata kuliah Tour Guiding, Arra maan duman maju ka mukak lakar nyelasang unduk objék wisata Penglipuran. Makejang mahasisyané ané uli tunian suba kalikub baan cita, naanang kedékné ningalin Arra, pajalané lan kenyemné buka ada ané kataanang. “Oo... Ok this is Inul Dara Arra...” Abetné Ibu Surni, dosén Tour Guidingé, mirib mara inget unduk ipidan dugas acara Dénpasar City Touré. Kala ento Arra madangdutan di tengan bisé, ngibur timpal-timpalné, lan Alit ané mara suud nyelé ati. Ningeh munyin dosén ipuné ento, mabangkes, kedék mahasisyané makejang mabrarakan, muani-muaniné negak di duri pada uyut kuuk-kuuk.

83


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

84


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Goyang, goyang…” Nada nakep bibihné, kendel ipuné kaliwat, diapi kéto paliat ipuné abedik sing enyak kelés uli anak luh ané jani majujuk di mukak ento. Adetik, ané lakar setata ingetang ipun, kala paliat ipunné mapalu, Arra ningalin ipun lantas kedék ngéwérin. Duh, Arra.. terus kakéné nah.. Buka tuara ngarasa perlu ada ané musti kataenang buin, Nada ngalebang kedékné pesu makejang, kéto masih nyukserahang abungkulan atinné kaebekin baan pangapti. Tuara sabar ngantiang wai lakar maganti baan wai, malajah dini, ada Arra dini, buka wai ané jani. Nada jak Arsa mara suud di warnét, ngaréntal ngaé tugas ilmu komputer, uli mulih kampus, kanti liwat sandikala mara suud. “Da, singgah meli canang kejep yuk, kliwon jani.” “Lan.” Sautné Nada. Montorné Arsa macelep malunan ka umah kosté, mara lantas Nada durian. Sagetan Nada jak Arsa ningeh suarané Éka kauk-kauk, suba kéto buin kejepné ada suara jerit-jerit, ento sing ada lén tuah suaranné Éwik. “Wii.. Wi Arsa, Wi Nada mai…” Éka tulung-tulung uli tengah kamar. “Anak ada apa né, Ka?” Munyinné Wayan Arsa, becat nyangkol Éwik ané tepukina makakeb di téhel kamarné betén, gosongé ka duur sirepané. Éwik enu jerit-jerit, peningalanné ngidem, limané magemelan, kekeh. “Ék, Éka sing nawang apa Wi.. nak Ka mara suud manjus, pesu li kamar mandi, langsung tingalin Ka, Éwik malingeb jerit-jerit.” Nada, ngurut-ngurut limané Éwik, sambilanga nungkulang ketug jantungné ané enu nrugtug, prajani aksara suci mentas di papinehné. Tingalina Wayan Arsa abedik sing ngelésang tekek gelutan ipuné, ngusap-usap ebokné Éwik, laut kisi-kisi di kuping ipuné, ané enu kadingeh baan Nada. “Wik.. mantram gayatri.. mantram gayatri…” Lén kénkén kadén, sakabedik awakné Éwik ngendukang, gemelanné magagahan, ada ketélan pesu uli kadadua paningalan ipuné, ngansan

