Majalah Suara Saking Bali edisi 74 (LXXIV)

Page 16

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 1

daging majalah

Pamahbah mirah... lascarya i ratu ninggal titiang (Putu Sedana) 4 Lawat-lawat candi (IGA Darma Putra) 6

Satua Cutet tongos ngetis (R.K. Narayan) 15 jepun sétra (Carma Mira) 37 subak (I Déwa Nyoman Sarjana) 59 mumpung tondén maceleban (Ni Ketut Nitri Sulastri) 81

Satua Bali cicing alas ngalih balian 29

Puisi Bali puisi-puisi sisia kelas viiib smp negeri 2 sawan 21 prosa liris ida i déwa merta semara bawa 52 puisi-puisi ketut suara antara 66 puisi-puisi déwa gedé arnama 89

Artikel ngortang seni #4: sepak bola ajak lukisan: melajah uling i gusti madé déblog (Déwa Gedé Purwita – Sukahet) 34 mamilih (IDG Trinandita) 78

Satua Masambung mlancaran ka sasak (19) Gdé Srawana 70 babad ayu ginanti (6) I Putu Supartika 94

Geguritan geguritan bangbang wétan (IBW Widiasa Kenitén) 11 Isin Gumi anosmia (2) I Gusti Lanang Sutéja Naréndra 9 Kamus kamus 102

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 3

mirah... lascarya i ratu ninggal titiang

Ri tatkala i ratu kabajeg ring jagat Bali sajroning pasewamaran sastra satua wadua warsa nem dasa sia, ri tatkala semita para sentana pamilet nyihnayang pangajum tulus tan patanggu, ri kala irika taler manah sang kacerita égar binar mabunga-bunga nyanggra nyuksma pangajum adiluung pamilet sajebag Bali inucap.

Saihang ring legan ia i dangap-dangap ri antuk tunggal makecos prasida magentos warna manut warnan daun taro utawi wama napi sekadi napi sané kadekol, legan sang kacerita minab tan mabina.

Santukan indiké punika ngambang sekadi mangipi gargita tan sinipi, metu lepia sang kacerita nyiksik déwék antuk kawéntenan rua bineda leket ring déwék punika, sang ngrem wawadihan nungkalik punika, jroning pajaten maya punika, sané leket mlilit tan kapasah makadi aketi sukané kasungsung aketi dukané mrabéda.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 4

Wus punika duk i ratu mas mirah ical kaprelina ka jagat sunia gejeré pitung dasa nem, antuk leket ngutamayang karahayon tinimbang arta duk punika; antuk kabrabehané kalintang, jeg sapisan sang kacerita téja kasayangan.

Ngawit raina punika masarana pangubaktian patram palam tirtam dupam muah mantram, kajap-ajap linggih i ratu ring dija kawéntenané kapo, asapunapi kabawos sang kacerita sapeninggal i ratu kapo, tan maren linggih i ratu kaajapajap mangda suéca ugi i ratu mwali.

Tembang lara wirama welas asih mamurda lascaria i ratu ninggal titiang, setata munggah akasa taler tan mintulin.

Mratiaksa tetimbangan sedihé tan pacang muputang karia maduluran kedépan sipta ring pangipian, ngawinang kedeh digelis nitahang déwék matategar ngarad puspa lan pala embas tumimbal saking karia, matategar ngadegang ratu mas mirah langgia antuk lingga basa tata-titi tatuek sarana muah wirasa, taler tan mlingga sekadi ratu sang kapralina ri antuk tan péndah sekadi nyungkemin lawat, ngamijilang adeg lingga sinurat tan pataksu. Tan pataksu? Inggih sinurat tan pataksu.

Murnayang rasa kuciwa di manah pongah kalilit jengah rasa tan ngenjek tanah, sang kacerita setata nyemita ngawi lega sinambi nyingidang duka.

Sedihé matembang lesu mirah ring dija mangkin pacang karuruh, kapurna antuk kebyuran ambun bungan gadungé ampehang angin tepi siring padukuhan.

Catetan: Kaambil saking cakepan Bali Suar Tanah Dumilah kakawian Putu Sedana

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 5

candi

Liu anake macelep ka Pura, pasti rungu teken Bhatara, rungu teken palinggih, sakewala tusing rungu teken candi. Iraga suba biasa rungu teken ane di tengahan ajak rungu teken ane di sisi dogen. Sakewala engsap ajak tongos iragane macelep ka tengah, ajak pesu ka sisi. Yen di widangan Pura, ento suba ane madan candi. Yen di shastra, tongose macelep teken ka sisi ento orahanga tenget. Tengetan teken setra ane paling tenget. Tengetan teken sebeng anak ane ngaji-ngaji dueg. Tengetan teken tenget.

Ia orahanga tenget wireh ia ane megatang, ia masih ane nyambungin. Nirgamayang cara tukad ane nyambungang yeh uli gunung ajak yeh pasihe. Buka uat-uat ane nyambungang sakancan ane ada di awake. Buka ujan ane nyambungang langit kalawan tanahe. Ujane ane ngaranayang ada sarwa tumuwuh ane maurip di jagate.

Yen di mandala Pura, candi ento ane ngorahin iraga suba ka jaba utawi ka jeroan. Ia ngidang ngorahin yadian ia tusing taen dingeh ngomong. Iraga padidi ane marasa ngerti teken munyin candine ento. Ia ane malasang mandala-mandalane di Pura, ia masih ane nyambungang. Ulian candi iraga

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 6
Lawat-lawat IGA Darma Putra

ngidang ngorahang ada palinggih utama di Utama Mandala. Ada Bale Gong di jaba tengah utawi di Madya Mandala. Ada dagang soto, ada bola adil, ada kocok-kocokan di jaba sisi utawi di Nista Mandala. Patutne iraga ngorahang suksma teken candine ento.

Tegarang kenehang yen iraga tusing nawang artin candine ento. Bisa-bisa iraga bingung ngorahang apa ane di jeroan teken apa ane ada di jaba. Bisa baur ken madan di sisi, ken madan di tengah. Bisa kadenang dagang soto, bola adil, ajak kocok-kocokane ane ada di tengah. Palinggih-palinggih utama kadenang ada di jaba. Candi dadi wates. Candi dadi ciri.

Yen iraga ningalin di jaman-jaman kuno, ane madan candi tusing cara ane orahang tunian. Candi ento justru makejang wewidangan ane orahang iraga Pura. Yen candi ento Pura, ane madan Pura ento Puri ane jani. Artine, Pura ento tuah kadatuan, tongos raja. Contohne Smarapura, ane mateges kadatuan Smara. Rajane kanirgamayang cara Bhatara Smara.

Ada masih ane ngorahang, Smara ento paek ajak kruna Samara. Samara mateges perang, yuddha, siat. Samarapura bisa dogen mateges kadatuan tongos anake ane prawira di payuddhan. Smara kalawan Samara masih orahanga paek sajan ajak Sanggama. Ulian ane madan siat tresna, tuah len raos anak masanggama. Rana yadnyane kamargiang kone di panileman. Ane madan panileman tuah kasur.

Krana candi ane tegesina cara pura, ada masih raos anak wikan ane nganirgamayang pustaka-pustaka lontar patuh ajak candi. Adanina candi pustaka. Di candi pustaka ento, Ida Bhatara-Bhatari ane nuenang kawikanan malinggih. Awinan anake ngaturang pangastawa di candi-candi pustakane ento. Ida kalinggihang di guet-guet pangrupake, di aksara-aksarane. Yen jani mirib ida kayun masih malinggih di guetan pulpene, di prinan tintane, di tengahan laptope. Keto nyen Ida cara mapikayunan ngentosin palinggihan idane. Patuhpatuhang cara manusa ane terus-terus nganti desain umah ajak nganti-nganti motor miwah mobil.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 7

Yen iraga ngorahang candi pustaka ento cara wates, miribang ditu sajan tongos wates nawang teken tusing nawange. Wireh wates nawang teken tusing nawang masih malinggih di sarwa gunane. Di aksara-aksarane watese ento nyalantara. Yen buin aba ka tengahan, bisa kenehe anggon wates nawang teken tusing nawang. Nyansan liu ngelah panawang, nyansan sumingkin marasa ibane belog. Keto mulan yen iraga maboros panawang mailehan.

Liu buin ada bacakan candi lenan teken ane suba orahang itunian. Candicandi ento ada, sakewala iraga tusing rungu. Conto ane seken-seken paek, ane madan Candi Atma. Yen atmane nirgamayang cara Dewa, angga sarira ento ane nirgamayang Candi. Di candine ento Sang Hyang Atma malinggih. Ento masih awinane yen Candi ane marupa sarira ento suba kalahin Sang Hyang Atma, patut upakaranin. Mategepan upakara ane margiang anggon nglebur Candi marupa sarirane ento.

Yen seken sarira ento cara Candi, artine patuh masih sarira ento dadi wates. Sarira ane ngawatesin apa ane ada di sisi, teken apa ane ada di tengah. Apa ane ada di tengahan sarira? Yen tusing tawang pasautne, jalan bareng majalan ngalih pasaut. Sing ditu tongosne, sakewala dini. Sing engken prade iraga enu mrasa paling. Ento suba panyakit iragane dadi manusa ane orahanga paling sempurna lenan teken roko. [*]

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 8

anosmia (2)

Jam dasa semengan, mara tiang bangun. Ngembak geni beber males tiang bangun semengan. Masé sing ada gaé, luungan kliad-kliud di pasaréané.

Tolih tiang uli jendélané I Luh iju nyutsut perabot perahinané di natahé. Béh, lek tiang lakar nagih gaénang kopi. Kalud bangun tengai, nyanan betek kopingé banga penyampah. Adéng-adéng tiang bangun, lantas negak di ampiké.

Hhhmmm... pagi yang indah. Matahari bersinar, burung-burung berkicau, udara yang segar. Tiang tarik nafas panjang. Ngisinin paru-paruné udara segar, apang ilang sisan nikotin di paru-paruné. Sagét tiang kokohan. Beber genit kolongané cara nguluh uled geeng.

“Bah... kena omicron mirib Bli, Luh!” Tiang ngaraos sambilang makokohan. I Luh sing rungu, apa mapi-mapi sing rungu ber iju ia nyutsut tuara matolihan.

“Bli kena omicron né, Luh!” Buin tiang ngaraos bangras gigis. I Luh majadengan nyutsut, makipekan lantas nyautin.

“Dadi tawang?”

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 9
Isin Gumi

“Bli kokohan!”

“Ooo... Lebihan arak mirib ibi!”

“Sing! Nak minum bedik Bli ibi. Pitung botol jak dadua!”

I Luh mendep. Tiang masi mendep. Apang seken tawang gejala covidé, tiang ngungas-ngungasin. Adah... Sing ada mebo apa-apa. Seken suba tiang kena omicron nénénan! Tiang suba anosmia, sing ngadek apa!

“Luh, seken-seken bli kena omicron nénénan!”

“Dadi tawang?”

“Bli anosmia. Sing ngadek apa!”

“Béh, Bli ngaé-ngaé dogén. Koné omicroné sing misi gejala kakéto!”

“Saja-saja bli sing ngadek, Luh! Tani mebo nasi, tani mebo timbungan, tani mebo gongséngan lawar. Ber sing mebo apa-apa!”

I Luh sing masaut. Majadengan ia nyutsut, pabaliha muan tiangé cara mabalih wayang sing nawang lampahan. Adéng pasaja ia ngaraos, cara tangar ada anak lén mirengang.

“Nak mula icang sing magarapan di paon. Suba sing ngelah apa-apa. Pesu malu, magaé malu apang ada beliang baas ngajak darang nasi. Nah, yén suba kéto dijamin Bli sing anosmia buin!”

Tiang mendep, katos magelekan cara lipi nguluh landak. Ah, tetep sing mebo apa-apa, sajabaning entuté makesiuh pait makilit.

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 10
(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

Geguritan geguritan bangbang wétan

IBW Widiasa Kenitén

Pucung /19/ Tutur ayu, luwih maring arta agung, ngiñcep ring sukṣma, manglimbak tuturé becik, raṣa ayu, wangunang budhi cittané.

/20/ Bangras lebur, lebar antuk tikas utun, sawitra dabdabang, iket olih raṣa tṛepti, santun ipun, ṡudha wacika limbakang.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 11

/21/ Melah atur, I Pucung mula masantun, suṡila melahang, anggon imba manujuhin, sina tepuk, dharmma patut kauripan.

/22/ Sila ayu, solahé sinah mapacuk, tingkahé resepang, nganutin ṡastra uttami, mogi lanus, mapikolih sarwwa karya.

/23/ Yukti Ratu, manut ring pitutur ayu, ngalangin i buta anggén bhasma cudamani, tityang Pucung, nista karmma tuna kaya.

/24/ Saja Pucung, solahé nyatwa pawungu, lekad uli dija, uli solah katampénin,

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 12

lakar tepuk, ané nṛesti sang sujana.

/25/ Mumpung adung, dharmma sadhana piturut, margyang tunggil dina, tulekang neked ka ati, tumus alus, tusing buka taluh berek.

/26/ Cening Bagus, ada tetelu pitutur, to kaya-wak-manah, patut sadina kāpikin, uli ditu, panggih rahayu rahajeng.

/27/ Singgih Ratu, Sang Yatiswara pituhu, Bangbang Wėtan enggang, jadmané ngerok manengil, galeng gelut, atman ipun mangumbara. (pacang kalanturang....)

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 13

tongos ngetis

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 14
Satua Cutet

Ujan nadaksara masriok. Silih tunggil tongos ngetis ané pinih paek tuah punyan bingin gedé di sisin jalané. Punyan binginé ento mula gedé sajan. Carang-carangné ngrempayak buka pajeng makebatang. Aji paliat puyung nak luh ento meleng ketél-ketélan ujan ané tampiasné cepok pindo ngribis ka awakné nanging tusing runguanga. Ada nak muani tepukina sedeng malaib alon, lan kebo aakit di sisin jalané sedeng ngilag kulit biu ané entunganga tekén anaké.

NR.K. Narayan ak muani ento mara tangeh, ada nak lén masi majujuk di betén punyan binginé di sisi ané lénan. Ia ngadek ambu miik bunga ané kesiur-kesiur ampehang angin ka tongosné. Tusing nyidang naanang kenehné makita nawang, ia majalan adéng-adéng ngiterin punyan binginé lan sagét masadu-arep ajak anak luh ento. “Oh!” ia makesiab, ulesné nak luh ento tusing demen tur marasa osah. Ia matolihan lan mautsaha tusing makraik. Tatkala nak muani ento suba degdeg kenehné, ia ngaraos, “Eda sangsaya, Bli lakar magedi.” Tawah asané nguda dadi ia ngaraos kéto tekén kurenané pedidi disubané makelo tusing katemu. Nak muani ento mabalik ka tengosné busan ané tusing joh uli tongos nak luh ento. Sakéwala buin jahané ia mabalik maekin nak luh ento laut matakon, “Ngudiang Luh dini?”

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 15
Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 16

Nak muani ento ngadén patakoné tusing lakar kasautin, nanging nak luh ento nyawis, “Ujan.”

“Oh!” Nak muani ento mautsaha makenyem. “Ujan masi ané makada Bli ada dini,” kéto abetné apan marasa patakoné busan belog. Nak luh ento tusing ngomong apa-apa. Apan cuacané sida ngwantu reraosané antar, nak muani ento nglanturang raos. “Nadak sajan ujané ulung.” Nak luh ento tusing masaut, malah paliatné joh ka malu.

“Yén Bli nawang lakar ujan, Bli lakar ngoyong gén jumah utawi ngaba pajeng.” Nak luh ento tusing ngrunguang munyin nak muani ento. Miribang ia marasa, apa ja orahanga tekén nak muani ento tusing ja urusan déwékné. Nak muani ento meled matakon, “Luh bongol?” nanging ia sumangsaya yéning nak luh ento lakar matingkah ané tuara-tuara nyanan. Lan asané apa dogén bisa laksanaina yéning suba nékat. Nak muani ento tusing taén nawang kénkén keneh nak luh ento satondén miyegan dugas petengé siduri ento.

Samakeloné idup makurenan makudang tiban, makadua pepes marebat: sai-sai malénan pamineh, apa dogén bisa ngaé biyut. Apa dogén bisa makrana receh, buka: perlu ningehang Radio Ceylon apa Radio All India, perlu mabalih pélem Barat apa pélem Tamil, miik bungan melatiné bas nyenget apa tusing, apa bon bunga mawané bas nusuk cunguh apa tusing, muah ané lénan-lénan. Cutetné, apa dogén bisa dadi rebat lan makada makadua puik makudang dina, lantas melah-melah buin lan ngenah raket yadiastun tuah akejep.

Tatkala sedeng asih-kumasih, ajaka dadua ngaé pasubayan lan néken pasubayané ento di arep para dewatané di kamar suci mapangapti tusing lakar ada ané ngulgul lan tusing ada buin kaberebehan. Sakéwala pasubayané ento tusing makelo tuuhné, lan palih kapertama pasubayané, “ngawit dinané ené i raga tusing lakar miyegan buin” simalu katempalin lemah peteng disubané pasubayané katéken lan makejang uar-uar ané lénan ngenénin prabéa kulawarga, unduk nyacadin dedaaran, urusan ané mapaiketan ajak nyama lan keponakan, tusing sajan karunguang.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 17

Jani, sinambi ngantiang ujan nget, nak muani ento marasa bagia krana nak luh ento kaselek. Ia tusing taén buin ningeh orta unduk nak luh ento sasukat ia ngunebang jelanan, sumasat pikobeté ento suba makelo liwat. Buka biasané, makadua miyegan ngenénin dedaaran lan nak luh ento ngenyeh-ngenyehin lakar makaad uli jumah lan nak muani ento masaut, “lautang,” sinambi ngagagang jelanan lan nak luh ento magedi petengé ento. Jelanan umahé depanga tusing makunci apan ia ngapti nak luh ento lakar mabalik mulih, sakéwala tusing.

