20 jaar Kunstwegen in Vechtdal Overijssel en Niedersachsen by reclamemakers

jaar Kunstwegen

in Vechtdal Overijssel en Niedersachsen

E e n o ntdek k i ngstocht langs ku nst en n atuur Interviews met kunstenaars

Alle kunstwerken in vogelvlucht

Extra tips

3 /

Kunstwegen 20 jaar

Iedereen zijn eigen Kunstwegen Schone wegen lopen niet ver, wil het gezegde. In het Vechtdal wel. Hier duurt het geluk 180 kilometer en 80 kunstwerken lang. In een omgeving die een etalage is van bijna alle landschapstypen die er in Nederland te vinden zijn.

Kunstwegen is een grensoverschrijdende beeldenroute zoals je die in Europa nergens tegenkomt. Ze volgt de loop van een prachtige rivier, verbindt Nederland en Duitsland en biedt een steeds wisselend samenspel van kunst en landschap. Onder de kunstenaars die hier hun sporen achterlieten zijn er veel met wie ook internationale topmusea pronken. Met onze partners en MarketingOost/Vechtdal Marketing zetten we deze schat graag in het licht. We voegen met Kunstwegen een extra dimensie toe aan het Vechtdal. Zo versterken ze elkaar. Mede dankzij een impuls van de provincie Overijssel vieren we nu twintig jaar Kunstwegen. Al is de kunst op de route soms meer dan veertig jaar oud. Fietsend of wandelend volg je zo ook de ontwikkelingen in de buitenkunst van de laatste ruim vier decennia en zie je de tijdgeest aan je voorbij trekken. Bovendien hebben de meeste kunstenaars zich laten inspireren door de historie, het landschap en de verhalen van de mensen in de omgeving, zodat het ook in die zin een tijdreis is.

Verbindende kracht Het is de kunst zelf die mij, als buitenstaander in de wereld van de kunst, steeds weer overtuigt. Ook daarin schuilt de verbindende kracht van Kunstwegen. De Vecht is de motor, de kunst – in al haar verscheidenheid - de katalysator. Niet voor niets zit in de naam ook een verwijzing naar (het Duitse) ‘der Kunst wegen’. Waarom zijn al die kilometers zo bijzonder? Vanwege de kunst. Kunstwegen verbindt meer dan Nederland en Duitsland. Ze verbindt ook de provincie Overijssel en de deelstaat Niedersachsen. En ze verbindt de graafschap Bentheim en de Stadt Nordhorn met de gemeenten Zwolle, Dalfsen, Ommen en Hardenberg. Maar vooral verbindt Kunstwegen mensen. De inwoners van het Vechtdal en de bezoekers die er komen genieten. In die wetenschap treden we ook de uitdagingen tegemoet die er voor ons liggen. Het onderhoud vergt blijvende aandacht.

We betrekken graag het onderwijs bij deze rijke bron in de eigen ‘achtertuin’. We willen de samenwerking met onze partners versterken. En de route als geheel uitdragen. Voor nu zijn we trots op wat u in het Vechtdal te wachten staat. Met volop rust en ruimte, wat in deze tijd behalve prettig ook belangrijk is. Hier heb je de kunst helemaal voor jezelf. Geniet ervan! \

Geert de Groot Voorzitter stichting Kunstwegen

Die verbindende Kraft von Kunstwegen Kunstwegen ist eine grenzüberschreitende Skulpturenroute, einzigartig in Europa. Sie folgt dem Lauf eines wunderschönen Flusses, verbindet die Niederlande und Deutschland und bietet ein ständig wechselndes Zusammenspiel von Kunst und Landschaft. Unter den Künstlern, die im Vechtetal ihre Spuren hinterließen, sind zahlreiche Namen, deren Werke auch von internationalen Spitzenmuseen mit Stolz präsentiert werden. Gemeinsam mit unseren Partnern an beiden Seiten der Grenze und Marketing Oost setzen wir diesen Kunstschatz gerne ins Scheinwerferlicht, wobei wir vor allem die verbindende Kraft von Kunstwegen hervorheben wollen. Die Vechte ist der Motor, die Kunst - in all ihrer Diversität – der Katalysator. Nicht umsonst weist der Name auch auf die Kausalität: ‚der Kunst wegen‘. Warum sind all diese Kilometer so außergewöhnlich? Der Kunst wegen. Die man hier oft auch noch ganz für sich selbst hat. Genießen Sie es!

Kunstwegen 20 jaar

5 /

Kunstwegen 20 jaar

Inhoud Een kleine geschiedenis van Kunstwegen

Paul de Kort bouwde met GEO-METRIE een hedendaags bastion

Museum Gramsbergen en Vechtezomp

Ronald A. Westerhuis, de lasser die beeldhouwer werd

Beeldenpark Landgoed Anningahof

Hans den Hartog Jager: Een weg door het moeras

Kunstwegen praktisch

Hardenberg en kunst gaan goed samen

Kunstwegen in vogelvlucht

Hoe Gerrit Toon kunst werd

Kunstwegen-favorieten

Timm Ulrichs over Der Findling en zijn historische performance

Evelien De Munck Mortier van Bureau Spoorbouwmeester over Kunstlijn

IJsselbiënnale: een ode aan de IJssel

Kunstwegen-favorieten

Elke plek vertelt zijn eigen verhaal

Scholieren bouwen eigen ‘verhalendragers’ voor Kunstwegen

De Zieleschepen van Cornelius Rogge laten het altijd stromen

Kunstwegen 20 jaar

door het Laat je verrassen van de regio r te k ra a k le re u lt u bijzondere c meentehuis fusions in het ge

n van Fundatie ntoonstellinge tte ns ku de historie en ne er De mod LOC, maar ook t he in t Ar rg op zich! , Hardenbe n monumenten van Hardenberg che dorpen, zij is yll id in n de he bezienswaardig imte voor nt, is er volop ru o Hardenberg ke gi re in kerken, de t eld da be on or tuurscho s tegen, bijvo tie ca lo e rs Tussen al het na ve di heel niet om heen. erken kom je op rken, daar kun je we e ig m kunst. De kunstw m So . rken oet zoeken… wegen en in pa g dat je goed m vin ge om e op pleinen, langs lijk ur natu verweven met de Anderen zijn zo l over de rdenberg. Wande ur in de stad Ha tu na je uk n, om ook hier st eie iek ko een un de Hereford en ss tu , ur Het Vechtpark is tu na de noordkant of de elpaden middenin nsferium aan de tra t he n, slingerende wand ve ha n bij de Overlaat in het ken. De Poortlij ad. Het werk De np te oe kunst te ontdek ev ot bl n waar kan ook! eltuinen met ee r actief sporten bijzonder Kopp en te zitten, maa ev n, ele sp te eld om Vechpark is bedo jezelf nemen? pannen tijd voor ts on er kk Le ? ag cht) theaters. drukte van alled n van de (openlu éé in en Even weg van de lax re erlijk enberg kun je he In de regio Hard rg! regio Hardenbe d) ige kracht van de of ze zijn geopen inn tz ns ku tro de zijn ge ffen en Ontdek namaatregelen ren goed welke

(Bekijk van te vo

coro

WWW.VISITHARDENBERG.NL/KUNSTWEGEN

7 /

Kunstwegen 20 jaar

Een kleine geschiedenis van Kunstwegen

De koningin zag dat het goed was Door een Nederlandse en een Duitse kunstroute aan elkaar te knopen werd twintig jaar geleden in het Vechtdal de basis gelegd voor ‘het grootste grensoverschrijdende openluchtmuseum van Europa’. De uitdaging bleef in al die jaren dezelfde: hoe houd je het op de kaart? Een kleine geschiedenis van Kunstwegen.

Langs dreven waar doorgaans landbouwverkeer de dienst uitmaakt verplaatste zich op 21 juni van het jaar 2000 een koningsblauwe DAF-touringcar. Boven het dak stak een oranje vlaggetje uit. Het was een woensdag met typisch Hollands zomerweer: 20 graden, afwisselend zonnig en bewolkt met tussendoor soms pittige buien. Wie niet beter wist vroeg zich af wat er zo interessant kon zijn aan de plekken waar de bus halt hield, in het stille grensgebied van de Nederlandse provincie Overijssel en de Duitse graafschap Bentheim. Maar koningin Beatrix nam bij elke stop de tijd om de unieke verzameling kunst te aanschouwen die langs de rivier de Vecht tot een lint aan elkaar was geregen. De Telegraaf zou de volgende dag melden dat de vorstin Kunstwegen had geopend; de verslaggever van het Dagblad van Noorden hield het op een bezoek. Hoe dan ook: hier was iets groots verricht en het had een koninklijk tintje gekregen. Beatrix was er als erkend kunstliefhebber zelfs niet voor teruggedeinsd in de stromende regen het off the road-parcours af te leggen naar het werk Wortlos van het Russische kunstenaarspaar Ilya en Emilia Kabakov: een mannen- en een vrouwenfiguur, gevlochten uit draadstaal, elk aan een oever van de Vecht. De tweedelige sculptuur Wortlos behoorde tot de vijftien nieuwe landschapskunstwerken waarmee Kunstwegen in 2000 onder die vlag van start ging. Met deze werken werden twee al bestaande

routes op elkaar aangesloten: Kunstlijn aan Nederlandse kant en de Skulpturenweg Nordhorn aan Duitse zijde. Kunstlijn verbond sinds 1987 kunstwerken op en rond de stations aan de spoorlijn ZwolleEmmen. In Nordhorn was de Skulpturenweg vanaf 1977 gegroeid. Voor Kunstwegen werd bovendien een koppeling gemaakt met de zestien werken van Bentheimer zandsteen die bij het klooster Frenswegen herinnerden aan drie beeldhouwerssymposia.

Kroon op het werk Zodoende omvatte de route op het moment dat Beatrix haar inspecteerde al tientallen werken uit decennia van (beeldhouw)kunst in de openbare ruimte. De grensoverschrijdende uitbreiding die Kunstwegen compleet had gemaakt was met recht een kroon op het werk. Een internationaal gezelschap kunstenaars van grote naam en faam had werk gemaakt voor de meest uiteenlopende plekken. Ze waren uitverkoren door een Nederlands-Duits curatorencollectief onder leiding van de gedreven Vlaming Jan Hoet, destijds directeur van het museum voor hedendaagse kunst in Gent. Budget voor het project: een kleine vier miljoen gulden. Bij de koppeling van kunstenaars aan locaties baseerden de curatoren zich op de dossiers die vijf wetenschappers van de universiteit van Osnabrück voor elke plek hadden aangelegd. Ook de kunstenaars konden zo bouwen op even gedetailleerde als betrouwbare informatie over het gebied, van de historische verhalen tot en met de libellesoorten die zich daar ophielden. Site-specific kunst is bij Kunstwegen geen loze kreet. Op Wortlos reageerde de koningin op die junidag in 2000 in elk geval verrukt, registreerde de verslaggever van het Dagblad van het Noorden, die ook wist te melden dat Beatrix vriendschappelijke betrekkingen onderhield met de makers. Hij noteerde bovendien dat ze haar invloed zou hebben aangewend om de tot dan toe moeizaam verlopen plaatsing van het werk een zetje te geven. Iets wat een dag of wat later door Ronald Nachtigäller, toenmalig artistiek voorman van Kunstwegen aan Duitse zijde, in een ingezonden brief ten stelligste werd ontkend.

Kritiek als deel van de kunst Geen kunst in de openbare ruimte zonder ophef, en op die regel is Kunstwegen geen uitzondering. De vermeende bemoeienis van Beatrix was snel vergeten, maar andere projecten hadden meer te lijden van weerstand en kritiek. Zoals Tumulus van de >

Tekst Ingrid Bosman | Fotografie archief Kunstwegen en Dirk Baalman

Kunstwegen 20 jaar

Italiaan Luciano Fabro, sterkunstenaar uit de Arte Povera (nederige kunst). Dat hij een enorme ankerketting, gevonden in de haven van Ravenna, om een prehistorische grafheuvel op de Spöllberg bij Uelsen wilde draperen was voor omwonenden een ongehoorde ingreep in dit cultuurmonument. Twintig jaar later zijn de schakels in de bodem verzonken alsof ze er altijd hebben gelegen. Hardnekkiger was het verzet in Gramsbergen tegen de Bridge of Bricks van Simone Berti, die als een soort anti-brug in een oude Vechtarm zou komen te staan. De inwoners wilden er niets van weten. Berti’s brug is tot op de dag van vandaag een ontwerp gebleven. Wel is er een automaat, waarmee je de artists impression op een muntje van vijf eurocent kunt laten persen, als souvenir van een kunstwerk dat er nooit kwam. De automaat stond eerst bij de beoogde locatie van de brug maar krijgt naar verwachting binnenkort een plek in Museum Gramsbergen. Het laat mooi zien hoe Kunstwegen alle interactie met de omgeving als onderdeel van het kunstwerk beschouwt, ook wanneer die niet per se positief uitpakt.