85


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

madingehan bait-bait gayatri mantramé pesu uli kemikan ipuné, laut ipun sigsigan. Ditu Wayan Arsa buin ngusap-usap rambutné Éwik. “Astungkara Wik.. Ka, aturang segehan jep di malu nah, jemak ditu di montor winé.” Buka ngerti jak tugas uling Wi Arsané, Éka kasisi. Nada ningalin di sisi suba ada bapak jak mémé tuan rumahé. Éwik ané jani buka mara enten uli ipian jelekné, ningalin Wayan Arsa di sampingné. “Sing Wik, sing éngkén..” abetné Wayan Arsa. “Wi Arsa..” Lantas Éwik buin melekuk Wayan Arsa. “Yan, né baang Éwik minum malu..” Bapak tuan rumahé ngenjuhang aqua, “Nak éngkén lad busan, Wik?” Lantas i bapa nugtugang matakon di suba ningalin Éwik suba biasa. “Éwik busan nak negak gén betén Pak, maan bengong, tiba-tiba inget Wik ngajak duwatan Pekak Wiké, lantas sing inget apa Wik buin. Mm, mara lantas Wik ningeh kisi-kisi nak ngorahin Wik ngucapang gayatri mantra.” Kéto tuturné Éwik. “Oo .. hebat, ternyata kisi-kisiné Wi Arsa nyusup, ampuh!” Abetné Éka ané mara nyidang makenyem. “Siep Ka, hush.” Arsa ngrenggeng. “Adah, pasti né ulian nepukin muan Éka é mara pesuan uli kamar mandi to, Éwik tangkejut dadiné sing!” Munyin Bapak kosté ento prajani nyidang ngaénang makejang kedék, Éwik masih milu kedék. “Nah, mirib Pekak Wiké ngingetin Wik apang setata inget sembahyang…” Abetné Wayan Arsa. “Mm.. ao wi o, Éwik masih engsap yén jani kliwon. Makasih nah Wi Arsa, kéto masih Wi Nada..” “Nah, Wik.” Nada jak Arsa pesuan. “Hadéh, ada-ada gén. Da, lan manjus énggalin, pang dadi maturan jak makan tas.” Abetné Arsa saha malaib ka kamar mandi.

86


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

“Okay.” Buin acepok Nada tuara nyidang ngengkebang rasa bangga ipuné matimpal jak Arsa, lan buin cepok kénkén kadén tuara ada adan lén ané jani ada di keneh ipuné, sajaba ia.. Arra. Dot san jani nuturang peristiwa mistis ané bakatanga mara, kéwala ah, kan enu ada dina buin mani, kéto Nada nungkulang atiné, saha majanji lakar miara kenyem ipuné ené, kanti dinané buin mani. Bukuné Arra, ané.. ah, tuah bukuné Jung Dé, buin negesang unduk prinsipprinsip dasar ané musti kagambel baan seorang debater. Dini ditu di betén lengkara-lengkara pentingé magaris baan pénsil, ngenah san kénkén ipidan sekené sang ané ngelahang bukuné malajahang déwék ipuné. Nada suba kanti mamaca halaman siduri lan ngarasa siaga lakar ngamilunin lomba tahunan, English Debate Contest sa-universitas sa-Bali. Ada kenyem ané mangembang, dikala déwék ipuné nganggon jas almamaterné, semeng ento galah lakar berangkat ngamilunin lomba debat di Dénpasar. Nada nemuang galang, iing atinné tuah kaiisinin baan musim semi yén indayang di negara-negara Éropa. Sarwa pangapti ané tulus makeber-keber. Hh, kel baang enyén ké makejang ené? Baang sang rupaka ipuné ané suba sabar miara nyekolahin déwékné kanti jani, kel baang sarwa tresna, sarwa kasih ané taén lan enu urati kén déwék ipuné? Hyang Aji Saraswati dumogi sida makenyem, semeng ento. Pak Romy utawi Mister Romy, dosén Bahasa Inggris, pembina tim debat Kampus Pariwisata Baliné munduhang ka nenem anggota tim debate disubané makejang tuunan uli mobile. Arda, Joe, Déwi ada di tim A. Okta, Dayu, lan Nada ada di tim B. “Ok! Semua! Kita udah ada di sini. Kita uda latihan, sekarang kita beri yang terbaik! Kampus Pariwisata Bali..” Abetné Pak Romy saha ngenjuhang liman ipuné. Makejang anggota tim ipuné milu ngenjuhang limané, ka malu, matumpuk dadi abesik. “BISA!!”