“Bli sing taén ngadén lakar katemu buin ajak Luh,” raos nak muani ento. Lan nak luh ento ngwales, “Kadén Bli tiang magedi ngentungang awak?”

“Ento suba ané ngaé Bli nyapnyap,” nak muani ento masaut.

“Bli ngalihin tiang di séméré, apa di telagané?”

“Apa di tukadé?” sambung nak muani ento. “Sing.”

“Tiang sing madaya yén Bli sanget nyapnyap.”

“Luh sing ja ngentungang awak, kénkénang Luh lakar melihang Bli yén Bli sing ngalihin Luh?” Nak muani ento ngaraos sebet, ngidih olas tekén anak luh ento.

“Bli sing sajan ngelah pangrasa,” nak luh ento gregetan.

“Dalih Luhé sing beneh.”

“Déwa Ratu, buin Bli ngwalék tiang. Nyelsel tiang ada dini. Ulian ujan tiang nepukin unduk buka kéné.”

“Tungkalikané, pinehin Bli ujané ngaé melah. Ujané ené suba ngaé iraga kacunduk. Dadi Bli matakon apa dogén gaén Luhé jani?”

“Bli sing perlu nawang.” Uli munyiné nak muani ento nawang kénkén singkuhné nak luh ento lan ia marasa lega. Apa nyidang ia nglemesin nak luh ento apang buin atep ajak paukudané? Lengkara ané lakar pesuanga suba nénggél di tutuk layahné nanging keledanga. Ia tuah matakon, “Luh sing medalem Bli? Luh sing meled nawang apa gén gaén Bliné makudang bulan

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 18

ené?” Nak luh ento tusing masaut. Nadaksara anginé ngaplésang yéh ka muan nak luh ento.

Nak muani ento marasa maan galah maekin nak luh ento tur nanjénin sapu tangan. Nanging nak luh ento makelid. “Eda rambanga tiang.”

“Luh kena ujan...” Carang binginé unyad tur ngulungang yéh ka bok nak luh ento. Nak muani ento nudigang tujuhné ka nak luh ento marasa nyapnyap tur ngaraos, “Yén Luh tetep ditu nyanan belus lucut. Yén nyidang makéséhan bedik mai. Yén Luh sing kaberatan tiang lakar kema ka tongos Luhé majujuk.”

Nak muani ento mapangapti nak luh ento lakar marasa angen. Nanging nak luh ento tuah ngwales, “Bli sing perlu répot minehin tiang.” Nak luh ento tetep majujuk, ngerumusang, sinambi nguratiang ujan bales di jalané gedé.

“Apa perlu Bli nyemak pajeng, apa nyetop taksi?” matakon nak muani ento. Nak luh ento nelik tur makipekan. Lantas nak muani ento ngaraos buin cara busan, lan nak luh ento matakon, “Kadén Bli tiang ené kemplongkemplongan?”

“Adi orahang Luh kemplong-kemplongan? Bli sing ngomong kéto.”

“Kadén Bli nyidang nyemak tiang men keneh Bliné lan ngentungang tiang yén Bli sing demen buin ajak tiang? Tuah kemplong-kemplongan ané dadi kétoang.”

“Bli sing taén nundén Luh magedi!” raos nak muani ento.

“Tiang sing makita ningeh to bin,” masaut nak luh ento.

“Bli nyelsel sajan.”

“O kéto? Tegarang orahang to tekén nak lén.”

“Tekén nyén laut orahang Bli?”

“To urusan Bli,” saut nak luh ento. “Tiang sing dot ningehang.”

“Dija pangrasan Luhé?” nak muani ento matakon sedih. “Yén Bli ngorahang Bli nyelsel, percaya naké tekén munyin Bliné. Bli ané jani tusing patuh tekén Bli ané pidan.”

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 19

“Tiang masi kéto,” cawis nak luh ento. “Tiang masi sing ja ané pidan. Tiang tusing ngarepang apa-apa uli nak lén lan tiang sing taén makaengan.”

“Luh sing nyak ngorahang apa gaén Luhé jani?” nak muani ento sanget mapangidih. Nak luh ento kituk-kituk. Nak muani ento nglanturang, “Ada nak ngorahang Luh nyemak gaé ané biasa jemaka tekén …, utawi gegaén ané mesib cara to. Kéto nyén, tiang terus nututin apa ané gaénin Luh.”

Nak luh ento tusing masaut. Nak muani ento buin matakon, “Luh ngoyong dini apa...?” Pastika nak muani ento meled nawang alamatné. Nak luh ento terus nguratiang ujan tur lantas meleng nak muani ento aji semu masem. Nak muani ento ngomong, “Bli sing taén nagih ujané ené teka. Lan arepin barengbareng ajak dua.”

“Sing perlu. Sing ada ané lakar nyidang nambakin tiang.” Kéto abet nak luh ento lan nadakdara malaib maujan-ujanan.

”Wé..., ngoyong, ngoyong. Bli janji sing ja lakar ngomong bin. Mai mabalik, eda mabelus-belusan buka kéto.”

Nanging nak luh ento suba ilang nglurug ujané ané ngancan bales.

R.K Narayan

embas ring Madras, Mysore warsa 1907. Dané sampun ngripta panyatusan novel lan 6 pupulan satua cutet. Novel dané sane pinih duri mamurda Nak Muani ané Lebihan Raos (The Talkative Man). Satua cutet puniki kabasabaliang olih Ketut Sugiartha

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 20

puisi-puisi

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 21
sisia kelas viiib smp negeri 2 sawan

Komang Okta Damayanti Dija Ratu

Idup uli uat nadi

Genah Déwi Saraswati

Ngidupin anak uli ulu ka tebén Jani suud membah

Magetep rauh blabar

Nganyudang tanah Nganyudang umah

Ngecorang yéh barak

Ten milih awak

Sebet ical artané

Ical kenyemané

Nyén pelih?

Jadma saling pisuh

Inguh gering ngeruruh

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 22

Komang Okta Damayanti Lacur

Inguh peteng dedet Kilangan lurung Ngalih matanai Dija Déwi Saraswati

Matané buta Ten nepuk apa Lek asané Sangsara uluk-uluka

Nanging Ibu ngebétang lima Wastra-wastra ilmu

Ngicalang leluu Nyinarin jagat Ten mamilih

Olas asih ibu Di lemah

Sing kar telah Di wengi Sing kar mati

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 23

Putu Novianugrahéni Suung

Suung asan atiné

Matalang kahanan tiangé

Tan karasa anginé makesir

Ngliwatin déwék tiangé Sayan-sayan peteng

Titiang nglanturang pajalan Nanging tuah teked ring ipian

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 24

Kadék Dian Lestari Blabar

Sedih, inguh, sebet atiné Arta branané ilang Umahé enyag Motoré pada anyud Yéh maliah dija-dija Mémé bapané sing tawang dija Kramané pada ngungsi Patutné iraga ten ngutang luu ngawag-awag Sampunang ngutang luu ring telabah Iraga nyaga lingkungan uli pakarangan umah

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 25

Luh Déwi Suparini Pertiwi

Jejeh ningoang Geluran pertiwi Ané tusing suud-suud Inget tekén paundukan jagat Solah jelé ané ngelemang Tusing dadi orain Blabar gedé sasih kapat Nganyudang kain pertiwi Langit neduang sabeh kingking Pertiwi nampi tambis mati

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 26

Désak Komang Melatiningsih Bulan di Sisin Pasihé

Rauh sasampun matanainé sineb

Éntéran bulané rauh nerangin kapetengan

Ngawinang landuh

Ngicénin kabecikan

Munyin ombak sané nyarengin

Ngimbuhang kaasrian guminé

I Juru Pencar marasa cara di lemah

Yuyu pada girang macanda

Bé bé pada makecos kemu mai

Ulian galang sunaran bulané

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 27

Kadék

Bencana

Sebet atin titiangé

Ulian ningalin guminé enyag

Krana blabar lan longsor Luu mabrarakan Alas liglig

Pedih sajan atiné ningalin

Makejang ulian iraga padidi

Iraga ngutang luu ngawag-ngawag

Iraga ngranayang alasé liglig

Ngiring sareng sami

Iraga nyaga ibu pertiwi

Apang asri, bersih, lan lestari

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 28

cicing alas ngalih

balian

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 29
Satua Bali

Suba uling limang dina Cicing Alas majalan sambilanga ngeling. Beburon di Alas Jénggala Sila matakon-takon di kenehné gudiang I Cicing Alas ngeling?” patakon I Landak tekéning I Kuwuk.

“N

“Sing tawang, sing ada bani ané maekin, apabuin nakonin,” saut I Landak.

Cicing Alas negak di betén punyan kepuhé. Awakné ngenah mamerag. “Auuuuuw,” kraunganné enduk, ngancan makelo ngancan lemet. Kedis Cerukcuk ané matinggah di carang kayuné nakonin, “Mih, icang pedalem anak buka cai kasengsaran buka kéto. Kénkén kasujatian cainé, apa sandang tulungin?”

“Icang pelih ngelekang mamahan,” saut I Cicing Alas.

“Ada tulang nyelekak di kolongan icangé. Sing kodag-kodag sakitné. Ada suba uling limang dina icang tusing nyidang ngamah. Diolas, tulungin ja icang apang nyidang seger.”

“Béh, pantes cai mamerag. Kéwala da cai sebet apabuin gedég, icang tusing nyidang nulungin cai. Cukcuk icangé bawak turin cenik sing nyidang ngesisiang tulang ané nyelekak di kolongan cainé,” saut I Kedis Cerukcuk.

I Cicing Alas buin majalan sambilanga ngeling. Kraunganné seret tur ngancan nglemet. Rikala negak di betén punyan nangkané, I Lembu nakonin.

“Mbooooo...... Kénkén to, nguda cai sedih kingking. Salantang jalan cai ngeling?”

“Diolas, tulungin icang Lembu, ada tulang nyelekak di kolongan icangé. Ento makada icang tusing nyidang ngamah apa. Diolas, icang ngidih tulung tekéning cai,” pangidihné I Cicing Alas.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 30
Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 31

“Mih, pedalem anak buka cai kasengsaran. Pantes iba mamerag buka kéné,” saut I Lembu mapi-mapi kapiangen. Ia suba ningeh orta yéning I Cicing Alas beburon daya tur demen nguluk-nguluk. Pantes tusing ada beburoné las mapitulung.

“Tulungin ja pesuang tulang ané nyelekak di kolongan icangé. Icang tusing lakar ngengsapang yéning iba las mapitulung,” pangidih I Cicing Alas.

“Da pedih nah, icang tusing nyidang nulungin cai. Bungut icangé gedé tur sing nyidang macelep ka bungut cainé. Kéwala da sebet, icang nyidang nujuhin cai tongos maubad,” saut I Lembu.

“Dija tongosné ento, diolas tujuhin ja icang,” saut I Cicing Alas mapangapti. Kema cai ngidih tulung tekéning I Kedis Cangak, jani I Kedis Cangak dadi balian sidhi tur demen mapitulung. Cukcukné ané dawa pasti nyidang mesuang tulang ané nyelekak di kolongan cainé, saut I Lembu. I Cicing Alas magegéson luas ka pondokné I Kedis Cangak. Dapetanga I Kedis Cangak sedeng nginem yéh di sisin danuné.

“Swastyastu, Icang ningeh orta yéning cai dadi balian nedeng sidhi tur demen mapitulung. Tulungan ja mesuang tulang ané nyelekak di kolongan icangé. Icang suba uling limang dina tusing nyidang ngamah. Dong tolih awak icangé mamerag.”

Yadiastun I Kedis Cangak tusing taén masantulan ngajak I Cicing Alas, nanging ia nawang bikas beburoné ento. Daya, demen nguluk-nguluk, tur nyarap beburon tan padosa. Ia masih tusing epeh tur sing ngelah sesana.

“Ampura, icang mula balian ané demen mapitulung, kéwala benengan janiné icang tusing nyidang nulungin cai,” saut I Kedis Cangak.

“Bobab,” saut I Cicing Alas, “Cai pasti nyidang nulungin icang. Cai ngelah cukcuk dawa turin lanying, pasti nyidang cai nyepit tur mesuang tulang ané nyelekak di kolongan icangé.”

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 32

“Saja, icang ngelah cukcuk dawa turin lanying, nanging icang tusing nyidang nulungin cai sawiréh cai beburon daya tur demen nguluk-nguluk,” ucap I Kedis Cangak.

I Cicing Alas salah tampi. Dot nyapok kedis mabaong lantang di maluné. Nanging tusing jalanina sawiréh I Kedis Cangak pasti élah ngelidin tur makeber tegeh. Apabuin kolongané sakit sinah tusing nyidang ngelekang I Kedis Cangak. I Cicing Alas ané dueg ngeka daya ento mautsaha nanggehang gedég basangné.

“Oh kéto, dong cai sumanangsaya tekéning icang,” sautné sambilanga nanggehang sakitné

“Sekat ada tulang nyelekak di kolongan icangé, sing suwud-suwud icang mapineh. Icang mara inget tekén solahé malu. Icang masemaya malaksana melah, tusing demen nguluk-nguluk, tusing nyakitin tur mapitulung tekéning beburon ané pantes tulungin. Icang masé masemaya ngemaang temon-temon, nyén ja nyidaang nulungin kal bang hadiah.”

“Seken munyin cainé to?” patakon I Kedis Cangak ané ngancan precaya.

“Sumpah, icang bani gondong pitu likur. Icang pasti mabudi tur ngemang hadiah, apa ja kenehang.”

I Kedis Cangak nundén I Cicing Alas ngenggangang bungutné. Mih déwa ratu agung kedis mabatis lantang ento nepukin tulang nyelekak di kolonganné I Cicing Alas. Balian sidhi ento nyelepang cucukné, nyepit tulang tur kakedeng kasisian.

“Auuuuuuw.... Auuuuuuw.....” I Cicing Alas kraung-kraung cihna lega tur bagia. Ia makecos tur ngalahin I Kedis Cangak.

“Cén hadiah icangé?” patakon I Kedis Cangak.

“Apa petang cai mara? Hadiah?” saut I Cicing Alas. “Pantesné cai ngaturang dahat paramasuksma tekéning icang sawiréh icang tusing nyaplok tendas cainé.”

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 33

Artikel

ngortang seni #4: sepak bola ajak lukisan: melajah uling i gusti madé déblog

Déwa Gedé Purwita – Sukahet

Pang seken, mekesiab nepukin tim sépak bola negara Argéntina kalah uling tim penyolasan Arab Saudiné. Kéto masih ajak Jerman ané sikate tekén Jepang. Nyén ané ngadenang tim raksasa cara Argéntina ape buin Panser Jermané uyake tekén penyolasan ané koné sing maan bacakan tim tangguh, liu anaké ngorang setiap piala dunia ade dogén kejutan ané ngesiab-ngesiabin tangkah, terutama bebotoh bolané ané sing taén medaya tekén pejalan toh-tohané cara ngetohin Argéntina kanti bani ngemaang pur. Sesukat terbit buku ané judulne I Gusti Madé Déblog Master Seni Lukis Naturalis Bali uling Gurat Institute kerjasama ajak Kementrian Pendidikan dan Kebudyaan Indonésia tahun 2020 jeg pasti suba kasal ada sépak bola ané seru inget tekén hobiné Gung Kak Déblog (I Gusti Madé Déblog) dugas teruna.

Jani bedik ané nawang, di Kota Dénpasar ané pidan nu besik adane ajak Badung, tahun 1930an ada klub sépak bola madan klub Dayak, Gung Kak Déblog salah satu pamainé. Uling penuturan okané Gung Kak Déblog ané madan I Gusti Madé Bunika, klub Dayak to terkenal kuat, bakuh-bakuh, sing ada né nyidang ngalahang pidan, penyolasan uling pulau Jawa masih jeg sikate konyang. Dugasé nto mainé di lapangan alun-alun (I Gusti Ngurah Madé Agung), samai klub Dayak nto sajaan takutine tekén lawan-lawané, berjeg ganas. Kenapa madan klub Dayak koné sing ada alasan pasti, ané tuturina

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 34

tekén Gusti Bunika wantah ulian pemainé kuat-kuat, masépak bola sing nganggo sepatu alias nyékér cara janiné anaké ngorang. Yan rasayang, mirib spirit utawi taksu suku Dayaké ané sakti ento ané mengilhami, buktiné kanti jani di jeroné Gung Kak Déblog nu nyimpen medali sepatu emas cerik aman inan limané, nto medali juara klub Dayak di Badung.

Lénan tekén sepak bola, Gung Kak Déblog masih pelukis terkenal ané kiprahné mulai engsapine tekén anaké jani di Dénpasar, maklum kesenian ané megutit di rupa, lukisan atau patung cara sing meringuang, de je orange masyarakat umum, pemerintah masih patuh, padahal jeroné I Gusti Madé Déblog sebenehné dadi situs Perang Puputan Badung di bucu kelod kangin pempatan Taénsiat, lan ajiné Gung Kak Déblog séda ngiringang raja Dénpasar mesiat ngajak Belanda tahun 1906, dugas mare metuwuh beberapa bulan uling dina embasné Gung Kak Déblog. Hobi Gung Kak Déblog ngelukis uling sesai nyingakin gambar-gambar ané adepe di artshop-artshop paek Bali Hotel ajak Museum Bali, ditu pesu demen atiné Gung Kak Déblog tekén seni lukis, kéwala keneh ragane apang tusing cara kekéto dogén jeneng gambarané, wayang ané terus ngulang-ngulang.

Akhirne Gung Kak Déblog melajah ngelukis wajah, maguru ajak anak Tionghoa uli Taiwan meadan Yap Sin Tin ané ngoyong di Grencéng, paak ajak para agungé di Grencéng lan Jero Kuta. Ditu Gung Kak Déblog melajah lukis foto ajak Rai Regug (Jero Gdé Swéka Darma terkenalné mediksa di Banjar Tékték) uli Peguyangan. Ané pelajahin malu ngaé mata aji pensil di kertas, apang 50 kanti ngulang ngaé mata dogén, suud to ngaé cunguh patuh masih ngulang-ngulang, bibih, kuping, pipi, dll. Kéto carané pidan Yap Sin Tin ngajahin muridné ané sayang, Gung Kak Deblog ajak Rai Regug.