Kunstwegen in het kort ~ 8 0 kunstwerken verspreid over een route van 180 kilometer ~ 87 kunstenaars uit 12 landen ~ In de Duitse deelstaat Niedersachsen en de Nederlandse provincie Overijssel ~ Door de Nederlandse gemeenten Zwolle, Dalfsen, Ommen, Hardenberg en de Duitse gemeenten Nordhorn en Ohne ~ Recente aanwinsten: Trials of Gavin in Zwolle (Jason Myers, 2019), Zieleschepen in Zwolle (Cornelius Rogge, 2016), Het Depot in Dalfsen (Groenewoud/Buij, 2014), Earthly Whispers in Dalfsen (Nathalie Bruys, 2014), GEO-METRIE in Hardenberg (Paul de Kort, 2012)

Enorme opgave Dan nog blijft het een enorme opgave om de route levend en in de aandacht te houden. ‘Het grootste grensoverschrijdende openluchtmuseum van Europa’ is een dankbaar marketingframe, maar dan begint het pas. Want ga er maar aan staan, qua organisatie, beheer en publieksbereik. Nog afgezien van de bij vlagen complexe Nederlands-Duitse samenwerking moest de stichting Kunstwegen ook aan Nederlandse kant soms hard trekken aan draagvlak. Hoe groot de attractiewaarde is van toonaangevende kunst, vergroeid met het bijzondere landschap van het Vechtdal, werd niet altijd onderkend. Al waren het in 2009 juist de cultuurwethouders van de Vechtdalgemeenten Zwolle, Ommen, Dalfsen en Hardenberg die zich hard maakten voor een nieuwe impuls. In 2012 kreeg Kunstwegen bovendien nog een flinke uitbreiding, toen in het kader van het project Raumsichten de route van Nordhorn dertig kilometer werd doorgetrokken tot Ohne (aan de grens met Nordrhein-Westfalen) en daar negen nieuwe

9 /

kunstwerken werden geplaatst. Daarbij werd kunst gecombineerd met ruimtelijke ontwikkeling, om nieuwe wegen voor een duurzame vormgeving van het landschap te verkennen. Zo toont Kunstwegen ook hoe kunst in de openbare ruimte zich blijft ontwikkelen.

De kunst doet het zelf Maar vooral is het een toeristisch-culturele attractie van formaat, die een breed publiek overrompelende ervaringen heeft te bieden. Of die bezoeker nou in de eerste plaats voor de natuur komt, of voor de kunst. Precies wat de initiatiefnemers destijds voor ogen stond. Notabene een Braziliaanse filmploeg rukte in 2018 nog uit om de schoonheid van Kunstwegen vast te leggen, voor een reeks documentaires over acht sculptuurparken in de open lucht, verspreid over de hele wereld (foto’s rechts). De trailer op You Tube is nog niet massaal bekeken. Zoals een verslaggever van de Volkskrant in de zomer van 2000 opmerkte: “De kunst moet het zelf doen in het Vechtdal.” Dat doet ze al twintig jaar, en dat zal ze blijven doen. \

Kunstwegen 20 jaar

Paul de Kort bouwde met GEO-METRIE een hedendaags bastion

Landschap op een voetstuk

Tekst Ingrid Bosman | Fotografie Lenneke Lingmont

11 /

Kunstwegen 20 jaar

Spiegel der Vergangenheit Die militärische Festung, die hier im 18. Jahrhundert vorgesehen war, wurde nie gebaut. Doch sieht man an dieser Stelle, wo die Vechte und die heutige Landstraße N34 einander treffen, was den Planern von damals vor Augen stand. Durch das Kunstwerk GEO-METRIE von Paul de Kort, einem der bekanntesten Landschaftskünstler der Niederlande, sieht man die breite Aussicht über den Fluss und das weitläufige Panorama des Hinterlandes. Dieser Standort barg die Idee für das Werk förmlich in sich, die Stelle nahe der Stadt Hardenberg, wo die Flusskurve der Vechte die Landstraße N34 aus nächster Nähe streift. Schnittstelle N34 wurde sie genannt, mit einem Ausdruck aus der Geometrie. Künstler Paul de Korte entdeckte zudem auf einer historischen Landkarte, dass genau an diesem Ort im 18. Jahrhundert ein Bollwerk geplant war, ein herausstechender Punkt auf der Verteidigungslinie zwischen Gramsbergen und Dalfsen.

Het militaire bastion dat in de achttiende eeuw was voorzien kwam er nooit. Toch biedt het punt waar de Vecht en de huidige provinciale weg N34 elkaar raken nu uitzicht op de rivier en het weidse panorama daarachter. Kunstenaar Paul de Kort over GEOMETRIE bij Hardenberg: “Alles waar landschapskunst volgens mij over moet gaan valt hier op zijn plek.”

Hiermit wurde die Basis für die zeitgenössische Festung von Paul de Kort gelegt: Aussichtspunkt und Spiegel der Vergangenheit. Dank der historischen Überlieferungen und de erkennbaren Formen – hergeleitet aus dem Zitadellenbau – ist GEO-METRIE in jeder Hinsicht zugänglich. Der Künstler selbst sieht es als ein Schlüsselwerk seines Oeuvres, das im Ganzen ungefähr 30 Werke in der Landschaftskunst umfasst. „Alles, worum es in meinen Augen bei der Landschaftskunst gehen sollte, fällt hier zusammen.“

Voordat hij met het werk op de foto gaat wil hij nog even contact zoeken met de onderhoudsploeg. “Om te weten hoe het erbij ligt. Misschien moet er even worden gemaaid.” Niet dat hij te klagen heeft over de verzorging van zijn kunstwerk. De stichting Vitaal Platteland Hardenberg ontfermt zich erover. “Voorbeeldig, zoals dat gaat.”

Want toen Paul de Kort poolshoogte ging nemen ontdekte hij dat juist dat weitje eigenlijk bijzonder was. “Ik zag dat een verhoging een heel nieuw perspectief zou openen, omdat je ineens over de N34 heen zou kunnen kijken.” Zijn gloedvolle betoog bij de presentatie trof doel. Lachend: “Je wilt het zo vertellen dat ze het al missen voordat het er is.”

Met tegen de dertig kunstwerken in het landschap op zijn naam weet Paul de Kort dat het ook heel anders kan. Dus ja, de goede zorgen in Hardenberg zeggen volgens hem wel iets over de band van de mensen in de omgeving met het werk. “Ik ben blij met die omarming.” Net als met de belangstelling van wandelaars en andere bezoekers. “Die keren dat ik er ben is er ook heel vaak ander volk. Daar doe je het voor. Je laat het werk achter voor anderen.”

Wat er zeker eerder was dan het werk zelf was de titel, vertelt Paul de Kort. “Een belangrijk moment in het ontwerpproces. Je kunt het een beetje vergelijken met de naam die je aan een ongeboren kind geeft.” Door de term raakpunt al op het spoor van de meetkunde gezet realiseerde hij zich dat geo-metrie van oorsprong staat voor het opmeten van de aarde. Zijn onderzoek bracht hem vervolgens bij cartograaf en militair ingenieur Pieter de la Rive (1694-1771), die het stroomgebied van de Overijsselse Vecht aan het begin van de achttiende eeuw heel precies in kaart bracht.

Weids uitzicht In dit geval: precies op het punt waar een bocht in de Vecht de provinciale weg N34 schampt. Raakpunt genoemd, met een term uit de geometrie. Een rechte lijn raakt aan een kromme, zonder dat ze elkaar snijden. Om dit ‘raakpunt N34’ te markeren nodigde de provincie Overijssel kunstenaars uit met een ontwerp te komen. Waar de weg voor wandelaars eerst doodliep in een onooglijk weitje en zij hun neus stootten aan het talud van de weg, bevindt zich sinds 2013 een podium. Bovenop ontvouwt zich behalve een weids uitzicht ook de geschiedenis van het landschap.

Voor het grijpen Inclusief een 35 kilometer lange verdedigingslinie tussen Dalfsen en Gramsbergen. Nooit gebouwd, in tegenstelling tot andere huzarenstukjes van De la Rive, zoals de schans in Bourtange en de verdedigingswallen in Maastricht. Maar de tekening bleef bewaard. Toen De Kort die historische kaart over de topografie van nu schoof, zoals hij vaker doet, bleek dat er precies op het huidige raakpunt bij de Vecht een bolwerk was gedacht. Een uitspringende punt in de >

Kunstwegen 20 jaar

verdedigingslinie. Ook wel bastion genoemd, en meestal voorzien van geschut. “Ik ben er gevoelig voor als dingen kloppen. Als objecten, maar ook ideeën letterlijk en figuurlijk op hun plek vallen. Eigenlijk lag het idee van een hedendaags bastion, geïnspireerd op de Oud-Nederlandse voorgangers, voor het grijpen. Ik hoefde het alleen nog vorm te geven.” Daarbij trok hij menig laatje van zijn denkbeeldige kast met fascinaties open. Neem de maatvoering, gebaseerd op de gulden snede-verhouding en het Rijnlandse systeem van menselijke maten, zoals roede, duim en voet. De la Rive zou het ook zo hebben gedaan, “dus dit ontwerp vroeg erom.” Zo werd het weitje opgetild tot een tijdloos bastion, met een vreedzame functie als uitzichtpunt en spiegel van het verleden. Drie trappen brengen je naar de punt, waar drie plateaus de landkaart van 1720, 1908 en 2013 tonen. Maar er zijn meer lagen in de geschiedenis: de kaarsrechte Jodenweg die naar GEO-METRIE leidt heet zo, omdat deze in de Tweede Wereldoorlog werd aangelegd door Joodse dwangarbeiders uit het nabijgelegen kamp Collendoorn.

Sleutelwerk GEO-METRIE is voor het publiek makkelijk te ‘lezen’, zoals De Kort vaststelt. Mede dankzij de historische verhalen en de herkenbare vormen, ontleend aan de traditie van de fortenbouw. Zelf rekent hij het tot de persoonlijke favorieten in zijn oeuvre. “Ik beschouw het als een sleutelwerk. Alles waar landschapskunst voor mij over moet gaan valt hier op zijn plaats. De verhalen spelen daarin een belangrijke rol.” Misschien heeft hij er een neus voor, durft hij na tegen de dertig projecten wel te stellen. “Bij GEO-METRIE is het in elk geval op een heel bijzondere manier gelukt.” Dat het werk vrijwel meteen ook werd opgenomen in de route van Kunstwegen maakt dat het nog meer is gaan leven, vindt De Kort. Samen met tijdelijke manifestaties in de omgeving, zoals de IJsselbiënnale en Into Nature, helpt Kunstwegen volgens hem om kunst in het landschap de schijnwerpers te geven die het verdient. “We hebben een enorme traditie op dit gebied. Naar onze landschapskunst komen mensen van heinde en verre kijken, terwijl we zelf amper in de gaten hebben dat het er staat.”

Toen Rudolph Krudop in 1987 het initiatief nam voor het project Kunstlijn, als voorloper van het huidige Kunstwegen, probeerde hij vergeefs kunstenaar Paul de Kort te strikken om een werk te maken in Dalfsen. De Kort, van origine opgeleid als tekendocent, had de Rijksakademie voor beeldende kunst afgerond en was nog maar net begonnen met kunst in de openbare ruimte. Pas toen Krudop in 1992 op de proppen kwam met de zogeheten cirkels van Jannink, de sporen van een landbouwkundig experiment in het Twentse Manderveen, hapte De Kort toe. Zeven jaar werkte hij aan zijn Mander Cirkels. Sindsdien groeide hij uit tot een van de bekendste Nederlandse landschapskunstenaars. Hij maakte onder meer De Wassende Maan in de Brabantse Biesbosch en Pier en Horizon in de Noordoostpolder. Ook in het Overijsselse landschap zijn naast GEO-METRIE meer ingrepen van hem te zien, waaronder op de voormalige vliegbasis Twenthe in Enschede.