87


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Makejang ngemaang ané terbaik. Makejang ngelah carané padidi mem’bius’ juri lan panontoné, diapin ja tetep ané madan lomba, musti ada pemenangné. Terbaik dari yang terbaik. Nada lan tim B astungkara nyidang menang dipertarungan pertamané. Tim A kalah tipis di pertemuan pertamané. Kéwala enu joh pajalané. Di kala istirahat, makiré lakar nugtugang ka pertandingan selanturné, ditu Nada ningalin ada Arra, negak di kursi penontoné ngajak Jung Dé. Ipun jak dadua ngenyemin Nada buka ngamaang semangat. Nada ngarasayang keneh ipuné dangsah. Ipun tuara ja ngarepang apanga Arra teka tan padampingin baan Jung Dé. Ipun masih tusing nyidayang lakar nganggon ento karana, kalah tim ipuné di pertandingan ané kedua lan ketiga laut tuara lolos ka babak final. Astungkara tim A di pertandingan salanturné nyidayang dadi jengah, menang, ngansan mamanes, menang, lan menang. Sesel bisa metu ulian tuara ngadén lawan iraga di pertandingané lakaran ngamaang ané luungan tekén apa ané kadénang iraga. Diapin selisih buin abedik nilainé, tetep ja madan kalah, tetep ja kaadanin menang. Di tongos ané malénan tingalina baan Nada, Arda, Joe jak Dewi jibrag-jibrag girang, nyidayang lolos ka babak final, lan ngaé harapan mempertahankan piala juara satuné, enu ada. Nada tuara nyidang ngomong apa ningalin Dayu jak Okta ané siep. Kalah di pertandingan kedua buka tuara nyidang nundunin ka tuara kompakan tim ipuné. (masambung....)

Agus Sutrarama magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”.

88


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Wayan Jengki Sunarta

puisi-puisi ketut sumadi 89


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Bayu Sabda Idep

Idepé tan paidep Ngacuh sabdané numbak karang awak Bayuné ngrudug patikaplug makadang warga Idupé makedengan ngad matatu tan paubad Yan idepé maidep Sabdané dadi angin ngasisir Bayuné gedé nabdab dayuh gumi Gunan awaké mabunga ngamertinin idup Bayu sabda idep tunggalang Sabdané dadi tirta sanjiwani Bayuné paragan pamangku manyiratang Awaké nyinahang tirtha téjan Ongkaramerta Bayu Ongkara Sabda Ongkara Idep Ongkara Ongkara urip bayu sabda idep

NangKuhSing Somapondunggulan722016

90


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Aksara Maya-Maya Guminé aksara tan paswara aksara sunya maya-maya swara tan paksara dadi gumi aksara tan pasastra dadi idep aksara tulis dadi tungked sabda sarining aksara sastra metwang bayu Ngalih song singid lekad dadi manusa Di guminé ngeling malalung manusapada awak manusané koné, cara aksara modré pawakan manusa Ongkara aksara maya majalan maputer ngidering gumi linggah ngalih wates tanggun gumi nguber merta, nutug urip gunan awak ririh nyujuh basang langit pelung nyungkling macelep ka tanahé wayah ngisep sari pules di duur pamuun setra dadi api gandamayu anyud nyilem di pasihé glalang-gliling teteh ombak malaib ka gunung nutug pajalan angin ngalih surya Yén, sida nasakin sarining aksara maya-maya, di awaké ngudiang jejeh nutug tuwuh di gumi tan paswara munuh aksaran gumi di enjek-enjekan anginé aksara maya-mayané angin sakéwala sing angin Yen, tuna ajisastra aksara maya-maya ngebekin gumi mayang bungan idupé muyungin rasan pajalan idepé, manusané kalayusekar kapanesin sarwa maya ampehang angin roghasangara aksara maya-maya mamurti dadi kala maya di guminé, kalapati Ajwawera.

91


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Kitut

malajah adan-adan mua, uli mua naga kanti mua tum Kadék Sonia Piscayanti

T

aén sing ningeh ada nak ngaukin timpalné aji mua naga, atau mua ancruk, atau mua tum. Yang sai ningeh terutama dini di Bléléng, pas kebetulan ada nak macanda, atau ada nak ba kenal akrab, kapah

tepuk, saling jailin, atau saling cacad, pesu ba macem-macem mua, uli mua naga, mua ancruk, mua tum, sampai mua talenan, mua caratan, mua aspal, mua apa gén ja. Nah uli dija sih asal muasal jenis jenis muané né. Yang masi kondén menelusuri, tapi ané menurut yang ngaé penasaran, adi bisa jenis-jenis muané liu gati. Yén catet, kéné klasifikasiné.