Dugas maan wawancara ngiringang Gusti Bunika di jeroné, bek pesan buku gambar skétsa-skétsa Gung Kak Déblog mesimpen, ada gambar skétsa gajah mesepatu bola, ada sang Bima sedeng melaib cara nguber bola, ada Hanoman masepatu, ah berjeg ngéndah, konyang géstur awakné cara anak

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 35

main sépak bola. Lantas ada penikan Gusti Bunika ngingetang pejalan ajiné dugas ngelukis, yén ngelukis wayang apang lén je, apang ngelah karakter, yén kal melajahin karakter jelema harus tawang kéngkén pengawak jelema to, kéngkén otot-ototné, to be anak me-bal, makané lukisan sang Bima, Hanoman, Raksasa, pokokné pewayangan karya Gung Kak Déblog to jeg idup géstur né. Ada buin cerita yan lakar ngelukis dokar, Gung Kak Déblog ada pang dasa bolak-balik ke jaba jeroné nlektekin dokar, nyingakin jaran, kéngkén awak jarané, jeneng rodané kéngkén, sambila ngelukis kéto bolak-balik ngalih dokar.

Nah apa ané gaéne ajak Gung Kal Déblog, uling di lelakuné uling nlektekang (observasi), sing je ada lén cara ané orahange tekén I David Hume, filsuf éstétika né uli di gumi Kauh, istilahné Pemikiran Faktual ajak Pemikiran Éstétik, di tengahné ada berperan ané madan persépsi jak aféksi. Uling di gaya lukisan Gung Kak Déblog suba berubah, tusing buin kaku cara Kamasan, Batuan, Ubud, Gung Kak Déblog justru dadi pionir perubahan masa naturalis ke réalis, cara karya-karya ragané. Bin sik né, uling di cara ragané berkarya ajak kesaksian okané, lantas i raga nawang, Gung Kak Déblog to pelukis ané ngelah visi seniman murni, daya nalarné melampaui pelukis-pelukis ané sezaman ajak ragane cara I Gusti Nyoman Lémpad, Ida Bagus Gélgél, dll ané milu gabung di kelompok ngadep karya di Pita Maha. Ané sepadan visi senimané cara Gung Kak Déblog to tuah abesik, Ida Bagus Madé Poléng parabané.

Nto suba ané sai ngingetang yaning ada acara sépak bola ané gedé cara Liga 1 Indonésia, Piala Asia, Piala Éropa, FIFA World Cup, dll jeg inget gén tekén I Gusti Madé Déblog, pelukis ané ganas seganas main bola ajak penyolasan Tim Dayak ané terkenal kerura se-Hindia Belanda.

Jempayah/Mengwi 27 Nopémber 2022

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 36

jepun sétra

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 37
Satua Cutet

Ngedas lemah Pekak Pageh suba pesu uli umahné. Majalan adéngadéng sambilanga masidekep. Dinginé ngutgut kanti ka tulang nanging tusing dadi alangan Pekak Pageh lakar mablanja. Yadiastun lima miwah batisné ngetor, tur tangkahné ngrudug ulian gesit, tusing buungan Ia lakar majalan. Makejang krama desané ditu suba nawang, nyabran dina Pekak Pageh setata luas ka peken. Carma Mira

Neked di peken sagét suba galang guminé. Gegison pajalané ngojog warung tanggu kangin, dagang bubuh pinih lais di pekené ento. Dapetanga suba ramé ditu, masepuk anaké mablanja. Luh muani, cerik kelih, bajang tua makejang pada ngantosang. Ada negak, ada majujuk, ada masi nganjem di arep dagangané ulian suba tusing sabar buin ngantosang. Kadirasa ngetél paesné nepukin bubuhé makedus mawadah panci, masanding ajak basa selem, sambel, lan jukut urab. Bubuh tepengé dini mula jaen pesan. Lianan tekén basa selem, sambel miwah jukut urab, bubuhé masi kablesina aji kuah bé siap maimbuh kacang mentik lan kacang kedelé magoréng. Pantes suba liu anaké mablanja ditu. Kadung kanti tengai ngélél ditu, kodag baana ngantosang.

Nepukin Pekak Pageh teka tur tusing maan tongos negak, dagangé tusing misi matakon buin, lantas ngénggalang ngungkusang bubuh dadua. Anak luh ané uli tuni nganjem di arepan dagangé lantas matakon, “Mék adi sing jangin sambel? lebihin nyangin sambel bubuh tiangé!” Dagangé makenyem, lantas masaut “niki Pekak Pageh baang dumunan nggih Bu, pedalem ten maan tongos negak, ajebos manten ngungkusang tuah dadua”. Ningeh pasaut dagangé,

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 38

anaké luh ento tuah ngadésem, tusing juari mlungguh ulian ramé nanging gedeg basangné selaga.

Pamuputné malunan Pekak Pageh maan néngténg bubuh duang ungkus. Nglantur pajalané jani nuju umah ané ada di tanggun désa, tongos ngoyong anak luh ané nyabran dina belianga bubuh tekén Pekak Pageh. Neked ditu dapetanga anak luh ento sedek nyampat, munduhang don-donan tuh ané aas di natahé. Adéng-adéng ngerékang sampat, sawiréh suba patuh rugudné cara Pekak Pageh. “Dong énggalin nyampat Luh, énggalan suba teka dagang bedégé!” Pekak Pageh éwer nyapatin.

Dadong Sekar ané uli tuni iteh magutit nyampat prajani matolihan. Nyelédep ulian marasa déwékné waléka, lantas ngenjuhang sampat “Nah Bli suba paling sitenga, néh tegarang Bli nyampatang!” Ngrikik kedék Pekak Pageh ningeh pasautné Dadong Sekar judes. Mula munyiné saklek ento suba aliha tekén Pekak Pageh. “Mai marérén, madaar malu apang gedénan bayuné nyampat.” Pekak Pageh ngajakin, enu sambilanga ngrégéh kedék, lantas negak di bataran umahé. Dadong Sekar itep nyampat, abedik tusing ngrunguang munyiné Pekak Pageh.

Suba pragat makedas-kedas mara lantas Dadong Sekar ka paon nyemak piring, sinduk, lumbur miwah yéh mawadah morong. Negak di sampingné Pekak Pageh saha ngenjuhang piring miwah sinduk lakar anggona madaar. Mara ngagah ungkusan bubuhé, Dadong Sekar ngamigmig “Bli mula jail pesan, suba tawanga giginé enu langah-langah, tusing mampuh lakar makpak, nyelap meliang bubuh misi ngimbuhin kacang kedelé lan kacang mentik. Apang ada jani dildil pilihin né kéto?”

Pekak Pageh ané sedek nginem yéh, nyledét Dadong Sekar ané sedek nampa piring misi bubuh. Mara seebina ngenah bubuhé bek misi kacang. Makebris Ia kedék, nyimbuhang yéh ané tondén bakat clegekanga. Makelo Ia tusing nyidayang mamunyi ulian simpatan. Dadong Sekar lantas buin

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 39

mamunyi “Lega pesan suba atin beliné, maan mlegéndahang tiang! Méh bisa buung jani madaar, ulian wareg tanpa neda Bli maan ngedékin timpal.”

“Tumbén belog dagangé, biasané tusing orahin pasti suba nawang, bas nyabran dina mablanja ditu. Ané beli masi setata patuh, bubuh dadua tusing misi sambel lan kacang. Mirib paling Ia ulian amun ento liuné anaké nyerung mablanja.” Pekak Pageh melihang dagang bubuhé. Dadong Sekar nguntul madaar saha ngediangin kacang uli bubuhné, sampinganga ka sisin piringé. “Kéné lacuré lamun suba tua, gigi tusing ngelah. Yadin ada masisa tuah limang katih, kuala madan ngétét di isité. Sinah ajeng-ajengan ané jaen-jaen kéné tusing nyidayang baan makpak.” Dadong Sekar madeepan.

“Ento nguda pawahé selselang? Tusing dadi kéto Luh, angayubagia iraga enu kaicén seger tur rahayu, lantang tuuh kanti suba pawah kéné. Anaké lén kadén makejang ngrastiti apang setata kénak rahajeng tur dirgayusa” Pekak Pageh nuturin kanti marérén naar bubuh.

“Arah... yén cara tiang, bandingang tekén idup makelo buka kéné, adénan suba mati. Yén dadi ké tunas, yén dadi tiang milih, matiné dogén ané aptiang tiang. Kadirasa jani ambila atman tiangé, tiang tusing kénkén, las tiang Bli.” Dadong Sekar mesuang isin kenehné ané suba med pesan idup.

Prajani barak biing muané Pekak Pageh, “Yén tawang Bli Luh lakar terus idup maselselan buka kéné, benehné baang Bli Luh nebek iba utawi nginem racun ipidan. Ngudiang Bli nambakin tur mamaksa anak ané mula tusing ngelah keneh idup?” Pekak Pageh sengitan, ngejang bubuh ané mara asinduk daara laut magedi.

Sapaninggal Pekak Pageh, Dadong Sekar bengong kémengan, buung madaar. Bubuhné kanti émbon di pabinané. Buin inget Ia dugas ipidan nagih ngamatiang raga ulian bas sanget lek tur jengahné. Tusing ja tuah kasepékang, Ia masi maan nagih tundunga uli desané ento. Aget, aget pesan ada Pekak Pageh. Tuah Pekak Pageh ané ngilonin tur ngemaang Ia tongos ngoyong.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 40

Mapan jani Ia ngoyong ditu, di tanah gelahné Pekak Pageh, di tanggun désané namping sema.

Dinané ento Dadong Sekar matamped-tamped di umahné sawiréh ibi petengné buin Ia ngipi ada anak muani mapagin, caritané lakar ngajak Ia luas masolah. Suba ping telu Ia ngipi aliha nanging tusing taén payu majalan mapan tondén sayaga. Ada dogén kuangan, minakadi panganggoné ané tondén tamped, utawi gelungané ané ilang. Ulian ipianné ento Dadong Sekar marasa mirib suba panemaya galah, suba gantina ngungsi ka karang wayah. Nyén nawang ulian mataki-taki nyak tepukina pajalané mati ané mula uli makelo suba aptianga, kéto pepinehné.

Makejang ané ada di kamarné lantas gampilanga. Panganggo lan kamenné makejang pesuanga uli lemariné. Saka besik pilihina, ada ané lakar kutanga, sisané ané enu luung melahanga nampih. Pipisné punduhanga, lakar dadianga besik aja mas-masané. Mara ngungkab kotak kayu wadah masné, ditu bakatanga potrékan ané suba pida pesan. Samar-samar enu nyidayang baana ningalin, ngenah anak luh mapayas jogéd masanding ajak anak muani mabusana adat cara pidané. Pragina jogédé ento tuara lén tuah Dadong Sekar dugas enu bajang dampingina tekén Pekak Pageh ane dugas ento masi enu truna.

Dadong Sekar utawi Luh Sekar dugas enu bajang mula pragina jogéd ané kaupah mailehan kanti ka dura désa. Ia pinaka pragina jogéd pinih kasub dugas ento mapan dueg ngigel tur jegégé mangonyang-onyang. Muané kadi bulan purnama, alis nyurarit anut ajak peningalané ané mawarna coklat. Bibih tipis manis, kemikané ngemu madu. Bokné lantang, demdem tur samah. Kulitné putih gading, awakné padet misi, bangkyang rengkiang matimpal jit gedé, lan nyonyo nyangkih. Rikala ngigel sledétné galak ngaénang bayu runtag, awakné lemuh magoléran kadi sulur gadung tempuh angin, maimbuh kenyem manis saksat ngundang, nundunin keneh anak muani gretenan makita ngibing.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 41
Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 42

Pekak Pageh utawi Gedé Pageh pinaka pamucuk sekaa jogéd dugas ento. Ia suba ané ngurukang penabuh lan ngatehang sekaané kaupah maigelan. Sangkaning sesai rantat-réntét ajak Luh Sekar mailehan, ngranayang paiketané ajaka dadua raket pesan. Ento masi mekada tumbuh tresnané Gedé Pageh kapining Luh Sekar. Nanging lacur, isin kenehné tusing nyak patuh ajak Luh Sekar. Suba ping kuda kadén Gedé Pageh ngorahang sayang tur nyambatang tresna. Luh Sekar kukuh, tusing obah nang abedik. Ia setata makelid ngorahang tresnané tuah sabatek manyama, sawiréh Gedé Pageh suba cara beli kandung rasaanga tekén Luh Sekar. Wiadin tresna lan sayangné tusing taén terimana, Gedé Pageh tusing taén gedeg, apa buin lakar ngejoh. Mabalik Ia sumingkin rungu, cara ngrunguang adiné pedidi. Ia suba ané setata satya nampingin Luh Sekar uli bajang kanti suba pada-pada tua. Nyak patuh makadadua nyukla brahmacari utawi tusing ngantén. Makenyem Dadong Sekar ngingetang galahé pidan dugas enu bajang, nanging kenyemé ento kadulurin baan yéh peningalan ané ngetel melusin potrékané. Masuluh lantas ia di mekané, nlektekang déwékné ané suba joh malénan. Kulit mulusné jani suba gegel tur kisut, bok embotan blayag ané selem tur samah maganti warna dadi putih tur ngancan nipisang, gigi putihné jani enu langah-langah makiré pawah. Lénan tekén ento, awakné jani berag tur bungkut, paningalané suba lamur, kupingné masi bongol anéh. Cutetné tusing ada ané luung indik dadi tua, kéto pepinehné Dadong Sekar. Sujatiné suba tiban-tibanan Dadong Sekar tusing taén nyak masuluh. Ada rasa tusing demen tur tusing terima nepukin déwékné nyangsan tua. Lianan tekén ento, ané pinih sebetanga tuah laad tatu ané nampak ngebekin muané asibak tengen. Tatu ulian siam yéh panes. Sabilang nepukin muané cacad buka kéto sakit pesan kenehné Dadong Sekar. Ulian nolih laad tatuné ento dogén kadirasa enu Ia nyidayang ngrasaang kénkén ngaap muané dugas ento. Panes bara kebyah-kebyah nyusup kanti ka tengah ulian nandang jengah. Rasa sakit

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 43

ento tondén amun apa yening bandingang tekén lek lan jengahné ulian kasambat anak luh jalir ané demen ngusak-asik pakurenan anak.

Kadung suba pelih baana ngaba déwék. Marasa jegeg tur liu ané ngedotang, ngranayang pesu ajumné. Asing ada anak muani nesekin, lamun suba bagus apa buin ngelah, prajani nyakina. Tusing taen ngrambang apa ané muani ento ngelah tunangan utawi ngelah kurenan. Ané penting tuah nyalanang demen. Keto masi digantiné maigelan yening kaupah jogéd, Ia sanget mamilih nyawat pangibing. Pangibing ané bagus-bagus simalu jawata, ané bocokan kanggo yéning pangenahné cara anak ngelah. Sakéwala lamun suba ngenah bocok buin misi pacul, kanggoang suba enggang tekén ngep dogén mabalih, joh para lakar maan jawatan.

Tiban-tibanan geginané dadi pragina jogéd, mailehan suba maan maigelan. Nanging geginané ento tusing makelo dadi cagerang. Nyangsan tua ngancan kapah kaupah maigelan sawiréh suba liu ada pragina ané bajangan tur jegégan. Ngelah lantas Ia keneh madagang kopi di arep umahné apang setata ngasilang. Yening nuturang indik arta, Luh Sekar tusing ja lakar kuangan sawiréh suba liu pesan ngelah simpenan. Ada marupa pipis, mas-masan kanti carik lan tegal. Makejang bakatanga ulian mademenan ngajak anak sugih lan pejabat-pejabat uli dura désa. Sujatiné tetujon utamané madagang tusing ja ngalih pipis nanging ngalih liang. Apang maan malega-legaan ajak anak muani-muani ané teka nganggur sambilanga ngopi. Bungah kenehné lamun suba maan magesah uli semengan kanti kapeteng.

Sesai-sai maplalian api, cepok pindo suba pasti taén lakar dilapa. Sesai-sai ngenemin tunangan lan kurenan anak, sinah sengkalané tepukina. Lacuré mula tusing dadi kelidin. Dugas ento Luh Sekar sedek épot ngaénang kopi, timpalina tekén Madé Rai ané iteh ngoréng godoh. Nadaksara, uli dija kadén tekané anak luh ento, jumujug macelep ka warung lantas nyambak sahasa maid Luh Sekar pesu. Neked di arep warungé, lantas tuludanga kanti nylémpoh di sisin rurungé. Ditu lantas Luh Sekar tuding-tudinga baanga munyi kasar-kasar. Iur krama

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 44

désané pada nyagjagin lakar mabalih, nanging tusing ada ané bani malasang sawiréh anak luh ento masi liu ngajak timpal. Soroh anak muani maawak gedégedé tur matato, tuara lén tuah préman ané kaupah nguwug warungné Luh Sekar.

Anak luh ento madan Luh Gadung, kurenané Pan Kobar uli dajan désa. Pan kobar pinaka perbekel di désané, tuah silih tunggil anak muani ané mamitra ajak Luh Sekar. Nyabran dina Ia mula maan dogén ngendon ka warung kopiné Luh Sekar. Dikénkéné bisa kapeteng kalemah nganggurin Luh Sekar ditu. Engsap ajak umah, kanti ngutang pianak lan somah. Pantes suba kanti kéto gedeg basang kurenané. Apa buin Pan Kobar suba maan ajaka ngraos benehbeneh nanging tusing ngresepang munyi. Sumingkin jelé pesu bikasné, kanti sesai nginep ditu.