Over de vraag waarom Nederland er zo goed in is hoeft Paul de Kort geen seconde na te denken. “Dat is heel simpel: Nederland is zelf eigenlijk één groot landschapskunstwerk. Amerikaanse en Britse kunstenaars uit de land-art, zoals Robert Smithson en Richard Long, gebruiken het landschap als een onbeschreven blad. In Nederland, en dat geldt zeker voor mij, gaan we veel meer uit van wat er al is. Ik ben niet de eerste die ergens komt. Mensen zoals Pieter de la Rive, veldheren, boeren, waterbeheerders; zij zijn me voorgegaan. Het is hun taal waarin ik spreek.” \

www.pauldekort.nl

13 /

Kunstwegen 20 jaar

Museum Gramsbergen en Vechtezomp

Kettingreactie van natuur, historie en kunst Van alle plekken waar een verkenning van Kunstwegen kan beginnen heeft Gramsbergen onweerstaanbare pluspunten. Behalve een flink aantal kunstwerken vind je er een charmante historische stadskern, een museum dat (ook) het verhaal van de Vecht vertelt en de thuishaven van de Vechtezomp. “Vanaf het water beleef je de kunst anders.”

Het beste startpunt is in alle gevallen het Museum Gramsbergen. Hier ontdek je alles over de historie van stad en streek, van archeologische vondsten tot de Slag bij Ane. Als informatiepunt van Kunstwegen is het museum bovendien een goed uitgangspunt voor een verkenning van de kunstroute. Een doorlopende dia-presentatie brengt alle kunstwerken in beeld. En dan is het museum ook nog een ‘Anjerpunt’. Zo heten de locaties waar het verhaal van het Vechtdal wordt verteld. In Museum Gramsbergen staat de ontwikkeling van de Vecht centraal, van de middeleeuwse scheepvaart tot het innovatieve waterbeheer van nu. Dompel jezelf onder in de films en klankbeelden en daarna lokt de echte rivier nog meer dan ze in deze omgeving toch al doet. Wie aan boord stapt van de Vechtezomp ervaart behalve de schoonheid van het Vechtdal ook Kunstwegen op een bijzondere manier. Nergens vallen die twee zo mooi samen als op de plek waar het Russische kunstenaarspaar Kabakov zijn twee ‘kinderen’ achterliet. Een jonge vrouw en man, gevlochten uit staaldraad, ieder op een oever. Al twintig jaar onbereikbaar voor elkaar en toch verbonden. Henk Steenbergen, een van de vrijwillige schippers van de Vechtezomp: “We laten op dat punt altijd de scheepsbel klinken, ten teken dat we de grens met Duitsland passeren. Vanaf het water beleef de je de kunst anders, en dat geldt hier helemaal, omdat je tussen de twee delen doorvaart. Fietsers of wandelaars krijgen het nooit zo mooi in beeld.”

Fluisterstil De twee uur durende tocht met de fluisterstille Vechtezomp ‘Grammesberghe’ voert over de al even stille route van Gramsbergen naar Laar. Zo onaangeroerd als dit gebied zich nu toont, zo woelig is het verleden waarover de schippers gloedvol

Fotografie archief museum Gramsbergen

vertellen. Nu heerst de rust. Je vaart langs grazende waterbuffels of krijgt gezelschap van een ooievaar. Met een beetje geluk laten ook ijsvogel of bever zich zien. In het Duitse Laar is de stellingmolen een blikvanger. Ze was ook de inspiratiebron voor Chain Reaction (Kettingreactie): het kunstwerk van de Amerikaanse Bonnie Collura, dat van een afstand als een berg deeg in de uiterwaarden lijkt te liggen maar waarin bij nadere beschouwing elementen uit kunstgeschiedenis en dagelijks leven zijn vermengd. Een intrigerend zoekplaatje, al laten de opvarenden van de Vechtezomp zich ook graag verleiden door de Kaffee mit Kuchen in de molen. Veel bezoekers combineren de vaarexcursie met een stadswandeling door de monumentale kern van Gramsbergen. Binnenkort is ook een aparte route beschikbaar die langs de werken van Kunstwegen en historische hotspots voert. \

www.museumgramsbergen.nl | www.vechtezomp.nl

Kunstwegen 20 jaar

Winkelstad aan de Vecht

Welkom in Hardenberg! In deze gezellige stad aan de Vecht vind je een gevarieerd winkelaanbod, gezellige terrassen, sfeervolle restaurants en kroegen waar je de tĳd vergeet. Wie de drukte van de stad even zat is, wandelt zo het Vechtpark in. Ontdek en beleef Hardenberg, dé winkelstad aan de Vecht!

www.stadhardenberg.nl

TIP!

HARDENBERG

een uniek stukje natuur in de stad Het Vechtpark biedt veel ruimte voor kunst. De kunst heeft zich echt gericht op de kwaliteit die de Vecht van zichzelf al heeft. Naast de diverse kunstobjecten is het landschap op zichzelf al een kunstwerk! De 160 kilometer lange kunstroute van Kunstwegen kan heel goed gepaard gaan met een paar stoptips onderweg. Het Vechtpark Hardenberg is hier zeker één van. Vogels spotten in alle vroegte, een stevige wandeling over één van de struinpaden of kanovaren op de unieke wildwaterbaan… Of je nu houdt van rust en ruimte of van een beetje actie, in het Vechtpark in Hardenberg is van alles te zien en beleven!

www.vechtparkhardenberg.nl

15 /

Kunstwegen 20 jaar

Ronald A. Westerhuis, de lasser die beeldhouwer werd

“Ik blijf mezelf verbazen” Nederland kent hem als de maker van het Nationaal Monument MH17, maar het werk van beeldhouwer Ronald A. Westerhuis gaat de hele wereld over. In zijn Zwolse atelier neemt hij het publiek van Kunstwegen graag mee in zijn grenzenloze universum. “Ik geloof in de kracht van groot.”

Hij serveert koffie in de multifunctionele ruimte achter de werkplaats aan de Willemsvaart in Zwolle. Een paar tochtsluizen door en je staat te knipperen met je ogen, bij de glanzende aanblik van een selectie van zijn werk. Normaal staat en hangt het daar niet, zegt Ronald A. Westerhuis (48), gehuld in werkoverall. Op droge toon: “Ik vind mijn eigen werk niet zo interessant om naar te kijken.” Liever geeft hij collega-kunstenaars hier de ruimte. Hun exposities worden omlijst met andere culturele activiteiten, zoals lezingen, voorstellingen en concerten. “In 2019 hadden we 16.000 bezoekers”, meldt Westerhuis. De RAW-space – de naam is afgeleid van zijn initialen - is kortom wel ingericht op de ontvangst van mensen die de route van Kunstwegen graag even onderbreken, om een indruk te krijgen van het ambacht dat kunst maken óók is. Zeker in het geval van Westerhuis, de lasser die kunstenaar werd. Met zijn team van zeven mannen en een vrouw temt hij roestvrij staal tot sculpturen, waarvoor naast het Zwolse atelier ook een constructiehal in Meppel beschikbaar is. “Ik maak de ruwe vorm, de jongens doen de afwerking. Het is voor mezelf ook elke keer weer een verrassing om een werk terug te zien.” De buitenwereld verbaasde hij recent met het ontwerp voor de enorme sculptuur The Drop. Die moet het gezicht van de Friese havenstad Harlingen gaan bepalen. Westerhuis voegt hiermee een nieuwe dimensie toe aan zijn werk, dat toch al zelden bescheiden van formaat is. Behalve als landmark aan de Waddenkust krijgt het druppelvormige bouwwerk functies als hotel, restaurant, educatief centrum en uitkijkpunt. Met 58 meter moet het >

Tekst Ingrid Bosman | Fotografie Lenneke Lingmont

Kunstwegen 20 jaar

de hoogste rvs sculptuur ter wereld worden. Ter vergelijking: de vuurtoren de Brandaris op Terschelling is 56 meter hoog.

Geen concessies “Dit past bij me. Ik geloof in de kracht van groot”, zegt Westerhuis over dit plan van een Friese projectontwikkelaar, die op grond van een haalbaarheidsstudie 150.000 bezoekers per jaar voorziet. Zelf is Westerhuis al langer overtuigd van de economische waarde van kunst. “Ik heb er een hekel aan als mensen roepen dat kunst alleen maar geld kost.” Wat niet betekent dat hij zich laat leiden door commerciële motieven, zoals hij benadrukt. “Wat ik maak is wat ik wíl maken. Op dat punt doe ik geen concessies.” In die zin is er weinig veranderd, sinds schipperszoon Westerhuis twintig jaar geleden besloot om zijn baan in de offshore-industrie - waar hij zich van lasser had opgewerkt tot opzichter - op te geven voor een onzeker bestaan als kunstenaar. Zijn baas verklaarde hem voor gek, “de familie was in rep en roer.” Maar Westerhuis had genoeg aan het zetje dat een expositie in Dalfsen hem gaf om méér te willen dan vrijblijvend dingen uitproberen in de weken dat hij aan wal was. De gigantische kluwen van pijpen, buizen en boren waarmee hij op het booreiland was omringd werd een inspiratiebron.

Kunstwegen verruimt de geest Twintig jaar later is hij een internationaal succesvol kunstenaar. Zijn werk wordt getoond en verkocht van Mallorca tot Los Angeles. Naast de werkplekken in Zwolle en Meppel heeft hij een atelier in Shanghai, waar zijn werk razend populair is. Dat hij de kunstwereld ervaart als een ondoorzichtige slangenkuil, zeker in vergelijking met de genadeloos eerlijke omgeving van een booreiland, neemt hij voor lief. Meer precies gezegd: “De enige manier om er je weg in te vinden is te accepteren dat dat nooit zal lukken. Er is maar één optie en dat is bij jezelf blijven.” Zo levert hij ook op zijn eigen manier een bijdrage aan Kunstwegen, waarvan het belang in zijn ogen nog wel wordt onderschat. “Zo’n route is eveneens een voorbeeld van hoe kunst voor een

Ronald A. Westerhuis is net zo lang kunstenaar als Kunstwegen bestaat. In twintig jaar nam zijn carrière als beeldhouwer een internationale vlucht. Wat daarbij komt kijken, ook aan ambachtswerk, laat hij het publiek graag zien in zijn Zwolse atelier. Dat is elke zaterdag van 11.00 tot 17.00 uur geopend voor bezoekers van Kunstwegen. Bovendien is hier informatiemateriaal over de route verkrijgbaar. Op het voorplein van de werkplaats staat de tien meter hoge sculptuur Stepping Stones (2018, zie foto pagina 17).

“Ik geloof in de kracht van groot”

17 /

Kunstwegen 20 jaar

economische impuls kan zorgen. Mensen moeten gaan begrijpen dat de kunst niet op zichzelf staat, maar dat je ook de omgeving heel anders ervaart. Je komt op plekken waar je anders misschien niet zou komen. Het verruimt je geest.” Zelf heeft hij nog niet de hele route verkend, geeft hij grif toe. “Dat gaat dit jaar gebeuren.” Met Kunstwegen als verbindende factor ga je kunst die buiten staat volgens hem anders beleven. “Door zo’n rode draad wordt een sculptuur minder statisch. Het is onderdeel van een geheel, dat houdt het levend.”

Voor gek verklaard

De meest recente (vooralsnog officieuze) toevoeging aan Kunstwegen is een werk dat hij onder zijn ogen zag groeien. Trials of Gavin, een reusachtige figuur in staal die sinds eind 2019 bij de achteringang van station Zwolle staat, is nu ook opgenomen in de route. De Amerikaanse kunstenaar Jason Myers maakte het als artist in residence in Westerhuis’ atelier. Toen de NS bij Ronald Westerhuis aanklopten schoof die Myers naar voren. “Ik vind het net zo interessant om een ander een podium te geven. Zo’n wandelende man die over het station heen kijkt, die past daar perfect.”