92


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Pertama, ané berdasarkan pendekatan menyerupai binatang. Misalné mua naga. Nah, masalahné, suba taén nepukin naga? Adi bisa ngoraang mua naga. Nah to ba. Mungkin, né mungkin, ipidan anaké to demen jak naga, sai ningalin bentuk naga, atau naga to dibayangkan serem, mungkin, dadiné amen ngoraang anak aéng, atau serem kaukina mua naga. Naga to ané kénkén sih. Naga ané to kan. Ané to encén, nah pokokné amen ngorahang naga biasané terbayang kan. Ané gagah tapi nakutin to. Asananga sing taén nepukin naga di kehidupan nyata kecuali di buku, gambar, lukisan, patung, atau di film-film, mungkin uli dini inspirasiné. Ané kaukina mua naga, meskipun anakné bagus sebenehné, tapi jeg amen ajum atau ngedegin, atau serem (sing dadi tawah sebengné), orahanga mua naga. Pedalem masi nagané sing pelih apa, adi dadianga métafora mua jelema. Sorry, nah naga. Né beler ti timpal-timpal yangé. Kedua, ané berdasarkan pendekatan menyerupai makanan. Mua ancruk. Nawang madan ancruk? És campur adan umumné, tapi dini misi ancruk, és ané misi sejenis jaja ané macem-macem isiné, ada agar-agar, bubuh sumsum, bijik, santen, megenep pokokné. Jaan ti. Pokokné ancruk to terkenal di Bléléng, sing nawang amen di tongos lén. Uli dija tekan makanané sing tawang masi. Pokokné né masan sanja-sanja, pas matahari terbenam, to naar ancruk jaan ti. Romantis. Pas gati. Oya apa hubungané jak mua. Mungkin né, mua ancruk to artiné mua campuran, mua misi megenep unsur, ada unsur oriéntal, Balinese, Javanese, Koreanese, dan nésé nésé ané lén. Mungkin. Tapi pedalem masi ancruké adi siliha dadi metafora mua, padahal ya kan sing ngerti apa. Sorry nah cruk. Contoh lén ané nganggo pendekatan makanan to mua tum, nawang tum kan, ento téh lawar makukus makaput aji don biu, adané tum. Nah amen tum né kan ciri khasné makaput aji don biu, mua tum né berarti muané mesib ajak kaputané apa jak isin tumé? Amen kaputané bentukné kan segitiga, misi semat, berarti mesib kéto. Amen isiné, tum kan ada tum lawar nangka, tum timbul,

93


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

tum isi, nah macem-macem. Amen tum nangka berarti jaan. To ba sing nawang, pokokné mua tum artiné kéto ba. Jaan. Ané lénan buin tekén ané pendekatan adan binatang jak makanan, jani ada kategori ketiga, pendekatan adan benda-benda. Alias pendekatan barangbarang. Misalné mua talenan, mua caratan, mua kikihan, mua apa buin ah. Liu ba. Contoh besik. Mua talenan. Nawang talenan? Ento téh ané anggona tatakan nektek bé atau basa. Ento madan talenan. Talenan anggo nektek bé to biasané linggah gedé tur tebel. Linggahné bisa diaméter 60 senti, atau 70 senti. Linggah kan, ada masi amen dagang bé, talenané bisa améja, bisa améter lantang talenané. Nah terus mua talenan maksudné apa. Muané mungkin lébar, tebal tur mirip jak talenan. Nah bayangkan ba. Contoh lén. Mua caratan. Nawang caratan? Ento téh. Ané sai anggona tebak-tebakan waktu pelajahan basa Bali di masa lalu. Apa ané cekuk kajengitin? Jawabané caratan. Kendi bahasa Indonésiané. Potongan caratané ené langsing lanjar, beténné misi yéh, duurné cara baong, lurus langsing, biasané ditu ba tongos limané, ngisi bagian baong sambil nuruang yéh ka bibihé, trus langsung ba glek glek. Harus bisa nahan kedék amen naar yéh uli caratan apang sing simpatan. Nawang simpatan? Ento téh ané pas makan trus yéhé macelep ka cunguhé. Nah to ba. Terus mua caratan to kénkén. Ulesné muané langsing lanjar tirus sing misi bélok, terus di betén agak kembung, kéto ulesné, bayangkan ba. Terakhir jani mua kikihan, nawang kikihan? Apa ah, to téh ané anggo ngikih nyuh. Bahasa Indonésiané parutan. Amen kikihan né ciri khasné kan ada permukaan ané misi logam lancip-lancip mangan-mangan cenik-cenik tersebar. Amen pasang kemu nyuhé sambil teken terus gésékang, nyuhé dadi sambrag cenik-cenik, bisa anggo ngaé lawar, urab, santen, tur ané lénan. Nah suba kéto jani, apa hubungané jak mua. Nah mua kikihan né mungkin