Kenyel suba Luh Gadung matbat Luh Sekar nanging tusing masi nyak lega kenehné, abedik tusing nyak ilang sakit atiné. Sumingkin mawuwuh-wuwuh gedeg basangné nepukin kajegégané Luh Sekar ané sedek nguntul, ngeling sigsigan. Prajani metu iri di kenehné Luh Gadung, ditu lantas Ia nyalanang jengah. Ngénggalang Ia macelep ka tengah warungné Luh Sekar. Neked di tengah mréngang paliatné paling, lantas tepukina ditu ada yéh ngedogdag di panciné. Ento suba saluda abana pesu anggona nyiam Luh Sekar. Maguyang Luh Sekar sahasa jerat-jerit maplisahan di rurungé, ngrasayang panes yéh gemulak ané kablésanga ka muané.

Tusing suud neked ditu, warungné Luh Sekar masi pamuputné katunjel. Tetujoné apang Luh Sekar tusing nyidayang buin madagang. Sasukat ento suba Luh Sekar tundunga uli umahné. Tusing ada ané bani namping utawi ngajak Ia ngoyong bareng sawiréh jejeh lakar bareng ubat-abita tekén premané. Indik rerama Luh Sekar mula tusing ngelah, kulawargané ané ajaka anatah masi tusing pati rungu. Uli cerik tuah Dadongné ané ngempuang kanti mayusa sawatara roras tiban lantas kalahina mati. Sasukat ento Ia misa-misaang déwék ngalih pipis pedidi apang tusing bas sanget meratin uané ané ngajak Ia jumah.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 45

Mirib ulian ubuh tur tusing taén seken ada ané ngrunguang, ngranayang idupné kuangan tresna. Sinah mailehan ngalih pitresnan lan uratian anak, minakadi uli anak muani-muani. Pamuputné tuah Gede Pageh ané enu nyak ngajak ulian tulus tresnané tekén Luh Sekar. Ia suba ané ngaénang Luh Sekar umah cenik di tanah gelahné, di tanggun désa.

Yéning nuturang dugas mara nyumunin ngarangin di tanggun désa, mula pedalem pesan kahanané Luh Sekar. Lén suba kélangan warung, umah, lan kulawarga, buin misi kélangan kajegégané ané pinih utama. Ento ngranayang Luh Sekar tusing ngelah keneh lakar nglanturang idupné, tur mekada sesai nagih ngematiang raga. Nagih nebek iba suba taén, nagih ngulungang raga ka abingé masi taén, nagih ngantung awak suba sesai. Ané paling pepesa tuah nagih nginem racun. Magenep-genep suba ékan-ékané apang nyidayang mati sakéwala abesik tusing ada ané antar. Makejang utsahané lakar ngulah pati ento kaalangin olih Gedé Pageh. Ulian sesai nagih ngamatiang raga, Luh Sekar nyabran dina matongosan di jumahné. Lenan tekén Gedé Pageh ada masi Madé Rai ane ipidan nulungin madagang, nyak selegenti nongosin ditu.

Nyabran sanja Luh Sekar setata negak diwangan umahné marep kelod. Paliatné joh ka punyan jepun di sétrané. Gedé Pageh sesai teka, ngenemin ngorta, nglipurang kenehné utawi tuah nampingin negak bengong ditu kanti kapeteng. Ulian sesai nepukin Luh Sekar bengong marep kelod sambilanga nolih punyan jepun gedé di sétrane ento, Gedé Pageh lantas matakon. “Nyabran dina Luh bengong dini, sujatiné apa kenehang Luh sesai-sai mabalih punyan jepuné ento?”

“Nolih punyan jepuné ento kadirasa tiang masuluh Bli, buka nepukin déwék tiangé pedidi” Luh Sekar masaut alon, paliatné tusing lempas uli punyan jepuné ento. Gedé Pageh nengil minehin, tusing ngerti baan pasautné Luh Sekar buka kéto.

Luh Sekar lantas nglantur ngraos, “Punyan jepuné ento sujatiné madan kamboja, mula lumrah mentik di sétrané. Ento mawinan anaké ngorahang

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 46

jepun sétra. Jepun sétrané anteng pesan mabunga tur nged, donné masi ngrembun. Bungané lumbang-lumbang, mawarna putih bersih misi makenyit kuning abedik di tengahné. Yadiastun tusing miik ngalub buka jepun cendana, nanging yéning saihang tusing kalah jegégné ajak jepun bali utawi soroh jepun ané lenan.”

Gedé Pageh enu siep, tondén masi karesep baan munyiné Luh Sekar. Luh Sekar lantas balik matakon, “Amun ento jegég bunga jepun sétrané, sakewala tusing nyak patuh kaluihané ajak soroh jepun ané lénan. Bli nawang apa binané jepun sétra ajak soroh jepun ané lénan? tur apa ané ngranayang Ia mabinayan?”

Gedé Pageh ané uli tuni sipeng ulian mapepineh, nadaksara makebyeng, suba nyidayang baana nangkep apa ané ada di kenehné Luh Sekar. Nanging Ia mapi-mapi tusing nawang lantas masaut polos “Bunga jepun apa dogén patuh, gantina nedeng kembang pada-pada jegég, yening suba layu masi patuh lakar aas.”

Luh Sekar nungkasin “Tusing patuh Bli, ento malénan. Ané ngranayang malénan tuah tongosné mentik. Jepun sétra utawi kambojané mentik di sétra tur ngisep sarin tanah tongos layonné mapendem. Ento ngranayang jepuné ento kasambat cemer. Yadiastun patuh jegégné rikala nedeng kembang nanging tusing ada ané lakar nyak manyumpangang. Apa buin lakar nganggon sarana muspa utawi matanding canang, sinah suba tusing dadi sawiréh orahanga ngletehin.

Ulian jepuné ento lumrahné mentik di sétra, makejang lantas patuhanga. Jawat mentik di sétra utawi di tongos ané lénan, lamun suba jepun sétra pasti orahanga leteh. Patuh kahanané tekén tiang pinaka pragina jogéd. Geginan tiangé masolah, tetujoné tuah ngibur. Jawat luung utawi jelé parisolah tiangé, masi tileh lakar kasambat anak luh jalir. Sangkal lantasang tiang suba nyalanang keneh ngalih liang, masi patuh lakar kasambat jelék. Tiang masi

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 47

tusing ada ané ngelahang tur ngrunguang. Sinah tusing ada anak sebet yéning tiang kasambat jelék.”

“Ah..sing ada kéto Luh, mara Luh ngoyong dini namping sétra, Luh marasa tekén déwéké patuh buka jepun sétra. Dong eda mapepineh soléh-soléh buka kéto Luh,” Gedé Pageh nuturin.

“Tusing ja kéto Bli, Nyak saja patuh tiang buka jepun sétrané. Yadiastun ipidan makejang demen nepukin tiang, ngorahang tiang jegég nanging sujatiné tusing ada ané seken kenehné. Eda ja lakar nyuang tiang nganggon somah, kadirasa lakar seken nganggon gegélan dogén suba tusing ada. Buka anaké kapanesan di sétrané paling ngalih tongos maémbon, ditu suba di betén jepun sétrané lakar ngetis. Tiang masi kéto, tuah anggona tongos ngalih tis. Makejang tuah singgah lantas magedi. Nyén anaké nyak nyuang anak luh buka tiang? Dija ada anak muani ané nyak tulus tresna ajak tiang? Tusing ada. Lianan tekén ento, tusing ada masi rerama ané lakar nyak mamantu ajak tiang. Apa buin jani muan tiangé berek buka kéné, kadirasa nolih dogén suba tusing ada nyak,” pamuputné Luh Sekar ngeling maselselan.

Sakit kenehné Gedé Pageh nepukin Luh Sekar kalara-lara buka kéto. Ia lantas munduhang bayuné lakar nyumunin buin nyambatang tresna tekén Luh Sekar.

“Ngudiang Luh ngelah pepineh buka kéto? ngorahang tusing ada anak ané nyak nganggon gegélan utawi nganggon somah. Tegarang melahang malu minehin. Saja ké tusing ada anak muani nang abesik ané enu tresna kapining Luh?”

Luh Sekar nyidayang narka isin kenehné Gedé Pageh, ngénggalang Ia ngusapang yéh peningalané, nyaruang lantas makenyem.

“Mirib saja enu ada Bli, kéwala yadiastun ada masi tiang tusing lakar nyak jani. Suba sepatutné tiang matilesang awak, sawiréh tau tekén déwék nista.”

Gedé Pageh mara lakar masaut, énggalina nyelag tekén Luh Sekar, “Nah tegarang tolih ento jani Bli, bunga jepuné telah aas makacakan, mirib suba

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 48

wayah. Kanti berek ento tusing ada ané lakar nyampatang. Buin pidan mirib patuh, yéning tiang mati, tusing ada ané lakar nampedang sawiréh tiang tusing ngelah nyén.”

“Magenep-genep kenehang Luh, sing ada lénan tekén mati raosang?” Gedé Pageh masaut sigug.

Luh Sekar prajani kedék, “Eda pedih Bli..Nah jani suud suba tiang ngruruh jalan lakar ngulah pati utawi ngraosang indik mati. Sakéwala ada pengidih tiangé tekén Bli. Nyidayang Bli lakar ngisinin?”

“Lamun Luh majanji suud ngalih jalan mati tur ngraosang indik mati, Bli lakar ngisinin apa ja pengidih Luhé,” Gedé Pageh nyanggupin.

“Pengidih tiangé apang Bli tetep dadi belin tiangé ané setata nyayangang tiang buka nyama pedidi.” Gedé Pageh kaclengagan ningeh pengidihné Luh Sekar. Makelo Ia tusing nyidayang masaut saha mandreng Luh Sekar. Kabilbil Luh Sekar bandrenga buka keto, nanging ngangsehang makenyem, ngantosang pasautné Gedé Pageh. “Nah..yéning ento ngranayang Luh nyak nglanturang idup cara pidan, Bli majanji aidupan lakar dadi belin Luhé.” Gedé Pageh nyanggupin.

“Buin abesik Bli, buin pidan disubané tiang mati, ditu alihang tiang tongos, di betén punyan jepuné ento tanem bangkén tiangé. Apang dadi beberekan ané ngranayang tanahé ditu mokoh. Sinah punyan jepuné masi nyansan nged mabunga.” Luh Sekar masaut sahasa matujuan sig punyan jepun ané sesai pabaliha. Gedé Pageh tuah maanggutan cihna nyanggupin pasubayané. Sekat ento, Luh Sekar tusing matongosan buin di jumahné krana suba nyak nglanturang idupné.

Tusing marasa suba telung dina, Pekak Pageh tusing ada teka buin ka umahné Dadong Sekar. Uli semengan kanti kapeteng ati-atina tekén Dadong Sekar. Sabilang ada makrisikan diwangan jagjagina pesu, nanging ané antosanga tusing ada nengok. Buin mani semengané mara Madé Rai lan panakné teka magatra ka umahné Dadong Sekar, ngorahang Pekak Pageh suba

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 49

ngalahin itelun tur dinané jani lakar mapendem. Prajani lemet Dadong Sekar, nylémpoh di natahé sahasa ngeling gerong-gerong.

“Aruhhhh….Bli…to nguda Bli las pesan ngalahin tiang pedidi. Bli dadi gedeg tur ngambulin tiang kéwala eda tiang kalahina mati Bli,” kéto Dadong Sekar masasambatan. Kanti sanja Dadong Sekar enu ngeling, tusing nyidaang baana nupdupang sebet kenehné. Nanging angsehanga masi ka sétra nelokin Pekak Pageh. Neked di setra dapetanga suba suung. Pekak Pageh suba mapendem ditu di betén punyan jepuné gedé. Dadong Sekar matédoh di samping gegumuk ané enu maserung aji tiing. Buin nyumunin Ia ngeling sawiréh tusing nyidaang baana ngampet yéh peningalané.

“Bli ampurayang tiang mara teka, tusing maan bareng ngatehang Bli tuni ulian bas sanget tiang makesiab. Pantes suba tiang ngipi ada anak ngajakin luas, dong abedik tusing madaya, sujatiné ento Bli ané lakar luas, nguda kutang Bli tiang pedidi dini? nguda tusing ajak tiang bareng Bli? Tiang nyadia lakar nutug Bli, mai..papagin tiang Bli. Mirib ulian tiang lempas tekén janji, Bli ngambul lantas bareng nglémpasin pasubayané ipidan. Mara acepok tiang nyambatang indik mati, Bli ngambul ngalahin tiang. Kadén Bli suba majanji lakar mragatang tiang disubané tiang mati. Ento nguda Bli malunan mati? Kadén Bli nyanggupin lakar nanem bangkén tiangé dini, to nguda Bli malunan matanem dini?”

Dadong Sekar ngraos pedidina cara anak buduh. Madé Rai lan pianakné tuah bengong, sebet nepukin Dadong Sekar buka kéto.

Makelo nandang kaduhkitan, pamuputné Dadong Sekar gelem kayak-kayak di umahné. Tusing nyak madaar utawi nginem yéh. Sinah muané layu dudus tur awakné nyangsan meragang. Tuah nyidayang nyempang di plangkané. Penginalané ngidem kéwala tusing masaré.

Sesai ngajap-ajap Pekak Pageh, “Ampurayang tiang Bli, tiang tuah anak luh nista buin misi belog, ane tusing pantes nerima tulus tresnan Bliné. Tresnan Bliné suba ngranayang tiang idup, kayang jani enu bekelang tiang.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 50

Jani disubané Bli tusing ada mara tiang mrasa kélangan. Buin pidan lan jumunin Bli. Dumogi Hyang Widhi swéca ngicénin iraga apang matemu buin. Yening kicén numitis, Bli apang dadi anak muani bagus, depang tiang ané buduh paling nguberin Bli. Aidupan tiang nyadia ngayahin Bli. Kéwala yening Bli lan tiang tusing nyidaang numitis dadi manusa buin, tusing kenapa, dadi apa dogén Bli tiang lakar nutug. Apang mapasangan tur setata bareng-bareng.”

Suud ngraos kéto, samar-samar tepukina Pekak Pageh teka mabusana adat putih. Saru ngipi ajak sekené ulian suba paling, suba tusing inget tekén raga. Pekak Pageh ngenjuhang limané sahasa ngajakin, “Mai luas Luh, sekaané suba ngantosang lakar kaupah maigelan.”

Ngetel yéh peningalané Dadong Sekar baan legané, ngénggalang nyemak limané Pekak Pageh lantas tekekanga pesan ngisiang.

“Adi makelo pesan Bli mara teka? Suksma suba mapagin tiang Bli. Lan Bli, tiang nutug sapamargin Bliné.” Suud ngraos kéto Dadong Sekar marasa awakné iing kadi kapuk ampehang angin, lantas guminé makebyeng peteng.

Sanjané ento langité ucem masaput gulem. Nadaksara ujan riris kadulurin angin ngasirsir alon. Bungan jepun sétrané telah aas ampehang angin. Waluya sekar ura, sambrag makacakan ngebekin setrané. Nyanggra sang kalih, majalan madandan tangan nuju genah ané suung mangmung. Dénpasar, 31 Agustus 2022

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 51

prosa liris ida i déwa merta semara bawa

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 52

Surapsari Gita III: Déwi Maria

Kribisan yéh ujané melusin pipiné, alus tur bening yén kadirasa dakin enduté tusing nyidaang mutekang kajegégané. Busanan putihné lepég, ngenahang kaasrian ragané. Ditu betén taru cemarané. Panyingakané nuju akasa, manolih ka wulané ané katangkeb gulemé cemeng. Jagaté karasa kelem baan petengé, wantah rarasné, nyujuh ka tongosné maseneng-senengan./ Kuncru tangkahné mapan sisan gulemé enu nyangklek pantaran sunaran wulané. Pangaptinné apang sida gelis tumilar gulemé ento, apang nyaksiang nyaksiang bintang-bintang buka manik-manik ring gelungan Ida Hyang Akasa. Makalangan sunaran wulané, kecut rarasé susut, kenyemé sayan sumringah. Saputih sunaran Hyang Chandra saputih rarasné luir susu, kenyemné waluya madu, ayub panglipur ati. Maria./ Kenyemné ngatehang nuju tamanné sipeng madamar kunang-kunang. Di batan taru jepun petaké Déwi nyaksiang kunang-kunangé maangkeb-engkeban di gelungan sekar tunjungé muda. I kunang-kunang kampehang angin paliaté ngetut, kéto masih gendingé ngalun tur merdu kondén suud nutut pajalan anginé ngauhang. Nadak gending marénrén. Maria. ri kala sunaran bulané surup, tileh nuléngék ngarep-ngarep gulemé apang kedas, gulémé tusing kedas Maria. Ririsé nadak ulung uli gulungan gulem, kolonganné nadak serak paliaté kemu mai, pajalané srayang-sruyung. Paling ngetut sunaran bulané doh baduur, di langité cemeng. Cemeng raras, goyah lantas maglebug di duur padang kusa, paliaté itep nuju langité. Nanging tembangé kondén suud, ririsé sayan labuh, rarasé jekjek banyu. Maria./

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 53

Maria. Nguda ririsé baang mencanin, nguda gulema baang mucehang kenyungané. Yén sunaran bulané tusing ngidaang ngawé liang gumawang, rarasé ané buka wulané ento anggon nyandingin gulemé. Kedengang alisé, kedatang panyingakané, manisang rarasé édéngang untuné, tekedang kenyemé kantos kauningin olih Ida Hyang Akasa. Tekedang kantos ka pagulingan Sang Hyang Chandra, tekedang ka Suralaya apanga sekancan widyadariné nyombéhang sekar ura./ Maria buka kaluihan parabé, dayanin ané pacang nayanin. Ilangang jerihé di ati, ajin tekén lampahé. Kenyungé sida mintulin grindemé, kukuhang pisaraté gangsarang pajalané. Lanturang tembangé ané pegat, timpalin ampehan anginé, patuhang ririsé buka bungané sombéh uli suarga. Maria, Eda kenyemé baanga kanti ringgung, tiwakang sanjatané ané metu uli bibih, madhusara hita samasta raya. Sinah ilang sungsuté, tegtegang angkihané punduhang bayuné. Kukuhang tembangé, Maria. Apang konyang nawang kaluihané, nyén ngidaang apang kanti maogahan jagaté./