Het hoort bij hem, dat tegen de stroom in roeien, merkt hij op. “Ik ga voor perfectie, maar wil ook het onmogelijke mogelijk maken.” Het monument voor de slachtoffers van de ramp met de MH17 in Vijfhuizen is het mooiste wat hij tot nu toe heeft gedaan, zegt hij. “Maar je bent zo goed als je laatste werk. Je kunt daar niet te lang bij stilstaan. Gelukkig lijkt er aan de inspiratie geen einde te komen. Ik verbaas mezelf nog steeds in wat ik maak.” En mocht dat veranderen, dan weet hij wat hem te doen staat. “Het is heel goed mogelijk dat ik nog weer iets heel anders ga doen.” \

Grenzenloses Universum aus Stahl In den Niederlanden kennt man ihn vor allem durch sein nationales Denkmal MH17, das an die Opfer der Flugzeugkatastrophe aus dem Jahre 2014 erinnert. Aber die Werke von Bildhauer Ronald A. Westerhuis sind in der ganzen Welt zu finden. In seinem Atelier in Zwolle lädt er Besucher von Kunstwegen gerne ein in sein grenzenloses Universum. Der ‚RAW-space‘ – der Name basiert auf den Initialen des Künstlers – ist der multifunktionelle Teil seines Ateliers, in dem er regelmäßig Ausstellungen, Lesungen und Konzerte organisiert. An Samstagen empfängt Westerhuis auch Besucher, die ihre Kunstwegen-Route gerne einen Moment unterbrechen, um einen Eindruck von dem handwerklichen Element zu bekommen, das bei der Schaffung von Kunst auch anwesend ist. Dies ist ganz besonders der Fall bei Westerhuis - dem Schweißer, der zum Künstler wurde. Gemeinsam mit seinem Team von sieben Männern und einer Frau ‚zwingt’ er das Material Edelstahl in Skulpturen, die ihren Weg über die ganze Welt finden, von Mallorca bis Los Angeles. Aber auch in den Hafen der niederländischen Stadt Harlingen, denn hierfür hat der Künstler gerade ‚The Drop‘ entworfen, eine 58 Meter hohe Landmarke, die nicht nur das Wahrzeichen dieser friesischen Stadt, sondern auch ein Hotel, Restaurant, Aussichtsturm und Bildungszentrum werden soll. Inzwischen ist Westerhuis auch im Gespräch mit den Organisatoren der Fußballweltmeisterschaft in Katar, die auch Interesse haben an einem so monumentalen Werk. „Dies passt zu mir“, sagt Westerhuis. „Ich glaube an die Kraft der Größe.“

www.ronaldawesterhuis.com

Zelf is hij nu in gesprek met de organisatie van het WK voetbal van 2022 in Qatar. “Ze willen 500 sculpturen plaatsen.” Veel kan hij nog niet kwijt over zijn aandeel, “maar het gaat om een groot werk. Groter dan daar wordt er nergens gedacht.” Het enthousiasme in Harlingen en nu ook in Qatar sterkt hem in zijn overtuiging dat hij zichzelf geen grenzen moet opleggen. “Ik ben lang voor gek verklaard met mijn ideeën over kunst van dit soort afmetingen. Je ziet nu dat mensen er toch in meegaan.”

Kunstwegen 20 jaar

18 ��

GRAFSCHAFT

BENTHEIM

Grenzeloos fietsen langs de Vechtdalroute Ontdek op 223 km één van de spectaculairste fietsroutes, ..... lopend van de bron van de Vecht in het Duitse Münsterland tot aan de monding in het Overijsselse Zwolle: de Vechtdalroute. Op deze door de Allgemeine Deutsche Fahrrad Club (ADFC) met drie sterren onderscheiden route fiets je langs 80 kunstwerken door het idyllische Vechtdal.

•

Coevorden

•

Schoonebeek

Emsland

•

Georgsdorf

•

Wilsum

• Wielen

N I NO-Allee 2148529 Nordhorn tourismus@grafschaft.de

•

Ootmarsum • • Tilligte

•

Geeste

•

Lingen

Lohne

Kleusheide

•

Emsbüren

Niederlande

•

Oldenzaal

dal t h c e V rt a a k e t u o r e Nieuw jgbaar! route vanaf nu verkri

•

Wietmarschen

Itterbeek

Jubbergen

Grafschaft Bentheim Tourismus !Tel. +495921-961196

•

Dalum

•

Enschede

Salzbergen

•

Gronau

addorf

19 /

Kunstwegen 20 jaar

Beeldenpark Landgoed Anningahof

Oase van rust en kunst Wie Kunstwegen combineert met een bezoek aan Landgoed Anningahof maakt een dubbelslag in buitenkunst. Op een terrein van ruim vijf hectare net buiten Zwolle biedt het beeldenpark het neusje van de zalm in Nederlandse beeldhouwkunst. “Hier ben je even in een andere wereld.” De kunsttransporteur rijdt een steekwagen vol werk van Jeroen Henneman naar een van de expositieruimtes. Op de parkeerplaats is beeldhouwer Yasser Ballemans in de weer met enorme bont beschilderde palen. Elk voorjaar krijgt Landgoed Anningahof weer een ander gezicht. Van de ruim 80 werken in het park wordt bijna de helft jaarlijks vervangen. Voor ongeveer de helft is dat bovendien nieuw gemaakt werk. Zo biedt elk seizoen verrassingen. Ook voor eigenaar Hib Anninga zelf, zo blijkt kort voor de start van seizoen 2020. “Paul de Kort werkt nog aan een drijvend object van roestvrijstaal, maar het is nog even afwachten of het technisch uitvoerbaar is.” Het beeldenpark bestaat sinds 2004 en het terrein werd in 2016 deels vernieuwd.

De officiële status van landgoed betekent ook dat er een evenwicht moet zijn tussen aangelegd en natuurlijk groen, wat het park een bijzondere charme geeft. De Anningahof is een oase van rust en kunst, ook al ligt het park dicht bij stad en snelweg. “Hier ben je even in een andere wereld”, verwoordt Hib Anninga de ervaring die hij het publiek wil bieden. “Zeker nu. Er is ook veel ruimte voor werk met humor, omdat ik denk dat mensen daar in deze tijd behoefte aan hebben.” Vanwege de maatregelen tegen het coronavirus is er dit seizoen een looproute, maar de wandeling blijft een ontdekkingstocht.

Oude meesters en jong talent Uitgangspunt van particulier verzamelaar Anninga is dat hij de ontwikkeling van de vaderlandse beeldhouwkunst vanaf 1960 tot nu wil laten zien. Hier ontmoet je oude meesters als Cornelius Rogge, Armando, André Volten en Shinkichi Tajiri, maar ook belangrijke vertegenwoordigers van de jongere garde, zoals Levi van Veluw, Wouter Klein Velderman en Maartje Korstanje.

Een bezoek aan De Anningahof laat zich goed combineren met een etappe van Kunstwegen. Als infopunt van Kunstwegen biedt het park alle informatie over de route. Voor de ingang glorieert bovendien een van de bekendste werken van Kunstwegen: de Zieleschepen van Cornelius Rogge. In seizoen 2020 biedt De Anningahof behalve de buitententoonstelling een groepsexpositie met meer dan 50 binnenbeelden, een installatie van Tanja Smeets en een expositie van meer experimentele kunst van Maze de Boer, Jonathan van Doornum en Rick van Meel. Rob Voerman - The Exchange

Kevin van Braak - Olifant

Fotografie Steven van Welie

En elk jaar maakt Anninga zijn selectie compleet met werk van aanstormend talent. Dit jaar zijn dat onder meer Margot Zweers, Niek Peters en Puck van Donselaar. “Het belangrijkste criterium, naast kwaliteit, is of een werk bijdraagt aan een zo groot mogelijke diversiteit.” Wat opvalt aan het werk van de jongste generatie is volgens Anninga de enorme verscheidenheid in stijl. “Misschien zie je daar de vrijheid van onze tijd in terug. Of het individualisme.” \

www.anningahof.nl

Kunstwegen 20 jaar

Een weg door het moeras Kunst, goede kunst, laat je beter naar de wereld kijken. Dat doen we meestal in een museum: een witte, veilige, beschermde omgeving, waar schilderijen, beelden, installaties niet worden geteisterd door afleiding, weer en wind. Mooi, maar ook een tikje… beschut.

Daarom hou ik óók van kunst die de confrontatie durft aan te gaan met het echte leven. Die de openbaarheid zoekt. Dan is de veiligheid verdwenen, moeten kunstwerken zichzelf handhaven tussen gebouwen, auto’s, reclameborden en wolken – noem het een survival of the fittest, maar dan op de punten die ons, mensen, tot mensen maken: vooruitgang, originaliteit, schoonheid. Die kracht van kunst wordt wat mij betreft nog beter zichtbaar als je kunstwerken in de natuur bekijkt. Die is sterker, eeuwiger, grootser dan de mens – ons respect voor de natuur is dan ook bijna grenzeloos, haar kracht en schoonheid zijn onomstreden. Wat moet je daar als kunstenaar dan nog aan toevoegen? Tegenover stellen? Wat me opvalt is dat kunstenaars natuur en cultuur zelden beschouwen als een tegenstelling: de beste kunstwerken die staan in de natuur bouwen bijna altijd voort op natuurlijke verworvenheden. Terecht natuurlijk: mens en natuur gaan uiteindelijk terug tot dezelfde bron, de natuur heeft de mens nooit volledig verlaten (al zijn we nog wel eens geneigd dat te vergeten). Mijn favoriete ‘natuurkunstwerken’ confronteren jou als toeschouwer juist met dat besef: dat mens en natuur volledig aan elkaar zijn overgeleverd, dat we niet zonder elkaar kunnen – en elkaar daarom maximaal moeten respecteren.

Dat waren ook precies de gedachtes die ik had toen ik mijn favoriete Kunstwegen-werk bezocht: Ein Weg durch das Moor van het Zwitserse kunstenaarsduo Fischli & Weiss. Dit ‘beeld’ is in principe niet meer dan de titel zegt: een eikenhouten pad dat in een weidse cirkel van ruim een kilometer door het moeras loopt, tussen een dicht woud van dunne boompjes door – een extreem homogeen, monotoon landschap. Dat geeft de tocht al snel iets absurdistisch: je wandelt, je beweegt, de tijd verstrijkt, maar toch verandert of gebeurt er bijna niks. Tot je opeens op een lege plek aankomt, die heel goed zou kunnen verwijzen naar het nabijgelegen kamp Bathorn uit de Tweede Wereldoorlog – maar dan ga je alweer door. Hoe vreemd dat is, besef je pas aan het einde: ineens sta je weer aan het begin, en in de natuur is eigenlijk niks veranderd. Maar in je hoofd wel: het is alsof je twintig minuten in een tijdsvacuüm hebt geleefd. Een tijdcapsule, die je niet verder brengt, maar die je leven juist voor even heeft stilgezet. Een grandioze ervaring vond ik dat, die ik iedereen zou toewensen – en die prachtig laat zien wat kunst vermag. \

Hans den Hartog Jager (1968) is schrijver, kunstcriticus (voor onder meer NRC Handelsblad) en curator. Hij is artistiek leider van Into Nature, de zomerse kunstexpeditie die zich tweejaarlijks afspeelt in het Drentse landschap. Vanwege de coronacrisis is de editie 2020 uitgesteld. Een nieuwe datum was bij het ter perse gaan van dit magazine nog niet bekend.