94


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

maksudné muané misi bintik-bintik lancip mangan, misi cara apa ah, nak kéto ba. Di samping ané omongang busan to, cara janiné, berdasar éksprési, buin liunan ada mua, ada mua manis, mua pura-pura manis, mua pura pura belog, mua dramatis, mua tragis, muah mua-mua ané lénan. Ada mua campuran masi, mua tragis komédis, mua tragis bengis, atau mua campuran lén. Ané ngetrén liu masi ada mua jenis lén. Ada mua wisuda, mua wedding, miwah mua natural, mua effortless beautiful. Ada masi ané lénan. Nawang kan. Mua apa alih ada gén. Jeg tinggal pilih, tinggal transfer, otomatis mua bisa diganti. Sesuai pesanan, sesuai transferan.

Kadék Sonia Piscayanti, embas ring Singaraja, 4 Maret 1984. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média minakadi Jawa Pos, Koran Témpo, Bali Post miwah sané lianan. Cakepannyané sané sampun embas luiré “Karena Saya Ingin Berlari Saya Ingin Berlari” (Akar Indonesia, Yogyakarta, 2007), Buku Sastra “Literature is Fun” (Pustaka Ekspresi, 2012), “The Story of A Tree” (Mahima Institute Indonesia, 2014), The Art of Drama, The Art of Life (Graha Ilmu, 2014), A Woman Without A Name” (Mahima Institute Indonesia, 2015). Mangkin dados pamucuk ring Komunitas Mahima miwah dosén ring Jurusan Pendidikan Bahasa Inggris Undiksha.

95


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

Kamus

kamus bali – indonesia 1

ba.sa n bahasa: -- Bali bahasa Bali; -- basita peribahasa; -- kuma bahasa

kekeluargaan dl persahabatan; pari-- 1 peribahasa; 2 cara berbahasa; be.ba.san v cara mengartikan; ma.ba.sa v berbahasa; berkata: kénkén baan ~ bagaimana caranya memanggil atau menyapa; ma.be.ba.san v menyanyikan kakawin dg diberi arti; ma.sa.ang v mendudukkan dl percakapan: ~ raga mendudukkan diri dl percakapan; ma.sa.nin v memberi arti (dl menyanyikan kakawin) 2

ba.sa n bumbu: -- gedé bumbu yg berbahan lengkap; -- rajang bumbu yg

bahannya dicincang; --n tamba pemberian rempah-rempah dll pd waktu meminang gadis; ba.sa.nin v bumbui; ba.sa.nina v dibumbuinya; ba.sa-ba.sa n berbagai bumbu; ka.ba.sa.nin v diisi bumbu (oleh); dibumbui (oleh); ma.ba.sa v berbumbu;