Udaya Grha, 10 Novémber 2022

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 54

Surapsari Gita II: Ayu Kapat

Ayu mula déwasa jani melah pesan, cakepan Ramayana maosang kapaté makatah sekaré kembang, paksiné nguci tur sunaran ainé ageng. Jati Ayu, melahé setata ramia. Ayu mula dewasané para jana sajebag jagat nguntul nyakupang tangan apanga sida jagat rahayu, molihang pangaptiné yadiapin guminé jani sayan. Sayan nuju kabrebehan. Awarsa suba iraga makukup di tengah umah, sarwa makukup makejang. Sasih Kapat ipidan saja mula suungsuung, yan ipidan satondén jagaté makukup nuldulin jati-jati Kapaté antuk sang sané oneng ngaptiang melah./ Asep menyan majagau tembang wargasari sakancan parhyangan jagat di gunung, bukit, lebah, segara, pasar, sekolah dija-dija. Andusé wangi buket, pajalan pamedek nrajang ngalih tongos embon lakar mabakti. Mapan di Sasih Kapaté ento galahé melah mayadnya apabuin panesé nyentak setata. Mapan kasenengan Ida Sang Hyang Rawi tekén duwasané, kanti béné di pasih nyileh ka tengah dasar sagarané mapan ngrodok yéh jaban segarané. Agumi ngaturang bakti sekar bija mura di tengah jalan. Nanging warnan Ida Hyang Ibu Perthiwi acum, sungkan Idané ngranyang mangmung, ndikapan Sasih Kapaté nyombéhang sekar, bija-bija./ Ayu suba melah jani majalan nganginang, kemu nganginang ka tongos, tongos melahé. Tongos galangé ento, eda pesan rered kenehé lakar majalan. Ayu. Eda pesan ngega munyin anak lén apabuin ngaji-ngaji ngisi, sinah lén pajalan Ayuné. Patuh masih eda pesan percaya tekén semun langité di duur kadén seken-seken Ia setata makenyem. Luanan makenyem di tengahé tiksna. Patut

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 55

masih eda pesan pepes nengneng sunaran ainé di luhur, yan sing buta puun muan ayuné ané buka kapasé ento. Majalan Ayu. Majalan./ Suba orahin Ayu eda glenjar-glenjir ajumang keneh, kadén galang kal setata tepuk. Tolih ento jagaté suba ngregeh, ngengkal-ngengkal kadén saja buka papinehé. Tolih entu mua langité putek saja, anginé maogahan, kelép ngedeblar. Bayu bajra dinawut sarwa taru. Ento dingehang suaran pentungan kulkulé ngalun, tolih ento palaib pamedeké nrajang. Tolih gelung agung kori purané sambar tatit. Mulih Ayu. Mulih./ Jani bangun Ayu. Bangun ujané suba suud, guminé suba ngalangang tur anginé tusing baret. Majalan Ayu, tututin sunaran putih di kangin, eda pesan kanti marerén kalain panes dingin akijapan barong ento. Jalan jani. Mulih Ayu. Mulih./ Udaya Grha, 13 Novémber 2022

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 56

Surapsari Gita I : Nyai Gusti Ayu Bas Shri Naréndra Duhita

Sayuakti pisan I Déwa huluning warapsari ring kedaton Balumbungan. Anten Palungguh Cokor I Ratu Sang Prabhu Dalem Balumbungan. Jimbar negariné, ijo sawah-sawahé ring pada Adri Rawang jangkep alas ageng pingit. Ring kedaton puri mahias dumilah, kajangkepin para panyeroan istri litu ayu. Wantah I Déwa huluning wang istriné makasami, rumasat Sang Ménaka I Déwa pantaraning para istri panyandingé./ Buka kembang tunjungé mara mekar miik sambeh ka dasa désa. Meriké kantos ring pagulingan Ida Dalem Swécapura, kelengeran Ida sangkan paragayan I Déwa. Lédang Ida pacang nganggit ragan I Déwa kantos ring joli ratna agungé. “Uduh Mas Beli kadi widyadari, yan inargamayang Beli I Déwa saksat madu Blambangané. Yan sida baan Beli nganggit peragayan I Déwa jakti dadi Praméswari Agung ring Kedaton Swécapura.” Kasmaran Prabhu Swécapura tan kadi-kadi, tan sida karasa baan Ida makolem ring pamereman. Tresna mapiranti sewala patra kasmaran labuh jeroning kruna-kruna/ Mas Ayu Bas peséngan I Déwa meriké ngranayang banter sajagat Pasuruan. Para agungé irika ngedotang kenyungan I Déwa. Lédang Ida Sang Prabhu

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 57

saking Pasuruan nganggit Idéwa. Inguhé nyansan marikosa, tan sida reprep selantang ratri. Asing mapangenang I Déwa ngira-ngira rupan Ida Prabhu Swécapura. “Uduh Beli Watur Énggong saja kadi orta anaké I Déwa tusing lémpas tekén tutur, sami nyinggihang. Naging titiang tuara nawang rupan Beline, kocap Beli anak bagus apekik manut atur panyeroané.” Sang Bhima Chili rauh mamuat lukisan kaon, anyerit dalem ati I Déwa, nangis sig-sigan. Matalang tresnané Ida Sang Prabhu Watur Énggong kasungsutan. I Déwa malayu nuju panegara Pasuruan ngangkenin pamitra. Labuh ageng toyan pangaksian I Déwa ri wusan labuh sirsan Kakanda I Déwa. Tresnané lebur kakawinang baan parincikan daya.

Maniklingga, Novémber 2022

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 58

subak

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 59
Satua Cutet

“Bapa kelian, eda bes ruwet nah, Pa. Subak ené sing ja Bapa ngelahang. Sanget sajan Bapa mabéla pati. Apa bakal tindihin Bapa. Apang Bapa nawang, né mara pura. Asané carik satus hektar bakal bayahin ajak invéstor. Bapa tinggal duduk manis. Nang pinehin limang milyar kaliang limang persen, akuda suba macelep ka kantong Bapané. Akampil Bapa maan duman. Bapa duduk manis, jeg sugih meliah.”

SI Déwa Nyoman Sarjana ambil keplus-keplus ngenjut roko I Degag pengenah cara orator mapidato di arepan Bapa Darma tur krama subak ané lénan. Limané bek misi bungkung. Di baongné misi kalung, mesib cara kalung cicing. Pesu paes bibihné merayu bapa klian lan krama apang nyak mindahang Pura Subak, karana tongosné luung pesan. Grimutan basang Bapa Darma ningeh munyin I Degag. Saja té bayu nu bajang, suba gemelan ané tekek ngisidan bibihné I Degag. “Yan, tegarang negak malu. Tusing pantes mejujuk. Tolih penglingsir. Wayan masih ngelah bapa lan pekak. Melajah ngawangian nak lingsir.”

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 60

Bapa Darma halus lan banban ngorahin. Ditu mara Wayan Degag ngelius. Sambil ngutang potokan roko, Wayan Degag negak di Balé Subak. Mesadu arep ajak krama subak makejang.

“Wayan Degag, bapa ngerti, apa ané munyian Wayan busan. Tuah saja ané madan pengusaha nak liu pesan pipisné. Cara Wayan, cara bapa tusing ada artin,” mara amonta Wayan Degag mejujuk, nyengkakan lima tur bangras mesaut.

“Trus, ngujang Bapa nambakin. Apa pura enta Bapa ngelahan? Bapa sibuk dadi pekaséh ngajakin krama mersihin tlabah. Menékan plastik, luu. Man apa Bapa maan. Apa bapa nyidang ngemang krama subak. Paling man tuyuh dogén.”

Wayan Degag megatin munyiné Bapa Darma. Ia tusing mikirin kénkén sebet yan anak sedeng ngeraos pegatin tan pa dasar. Pengenah krama subak tusing demen tekén bikas Wayan Degag. Seka besik kramané mabancutan ngalahin sangkepan. Krama subak suba kesél. Wayan Degag bengong. Ia tusing narka kramané bani ngalahin.

“Yan, jani Wayan suba nepukin. Krama suba mabancut mulih. Apa men buin munyian.”

“Nah, jani Bapa suba menang. Kéwala icang kel sing suud berjuang. Buktiang nyén kal menang.”

“Adi mesuan munyi cara nak mesiat, Yan. Tusing pantes metantang ajak nak tua. Yan Wayan makeneh mesiat, anak bajangan lawan mara pantes.”

Bapa Darma nyentil, nyemak tambah tur milu ngalahin Wayan Degag. Wayan Degag bengong padidian. Joh pesan peliatné. Bisa dogén basangné gedeg magrimutan. Ia tusing nebak krama subak bani buka kéto. Bisa masih pipis satusan juta, marawat suba di kantong ngancan ngejohan. Tuh sukeh masih ngalih pipis. Sesuban suud ngajeng, Bapa Darma nyelélég di adegan jineng. Peliatné nerawang. Cara ada unduk ané baat nibén Bapa Darma. Saja masih, suba telung dasa tahun dadi pekaséh mara jani ia kena unduk paling

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 61

kéweh. Ané malu paling ngundukan ngeduman eyéh di carik apang adil. Sesukat subak abian delod subak carik di Yéh Telu ka dadiang LC, liu maklar ngedotan. Tongos carik nak saja dangsah tur jimbar. Sawatara ada séket hektar. Subak Yéh Telu tuah dadi geginan tur pangupa jiwa warga telung banjar. Baas ané kajakan tuah uli dini. Warga dini sawatara ngelah telung dasa are. Panén di Subak Yéh Telu kapah tusing mupu karana penekan yéh di subak mengalir uli telung sumber air. Ento mawinan kaadanin subak Yéh Telu.

“Yan kéné unduk, jeg suud suba dadi pekaséh. Berat sajan masa tetegenan. Kalo i raga suud, nyén ben baang. Makejang krama subak suba tua-tua,” Bapa Darma ngomél padidian.

“Adi ngomél pedidi, Bli. Lamun ganti sirep, sirep nak malu. To kadén amah-amahan sampi suba telah di kandang. Binjep Bli tuyuh buin ngarit,” Bapa Darma tekejut ningehan munyin Mén I Luh. Dapetan suba di tebén ia negak.

“Lamun kéto, ngaé kopi malu besik Mén I Luh. Apang tusing kiap binjep ngarit.” Disubané ngerusin kopi, Bapa Darma mamunyi.

“Mén I Luh, bli tusing merasa tenang. Busan I Degag ngancam di paruman sekaa subak.”

“Unduk apa to, Bli?”

Bapa Darma nelataran unduk ané tuni semeng. Mén I Luh seken pesan madingehan. Kecut masih semuné nyimpen gedeg lan sebet. Lantas ia mesuan munyi.

“Yén cara tiang, jeg serahan dogén kelian, Bli. Apa masih maan. Beli suba tua. Suba mekelo masih ngayah. Nyanan Bli tibén sakit cara jani. Struk apa adané.”

“Terus, kénkén nasib carik-carik. Tusing ada anak sutindih, buin kejep dogén bakal telah.”

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 62

“Ya, kujang man, Bli. Bli masih tusing ada artin. Jani anak ané sugih kanggo. Kéto masih anak ané bani. Kanggoang yan tanah iraga dadi pelihara, jalan enta gén edo adep. Iraga tusing nawang nyén kadén nuwénan imaluan.”

Tan pasangkan galah suba jam pat. Bapa Darma nyemak arit tur keranjang majalan ngalih amah-amahan sampi. Di jalan ia terus mapineh kénkén bakal penadin carik. Gumi cara jani. Hidup kéweh. Énggal pesan anak edot ngelah pipis liu. Enta makerana liu tanah carik maadep. Galah terus majalan. Petani di subak Yéh Telu ngancan ngeliunan, karana buin duang bulan padi bakal kaanyi. Padi serab sada kuning nudut kenehné Pan Darma. Tusing kanti buin dua bulan. Pengenah buah padi jelih pesan. Sebilang pelinggih ada sesajan anak ngerasakin. Suaran kulkul masih ningglis anak ngulahin kedis.

Musim panén suba léwat. Jani carik ngeneng ngantian duasa. Petani liu ngalih gagaén maburuh. Kéwala Pan Darma tusing bisa lénan ka carik. Ia sabilang wai ka carik. Sambilanga menahin pundukan, sagét ia nepukin anak liu di carik. Ada ngaba méteran tur alat ukur. Ia tusing ada kenal ajak anaké enta. Kéwala ia inget ajak Wayan Degag. Ngujang ya ada ditu. Bapa Darma maekin.

“Pa, kecil gegaén raga jani.. Bapa Doglar suba ngadep carikné. Jalan bakal jemak uli dini. Melingkeh bedik ngalih carik ané lénan. Suba pasti bakal liu nak ngadep. Apa buin perlu pipis. Mekiré nak masuk,” cara punglor gacor, Wayan Degag mesuang munyi. Saja bebotoh menang.

“Nah Wayan. Bapa tusing ngelah hak bakal nambakin. Suba nasib Wayan kal dadi bos.”

“Kéto suba, Pa. Jani urusan suba bérés. Tanah Bapa ajak pura subak sing penting. Ema ja gelahan.”

“Wayan tanggarin ngaba munyi. Nak nu ada Widhi cenik. Sing kal tawang hidup mani puan.”

“Saja, Pa. Jani icang ngelah Widhi. Sangkal bang liu rejeki. Asan duang tahun sing kel telah.”

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 64

“Saja to, Yan. Kalo kéné, Yan. Hidup di gumi nak ada masih karma. Enta tusing dadi kelidin,” sambil mekenyem ngewalék I Degag mesaut.

“Karma durian itungan, Pa. Ané pantes kenehan, dija ngalih pipis apang bek kantong misi,” sambil mekisid ngisi méteran Wayan Degag ngalahin Bapa Darma. Tusing sida baan Bapa Darma nanggehan gedeg. Enem bulan suba mejalan. Tanah carik tusing buin cara pidan. Dini ditu suba makeruk baan buldoser. Ngenah cariké compang camping. Pajalan tali kunda suba melénan. Sebet pesan kenehné Pan Darma. Kujang mani cenikcenik melayangan. Umah bakal liu mejujuk. Liu jalan ka carik suba hilang. Ané paling ngeranayang sebet, kénkén bakal ngundukan ngilénan subak, pemekas odalan di Pura Subak.

“Tuh Hyang Widhi. Hyang Dewi Sri. Icénin damuh mangda seger. Mangda presida ngerajegan duwén palungguh i ratu. Sapasira men malih jagi subakti,” kéto Bapa Darma mawicara di arepan Pura Subak, tur mabancut mulih.

Tabanan, 23-10-2022

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 65

puisi-puisi ketut suara antara

Édisi LXXIV | Désémber 2022 66
Suara Saking Bali

Nyaru

Kebus panes nyentak di gumi

Mirib wayah nemu benyah

pineh ileh ileh rajah tamah

Élah lima usil dekil

Ada liu nyansan ngendah

Abedik dini liu ditu

Tan rungu metu bengu

Ada nyampat, tamunang dadi magarang

Ngutang, tan karambang tan patimbang

Ngakak mrekak ngalih mucu

Munyi kebus kuping dingin tuna bongol nyaru

Nyen mula pelih?

Dija bakti?

Dasar laksana tan pabukti

Suba biasa…

Ngantos ical satya lascarya

Ngantiang eling dadi éling

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 67

Unduk Mangkin

Soroh manusa sané utama

Yadnya lascarya anggé upakara

Manut utama, madya, nista

Nyama sawitra braya

Metu lestari taru toya

Sakéwala manah idup mati tan patepi

Ramé temah sepi bhakti

Unduk katiba baya bancana

Saking luan nemu teba

Pocol mula balbal payu

Pegat seka abucu

Byur blabar mancuh

Telas akijapan

Tur akejepan

Umah, alas benyah

Kija dongang ngorék

Jangkrik ngering sedih kingking

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 68

Tuara

Luu ngampet akéh mucu Keléb peteng baan luu Luu tengah luu sisi tan gisi Cingak buta meneng, sirep tan suka

Luu ring tlabah, got, taman, marga Likad nolih éling tuara Ngantos berek bangka Pengit mangkug mangan nusuk

Lima jelé gering matangi Ngantosang saking dina lan dauh sigsigan… pituduh pralaya toya membah gedé tan patanding bujuh, nuduh saling ngrusuh

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 69

Satua Masambung

mlancaran ka sasak (19)

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 70

“T

“Nyén adané, ning?” Asapunika I Dayu ring anaké alit. Gdé Srawana itiang Putu Gupta, dong kéto anaké, ning!” asapunika sahur Mekel Sawitri.

“Punika Madé Srada! Kual-kual pisan, Tu!”

“Ten, kramana Embok! Yan ten kual kocap gelis sakit, yakti kénten?”

“Amangkinan ipun makekalih durung nahenin sakit rahat-rahat napi! Ratu, napi kayunang Ratu? Ten kasatan Ratu, sampun pukul dasa puniki. Doh nglinggihin motor.”

“Dé, apa gaénang Embok?”

“Ida oneng yéh juuk; ten asapunika Tu?”

“Napi ja wénten, Embok!” asapunika ipun masahur.

Raris Mekel Putu ungkur, iju meres juuk, kasarengin antuk I Sarda. Wénten rasa malih limang menitnya malih dané ka muka, raris I Dayu katuran toya jeruk.

“Ratu, dagingin titiang és, Tu, ring toya jeruké?”

“Sampunang Embok, ten bani ten tiang ring és!”

“Men Madé, sing bani masih kén és, Dé?”

Mekel Putu Sawitri kenyem ring I Madé, mateges ngulgul.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 71
Désémber 2022 72
Suara Saking Bali Édisi LXXIV |

“Lamun Madé tresna tekén dedemenan, sing demen dedemenané kén és, Madé da anaké demen, mara tresna mulus!”

Nanging I Madé tan nglinguang kenyem sawitrannya, ipun mamengos tur saru-saru ipun ngabin anaké alit, I Madé Srada.

“I Madé, Madé Srada! Ibuné nakal sajaané, da ajaka nyak!”

“Nakal ibun yangé, nggih Guru Madé?”

“Nakal nggih Dé? Takoni ja Guruné!”