Tekst Hans den Hartog Jager | Fotografie Lenneke Lingmont en privé-archief

21 /

Kunstwegen 20 jaar

Ein Weg durch das Moor Für mich ist auffallend, dass Künstler Natur und Kultur selten als einen Gegensatz betrachten: Die besten Kunstwerk in der Natur sind beinah immer an die natürlichen Gegebenheiten angebunden. Meine bevorzugten ‚Naturkunstwerke‘ konfrontieren den Betrachter genau mit diesem Bewusstsein: dass Mensch und Natur einander vollkommen ausgeliefert sind, dass wir nicht ohne einander existieren können – und einander darum maximal respektieren müssen. Das waren auch exakt meine Gedanken, als ich mein Lieblingskunstwerk auf der Kunstwegen-Route besuchte: ‚Ein Weg durch das Moor‘ von dem Schweizer Künstlerduo Fischli & Weiss. Im Prinzip nicht mehr als ein Steg aus Eichenholz, der in einem weiten Bogen von gut einem Kilometer Länge durch das

Moor verläuft – eine extrem homogene, monotone Landschaft. Das verleiht der Wanderung schon schnell etwas Absurdes: Der Besucher wandert, bewegt sich, die Zeit verstreicht, aber dennoch verändert sich nichts, geschieht beinah nichts. Wie merkwürdig dies ist, wird einem erst am Ende bewusst: Plötzlich steht man wieder am Anfang und in der Natur hat sich eigentlich nichts verändert. Im Kopf des Besuchers jedoch wohl: Es scheint, als ob man 20 Minuten in einem Zeitvakuum gelebt hat. In einer Zeitkapsel, die einen nicht vorwärtsbringt, sondern das Leben für einen Moment stillgelegt hat. Für mich persönlich eine grandiose Erfahrung, die ich jedem wünsche – und die auf fantastische Weise die Kraft der Kunst beweist.

www.intonature.net

Kunstwegen 20 jaar

Kunstwegen praktisch

Vechtdal Overijssel Vechtdal Overijssel is een gebied dat zich kenmerkt door ruimte en rust. Een prachtig natuurgebied dat u als fietser veel mogelijkheden biedt. De mooie natuur, cultuurhistorie en de recreatieve voorzieningen bieden u de kans om er in het Vechtdal eens lekker op uit te trekken. Al fietsend ontdekt u de bijzondere plekken in het Vechtdal. De mooiste fietsroute langs de Vecht heet de Vechtdalroute. De route neemt u mee door een veelzijdig landschap met molens en oude Saksische boerderijen, idyllisch hoogveen, zandverstuivingen, bossen en rivieroevers en pittoreske dorpjes. Ook fietst u langs de kunstwerken van Kunstwegen die een glimlach ontlokken, uitdagen of vragen om een moment van bezinning.

Goed bereikbaar per auto, motor, fiets of te voet Op elke willekeurige plek kunt u aan uw ontdekkingstocht door het Vechtdal beginnen. Zo is het mogelijk om dagetappes te combineren of een eigen route samen te stellen. De borden van de Vechtdalroute wijzen u tijdens uw rondrit de weg. De Kunstwegenﬁetsroute is in beide richtingen te ﬁetsen en goed zichtbaar aangegeven door de bewegwijzeringsborden van Kunstwegen. Ook met de auto is de route een fascinerende ontmoeting. Wandelend is het mogelijk om etappes van NS Station naar NS Station te lopen.

Uitgelicht Landgoed Anningahof is één van de locaties langs de Kunstwegenroute in Nederland. Op het landgoed zijn jaarlijks wisselende tentoonstellingen met tientallen beelden in de binnenruimten en buiten in het park te zien. Landgoed Anningahof Hessenweg 9, 8028 PA Zwolle T 038-4534412 | www.anningahof.nl

In het Infocentrum Vechtdal in Gramsbergen is, behalve een museum met exposities, een belevingscentrum en een museumwinkel, ook een infocentrum van Kunstwegen te vinden. Infocentrum Vechtdal Meiboomplein 4, 7783 AT Gramsbergen www.museumgramsbergen.nl LET OP In verband met het Corona virus is het museum en Infocentrum gesloten tot 1 januari 2021. Ook werkt de Stichting Kunstwegen samen met de Städtische Galerie in Nordhorn. Meerdere keren per paar vinden interessante exposities plaats. Ook op deze locatie is een infopunt voor Kunstwegen ingericht. Städtische Galerie Nordhorn Vechteaue 2, 48529 Nordhorn (D) +49 (0) 59 21 / 971-100 | https://staedtische-galerie.nordhorn.de

Lekker blijven slapen onderweg De Vechtdalroute is onderverdeeld in verschillende etappes. Heerlijk om na een dagje ﬁetsen te kunnen blijven slapen in een luxe B&B of hotel en meteen kennis te maken met de gastvrijheid van het Vechtdal. Laat u inspireren en bekijk de verschillende arrangementen op www.kunstwegen.nl of op www.vechtdaloverijssel.nl.

Als u er toch bent… Naast het bekijken van de kunstwerken kunt u langs de Vecht ook in alle rust genieten van het diverse landschap of bijzondere activiteiten. Voor tips kunt u één van de Vechtdal Anjerpunten bezoeken. De gastheren/gastvrouwen staan graag voor u klaar. Kijk voor meer informatie, routes en fijne (overnachtings)plekken op www.vechtdaloverijssel.nl \

www.kunstwegen.nl | www.vechtdaloverijssel.nl

23 /

Kunstwegen 20 jaar

Een verbond in kunst

Hardenberg en kunst gaan goed samen De beste plek – die bestaat niet, toonde kunstenaar Wapke Feenstra in 2007 al aan met haar gelijknamige project in Hardenberg. Dat inwoners vele locaties voor de titel nomineerden laat wel zien dat het in de gemeente goed toeven is. Feenstra maakte van haar zoektocht een boek, waarin ze de omgeving toont maar vooral ook waarom mensen juist daar leven, wonen, werken of te gast zijn. Het project van Feenstra is een goed voorbeeld van de opdrachten die de gemeente Hardenberg in de loop der jaren aan kunstenaars heeft verstrekt. “We hebben daarin best een traditie”, aldus wethouder Gitta Luiten (kunst en cultuur). Wat niet meteen betekent dat iedere Hardenberger evenveel met kunst heeft, zoals ze aantekent, maar een voedingsbodem is er zeker. In 2008 blies kunstenaar Arnoud Holleman bijvoorbeeld de herinnering aan de grote stadsbrand van 1708 nieuw leven in. Meer recent maakten verschillende kunstenaars - van Maria Roosen tot Martijn Sandberg - werk voor het gebouw van LOC+: het Hardenbergse brandpunt van onderwijs, cultuur, zorg en welzijn. Op de website van de gemeente is een uitgebreid overzicht te vinden van alle kunst in de openbare ruimte in elke kern. Geen wonder dat Hardenberg ook blij is met Kunstwegen. Met zeker tien kunstwerken op haar grondgebied (inclusief Gramsbergen) is de gemeente een hotspot in de route. Gitta Luiten: “Kunstwegen is een heel mooie samenwerking langs de hele Vecht, waardoor ook een verbond is ontstaan tussen Nederland en Duitsland. Een route

bovendien waarin kunst en natuur elkaar versterken. De selectie kunstwerken is sterk, niet alleen in de manier waarop ze zich verhouden tot hun plek en de rivier, maar ook tot elkaar. Je wordt nieuwsgierig gemaakt; uitgenodigd om steeds verder te kijken.”

Verrassing Dat ervoer ze ook zelf, toen ze zich na haar afscheid in 2011 als directeur van de Mondriaan Stichting (nu Mondriaan Fonds) in de omgeving vestigde. Dat ze Kunstwegen in haar ‘achtertuin’ aantrof was een verrassing. “Sindsdien verken ik af en toe een stukje, wandelend of varend. En ooit ga ik de route nog eens helemaal afleggen. Ik verheug me vooral op het voor mij nog onbekende Duitse deel, waar ook de dichtheid aan kunstwerken nog groter is.” Hardenberg gelooft in kunst, ook om de binding van inwoners en bezoekers met de gemeente te versterken. Maar de kunst daarvoor concreet inzetten? Dan zou je haar onderschatten, meent Luiten. “Kunst kan een heleboel effecten hebben, maar die zijn het sterkst wanneer je de kunst gewoon haar werk laat doen. Kunst biedt van zichzelf schoonheid, troost en saamhorigheid. Dat is de kracht van kunst.” \

“We zetten kunst niet in, maar laten de kunst gewoon haar werk doen.” Fotografie Lenneke Lingmont

www.hardenberg.nl

Kunstwegen 20 jaar

Kunstwegen in vogelvlucht

De onzichtbare vorm

Zwolle

In de achtergevel van het station en in de stationskap zijn geometrische vormen aangebracht, die door delen van het gebouw worden onderbroken. Aan de gevel maakte David Kessler de vormen van zandsteen; hier zijn het ramen en deuren die de vormen fragmenteren. In de kap zijn ze van staal met licht gemaakt, onderbroken door delen van de bouwconstructie. De naam De onzichtbare vorm komt uit die fragmentatie voort. Kunstenaar David Kessler Materialen Zandsteen Objectsoort Sculptuur Jaartal 1994 Locatie NS Zwolle

25 /

Kunstwegen 20 jaar

Energiesculptuur Aan de voorgevel van het stationsgebouw van Zwolle staan in het middenfront een plus- en een minteken van blauwe neonbuizen die ’s nachts licht geven. Voor zijn Energiesculptuur koos Jan van Munster de universele symbolen voor energie. Hij verwijst daarbij naar de vroegere gewoonte om stations te versieren met het vliegend rad of verbeeldingen van stoom- en elektrische energie.

Kunstenaar Jan van Munster Materialen/techniek Neonbuizen Objectsoort Sculptuur Jaartal 1989 Locatie Zwolle, voorgevel NS Zwolle

Stepping Stones Stepping Stones is een tien meter hoog beeld van kunstenaar Ronald A Westerhuis, die enorme sculpturen van roestvrij staal maakt. Hij is de ontwerper van het Nationaal Monument MH17, dat vorig jaar is onthuld in het herdenkingsbos bij Vijfhuizen. De onderste twee schalen van het werk (glimmend en hoogglans gepolijst) staan voor de relatie tussen twee mensen. De schalen er bovenop staan voor de ervaringen geluk, verdriet, liefde, reizen etc. welke deze twee mensen ondergaan. Het werk is geïnspireerd op de stepping stones die je tegenkomt op bijvoorbeeld stranden, een gestapelde herinnering. Ook werden stepping stones gebruikt als wegaanduiding, dus als bakens. Het werk doet ook denken aan een pagode, of in onze cultuur: een kerktoren; ook wel landmarks genoemd. Kunstenaar Ronald A. Westerhuis Materialen/techniek Roestvrij staal/gepolijst en gematteerd Objectsoort Sculptuur, opgenomen in privé collectie Jaartal 2018 Locatie Atelier Willemsvaart Zwolle

Call me 0900-4004242 / Adam De bronzen Adam van Auguste Rodin staat sinds 1965 op het Grote Kerkplein in Zwolle. In 2006 heeft Holleman een bordje op het voetstuk toegevoegd waarop staat ‘CALL ME 0900-4004242’. Wie het telefoonnummer belt, hoort een monoloog (7 minuten), waarin deze Adam vertelt over zichzelf als beeld in de stad. Arnoud Holleman verwerkte in de monoloog gegevens over Rodin, over Adam, Zwolle en de dagelijkse gebeurtenissen op het Grote Kerkplein. 4

Kunstenaar Arnoud Holleman Materialen/techniek Audio Objectsoort Geluidskunstwerk Jaartal 2006 Locatie Zwolle, Grote Kerkplein

De Zieleschepen 1 Cornelius Rogge maakte een Armada van zielenschepen. Zij worden de dragers van sagen, verhalen en fantasieën. Bij onze dichter Joost van den Vondel uit de Gouden Eeuw vervoerden ze onze zielen naar het hiernamaals. De boten zijn sokkels van de beelden die erop staan en die als bij een rebus door de toeschouwer van betekenissen kunnen worden voorzien. Rogge zelf geeft de afzonderlijke beelden dan ook geen titel. Kunstenaar Cornelius Rogge Materialen/techniek Metaal Objectsoort Beelden Jaartal 2008-2010 Locatie Anningahof aan de N340, Zwolle 6

De Glazen Engel De aartsengel Michaël is patroon van de stad Zwolle. Hij staat, als moderne man, in glas uitgevoerd op de Grote Markt, juist voor de Hoofdwacht, die door een meer klassiek Michaëlbeeld wordt bekroond. Herman Lamers sneed de Glazen Engel uit 325 groene glasplaten die op elkaar zijn gelijmd. Van de resterende delen van de glasplaten werd de contravorm van deze Michaël-als-gewoneman gemaakt. Die versie staat bij de Isala-kliniek. Kunstenaar Herman Lamers Materialen/techniek Glas Objectsoort Sculptuur Jaartal 2010 Locatie Zwolle, Grote Markt

Zwevende Kei

De Zwevende Kei is te vinden vlakbij het station van Dalfsen. Het werk bestaat uit een grote zwerfkei die balanceert op een brokstuk van een klassieke zuil. In de zwerfkei is een rond gat te zien met dezelfde diameter als het zuilelement waardoor het lijkt alsof deze eruit gezaagd is. Dit is gezichtsbedrog. Het geheel is een constructie van staal en beton. Er omheen liggen kleinere zwerfkeien verspreid. Bas Maters heeft het werk geplaatst op een kunstmatig gecreëerde grasheuvel van waaruit men uitzicht heeft over de omgeving. Hij wilde dat het werk één werd met de natuur en de impressie wekt van een oerding. Tegelijkertijd is het een ontmoetingsplek en een herkenningspunt. Kunstenaar Bas Maters Materialen/techniek Staal en beton Objectsoort Sculptuur Jaartal 2000 Locatie Dalfsen

Dalfsen

27 /

Kunstwegen 20 jaar

Glassculptuur

Earthly Whispers

In de wit gestucte delen van de gevel van het stationnetje van Dalfsen (1920, architect Ed. Cuypers) zitten twee blinde nissen. De Glassculptuur van Gerard Merz vestigt de aandacht op deze karakteristieke vormen. Hij doet dat door ze als vierkante platen van melkglas te herhalen, in lijn met de nissen. Zo wordt zijn glassculptuur onderdeel van de architectuur.