96


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

ma.sa.nin v memberi berbumbu; membumbui 1

ba.sah n hama; penyakit tanaman: padin tiangé kena -- padi saya kena hama

2

ba.sah → 2pasah ba.sah.an n kain yg dipakai oleh wanita pd waktu mandi

ba.sang n perut: -- tiangé gedé perut saya besar; -- angkrah,ki cepat marah; -bawak, ki lekas marah; -- bodag, ki perut besar; banyak makan; -- karung, ki perut besar; banyak makan; --lantang,ki sabar;-- nguda perut muda; usus; -wayah perut tebal; usus besar; -- tundun kedua belah kain tenunan yg berbeda ragam hiasannya: kambenné ma~ kainnya berbeda ragam hiasnya pd permukaan depan dan belakang; ba.sang.in v hilangkan isi perut; keluarkan isi perut (hewan yg telah disembelih); ba.sang.ina v dihilangkannya isi perut; dikeluarkannya isi perut (hewan yg telah disembelih); ka.ba.sang.in v dihilangkan isi perut (oleh); keluarkan isi perut (hewan yg telah disembelih); ma.sang.in v mengeluarkan isi perut (hewan yg telah disembelih) ba.sa te.ngah n bagian tengah dr sst: tugel kayuné ené --né potong kayu ini pd bagian tengahnya ba.sé n sirih: -- ambungan sirih pelengkap sajen; -- kinang sirih sekapur; -lanang sirih yg digulung dg bagian yg kasar di sebelah luar ba.seh, ma.ba.seh v membasuh (biasanya tangan atau kaki): ~ aji yéh ening membasuh/ mencuci (tangan atau kaki) dg air jernih; ba.seh.ang v cucikan; ba.seh.anga v dicucikannya; ba.seh.in v cuci: ~ malu batis cainé cuci dulu kakimu; ba.seh.ina v dicucinya; ka.ba.seh.ang v dicucikan (oleh); ka.ba.seh.in v dicuci (oleh);

97


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

ma.seh.ang v mencucikan; ma.seh.in v mencuci; pa.ba.seh.an n air pencuci tangan: yéh ~ air untuk mencuci (tangan) bas.ma n titik dr abu atau ludah merah sehabis memakan sirih yg sengaja ditaruh di dahi atau kening; bas.ma.in v isi basma; bas.ma.ina v diisinya basma; ka.bas.ma.in v diisi basma (oleh); ma.bas.ma v memakai basma bas.mi Ami a hangus; terbakar; bas.mi.na v dibakarnya; ka.bas.mi v dibakar (oleh): layonné ~ bénjang jenazahnya dibakar besok; ma.bas.mi v terbakar; mas.mi v membakar; pa.bas.mi.an n waktu pembakaran jenazah; pa.mas.mi.an n tempat pembakaran jenazah ba.song n anjing bas.ta v ikat; bas.ta.na v diikatnya dg tali; ka.bas.ta v diikat dg tali; ma.bas.ta v terikat dg tali; mas.ta v mengikat dg tali ba.sur n 1 pusar dan perut yang menonjol; 2 buah pelir yg tertinggal sebelah waktu dikebiri (tt babi) ba.ta n batu merah; bata ba.ta.bin n genteng ba.tak adv hanya: -- amonto gedéné hanya sebegitu besarnya ba.tan n di bawah: -- punyan kayuné di bawah pohon kayu: -- umah di bawah kolong tempat tidur ba.tang Aso n kira: -- titiang ipun pacang rauh saya kira ia akan datang

98


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

ba.tar, ba.tar.ang v buatkan lantai; ba.tar.an n lantai; ba.tar.anga v dibuatkannya lantai; ba.tar.in v pasangi lantai; ba.tar.ina v dipasanginya lantai; be.ba.tar.an n lantai; ka.ba.tar.ang v dibuatkan lantai (oleh); ka.ba.tar.in v dipasangi lantai (oleh); ma.ba.tar.an v berlantai: umahné ~ semén rumahnya berlantai semen; ma.tar.ang v memasangkan lantai; ma.tar.in v memasangi lantai bat.bat n caci; caci maki; bat.bata v dicacinya: ia tusing suudsuud ~ tekén nyamané ia tidak hentihentinya dicaci oleh saudaranya; ka.bat.bat v dicaci (oleh); ma.bat.bat v bertengkar dg mencaci maki; mat.bat v mencaci: ia setata~ panakné dia selalu mencaci anaknya 1