“Da guguna De; Ibu sing nakal nggih Dé?” gelis pasahur Makel Sawitri medal.

“Ah, ibu nakal!” sapunika anaké alit nglawan. Rasis Makel lanang ngrawes.

“Ratu kanggéang iriki, napi sida antuk titiang ngaturin Ratu, kéwanten ampuraang. Titiang jugul sareng kekakalih.”

“Aruh, Guru Ketut; taler ja kayun I Emboké; kayun Gurunné; yadian Guru ngencongang tiang, selid sanja, wénten masakan ngulanin rasa, yéning kayuné tan susrusu...”

“Inggih Ratu, kéwanten sampura, Tu!”

Raris I Dayu malih ngandika, “Menengang, Guru! Jumah tiangé ring Sirikan napi nyen dahar tiang? Taler sawéntena.”

Makel istri ngaturin ida nyingak kamar pameremen ida; Makel Lanang mapamit, raris ngrawes ring I Madé.

“Dé, Dé, motoré dini suba depin beli. Supiré ento apa ditu. Lamun payu luas ka Cakra, motoré suba anggon!”

I Made nyuksemaang pisan legan sawitrannya, raris ipun ngateh dané jantos ka jabaan ring marginé ageng Mangkin maarep-arepan I Madé sareng sawitrannya. Guru Ketut Gunawan mandreng anaké bajang ring arep dané, nanging dané tan ngrawes, kasimpen panarkandané!

Motor ageng madaging pantun, wénten petang siki ngrudug, ngudiding ngauhang plaibnya. Pertiwiné jantos ngejer antuknya, tambis sakadi ringgungringgung pacanga jagaté, antuk gredegan motoré abot mondong-tatedayan

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 73

pabrik. Madé Sarati majujuk sareng kagejerang antuk motor punika, kenyem ipun.

“Batis iragané gejerang motor; atin iragané gejerang unduké ibi sanja.”

Éling ipun ring unduké ibi soré, sinah ipun sané mangkin uning ring pamencanan Ida Sanghiang Widi.

Legan atinnya mawor duhkita. Néné cén ngawinang lega? Saantukan sawitrannya I Dayu Priya tulus utama sakadi rupanida. Sapahut wiakti rupa ring kayun; Ida pacang ngiring ngajengang kagunan Geria Sirikan punika; inggihan ring kayun Ida tan cumpu ring Ida Kadé Ngurah, nanging mumpung sampun renteh wacanan Ajinida riin punika sané mangkin kertiangida mangda prasida tan mitia Ajinida ring wacana.

Napi awinannya duhkita? Pagatik manah ring atinya. Kadi atur sang ngardi satua ring ajeng, ring manah ipun misadia susrusa mamanjak ring Ida, sareng ipun ngupadi, nunasang, mangda Ida satata kaicén suka ring kayun. Nanging atinya buat pisan taler mangda kawewehin upah, mangda taler kéngin ipun nuukin tetagihan atinya. Punika rahat natonin atmannya, punika ngardi urip ipun naraka. I Manah ring I Ati magati sami-sami sewes tatujonnya.

I Made ngrimik, nuwus manahnya ka bibih, “Apa gunan janmané hidup? Apa pikenoh iragané makelo idup? Apang makelo nandang sedih, makeloan muponin kasukan? Dadi kasukané di mrecapada aba ka kadituané? Yan sing saja ada kabuatan iragané dadi janma, yan sing saaja Widiné ngardi i janma apang mabiyanan tekén buron, sangkal i janma icén Ida pakenehan? Pakenehané anggon mikpik, anggon niténin saluiring né ada di guminé. I Buron rasa sing kaicén pakenehan, sing ja patut salahang ia, yan nu ia jugul, jantos sagedé-gedéné kekalahang baan i manusa.

Nanging yan saja iraga kabinaang antuk Widiné, né encén patut kayasin baan janma? Apang i janma utamaan tekén i manusa? Yan iraga sing ndén nawang, waspada tekén patitis i janma dini di marcapada, sing ké ngapung unduk iragané tibanan mangkihan? Di tepengan apané ada binana janmané

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 74

tekén buruné? I Buron rasa sing matetagihan sajaba amah, gedogan, anggona tayubun ukudanné muah muponin kalangennya ngajak luana wiadin ngajak moanina. Nanging jani janma patuh laksanana buka kéto...? Aruh, iraga masih sing nawang patitis janmané! Ye, sangkal iraga ngumik dini di margané? Meh orahanga buduh suba iraga!”

Nanging sujatinnya I Madé paling ring manah; data kandaang ipun tan purun ipun rariangkan ring padéwékan kantun buduh paling ring Ida anaké ayu, sané pacang kéngin ‘kutun-pawaregan’ ring Geria Sunia. Saru-sarun ipun netesin ‘patitis’ i janma nanging sujatinnya, ipun netesin paridikanipuné ‘idupidupan merasa padem’. Ipun nyisil kukun jarijinnya, punika nyinahang manahnya paling, yéning turah ring segara, ocak, tan degdeg; sané mangranaang, tan lian ring pagatik manah miwah atinnya.

Motoré pasliwer, wénten mondong minyak, wénten mondong bias, wénten taler gépé mondong pantun saking kangin. Pengina wénten sareng pianaknya samben, katempuh antuk angin-anginan motor punika; wénten pitik pinih alit, sep makelid, kalilig antuk ban motoré mokoh, dekdek remuk kadi ulig tendas miwah awaknya. Sepéda tambangan maroda tetiga, wénten madaging janma kekalih, nanging kalintang mokoh-mokoh sang nglinggihin punika; jantos tan kéngin antuka-ngukih, nyorog, ring janmané bajang nambang. Biok-biok peluhnya, taler adéng pamargin sepéda punika.\

I Madé kedék ngeton indiké punika.

“Kadéna aluh anaké dadi janma? Jeroné di sepédané manjus aji peluh, tiang di sekolahanné ngawai ngarepin murid, selaé, telung dasa; pukul satu mara suud ngajahin; méh nikelin kenyel tiangé padaang kén jeroné. Makejang ngedotang gagaén guruné tulén di prainé dogén tinggalina. Yan ngatémél iraga ping dasa, ping solas di sekolahané, masih sing bakat baana kén muridé, kanti piseng atiné dadi guru. Kadéna sing pepes jenenga iraga mapangenan. Saking iraga ja jugul dadi guru, yan ririh ngurukang murid ané ada ajahin, bantas

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 75

dadua pedas bakatanga. Yan ping dua ping telu ajahin, bakat lantas baana mara seneng kenehné.

Lén mapangenan, baan jugul kaliwat rasa déwéké, lén kenyel, ngurukang, ento ja dotanga tekén anaké! Mara prai saja aluh. Indayang bungkut meriksa tulisan kekarangan, patuh-patuh. Né priksa, patuh, ping duang dasa maca karangan patuh munyinné, kanti nyelab maca, ditu ja kapok ngedotang gegaén guru. Yé, baduh iraga, pakpak, data, bakat kenehang, asapunika I Madé ngrumun di ati.

Ipun ngraris ngranjing ka jeroan Mekel Ketut Gunawan punika. Tonipun sawitrannya istri-istri makekalih sampun sayaga, usan makiré jaga lunga.

I Dayu pisereng mangda pawikan ring Mayura, pecak balé panglipur Ida Anaké Agung riin jumeneng ring Cakra.

“Kocap Cakra punika riin mawasta Karangasem – Singasari.” Asapunika I Madé midartaang ring dané Putu Sawitri.

“Mimi, Embok makelo suba dini, mara tawang Embok jani unduké ento! Oo, Karangasem-Singasari adanné i pidan?”

“Nggih, Embok! Dumun Karangasem wastanné; ring asapunapiné ring lontar-lontaré taler kawastanin Amlanagari, Amlapura!”

“Apa artin kruna Amla-né, Dé?” sapunika pitakén Ida I Dayu.

I Madé nyaurin pitakénida, taler antuk pitakén, “Nyandang manik Geria Sirikanné matakén ring janma sakadi titiang?”

I Dayu mandreng sawitranida, sané teleb wor guyu matur ring Ida; pasuryanida irib nyelsel atur I Madé né asapunika; miban wacanida ngendas ring pasuryan Ida asapuniki, “Ooo, Madé, ngadé yang seneng pesané? Api yang bakal mamanjak tekén Beli Madé Ngurah, alah smara, buka rawes Madéné, atin yangé, keneh yangé, atman yangé, nyén ja ngelahang? Madé sedih duhkita? Yang nikelin sedih yangé, jani Madé ngulgulin yang? Kéto perah anaké cinta sejati?”

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 76

I Made nguntuk wau asapunika tonipun pasuryanida, irib Ida ngidih olas I Madéné, mangda usan ngulgulin kadé né i wau. Pradnyan I Dayu nyaruang kabilbil I Madéné antuk patakén sakadi né i ketuni.

“Apa to artin kruna Amla-né, Dé?”

“Punika Embok Putu takénin, masa dané ten uning!”

Raris manis nyunyur Mekel Putu Sawitri ngamedalang bawes, “Mimi, Madé, da ja buka rawes Melayuné ‘mempermalukan’ timpal kuda? Aturang ja raga-raga, masa Madé sing nawang artin kruna Amlane!”

“Ha, ha ha!” Jag asapunika I Dayu ica; wiakti rampung atin sang mireng, sang miragi; sayewakti ngenyudin ican anaké ayu punika.

“Pangus inggih, Embok Putu!”

“Nemin nika I Madé; demen sajaané I Madé ngulgul!”

“Ida taler oneng ngulgul, nyugjugin titiang!” asapunika gelis I Madé masaur.

“Masa Ida tan wénten pawikan ring teges kruna punika!”

“Saja, Dé, yang nyugjugin kapradnyanan Madéné!”

“Kénten anaké terang-terangan! Aruh, Ratu; nanging tutur-tuturang. Tungkul titiang ngarepin murid ri sekolah ring dija ngrereh sela maurukin kekawin! Boya ké asem, lunak teges Amla punika? Embok, deriki napi wastan Amla punika?”

Masaur Mekel Putu, “Cara dini bage adan lunaké, Dé!”

“Bé, saja Dé, Amlapura, Karangasem! Kaukin nang supiré, Dé...!” (masambung...)

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 77

mamilih

Yéning selehin becik-becik minab nénten iwang kanikayang ring kahuripan puniki jatmané satata mamilih. Mamilih ring kahuripan puniki wantah parikrama sané tan prasida lémpas riantuk patut kalaksanayang. Mamilih pastika sangkanin wénten sané patut pilihin. Taler sangkanin sampun panumaya mamilih.

Ring parikrama upacara yadnya pinaka conto. Krama Hindu patut mamilih pamargin yadnya nganutin tingkatan yadnya. Wénten tingkatan nista, madya lan utama. Niki mabuat kauratiang riantuk dasar utama yadnya wantah ketulusiklasan. Nénten dados kapaksayang. Tan becik kasengguh kadi angkaban barong somi. Pastika pamargin yadnya patut nginutin prabéa sané wénten utawi nginutin kasumanggupan sang aduwé karya utawi sané ngawéntenan yadnya inucap.

Kabaos sumangdané anut lan adung kémaon tan lémpas saking tata-titi ajah-ajah agama. Sujatiné yadnya sané utama wantah yadnya nekéng tuas lascarya lan doh saking pikayun nginggilang sikian. Mapangapti mamargi satwika yadnya. Boya tamasika yadnya. Pamargin yadnya agama taler mapaiketan ring pamargin budaya. Agama lan budaya memargi nginutin aab jagat. Kémawon kautaman dasar yadnya wantah patut tetep kaajegang kadi titah leluhur utawi dresta sané ketah mamargi. Patut katunasang ring Ratu Sulinggih utawi Nak Lingsir sané patut niwakang pamargi. Yéning sampun

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 78
Artikel

kadi punika majanten pamargi yadnya nemu sané mawasta rahayu galang apadang sida sidaning don.

Ring parikrama wargi tiosan mamilih wantah kasujatian warginé sami. Ring aab jagaté sampun ngalimbak ring kemajuan téknologi lan informasi. Mamilih nyangsan abot. Warginé patut yatna ring angga nyantenang pilihan. Riantuk nyangsan akéh sané dados pilihan. Jaman sané maju akéh ngametuang pilihan. Sami pilihan punika becik kakantenang kémawon yéning iwang mamilih pastika nemu pakéweh utawi pikobet. Dadosné mamilih puniki patut kadabdabin utawi kaplajahin. Wénten nak maosang mangdané nénten ngantos salah pilih utawi mamilih sané tan patut.

Mamilih pakaryan nyansan akéh sané dados pilihin. Akéh panglimbak pakaryan sané kajantenang. Ring kawéntenan panglimbak média sosial pinaka conto. Irika jatmané pacang mamilih. Yéning ring média sosial iwang mamilih tur iwang midabdabin tan urungan jagi nemu pikobet. Minab sangkaning iwang mencét tombol raris maurusang sareng pihak keamanan utawi kepolisian. Minab sangkaning mamilih utawi nganggé média sosial punika tan nginutin aturan perundang-undangan sané kacumawis.

Ring pidabdab tiosan rikala jatmané pacang ngaruruh hiburan lan ajengajengan taler patut mamilih. Hiburan sané patut prasida ngawetuang rasa gargita kémawon hiburan sané tan anut pastika ngawinang rasa duhkita. Ring ajeng-ajengan minab sampun kawikaning panglimbak nyané. Ajengan lan inuman saking dura désa, dura pulau ngantos dura nagara sampun makéh katragiang. Patut yatna mamilih mangda nénten ngeraranin.

Ajengan inuman utawi kulinér sané ngalimbak patut kasuksemayang pinaka cihna kemajuan jaman mapaiketan ring globalisasi. Kémawon mamilih sané anut patut lan cocok sareng waduk lan rasa punika tetep patut kauratiang. Napi malih pulo Bali wantah pulo pariwisata pinaka genah mapupul nyané jatma saking sajebag jagat. Pastika ngalimbak pisan ring sajeroning parikrama

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 79

inucap. Unteng nyané napi sané katumbas punika mangda tan ngawinang pikobet ring kaséhatan.

Ring pikamkam warginé midabdabin kahuripan makéh taler pilihan. Conto rikala maratengan sampun wénten saang, kompor gas lan kompor listrik. Pilihan puniki taler patut kauratiang. Taler ring kawéntenan serana transportasi. Mangkin sampun wénten sepéda listrik, motor listrik lan mobil listrik. Sami pilihan ngelikubin jagaté. Warginé wantah mamilih kémanten. Tios ring punika pilihan taler kejantenang ring makudang kudang panganggo, sepatu, genah malilacita, warung, toko, pasar tradisional ngantos swalayan.

Ritepengan jagat kadi mangkin taler katragiang mablanja online. Nélpun utawi chating ring médsos napi sané katumbas sampun prasida rauh. Mikayunan makan minum, panganggo, alat rumah tangga lan sané tiosan sami prasoda katumbas online. Pilihan lan barang sané katragiang nyangsan akéh. Saluir kita prasida kadagingin. Saluir pangarsa sida kadabdabin. Sami kataur antuk jinah. Jinah kasengguh utama ring jagaté. Kémawon patut kauratiang wantah boya kadi puniia sujatiné. Sané utama wantah pangaweruh utawi pengetahuan. Yéning sampun maduwé kaweruhan sinah jinah dangan kapolihang. Raris risampuné wénten jinah madasar pengetahuan prasida pacang milah lan milih napi sané patut kapilih risajeroning nagingin kahuripan puniki. Dumogi tan ngantos iwang mamilih. Ngawinang iwang parilaksana. Sané pacang ngawinang metu rasa duhkita. Ngiring pelajahin mamilih mangda sida nemu rahayu ring jagat sekala niskala. Astungkara

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 80
5 Oktober 2022

Satua

Cutet

mumpung tondén maceleban

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 81

Anginé ngasirsir dingin wantah cirin gumi Kintamaniné. Akéh sakancan tanem tuuhé sané ngarumianin tegal para taniné. Minakadi: juuk, kopi, biu, tabia, muah sané tiosan. Luh Jati, bajang désa, jegég alep tan patandingan. Yadiastun ipun bajang désa, nanging tusing katinggalan zaman. Ipun uning tur cacep komputer, Facebook, chatting, lan internétan. Luh Gék, asapunika anaké ngesengin, anak bajang seleb makta raga, jegég alep, duweg tur tusing sombong. Ni Ketut Nitri Sulastri

Masekolah ring Sekolah Menengah Kejuruan Negeri 1 Kintamani, Désa Belantih, Kecamatan Kintamani, Kabupatén Bangli, Luh Jati mula sangkaning jati-jati jemet malajah tur matilesang raga, nénten ja gampang keni pengaruh jaruh-jaruh, napi malih buduh-buduh sangkaning mituutin gaya ring médsos kadi mangkiné. Éling ipun ring mangelah rerama pacul ring désa pagunungan tur nénten ja nahenin masekolah sakadi mangkiné. Yadiastun ngelah rerama pacul, nénten pisan ipun nguluknguluk reramannyané, bilih-bilih ipun satata ngincepang sapitutur mémé bapannyané, pekak muah dadong ipuné.

Malinggih ring kelas XI Program Agribisnis Pengolahan Hasil Pertanian (APHP), Luh Jati wawu pisan ipun usan ngalaksanaang training ring silih tunggil DU/DI ring Jimbaran Kuta-Badung. DU/DI punika genah ipun ngamargiang training utawi latihan kerja sané wajib kalaksanaang sajeroning ngeranjing ring sekolah pertanian, pinaka silih tunggil syarat pacang ngamiletin ujian ring kelas XII napkala ngamiletin Ujian Nasional lan Ujian

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 82

Sekolah. Ring genah training punika para sisiané kaaptiang ngaruruh pengalaman kerja manut teori sané kapolihang ring ruang kelas, taler materi sané munggah ring SK-KD sane patut kamiletin ring Dunia Usaha (DU) muah Dunia Industri (DI).