Onzichtbaar geluidskunstwerk dat zich onder de grond bij De Stokte bevindt, alleen voelbare geluiden, nauwelijks te traceren. Verstopte geluiden die dichtbij de realiteit staan maar net niet echt lijken te zijn. Het verbaast en verwart je. Waar komt het vandaan? Door een onbestemd onderhuids gevoel word je het grasveld op gezogen. Hoe kan dit en wat gebeurt hier? Deze komen voor in het alledaagse leven en in de natuur. Door de trillingen van de aarde en de geluiden die van binnen uit de aarde lijken te komen, doet dit kunstwerk erg mysterieus aan. Steeds verder groeien we af van de natuur en meer en meer raken we in de ban van het moderne stadsleven.

Kunstenaar Gerard Merz Materialen/techniek Melkglas en edelstaal Objectsoort Sculptuur Jaartal 1992 Locatie NS Station Dalfsen

Kunstenaar Nathalie Bruys Materialen/techniek Speaker, speakerdraad en versterker Objectsoort Geluidskunstwerk Jaartal 2014 Locatie Dalfsen, omgeving De Stokte

Blauwe Bogen Het kunstwerk bestaat uit drie ‘blauwe bogen’ die de brug overspannen en die ‘s avonds een extra accent krijgen door een blauwe neonverlichting. De bogen mogen alleen met Marijke-blauw worden geverfd, een kleur die door de kunstenares is gecreëerd. Aanvankelijk kregen de bogen veel weerstand, inmiddels worden ze als een symbool van het dorp gezien. Kunstenaar Marijke de Goeij Materialen/techniek Staalconstructie met neon Objectsoort Staalconstructie Jaartal 1995 Locatie Dalfsen, centrum, brug over de Vecht

Kunstwegen 20 jaar

Het Depot Hoe zou het zijn om over 1000 jaar voorwerpen van onze huidige tijd terug te vinden in de grond? Inzicht te krijgen in de culturele wereld van onze voorouders? Deze gedachten leidden tot het idee voor het kunstproject waarbij serviesgoed van inwoners van Dalfsen ingezameld werd en zo bewaard blijft voor de archeologen van de toekomst. Kunstenaars Gerard Groenewoud en Tilly Buij Materialen/techniek Serviesgoed, porselein Objectsoort Kunstproject Jaartal 2014 Locatie Dalfsen, groenstrook tussen de rondweg en de wijk Gerner Marke 11

Ommen

14 13 15

Vier Windsculpturen De Vier Windsculpturen veranderen van vorm onder invloed van de wind. Ze zijn geplaatst in opdracht van het Energiebedrijf (toen IJsselmij), met als thema licht, energie en beweging. Alwie Oude Aarninkhof maakte de sculpturen van roodgeverfd staal, met ruiten van plexiglas. Elke bestaat uit een paal met bovenaan een ruit. Ondanks de zware materialen lijken de sculpturen licht en speels te zijn, doordat ze bewegen met de wind. Kunstenaar Alwie Oude-Aarninkhof Materialen/techniek IJzer, verf en plexiglas Objectsoort Sculpturen Jaartal 1988 Locatie Ommen, Stationsplein

29 /

Kunstwegen 20 jaar

Taxonomy Applied no.2 In de tijd dat de ruimte bij het station was ingericht voor reizigers die moesten wachten, zag men op de donkere wand van de stationswachtruimte de namen van grote filosofen, wetenschappers, schrijvers en wijsgeren staan. Op dit moment heeft de ruimte een andere bestemming gekregen, de foto laat zien hoe het eruit zag. Dit zijn mensen die volgens Joseph Kosuth belangrijk zijn geweest voor de wereldgeschiedenis. Taxonomie is de wetenschap van het indelen van individuen of objecten in groepen. De titel Taxonomy Applied no.2 suggereert dat Kosuth met wetenschappelijke precisie te werk is gegaan. Kunstenaar Joseph Kosuth Materialen/techniek Behang Objectsoort Installatie Jaartal 1992 Locatie Ommen, in de wachtruimte van het NS Station

Huis van reizen Op een dood spoor ten westen van het station van Ommen, staat het Huis van reizen. Huis van reizen is een installatie van Rien Monshouwer. Het is een wit skelet van een huisje en het staat op wielen. Dit is een huis dat letterlijk op de wielen kan reizen, maar het verbeeldt ook de verbondenheid met ‘thuis’ die bij alle reizen blijft. 14

Kunstenaar Rien Monshouwer Materialen/techniek Staal Objectsoort Installatie Jaartal 1990 Locatie Ommen, op de rails westzijde NS Station

De Wulp Dit millenniumkunstwerk is door de gemeente Ommen geplaatst als markering van de overgang van de twintigste naar de eenentwintigste eeuw. De Wulp is een futuristisch gestileerde vorm van een wulp: een lopende vogel met een karakteristieke lange, gebogen snavel. Het beeld is van staal en cederhout. De Wulp staat aan de oever van de Vecht. Per tijdseenheid maakt hij contact met de rivier door het spuiten van een straal water. De lange gebogen vorm van de wulp suggereert overbrugging. De vorm van de Wulp staat ook symbool voor het landelijke en natuurlijke karakter van Ommen. Kunstenaar Rene van Zuuk Materialen/techniek Staal en hout Objectsoort Fontein Jaartal 2000 Locatie Ommen, langs de Vecht

Kunstwegen 20 jaar

Wegvloeien, met of zonder Wegvloeien, met of zonder is een conceptueel kunstwerk van Lawrence Weiner en is te vinden aan de noord-oostgevel van het station van Mariënberg. Het draagt een opschrift: ‘WEGVLOEIEN/ (MET OF ZONDER)’. De raadselachtige tekst verwijst naar de indrukken die treinreizigers opdoen van de omgeving. Rijdend in de trein neemt de reiziger beelden in zich op. Sommige worden herinneringen, andere vloeien snel weer weg. Het werk benadrukt het vluchtige en het dynamische van het reizen per trein. Sommige reizigers zullen het kunstwerk in zich opnemen en de tekst overdenken. Anderen zullen het slechts registreren of er zelfs geheel aan voorbij lopen.

Kunstenaar Lawrence Weiner Materialen/techniek Verf op plastica Objectsoort Installatie Jaartal 1989 Locatie Mariënberg, Noordoostgevel NS Station

Diffelen 17

Marienberg

Zieleschepen 2 Cornelius Rogge maakte een Armada van zielenschepen. Deze vijf schepen zijn een pendant van de 10 schepen die in Zwolle staan aan de Hessenweg (tegenover nr.9, de Anningahof). Zieleschepen zijn de dragers van sagen, verhalen en fantasieën. Joost van den Vondel schreef in de 17de eeuw over zieleschepen die onze zielen naar het hiernamaals vervoerden. Rogge laat het aan de verbeelding van de toeschouwer over om de beelden op de schepen van betekenissen te voorzien. Hij gaf de afzonderlijke beelden dan ook geen titel. De beeldengroep is een geschenk van de gemeente Fryske Marren in 2018. Kunstenaar Cornelius Rogge Materialen/techniek Diverse materialen, gegoten brons Objectsoort Beelden Jaartal 2008-2010 Locatie Bij sluis Diffelen/Mariënberg

31 /

Kunstwegen 20 jaar

Poortlijn Een lijn van 50 m lang verbindt het oude centrum van Hardenberg met de overzijde van een oude loop van de Vecht, die hier als haven diende. Deze Poortlijn van Martijn Schoots bestaat uit een bankje, een kruk, een uitkijktrap en een infotafel. Zij vertellen over de geschiedenis van de Vecht en vormen een toegang tot het Vechtpark. Kunstenaar Martijn Schoots Materialen/techniek Gepoedercoat staal Objectsoort Sculptuur Jaartal 2011 Locatie Hardenberg, Gedempte Haven

De L’s Twee zitbanken in de vorm van een enorme L staan ruggelings naast elkaar in de wachtruimte van station Hardenberg. De felle neonlichtbakken die De L’s invullen, verlichten de ruimte. Nan Hoover maakt je onderdeel van deze installatie, als je hier gaat zitten. Kunstenaar Nan Hoover Materialen/techniek Gelakte zitbanken, beton, neonlicht Objectsoort Installatie Jaartal 1990 Locatie Hardenberg, wachtruimte NS Station

Beeldengroep De beeldengroep van Frank Bolink en Gerard Koopman bestaat uit vier bronzen beelden die rond het Vechtdal College in Hardenberg staan. Vóór de school een hoofd, waarop afbeeldingen van een boot, een vliegtuig en een auto te zien zijn: de lerende student. Achter de school een beeld bestaande uit twee hoofden die één geheel vormen. Zij beelden de communicatie tussen de leerlingen uit en de sociale vaardigheden die ze hieruit opdoen. Daarnaast staan een wagen en een boot. Kunstenaars Frank Bolink, Gerard Koopman Materialen/techniek Brons Objectsoort Beeldengroep Jaartal 2000 Locatie Hardenberg, rond het Vechtdal College

Kunstwegen 20 jaar

GEO-METRIE GEO-METRIE is een landschapskunstwerk van Paul de Kort. Het bevindt zich aan het uiteinde van de Jodenweg in de gemeente Hardenberg, op ‘Het Raakpunt-34’. Oorspronkelijk is een raakpunt een term uit de geometrie, het punt waar een rechte lijn een kromme raakt. Het kunstwerk bevindt zich op het punt waar de rechte N34 de kromme meanderende Vecht raakt. Het werk is gebaseerd op een ontwerp uit de achttiende eeuw voor een militair bastion door militair-ingenieur Pieter de la Rive (1694-1771). Men kan via een trap het kunstwerk beklimmen en bovenop genieten van het uitzicht. Kunstenaar Paul de Kort Materialen/techniek Beton en aarde Objectsoort Landschapskunstwerk Jaartal 2013 Locatie Hardenberg, Engelandse bos aan het uiteinde van de Jodenweg

Hardenberg

Hello Sailor! Hello Sailor!, een werk van Jeroen Doorenweerd, staat aan de Anerdijk te Gramsbergen. Je kunt de witte pyloon van staal beklimmen en over de Vecht uitkijken. Binnen in het werk zijn geluidsfragmenten te horen over de Vecht en haar geschiedenis. De kunstenaar schenkt veel aandacht aan de locatie van het kunstwerk. Hierdoor wordt de bezoeker zich bewust van de omgeving waar hij zich bevindt. Het kunstwerk kreeg de bijnaam de scheepsbrug.

Kunstenaar Jeroen Doorenweerd Materialen/techniek Staal Objectsoort Installatie Jaartal 2011 Locatie Gramsbergen, Anerdijk

33 /

Kunstwegen 20 jaar

Koekoeksklokgewicht Koekoeksklokgewichten hebben de vorm van een sparappel. Een uitvergrote versie in beton (9000 kilogram; 7,5 meter lang) brengt hier de natuur en de tijd onder de aandacht. Het gewicht is bekleed met velletjes bladgoud. 23

Kunstenaar Hans van den Ban Materialen/techniek Wit beton, goudverf Objectsoort Sculptuur Jaartal 1993 Locatie Gramsbergen, Stadspark op de oever van de vijver

Ruimtelijke kubistische tekening Het werk van Bert Meinen is te vinden in het midden van een vijver in Gramsbergen. Het bestaat uit een turkooizen bol en een witte buis die een hoek van 90 graden maakt. Beide voorwerpen lijken te drijven op het water. Zoals de titel aangeeft is het werk een kubistische tekening die vertaald is naar de ruimte en die zo dus een driedimensionale voorstelling is geworden.