ba.tek v tarik dg tali; hela; ba.teka v ditariknya dg tali; dihelanya: layangan ento ~ layang-layang itu dihelanya; ba.tek.ang v tarikkan dg tali; helakan; ba.tek.anga v ditarikkannya dg tali; di belakannya; ka.ba.tek v ditarik dg tali (oleh); dihela (oleh); ka.ba.tek.ang v ditarikkan dg tali (oleh); dihela (oleh); ma.ba.tek v tertarik dg tali; terhela; ma.tek v menarik dg tali; menghela; ma.tek.ang v menarikkan dg tali; menghela

2

ba.tek → batak

99


Suara Saking Bali

3

Édisi LXII | Désémber 2021

ba.tek, sa.ba.tek num segala; seluruh; semua: ~ ané teka maan adiah semua

yg hadir mendapat hadiah ba.tél n irama lagu gamelan yg cepat; ba.tél.ang v tabuhkan gamelan dg cepat; ba.tél.anga v ditabuhkannya gamelan dg cepat; be.ba.tél.an n lagu gamelan yg cepat; ka.ba.tél.ang v gamelan ditabuh dg cepat ba.te.rai → baturai ba.tes n batas: teked encén --né sampai di mana batasnya; ba.tes.in v batasi: ~ ngemang ia nasi batasi memberinya nasi; ba.tes.ina v dibatasinya; diberinya ber_batas; ka.ba.tes.in v dibatasi; diberi berbatas; ma.ba.tes v berbatas; ma.tes.in v membatasi; memberi berbatas; pa.ba.tes n dipakai batas; pembatas ba.ti n laba; keuntungan; ba.ti.nin v menarik laba; mengambil laba; ba.ti.nina v dijualnya dg mengambil laba; ka.ba.ti.nin v dijual dg menarik laba; ma.ba.ti v berlaba: daganganné ~ liu dagangannya berlaba banyak; ma.ti.nin v mengambil laba ba.tik n batik ba.til n sj gelas dr loyang atau perak tempat air suci ba.tis n kaki; ba.tis.in v pasangi kaki; beri berkaki; ba.tis.ina v dipasanginya kaki; diberinya berkaki; ka.ba.tis.in v dipasangi kaki; diberi berkaki; ma.ba.tis v berkaki; ma.tis.in v memasangi kaki; memberi berkaki

100


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

ba.tu n 1 batu: -- api batu api; -- bulitan batu hitam yg halus; -- salakan jakun; 2 biji: buka --n buluanné, ki menyendiri tidak ada sanak keluarga; ba.tu.nin v isi batu; ba.tu.nina v diberinya berbatu; ba.tu-ba.tu n iuran yg dibayarkan oleh anggota suatu organisasi kesenian atau banjar sesuai dg keperluan; ma.ba.tu v berbatu; berbiji: nyambu sing ~ jambu tidak berbiji; ma.ma.tu v 1 sakit krn kekenyangan; 2 ki berdiam diri; ma.tu.nin v memberi berbatu ba.tu.rai n baterai 1

ba.tur a suci; be.ba.tur.an n bangunan suci dr batu padas yg bagian atasnya rata

2

Ba.tur n pura keluarga besar golongan kesatria Tabanan dan Denpasar

1

bau Asi n bahu; pundak;

2

bau Asi a baru: ida ~ rauh saking Jawi beliau baru datang dr Jawa

ba.ud a lucu; be.ba.ud.an n lelucon ba.u.dan.da n pembantu raja dl pemerintahan (para menteri) 1

ba.uh a gemuk: godélné -- pesan anak sapinya gemuk sekali

2

ba.uh a lengkung ba.uk n ponok; ma.ba.uk n berponok: lembuné ~ abesik lembu itu berponok satu

bau.lu n kunci gembok ba.ung n hantu berbentuk babi ba.ur a kacau; campur aduk: munyi – suara kacau dan kurang jelas ba.ut n baut (masambung...)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

101


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

102


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

103


Suara Saking Bali

Édisi LXII | Désémber 2021

104


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.