Sajeroning ngamiletin training ring DU/DI, Luh Gék akéh pisan molihang pengalaman. Wénten sané ngawi sebet lan bingung, santukan ipun nembé ka DU/DI turmaning jalané nénten wénten sela rasané, pamargin mobil muah sepéda motor, sané ngawinang ipun inguh tan kadi-kadi, ngantos tan purun nyebrang jalan. Wénten taler pengalaman sané makrana liang manah ipun, santukan ngakehang madrebé kanti utawi pasawitran sané ngawé rena ring manah.

Kerugan ombak ring Pantai Jimbaran makabios nyilatin bias putih genah para torisé majemuh mabalih sunset. Kesiran angin segarané ngusapin kulit putih Luh Jatiné pinaka saksi tresna asih kapertama sareng truna Jawi saking Malang Jawa Timur. Arif Wicaksono, asapunika wastannyané, mahasiswa jurusan Téknologi Pertanian Universitas Udayana malinggih ring seméster VIII, sané taler ngamiletin program magang ring DU/DI, genah Luh Jati ngamiletin training. Carita sampun ipun rumaket masawitra, santukan Luh jati anak bajang kimud tur sada getap. Mas Arif, asapunika Luh Jati ngesengin, mula truna polos, demen matulung yadiastun ipun truna Jawi.

“Mas Arif, tolong sebrangin aku dong, aku takut,” asapunika pinunasné Luh jati ngarahina majeng ring Arif Wicaksono, santukan wantah sujati ipun ten purun megat jalan réh ramén pentas mobil lan sepéda motor ring jalan Jimbaran nuju Nusa Dua.

“Ya ya gek cantik, sabar dulu dong. Tapi...”

Tapi apa, Mas, cepatlah, entar Luh terlambat lagi.”

“Kalo nyebrang mesti gandengan tangan, sebab aku takut lo kalo Luh kesenggol, kan mendingan mas yang nyenggol duluan!” Asapunika Mas Arif ngoda sesai Luh Gek. Sapunika taler Luh Jati, jatma polos tur barés. Ring

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 83

katuju ipun polih pulang kampung ka Kintamani, makta ipun juwuk mesiem, alapan ring tegalnyané, santukan bapannyané mangelah tanduran juwuk lan kopi sané kaloktah pinaka maskot Kintamaniné sané sampun kaloktah kajanaloka ring sajebag manca negara. Turmaning reramané Luh Gek polos, sesai mituturin pianaknyané.

“Yén nujuang Luh mulih, tur nepukin sumagané mabuah, gapgapin naké tuan rumahé jak timpal-timpalé, apang ada gén ubad bedak, masih sing ja baan mameli, gén ngalih nyama braya. Apa buin nongos di kota joh kén jumah, di kuda kénkéné nepukin masalah apang ada anak nulungin, tapi pilih-pilihin masi ngalih timpal, cara janiné sing kena baan, nak liunan né jail, kéwala yén ba i raga sing jail jelas anaké masi berpikir tusing lakar nyailin. Da milihin timpal yang penting ia luung, jujur tur polos.”

“Makasih Luh atas oleh-olehnya, jauh-jauh lagi berat bawanya spesial untuk aku.”

“Yalah mas, masak Luh aja selalu ngeberatin mas, selalu mintak tolong ini itu, berat juga tuh perasaan. Tentu lebih berat dari bawa oleh-oleh.” Sapunika Luh Jati mapajar sareng timpal ipun sada kabilbil sawiréh mula bajang polos lugu, tapi cerdas. Ipun perasaan yéning setata nunas tulung ring sapa sira ugi pastika pacang ngwales, kéwanten tetep marasa utang budi.

“Manis sajan, Luh, semanis lesung pipimu itu.” Sapunika malih Arif nyandén ipun Luh Jati.

Ah Mas Arif ada aja, entar pahitnya dirasain juga ya!” Sambilang ipun nyabat antuk kulit juwuk sané kagenahang ring kapar cenik.

Iiiih pahit gimana maksudnya Luh?”

“Ditunggu aja mas!”

Luh yang nunggu atau aku?” Arif nimbal malih.

“Mas orang kuliahan masa nggak ngerti?”

“Kalo urusan Luh training di DU/DI aku selalu ngerti, tapi... yang sepele gini kadang bego juga tuh,” sapunika pajar Mas Arif sambilanga macanda.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 84
Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 85

“Mas masa lupa pepatah lama?”

“Pepatah apa?” Sapunika Arif nimbal penasaran.

“Habis manis, sepah dibuang!” saur Luh Jati.

“Aaaaah kamu perasangka aja, masih percaya ama pepatah, asal Luh tahu, kapan aku nyepahnya, kapan aku muangnya, kan mas bilang manisnya nggak akan habis-habis!” sapunika pajar Arif sada meyakinkan.

Sawatara tigang sasih sampun mamargi pasawitran Luh Jati sareng Arif, salamin ipun ngamiletin training yadian magang. Wantah sampun panemayan ipun puput ngamargiang utawi ngamiletin magang yadian training, raris ngawéntenang acara perpisahan maka cihna pamuputin kegiatan training. Manawi sangkaning rumaket pasawitran ipun maka kalih, rumasa saling percaya, turmaning mangkin kagoda olih Sang Hyang Kama Jaya Kama Ratih, mawiwit saking rasa sayang lan rasa kasih, Arif purun nyantenang tresna majeng ring Luh Jati.

“Mari duduk dulu Luh!” asapunika pajar mas Arif, juari sambilang ipun ngisi liman Luh Jatiné nuju ka bongkol punyan bekul sané ngrimbun, silih tunggil tanaman perdu sané akéh wénten ring bukit Jimbaran.

“És kuud dua, Mas!” sapunika malih pajar Arif ngaukin dagang és kuud sané wénten ring wewidangan komplék wisata Patung Garuda Wisnu Kencana, sané ketah kabaos patung GWK. Tan sué, digelis dagang és kuud punika maktaang ka genah ipun kekalih masayuban.

Sambilang ipun ngecapin és kuud, Arif mapajar aris ring Luh Jati.

Gini Luh, kok rasanya aku nggak sanggup menjalani perpisahan ini, kalau aku bisa, ingin rasanya menghentikan jalannya sang surya, juga mau kupatahkan semua jarum jam yang selalu menunjukkan waktu bertambah, dan kesempatan kita makin habis.”

“Yaah, Luh juga ngrasa demikian, Mas, panas yang tiang rasakan dulu, pertama kali datang ke Jimbaran, kini mulai terasa sejuk, entah karena sudah terbiasa ataukah...”

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 86

“Apakah karena sudah tumbuh bunga dan semakin mekar di antara kita berdua,” Arif nyawis ngalanturang raosne Luh Jati.

“Aaah mas ada-ada aja,” sapunika Luh Gek nimbal sambilang ipun nyubit pahané mas Arif sada kimud.

Terus terang, Luh, mas selalu menghayal, suatu saat ingin memiliki I Luh seutuhnya,” sapunika pajarne Arif terus terang, nyantenang kocap ipun sampun tresna ring Luh Jati. Janten makesiab Luh Gék nerima ucapan cinta saking nak truna, santukan buka nembéné ipun kaliput rasa tresna, rasa sayang lan kasih.

“Biih.... nyak maan truna Bali apa kéné, ganteng, polos tur perhatian, si jeg sing nu mikir nerima cintané,” asapunika keengan ipun Luh Gék jeroning hati. Éling ipun ring pabesen dadongné pidan, kocap wénten kapernah dadongné Luh Jati makurenan sareng nak Jawa saking Malang.

“Ada pangidih dadongé abesik tekén Luh, pét pradé mani puan Luh ada nak ngugu, eda pesan Luh makurenan ngajak nak Jawa, sing ja ulihan dadong fanatik, tapi dadong nak dot pang sesai nepukin cucu, ngalantur pang nepukin masi kumpi, to dadong Luhé ané palas ka Malang, satmakaang suba mati ban makeloné sing taén matepuk. Nah yén Luh milu masih kéto, satmaka jani Luh suba ngalahin dadong, si adaan dadong mati malunan,” sapunika pabesen dadongné setata merawat tan nahenin ical ring manahnyané Luh Jati.

“A...aku juga mencintaimu, ta...tapi rasanya kita tidak bisa bersama selamanya,” sapunika pajar Luh Gék sada ngetor, buka tumbéné ngarasaang jatuh cinta.

“Maksudmu?” malih nimbal Arif penasaran.

“Aku ingin selalu dapat merayakan hari raya Galungan, Kuningan, Nyepi, dan selalu dapat ikut ngodalin di pura, di sanggah, dan sementara mas Arif selalu dididik untuk tetap merayakan hari raya Idul Fitri, Idul Adha. Mas..., keyakinan itu sesuatu yang hakiki, aku mengerti bahwa kita sama-sama saling jatuh cinta, akan tetapi kita juga sama-sama mencintai apa yang telah kita yakini selama ini. Luh harap mas Arif memahami apa yang Luh maksud.”

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 87

Buka samber tatit manah ipun Arif Wicaksono, rumasa dados pecundang.

“Ta...tapi sekedar pacaran boléh kan?” sapunika Arif nyelah malih.

“Mas, jodoh itu terkadang sebuah usaha, nah kalau kita terus pacaran berarti mengarah ka usaha itu. Luh yakin bila tiba saatnya nanti kita tetap harus kembali pada sesuatu yang hakiki, pada keyakinan dan prinsif di dalamnya, kita tetap harus mengambil keputusan, bahwa salah satu di antara kita harus mengalah, atau hubungan kita akan kandas nanti, itu kan lebih menyakitkan lagi. Luh yakin, kita sama-sama teguh, Luh tidak mungkin sanggup meninggalkan Tuhan dan agama yang Luh anut selama ini, sebaliknya mas juga begitu kan?”

“Tapi... tapi tidak mutlak di bawah satu atap harus satu keyakinan kan?” sapunika malih pajar Arif melanin ragan ipuné.

“Terus terang Mas, Luh tak menghendaki hal seperti itu, Luh ingin teman hidup kelak satu prinsip dengan Luh dalam hal keyakinan, agar dapa tmembina anak-anak kelak dengan satu prinsif pula. Seperti kau Mas, sedari lahir Luh hanya mengenal satu keyakinan dan itu sudah menyatu pada diriku, Luh tidak sanggup berpaling dari yang telah Luh yakini, mesti untuk itu, Luh mengorbankan cinta Luh pada Mas Arif.”

“Luh Jati benar, Mas,” sapunika pajar Gék Suci, anak luh tomboy, timpal kos Luh Jatiné, sané satata nyagain Luh Jati ngarahina. Sakadi patung GWKné, tan makijapan, mameneng, tan ngrunguang napi, marep kaja. Sapunika kawéntenan Arif Wicaksono.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 88

puisi-puisi déwa gedé arnama

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 89

Bikul Moglong

Bikul moglong masebun di tukub umah, Pules leplep di genah ané melah, Ngenah kalem nanging ngawé benyah, Matingkah corah di guminé sayah. Bikul moglong masebun duur piyasan, Aget tur pongah marasa déwékné kasumbah, Demen nyuangin layudan jatma tuna, Jatma tuara kameranan tan paartha berana. Bikul moglong masebun di tukub umah, Nyegut ngutgut mamaling jinah, Saling rebutin tegak saling amah, Tindak ampah, corah maimbuh campah. Melah alihang bikulé jani méong galak, Satondén bikul moglongé magedi ka dura negari, Apang marérén duur tukub kedék ngakak, Kasugihan gumi apang sida mawali.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 90

Kembang Ayu

Yén inargamayang sekar nedeng mekar, Mabo miyik ngalub mangebekin, Mawarni galang ngawé bingar, Ngoda manah sang manyingakin. Adi sekar sané kembang, Ri kala nedeng menék bajang, Paras ayu manis madu, Muat sari mikatin kumbang makampid lumbang, Yén lebihan madu, Boya rasa manis né kapanggih, Yéning tan sida ngeret kita, Sangsara panes pacang katemu. Yéning iwang mangaba raga tur laksana, Paras ayuné tan bina sakadi tebu, Manis karuruh kakecapin para jatma, Wus ilang manis ampasé manadi luu. Uduh bajang Bali, kembang sané ayu, Siramin widya sastra, susila suci laksana, Apang tusing kembang ayuné kanti layu.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 91

Unduk Rasa

Cingakin adi, Damuh ening ngencegin muncuk taru, Sayong putih lemuh ngelut nyaputin angga, Sandingin toya ngerimis saking ambara, Kéto tis rasa keneh beliné jani. Adi... Mirib sampun panumaya galah, Ulung ngetél munyin beli, Munyi metu uli dasarin ati, Unduk rasa tawah ngebekin tangkah. Ombéh maliah-liah! Nénggél neked di tungtungin lidah, Pisarat ngelahang puspa hredaya, Kasiramin rasa tawah saking manah, Tan lian wantah rasa asih lan tresna.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 92

Briug

Tegarang ja dingehang!

Tetangisan Hyang Ibu jerit-jerit. Kedatang ja matané!

Béngbéngang kupingé!

Toyan panoné membah manganyudang, Taru ageng satmaka rambut, Wana gadang pinaka saput, Telah suba makejang!

Kabotan Hyang Ibu, Katon sami masiluman dadi beton, Tan sida sué ngraksa toya saking akasa, Briug! Briug!! Briug!!!

Déwa Gedé Arnama, embas ring Bangli, 17 April 2001, kuliah ring jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Agama, Fakultas Dharma Acarya, Universitas Hindu Negeri I Gusti Bagus Sugriwa Denpasar (Kampus Bangli).

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 93

babad

ayu ginanti

(6)

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 94
Satua Masambung

Guminé suba ngedas lemah. Munyin siapé samar-samar kadingehan kanti ka kubuné Luh Ruti. Asanina bancang lan paané semutan tur sakit.

I Putu Supartika

Asané cara nagih mati. Idup matiné suba asah. Magantung bok akatih, kéto anaké ngorahang. Luh Ruti nyeden. Saka bedik asanina uli selagan paané ada ané némblés.

Saka bedik, pesu sirah, lantas awak, lima, batis lan disubané pesu makejang, anak cerik barak ngeling jengker-jengker kayak-kayak di selagan paané. Mara dadian Luh Ruti mangkihan. Bayuné asanina lemet. Telah bayuné. Kadirasa ngisidang awak ia suba tusing mampuh.

Batisné beseg, ngalawanin ia ngisidang awak. Nyidaang abedik. Tepukina pianakné nungkayak jengker-jengker. Endihan sentiré remrem, getih lan yéh nyom mauraban di tikehé dadi besik, tur kambené masih beseg.

Kambené lantas pelitanga, kanti ngenah batis pianakné. Tingkangan batisné linggahanga. Ia dot nawang, pianakné muani apa luh? Pungsed pianakné ondén magetep. Ia nuptupang bayu, apang nyidaang dogén bangun tur nepukin panakné.

Sakéwala, klies-klies asanina uli selagan paané. Apa ané pesu? Getih, getih pesu uli selagan paané, ngepah, laut membah.

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 95

Batis panakne nyansan barak urab getih. Luh Ruti ondén nyidaang ningtingang awak. Ada mirib limang menit ia mategtegan nuptupang bayu, ia ngalawanin bangun. Ia nglibegang awak abedik. Lima tengawané lantas anggona tandalan. Nanging bayuné karasa suba telah. Mara nyidaang mancitan abedik uli sirah neked di tundu, bayuné suba lemet. Buin ia mabahan. Tusing makelo, buin ia marasa yéning bancang lan paané semutan yadiastun tusing sakeras dugasé pianakné lakar lekad. Asanina ada ané pesu uli basangné numblag di selagan paané. Ia tusing nawang apa ané pesu, apaké ento pianak nomer dua? Ia makeneh tusing. Tusing ada anak cerik ngeling jengker-jengker.

Buin ia nuptupang bayu, ané jani lima kébotné ané tandalanga di galaré. Ia nyidaang makisahan abedik. Tepukina ento lamas di samping awak pianakné. Ia sing kuat, kenehne lakar ngisidang lamasé totonan tur ningalin pianakné luh apa muani, sakéwala tusing nyidaang, tusing mampuh. Uli batis tengawané, pianakné culikanga. Buin pianakné ngeling jengker-jengker.

Luh Ruti mabahan, telah sajan asan bayuné. Kadirasa, matiné asanina nyansan paak. Kanti ainé suba ngencrong lan sunaran ainé ento nembus raab kubuné ané malakar slépan tur ngenah cara sénter leser, bayuné nyansan tuna. Lan kanti guminé suba galang ia masih ondén nawang pianakne muani apa luh. Yadiastun buka kéto, tusing ada kenehné ngantiang sapatekané I Ripeg uli peken lakar nulungin déwékné.

Yadiastun bayuné suba lemet, kadirasa lakar ningtingang lima dogén tusing nyidaang, ia enu itep ngenehang kénkén carané apang ia nyidaang nawang panakné muani apa luh. Buin ia mautsaha ningtingang batisné apang nyidaang nyulikang awak panakné buin bedik apang aluhan nepukin, sakéwala batisné tusing nyidaang matingtingan. Ia nyelempang cara anak ané suba mati. Batisné ningkang, bokné samben, limané lemet.

Pianakné ngeling jengker-jengker. Apaké muani? Utawi luh? Yén saja tawang luh kalawan muaniné, Luh Ruti lakar nyidaang makeneh, lakar

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 97

kénkénang yéning pianakné ento muani. Sakéwala, seken-seken tusing tawanga luh kalawan muaniné.

Sayan tengai, getih lan yéh nyomné suba sayan tuh di awak pianakné. Kéto masih di tikehé, sakéwala di selagan paané getihé enu ngepah, tusing tuh-tuh. Yadiastun lemet, ia enu ngasanin ada ané ngepah di selagan paané.

Uli joh, I Ripeg ngenah kelap-kelap majalan genjing sambilanga negen sanan lan keroso lad wadah ubiné. Di kerosoné ané di duri misi baas mawadah soksokan tiing cenik. Tindakan batisné lantang-lantang, genjing, ngentasin jalané ané mapangked-pangkedan.

Tindakan batisné nyansan gancang nuunang ka kubuné disubané dingeha samar-samar ada anak cerik ngeling.