Kunstenaar Bert Meinen Materialen/techniek RVS polyester en hout Objectsoort Sculptuur Jaartal 1989 Locatie Gramsbergen, in vijver van stadspark

Verzameling retour Kunstenaar Tine van den Weyer zegt over Verzameling retour: “Iedere plek kan naar mijn idee van belang zijn. Je kunt een plek sublimeren, bijzonder maken. Ik heb dit in dit sculptuur geprobeerd door een centrum te creëren waar alles samenkomt. Als in een vergadering bijeen staan de zeven bogen met hun ijle punten in de grond te boren. Langs hun rug kruipt de klei, versteend, terug naar de plaats waar hij thuishoort, de aarde zelf”. Kunstenaar Tine van de Weyer Materialen/techniek Cortenstaal en keramiek Objectsoort Sculptuur Jaartal 1983 Locatie Gramsbergen, ten westen van het station

Kunstwegen 20 jaar

Leonardo – Gerrit Toon Aan de achtergevel van het station van Gramsbergen is ‘Leonardo – Gerrit Toon’ in witte neonletters te lezen. Dit verwijst naar het gelijknamige werk van Braco Dimitrijevic. De inspiratie voor dit werk is het verhaal van Leonardo da Vinci. Het verhaal toont dat toeval een belangrijke rol kan hebben in het verkrijgen van roem in de kunstwereld. Dit toeval intrigeerde Dimitrijevic. Naast de naam Leonardo plaatste hij daarom een naam die hij toevallig tegenkwam toen hij Gramsbergen bezocht. Het is de naam van de uitbater van het café tegenover het station. Oorspronkelijk knipperden de neonletters wanneer er een trein langskwam maar dat functioneert helaas niet meer. 26

Kunstenaar Braco Dimitrijevic Materialen/techniek Neonlichten Objectsoort Installatie Jaartal 1989 Locatie Gramsbergen, achterzijde stationsgebouw

Skylight In het stadsbos, direct aan het Coevorden-Vechtkanaal biedt een ronde uitgesneden opening in het bladerdak zich op de hemel. Het werk Skylight bestaat uit vijf vliegers van fiberglas die in die opening met draden aan de bomen zijn bevestigd. Kunstenaar Cai Guo-Qiang zegt hierover: “Dit stukje bos in Gramsbergen heeft zijn eigen herinneringen. Toen ik voor het eerst tussen de bomen stond, werd ik mij bewust van zijn perfecte harmonie en de serene stilte. Het zou ongepast zijn geweest om hier een groot, opvallend werk te realiseren, dat had dit evenwicht gemakkelijk kunnen verstoren. In plaats daarvan wilde ik iets heel kleins en subtiels maken dat de herinneringen van het bos en zijn relatie met de bewoners van de nabijgelegen plaats oproept.” Kunstenaar Cai Guo-Qiang Materialen/techniek Fiberglas en edelstaal Objectsoort Installatie Jaartal 1999 Locatie Gramsbergen, in het stadsbos

Gramsbergen

35 /

Kunstwegen 20 jaar

Wortlos Waar de Vecht vanuit Duitsland Nederland instroomt staat de beeldengroep Wortlos. Aan de Nederlandse oever een vrouw en aan de Duitse oever een man beide zittend op een stoel en met hun blik naar elkaar toe gericht. De sculpturen zijn gemaakt van geknoopt ijzerdraad waardoor de beelden transparant zijn. De figuren worden van elkaar gescheiden door de landsgrens en de rivier. Om van het ene beeld naar de andere te komen moet omgereisd worden, er is namelijk geen directe verbinding. Ook al lijken de man en het vrouw dicht bij elkaar wordt er zo toch een afstand gecreëerd. De basisgedachte van Kabakov bij dit werk is dan ook: ‘Grenzen scheiden, liefde verbindt’. Kunstenaar Ilya & Emilia Kabakov Materialen/techniek Edelstaaldraad en beton Objectsoort Beeldengroep Jaartal 1999 Locatie Laar (D), aan beide oevers van de Vecht

Chain Reaction De oude stellingmolen aan de oever van de Vecht vormde voor Bonnie Collura het uitgangspunt voor haar sculptuur in Laar. De twee molenstenen symboliseren voor haar de kringloop van het korenzaadje. Van zaaigoed tot rijp graan met nieuwe zaadkorrels. Tegelijkertijd zijn de molenstenen ook de plaats waar de korrels tot meel vermalen worden. Haar »verhalende« sculptuur laat elementen zien uit de Europese cultuurgeschiedenis, maar ook lokale verwijzingen en beelden uit het dagelijks leven. Het beeld is pas in alle details te bewonderen als men er omheen loopt. In de veelvoud van motieven ontdekt de aandachtige kijker de wortels van de bomen die werden gekapt, opdat de wind beter kon worden benut. Kunstenaar Bonnie Collura Materialen/techniek Staal, fiberglas en lak Objectsoort Sculptuur Jaartal 1999 Locatie Laar (D), dichtbij de Vechtbrug

Laar 29 28

www.kunstwegen.nl

Kunstwegen 20 jaar

Laar

Hoogstede

Vanaf Laar loopt De Vecht verder Duitsland in, ook hier zijn prachtige kunstwerken te vinden. Op deze pagina’s een selectie. 30

Tumulus

Net als de historische vondsten in de bodem verdwijnen de herinneringen aan de ankerketting langzaam in de tijd; het ijzer keert terug naar de aarde. Er blijven sporen, legendes, archeologische vermoedens en tekens over. Kunstenaar Luciano Fabro Materialen stalen ankerketting, lengte ca. 270 m Objectsoort sculptuur/installatie Jaartal 1999 Locatie Spöllberg (D), bij Uelsen

Nordhorn 33

Ohne 36

37 /

Kunstwegen 20 jaar

Parabolic Triangular Pavilion I

Anderswohin

Net als ooit het paviljoen van de lusthof heeft Dan Grahams spiegelruimte stellig ook een concrete sociale functie als ontmoetingsplek en rustplaats.

De twaalf sculpturen lijken als paddenstoelen vanzelf ontstaan, alsof ze met deze plek verbonden zouden zijn. Ze worden onderdeel van het landschap. Menigeen zal ook voor zichzelf de klank van de objecten ontdekken. Ze vertolken opnieuw de geschiedenis van een plek waar mensen zich eertijds tijdelijk hebben gevestigd om uiteindelijk ergens anders heen te trekken.

Kunstenaar Dan Graham Materialen Stalen frame, spiegelglas, geperforeerde plaat van edelstaal zijvlakken elk 230 x 300 cm, lengte van het gebogen vlak 471 cm Objectsoort sculptuur/architectuur Jaartal 1995/96 Locatie Nordhorn (D), op een drijvend vlonder aan de oostoever van de Vechtesee

Kunstenaar Tamara Grcic Materialen/techniek Brons, verschillende afmetingen Objectsoort sculptuur Jaartal 2011 Locatie Nordhorn-Brandlecht (D), in de bossen in de buurt van het nieuwbouwgebied Am Kreuzbree. 32

The Hunter’s Cabin and the Biological Field Station Mark Dion wijst met zijn beide gebouwen op twee uiteenlopende houdingen van de mens tegenover de natuur, die beide op lange tradities terugblikken: de onderzoeker en de jager, wier rollen in de laatste honderd jaar elk een ingrijpende verandering hebben ondergaan. Kunstenaar Mark Dion Materialen/techniek Hout, bakstenen, diverse materialen en rekwisieten, omgevallen boom, 2-delig Jachthut: ca. 400 x 450 x 250 cm Laboratorium: ca. 470 x 660 x 460 cm Objectsoort sculptuur/installatie Jaartal 1999 Locatie Brünas Heide (D), bij Esche, aan de straat Zur Heide

Kunstwegen 20 jaar

Kom tot rust aan de voet van de Lemelerberg

Het Boscafé, laagdrempelig en puur

Natuurcamping met luxe voorzieningen

Beleef wat natuur kan doen! www.lemeleresch.nl | 0572 - 331241 | info@lemeleresch.nl

BEELDENTUIN WITHAREN

Open: mei t/m sept. Op donderdag t/m zondag van 11.00u - 17.00u.

Gratis toegang

Koffie/thee en appeltaart - Terras met uitzicht op de tuin Witharenweg 24 - 7738 PG - Witharen (gem. Ommen) tel: 06 - 52 34 43 04 of 06 - 27 87 63 88 Expositie van beelden, meubels, keramiek en schilderijen www.atelierwitharen.nl

39 /

Kunstwegen 20 jaar

Doppelsäule 1/70 Edelstaal als volume en omhulsel, balancerend tussen statische toestand en beweging. Uit de constructie van nuchtere standaardwerkstukken ontwaakt de poëzie van een nieuw, autonoom werk. 34

Kunstenaars Erich Hauser Materialen Edelstaal, 280 x 200 x140 cm Objectsoort sculptuur Jaartal 1970 Locatie Nordhorn (D), plein voor het stadhuis

Black Garden Zoals de herinnering kalm, maar hardnekkig om het onvergetelijke blijft draaien, zo loopt men door de in cirkels aangelegde tuin van Jenny Holzer – een gedenkplaats voor de doden van de voorbije oorlogen, die een vrijwel tijdloze plek tegen het vergeten wordt. Kunstenaar Jenny Holzer Materialen/techniek Planten, banken van Bentheimer zandsteen, terrein van in totaal 3.447 m2 Objectsoort sculptuur, park Jaartal 1994 Locatie Nordhorn (D), gedenkplaats Van Delden-Straße, hoek Völlinkhoff

Laßnitz De brug is aan beide einden afgesneden en dan op een 1000 km lange reis naar een ander land en een ander landschap gestuurd. Op de nieuwe locatie kruist de Oostenrijkse Laßnitz nu de Vecht in de graafschap. 36

Kunstenaar Hans Schabus Materialen/techniek Stalen vakwerkbrug met bovenliggende gordingen, geklonken, rails, hout Objectsoort Sculptuur Jaartal 2012 Locatie Aan de Vecht, ten zuiden van Ohne (D) \

www.kunstwegen.org

Kunstwegen 20 jaar

Hoe Gerrit Toon kunst werd In het dorp kent iedereen hem als Gert. Vandaar dat er niet meteen bellen gingen rinkelen, toen in 1989 de naam Gerrit Toon in neonletters op de gevel van het stationsgebouw kwam te staan. Gert Bolte, caféhouder te Gramsbergen, over kunst en eeuwige roem: “Op een gegeven moment valt het niet meer op.”

Gert Bolte herinnert zich nog die oefening met de vrijwillige brandweer bij het stationsemplacement. “‘Gerrit Toon’, vroeg een van de spuitgasten, ‘wie is dat eigenlijk’?” Bolte zal niet triomfantelijk hebben gedaan, want daar is hij de man niet naar. Maar de lach waarmee hij deze anekdote vertelt verraadt dat hij stiekem wel een beetje moet hebben genoten van de verbazing onder zijn makkers. Dat de Gerrit Toon van die neonletters daar gewoon naast ze stond, in brandweeruitrusting. “In het begin wisten meer mensen ervan, want toen had het net in de krant gestaan”, vertelt Gert Bolte aan de stamtafel in zijn café, recht tegenover het station. Bij het artikel van destijds stond een foto van de kunstenaar en hem in de stationsruimte, klinkend met een glas champagne. “Ik heb die man daarna nooit weer gezien.” Braco Dimitrijević (1949) was op dat moment al een gevierd kunstenaar, als een van de pioniers van de conceptuele kunst. In de jaren zeventig maakte hij internationaal naam met zijn Casual passer-by-series: portretten van anonieme mensen die op reuzenformaat aan prominente gevels van wereldsteden hingen. Dimitrijevic is gefascineerd door de manier waarop ieders plek in de geschiedenis wordt bepaald door toevalligheid, willekeur maar ook opvattingen en afspraken. Zijn werk bevindt zich in grote musea over de hele wereld. Voor de route Kunstlijn, een van de voorlopers van Kunstwegen, werd de Bosniër gevraagd ‘te reageren op het station van Gramsbergen’, zoals dat dan in kunstjargon heet. Dat deed hij met in het achterhoofd een ‘legende’ waarin een vorst bij toeval het genie van Leonardo da Vinci ontdekt, terwijl van een tweede kunstenaar aan wiens deur hij voorbij ging nooit meer iets werd vernomen.