“Panak awaké suba lekad?” kéto ia pati takon di kenehné.

Sayan paak di kubuné, ling anaké cerik sayan keras. Di samping jelanané, sanan, kroso lan soksokané ané misi baas klesuaganga. Ia malaib mukak jelanan bedégné.

“Kénkén Luh? Pianak iragan suba lekad?” Tepukina kurenané nyelempang ningkang, lan di betén sampingné pianakné kayak-kayak ngeling.

Luh Ruti tusing masaut. I Ripeg nepukin pianakné enu barak urab getih, kéto masih pungsedné enu lantang.

“Kénkén Luh?”

Luh Ruti masih tusing masaut. Tepukina muané suba layu, tusing mabayu.

“Nguda Luh tusing nyambat yéning panak iraga lakar lekad? Yén nawang kéné, bli tusing lakar ka peken Luh.”

Tepukina getihé enu pesu uli selagan paané Luh Ruti. Ngénggalang I Ripeg nyemak cantingé ané masangkétang di adegan kubuné. Ia nyélong yéh di gentongé, lan kamben kurenané pelitanga. Tikehé ané urab getih biokina aji yéh, lantas jemakanga uwékan kamben ané biasané anggona nyapiun baléné. Nanging getihné enu pesu meles.

“Kenapa Luh? Pianak iraga suba lekad Luh.”

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 98

I Ripeg bincuh, paling, tusing nawang kénkén carané ngilangang getihé ané ngepah uli selagan paané totonan. Lantas uwékan kambené totonan anggona nambel. Nanging tusing ja makelo, uwékan kambené totonan suba barak kena getih.

Nyansan paling kenehné I Ripeg. Pianakné ané enu ngeling jengkerjengker ondén maan usuda. Ia enu bincuh ngitungang kurenané ané pesu getih. “Bli...”

“Kénkén Luh?”

Bayuné Luh Ruti suba nyansan nyat. Asanina déwékné tusing ja lakar nyidaang idup. Satondén mati, ia dot ngorahang kasujatiané, nyén déwékné sujatiné. Nanging asané kéweh pesan, sawiréh tusing ada bayu.

“Bli...”

“Kenapa Luh?” I Ripeg ngoyag awak kurenané, “Kénkénang bli jani makanda, Luh?”

“Ayu... gi... nan... ti...” tuah kéto dogén pesu uli di bibihné Luh Ruti. Petelan pesan tur pegat-pegat.

“Apa Luh? Ayu Ginanti?”

Luh Ruti tusing buin nyautin patakoné totonan. Tusing masih manggutan wiadin kituk-kituk. Bibihné enggang, batisné enu ningkang, paningalané nelép, muané putih, angkihané nyat.

Awakné Luh Ruti gujega tekén I Ripeg. Nanging tusing makrisikan. Ngénggalang ia nyemak bawang. Bejeka aji limané. Suud kéto, bawangé totonan uapanga di tangkah kurenané.

Suud nguapang bawang, buin I Ripeg ngoyag awak kurenané.

“Luh, kénkén, Luh? Kénkénang bli makanda, Luh?”

Tusing ada ané nyautin. Tuah ling panakné dogén ané kadingehan.

Krana kurenané tusing masih makrisikan lan bangun-bangun, I Ripeg nyemak pianakné. Tepukiné pungsedné ondén pegat. Ia lantas nyemak tiuk

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 99

cerik pangooban bawangé, ento anggona ngetep pungsed pianakné. Pianakné nyajaang ngeling jengker-jengker.

Tepukina pianakné tusing muani, nanging luh. Tusing cara pangaptiné apang ngelah pianak muani. Ada keneh sebet, nanging I Ripeg tuah nerima dogén yéning ia ngelah pianak luh.

Disubané ngetep pungsed, pianakné pulesanga di tebén pulesan méméné. Ia lantas nuduk lamas lan ari-ari pianakné. Jemakanga uwékan kamben, kaputa, lantas ia pesuan. Di tegalé di durin kubuné lamasé totonan entunganga.

I Ripeg malipetan ka kubuné. Buin ia nyemak yéh di gentongé nganggon canting. Panakné pandusina aji yéhé totonan. Awakné ané urab getih osoga kanti asanina suba kedas yadiapin enu ada getih wiadin led lamas neket di bokné. Suba pasti pianakné totonan ngeling jengker-jengker.

Suud kayehanga, ia nyemak kamben di panyangsangan di durin kubuné. Panakné lantas kaputa aji kambené totonan lan ngenah cara uled bijal.

I Ripeg inget tekén munyin kurenané ané paling siduri. Ayu Ginanti. Pianakné totonan lantas adanina Luh Ayu Ginanti. Ia makeneh yéning adané totonan tuah pabaan kurenané.

“Luh, bli nuutin munyin I Luhé, pianaké adanin bli, Luh Ayu Ginanti, cara adan ané baang I Luh.” Pianakné lantas pulesanga di samping pulesan méméné. Jani pianakné suba tusing ngeling.

I Ripeg nyemak baasé ané keswaganga tuni. Jemaka duang gemel lantas ingsahina. Ia ngaé titisan. Apiné nilah-nilah kanti ka sisin jalikané. Ia nyengkemut negak di malun bungut jalikané ngantiang yéh titisané ngerodok. Ngerodok ping cepok, yéh titisané angkida lantas wadahina émblong cenik. Sisané lantas buin punpunina kanti lebeng.

Yéh titisané isinina uyah laut lédokanga. Ia nyemak kau-kau cenik, yéh titisané wadahina kau cenik abedik. Disubané isin titisané lebeng, yéh titisané jangina isi. I Ripeg buin nyemak kau-kau dadua. Titisané dadianga duang kau.

“Luh, bangun, titisané suba lebeng.”

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 100

Luh Ruti tusing makrisikan. Awakné suba kehkeh. Peningalané enu nelép, bibihné enu anggang, kéto masih batisné enu ningkang. I Ripeg lantas naar titisané akau pedidiana. Ané bin akau tekepina don biu.

Suud naar titisan, buin ia nyemak bawang. Tangkah kurenané buin uruta aji bawang. Asanina tangkahné suba nyem. Ia inget tekén dadongné ipidan Satondéné tanema di tegalé, dadongné masih asaina nyem tur kehkeh lan tusing matuwuh makelo mabo pengit.

I Ripeg makeneh, apaké Luh Ruti suba mati? Apa ia pules bas ulian lelehné ngalekadang pianak? “Antiang dogén bin duang wai,” ia mamunyi di kenehné. Dinane ento ia tusing magedi ka tegalé. Ia negak di waton baléné nlektekang pianak lan kurenané, slegenti.

Ri kala pianakné ngeling, jemaka tur sangkila abana pesu. Uli bibihné kadingehang munyi ngrumuk cara anak magending apang pianakné nyak mendep. Guminé suba nyansan tengai, pianakné baanga yéh titisané ané mawadah kau cenik. Simaluné kau-kauné sénganga di bibihné, nanging pianakné sing nyang ngenggangan bibih, lan yéh titisané murab-uraban di bibih pianakné.

Yéh titisané lantas coléka aji limané. Ento paakanga ka bibih pianakné. Pianakné nyagrep limané, klecot-klecot cara anak manyonyo. (masambung...)

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 101

kamus bali – indonesia

bo.lén.an → bulénan bo.long 1 n lubang: temboké ento gedé lubang tembok itu besar; 2 v berlubang: bajuné kena apin roko bajunya berlubang kena api rokok; bo.long.in v lubangi; bo.long.ina v dilubanginya; ka.bo.long.in v dilubangi (oleh); ma.bo.long v berlubang; mo.long.in v melubangi bo.lu n kue bolu bom n bom; boma v dibomnya; ka.bom v dibom (oleh); ma.bom v terbom; nge.bom v mengebom bo.ma n sj lukisan (ukiran) yg berbentuk muka kala (raksasa); ma.bo.ma v memakai boma; 1bon n bon; surat kecil (berisi keterangan pengambilan barang, peminjaman uang, dsb); bona v dibonnya; bon.an n apa-apa yg dibon; bon.ang v bonkan: ~ ia kamen bonkan dia kain; bon.anga v dibonkannya;

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 102
Kamus

ka.bon.ang v dibonkan (oleh); nge.bon v mengebon; membeli sst dg bon (tidak membayar); nge.bon.ang v mengebonkan

2bon n gabungan; perkumpulan: Bali gabungan perkumpulan seluruh Bali; arja pertunjukan arja yg pemainnya dr beberapa perkumpulan arja; nge.bon v minta bantuan dr perkumpulan lain; bon.ang v mintakan bantuan dr perkumpulan lain bo.nang n alat gamelan Bali spt terompong; bo.nang.an n jenis perangkat gamelan yg tidak lengkap bo.nar n 1 sj penyakit mata; 2 rabun bon.coh v berjalan cepat tidak menolehnoleh

1bon.col → bencol

2bon.col n akar pandan bon.dol n burung bondol bon.drés n 1 jenis topeng yg lucu-lucu; 2 lawakan dl tari topeng; be.bon.drés.an n lelucon; pertunjukan yg mengutamakan lawakan bong.bong v adu (ayam tanpa taji dan tanpa taruhan); bong.bonga v diadunya; bong.bong.ang v adukan; bong.bong.anga v diadukannya; bong.bong.in v adu; coba adu; bong.bong.ina v diadunya; dicobanya mengadu; ka.bong.bong v diadu (oleh); ka.bong.bong.in v diadu (oleh); ma.bong.bong v teradu; mong.bong v mengadu: pekak – siapdi natahé kakek mengadu ayam di halaman; mong.bong.ang v mengadukan; mengadu (ayam untuk orang lain); mong.bong.in v mengadukan; mengadu (ayam untuk orang lain)

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 103

bo.ngés a 1 pecah serta hilang sebagian (tt bibir tempayan, cobek); 2 koyak/ luka koyak; sobek besar dan panjang (tt kulit): batisné cagreng kuluk kakinya sobek dicabik anjing; bo.ngés.ang v pecahkan; bo.ngés.anga v dipecahkannya; dikoyaknya/ disobeknya; ka.bo.ngés.ang v dipecahkan (oleh); mo.ngés.ang v memecahkan; mengoyak/menyobekkan bong.gan a bangga; be.bong.gan n kebanggaan; ma.bong.gan-bong.gan.an v berlebihlebihan; bermewah-mewahan bong.kah → bungkah bong.kak → blongkak bong.kang a berlubang besar; bong.kang.ang v buatkan lubang besar; bong.kang.anga v dibuatkannya lubang besar; ka.bong.kang.ang v dilubangi (oleh); dibongkar (oleh); mong.kang.an v semakin lebar (lubang); bertambah lebar: tatuné ~ lukanya bertambah lebar; mong.kang.ang v melubangi; membongkar; mong.kang.in v melubangi 1bong.kar v bongkar; bong.kara v dibongkarnya: umahé ~ rumah itu dibongkarnya; bong.kar.anga v dibongkarkannya; bong.kar.in v bongkari; bong.kar.ina v dibongkarinya; ka.bong.kar v dibongkar (oleh); ka.bong.kar.ang v dibongkarkan (oleh); ka.bong.kar.in v dibongkari (oleh); ma.bong.kar v terbongkar;

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 104

mong.kar v membongkar: ~ umah membongkar rumah; mong.kar.ang v membongkarkan; mong.kar.in v membongkari

2bong.kar n sj kartu ceki 1bong.kék n bisul yg besar

2bong.kék → 1bongkar bong.kéng n luka besar; berlubang: gedangé amah kedis pepaya itu berlubang dimakan burung bong.kés → gompés bong.kol n pangkal: biu pangkal pohon pisang; bong.kol.in v tebang pd pangkal; bong.kol.ina v ditebangnya pd pangkal; ka.bong.kol.in v ditebang pd pangkal (oleh); ma.bong.kol v berpangkal; mong.kol.in v menjadi pokok pangkal: ia ané ~ uyuté ia yg menjadi biang keladi (pangkal) keributan itu bong.kos n bungkus; a.bong.kos n sebungkus; bong.kosa v dibungkusnya; bong.kos.ang v bungkuskan; bong.kos.anga v dibungkuskannya; ka.bong.kos v dibungkus (oleh); ka.bong.kos.ang v dibungkuskan (oleh); ma.bong.kos v terbungkus; mong.kos v membungkus; mong.kos.ang v membungkuskan

1bong.kot n tumbuhan sj lengkuas

2bong.kot n sepotong kayu yg banyak matanya sehingga sukar dibelah bong.lak a botak setempat; bagian kepala yg tidak berambut

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 105

bo.ngoh n penyakit hidung yg berbau busuk bo.ngok a tidak bisa berbuat apa-apa krn sst hal bo.ngol a tuli: bungut, ki berat mulut; bo.ngol.anga v ditulikannya; berlaku tuli: ibanné ~ dia berlaku tuli; bo.ngol-bo.ngol.an a agak tuli; ka.bo.ngol.ang v ditulikan; ma.mo.ngol v berlaku spt orang tuli bo.ni n buah buni; Antidesma bunius bon.jor n tabung bambu untuk tempat air bon.tang n tongkol; jagungé gedé pesan tongkol jagung itu sangat besar bon.tok a pendek: pangadegné – bentuk badannya pendek; bon.tok.ang v pendekkan; bon.tok.anga v dipendekkannya; bon.tok.in v pendeki: ~ boké pendeki rambutmu; bon.tok.ina v dipendekinya; ka.bon.tok.ang v dipendekkan (oleh); ka.bon.tok.in v dipendeki (oleh); mon.tok.ang v memendekkan bon.tot, be.bon.tot n daging yg dibungkus dg kelopak pinang diikat kedua ujungnya, lalu dijemur bo.nyo a busuk bo.nyok a lembek spt bubur bo.ok n pohon kayu yg kulitnya dapat dipakai obat bo.ot a banyak dan lancar (keluar air): yéh nyonyoné air susunya banyak dan lancar keluar bor n bor; bora v dibornya: tanahé suba ~ tanah itu sudah dibornya; bor.ang v borkan; bor.anga v diborkannya;

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 106

bor.in v coba bor; bor.ina v dicobanya mengebor; diborinya; ka.bor v dibor (oleh); ka.bor.ang v diborkan (oleh); ka.bor.in v dibori (oleh); ma.bor v terbor: tembokné ~ temboknya dibor; nge.bor v mengebor; nge.bor.ang.ang v mengeborkan; nge.bor.in v mengebori bo.ra n tudung saji yg besar bo.rang n mata rusak bor.bor 1 v bakar; panasi (langsung dl api); 2 n percikan nyala merah kekuningkuningan krn panas atau terbakar; pijar; bor.bora v dibakarnya; dipanasinya; bor.bor.ang v bakarkan; panaskan; bor.bor.anga v dibakarkannya; dipanaskannya; bor.bor.in v bakari; panasi; bor.bor.ina v dibakarinya; dipanasinya; ka.bor.bor v dibakar (oleh); dipanasi (oleh); ka.bor.bor.ang v dibakarkan (oleh); dipanaskan (oleh); ka.bor.bor.in v dibakar (oleh); dipanasi (oleh); ma.bor.bor v terbakar; terpanasi; mor.bor v membakar; memanasi; mor.bor.ang v membakarkan; memanaskan; mor.bor.in v membakari; memanasi bo.réh n boreh; burat; param; be.bo.réh n boreh; param; bo.réh.ang v pakai boreh: ~ batisé apang anget pakailah param ini agar kakimu hangat;

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 107

bo.réh.anga v dipakainya boreh; bo.réh.in v memborehi; bo.réh.ina v diborehinya; ka.bo.réh.ang v dipakai sbg boreh (oleh); ka.bo.réh.in v diborehi (oleh); ma.bo.réh v berboreh; mo.réh.ang v memakai sbg boreh; mo.réh.in v memborehi bo.rok n borok bo.rong a borong; bo.ronga v diborongnya; bo.rong.an n borongan; bo.rong.ang v borongkan; bo.rong.anga v diborongkannya; ka.bo.rong v diborong (oleh); ka.bo.rong.ang v diborongkan (oleh); ma.bo.rong v terborong; mo.rong v memborong; mo.rong.ang v memborongkan

1bo.ros, ma.bo.ros v berburu: suba makelo ia demen sudah lama ia senang berburu; bo.ros.an n hasil berburu: cicing ~ anjing pemburu; bo.ros.in v buru; bo.ros.ina v diburunya; ka.bo.ros.in v diburu (oleh); mo.ros.in v memburu

2bo.ros a boros: ia mula koos ia memang sangat boros; ma.bo.ros-bo.ros.an v berfoya-foya (mempergunakan uang berlebihlebihan)

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 108

3bo.ros v mencret: ia gelem suba makelo ia sakit mencret sudah lama 4bo.ros v bocor (tt pematang, empangan): tembukuné ento bendungan itu bocor bos.bos, abos.bos Ami n sebentar; sekejap bo.sét n kera bo.so → beboso bo.sog a lembap bo.sok a busuk: témpéné tempe itu busuk 1bo.sor → bésér 2bo.sor → 3boros bo.toh, ma.mo.toh v suka berjudi; be.bo.toh n penjudi: buka ~ kalah, ki semua serba disalahkan bo.tol n botol: baong , ki leher berbentuk leher botol bo.tor n kacang botor (biji kecipir): majeet, pb sangat kikir; kedekut bo.ya Ami adv bukan: ja ento gelah tiangé bukan itu milik saya; bo.ya.an v berkurang (tt penyakit): ~ sakitné sakitnya berkurang; bo.ya.nin v ingkari; sangkal; tentang; bo.ya.nina v diingkarinya; disangkalnya; ditentangnya; ka.bo.ya.nin v disangkal (oleh); ditentang (oleh); ma.bo.ya v 1 menentang; menyangkal; tidak mempercayai; 2 bergurau: ~ gén ia ajak magae berguaru saja ia tatkala bekerja mo.ya.nin v mengingkari; menyangkal; tidak mempercayai (masambung...)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

Suara Saking Bali Édisi LXXIV | Désémber 2022 109

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.