Koffie op het terras In Gramsbergen wilde Dimitrijević Leonardo koppelen aan de eerste toevallige voorbijganger die hij zelf in het dorp tegenkwam. Al kun je erover twisten hoe toevallig de kennismaking tussen kunstenaar en kroegbaas was. “Hij kwam hier met Rudolph Krudop, een van de initiatiefnemers van de kunstroute. Ze dronken een kop koffie op het terras. Ik wist op dat moment niet dat die ander een kunstenaar was. Ik kende Krudop al wel, dus ik raakte eigenlijk vooral met hem aan de praat.” Later belde Krudop naar het café. “Of ze mijn naam mochten gebruiken. ‘Als je het maar netties doet’, zei ik. Ik had

Tekst Ingrid Bosman | Fotografie Lenneke Lingmont en privé-archief Gert Bolte

Gert Bolte (rechts) en kunstenaar Braco Dimitrijević in 1990. Links voorzitter Gerrit Jan Polderman van de toenmalige stichting Beeldenroute Overijssel.

toen nog geen idee wat er precies zou gebeuren, ook niet dat het om het station ging. Dat hoorde ik later pas.” Zo staan zijn officiële voornamen nu al meer dan dertig jaar naast de naam Leonardo op de gevel van het uit 1905 daterende stationsgebouw. Aanvankelijk knipperden de verlichte namen ook nog beurtelings, wanneer de stoptrein Zwolle-Emmen het station naderde of verliet. Stond de trein stil dan brandden ze allebei. De schakeltechniek heeft het jaren geleden al begeven. Het deert Bolte niet. “Het is mooi als je naam wordt vereeuwigd. Ik heb nog nooit een negatieve reactie gehad. Soms hoor je van mensen dat de vraag wie Gerrit Toon is voorbij kwam in een quiz, of in een oriënteringsrit.”

Op de foto En dan zijn er natuurlijk nog de mensen die de Kunstwegenroute bezoeken, al zijn dat er minder dan de Pieterpad-wandelaars. Bolte pikt ze er zo uit. “Vaak hebben ze

41 /

dat boek van Kunstwegen bij zich. Daar kun je mooi op inhaken als je een praatje maakt.” Als het zo uitkomt vertelt hij dan ook dat hij er zelf in staat. “Ik ben al geregeld op de foto gezet.” Toen Kunstlijn in 2000 onderdeel werd van Kunstwegen en koningin Beatrix op bezoek kwam mocht Bolte een deel van de catering verzorgen. De eer om de majesteit in een weiland aan de Vilsterborg een glas witte wijn aan te bieden liet hij aan zijn vaste ober Bert Veurink.

Dankbaar gespreksonderwerp Inmiddels is het werk van Dimitrijević, maar ook de sculptuur ‘Verzameling retour’ van Tine van de Weyer pal voor het café een vanzelfsprekend onderdeel geworden van Boltes dagelijkse decor. Wat de kunst voor hem betekent? Met een licht schouderophalen: “Ik ben eraan gewend. Op een gegeven moment valt het niet meer op. Zeker nu de verlichting het niet meer doet. Dan hangt het er gewoon.”

Kunstwegen 20 jaar

Een dankbaar gespreksonderwerp blijft het, vindt Bolte. “Het is met kunst net als met het weer: je kunt er altijd over praten maar je bent het nooit eens.” In het begin leidden de kunstwerken in het dorp nog wel tot discussie. “Nu weet je niet meer anders. Ik denk dat de meeste mensen het ook wel zijn gaan waarderen.” \

Kunstwegen 20 jaar

Kunstwegen-favorieten

Ontroerend vervoer De Zieleschepen / Cornelius Rogge / 2016 Het favoriete werk van Monique Schuttenbeld Wethouder cultuur gemeente Zwolle “De vergankelijkheid van de mens en de onverstoorbare aanwezigheid van de rivier. Voor mij worden ze allebei verbeeld in de tien Zieleschepen op de dijk langs de Hessenweg. Het kunstwerk heeft een mooie relatie met de Vecht, die vlakbij stroomt. De schepen passen bij de herinnering aan de tijd dat de rivier een belangrijke transportader was, van en naar het Twentse en Duitse achterland. Zo is ook het Bentheimer zandsteen van de Grote Kerk in Zwolle over de Vecht aangevoerd. Aan de gunstige ligging in een waterrrijk gebied dankt Zwolle haar rijke historie. Op het land zijn de Zieleschepen vervoerders geworden van verhalen en sagen. Ze ontroeren mij met hun betekenis, die voor mij zit in de vergankelijkheid van ons als mensen. Aankomst en vertrek, het verdergaan van de ziel. Rogge laat ons zien dat kunst troost kan bieden, juist in tijden van onzekerheid.

Ik nodig je uit om op stap te gaan en te genieten van al het moois dat Kunstwegen te bieden heeft, inclusief de verschillende kunstwerken op Zwols grondgebied.”

Verbeelding aan de macht De Wulp / Rene van Zuuk / 2000 Het favoriete werk van Ko Scheele Wethouder cultuur gemeente Ommen “Neuronen die vuren, zoeken hun buren!” Hersenwetenschapper Erik Scherder geeft aan dat je zenuwcellen in breinen lekker hard moet laten werken. Dat doe je ook door een rijk en gevarieerd programma van kunst en cultuur. De verbeelding zou weer meer aan de macht moeten komen, en in een coronatijd beseffen we des te meer dat er andere waarden zijn dan geld en snelheid. Het mooie van kunst is, dat het voor iedereen is. Ommen kent gelukkig een rijk palet aan kunst en cultuur. Maar het is wel zaak om het toegankelijk te maken. Dat geldt dus ook voor Kunstwegen. De gemeente Ommen werkt daar graag aan mee!”

Fotografie Lenneke Lingmont, Paul Bink en privé-archief

43 /

Kunstwegen 20 jaar

Baken in het Vechtdal De Zwevende Kei / Bas Maters / 2000 Het favoriete werk van Jan Uitslag Wethouder cultuur gemeente Dalfsen “Dalfsen en de Zwevende Kei naast het station: ze horen bij elkaar. Het werk is geplaatst op een kunstmatig gecreëerde grasheuvel, van waaruit je uitzicht hebt over de omgeving. Dit kunstwerk is gemaakt door Bas Maters. De monumentale zwerfkei van zes bij tien meter ‘zweeft’ gracieus in de lucht en balanceert op een nagebootst zuilelement. De dertig ton wegende sculptuur

in steen vormt een markant baken in het Overijsselse Vechtdal. Verschillende evenementen zijn rondom de Zwevende Kei georganiseerd en hebben hun naam eraan ontleend, met als mooi voorbeeld het muziekfestival Stonerock. Gezien het aantal foto’s met de Zwevende Kei dat op internet is te vinden, denk ik dat het kunstwerk, samen met de Blauwe Bogen Brug, niet alleen het meest herkenbare kunstwerk van de gemeente Dalfsen maar ook onderdeel van de identiteit van de gemeente Dalfsen én het Vechtdal is geworden.“

Een expeditie waard Wortlos / Ilya en Emilia Kabakov / 1999 Het favoriete werk van Gitta Luiten Wethouder cultuur gemeente Hardenberg “Een geheim binnen een geheim: zo zou je Wortlos kunnen betitelen. Kunstwegen is bij het grote publiek al niet erg bekend, en dat geldt nog sterker voor deze installatie aan de Vecht bij Gramsbergen. Een jongeman op de ene oever en een jonge vrouw op de andere, de blik op elkaar gericht.

Dat het werk relatief onontdekt is zal ook te maken hebben met de ligging. Je moet een beetje moeite doen om er te komen. Des te leuker om die expeditie eens te ondernemen. Over het water kan dat ook. Ik zou iedereen aanraden dat een keer te doen. In Wortlos komt van alles samen. De rivier, het omringende landschap, de relatie tussen Nederland en Duitsland. De jongen kijkt vanuit Duitsland naar het meisje aan Nederlandse zijde. De betekenis die Ilya Kabakov aan het werk heeft gegeven – ‘Grenzen scheiden, liefde verbindt’ – kunnen we hier in het grensgebied ook als een opdracht opvatten. We moeten ons als goede buren tot elkaar verhouden.” \

Kunstwegen 20 jaar

Timm Ulrichs over Der Findling en zijn historische performance

“ De mensen waren banger dan ik”

1. Nordhorn 2 mei 1981 Onder grote publieke belangstelling laat Timm Ulrichs zich opsluiten in Der Findling, de zwerfkei waarin zijn lichaamsvorm is uitgehold.

Tekst Ingrid Bosman | Fotografie 1. archief Grafschafter Nachrichten (met dank aan Thomas Kriegisch) | 2. Ole Spata/dpa/Alamy Live News

45 /

Kunstwegen 20 jaar

Berlijn, Keulen, Kassel, Celle, Worpswede. De Duitse kunstenaar Timm Ulrichs is overal, in het jaar waarin hij tachtig is geworden en de Käthe Kollwitzprijs kreeg toegekend. In Nordhorn liet hij veertig jaar geleden al zijn sporen na met Der Findling, een zwerfkei waarin zijn lichaamsvorm is uitgehold. Hij liet zich er zelfs even in opsluiten. “Ik heb die steen leven gegeven.” Misschien had hij het nog wel langer kunnen volhouden, als een filmwet geen roet in het eten had gegooid. Bijna tien uur lag Timm Ulrichs in de nacht van van 2 op 3 mei 1981 opgesloten in zijn zwerfkei, toen de filmploeg die de performance vastlegde besloot het graniet met water te besproeien. Zo zou het mooi gaan glinsteren in het licht van de bijna volle maan. Alles voor het beste plaatje. Maar het water sijpelde ook naar binnen, waardoor de toch al pijnlijke houdgreep waarin Ulrichs zich bevond steeds kouder en klammer ging voelen. Op de filmbeelden is te zien hoe de omstanders, ook om half twee ’s nachts nog royaal aanwezig, de kunstenaar na zijn opstanding met een applaus belonen. Of hij bang was geweest, hoor je een vrouw in het publiek vragen. Bijna veertig jaar later antwoordt Timm Ulrichs aan de telefoon vanuit Berlijn opnieuw ontkennend. “Bergbeklimmers die vast komen te zitten, of die kinderen die een paar jaar geleden in een Thaise grot opgesloten raakten; zij kunnen van angst spreken. Ik wist wat ik deed.” Op 31 maart 2020 is hij tachtig geworden. Timm Ulrichs, zelfbenoemd totaalkunstenaar. Het ‘eerste levende kunstwerk’ ook, althans volgens het visitekaartje dat hij in 1961 liet drukken. Een idee dat hij in 1966 uitwerkte door zichzelf in een glazen vitrine ten toon te stellen in een Frankfurter galerie. Hij baarde opzien door onder meer The End op een ooglid te laten tatoeëren, zijn eigen grafsteen te ontwerpen (‘Denk er altijd aan mij te vergeten’) en met een blindenstok op een Keulse kunstbeurs te verschijnen onder het motto ‘Ik kan geen kunst meer zien.’ Met betonnen afgietsels van zijn schedel maakte hij zijn eigen bestrating, Kopfsteinpflaster op z’n Duits. De ironie in zijn werk is onmiskenbaar, maar nooit doel op zich. Voor Ulrichs (Berlijn, 1940) is het leven kunst en omgekeerd. Zijn tachtigste verjaardag wordt in 2020 gevierd met een flink aantal tentoonstellingen (deels tijdelijk onderbroken door de uitbraak van het coronavirus). Bovendien kende de Akademie der Künste in Berlijn hem de 60ste Käthe Kollwitzprijs toe.

Zicht op zwerfkei Die mag dan aanzienlijk prestigieuzer zijn dan de Kunstprijs Nordhorn die Timm Ulrichs in 1980 ten deel viel, toch denkt hij ook daar met genoegen aan terug. Zeker omdat het de aanzet vormde voor Der Findling. Behalve uit een geldbedrag bestond de prijs uit een werkperiode en aansluitende tentoonstelling in Nordhorn. >

2. Kunstenaar Timm Ulrichs in 2019 bij de ingebruikneming van zijn installatie “wir-kl-ich” in het Sprengel Museum in Hannover.

‘Ich habe diesen Stein zum Leben gebracht’ Mit Ausstellungen von Berlin bis Worpswede ist das Werk des deutschen Künstlers Timm Ulrichs überall zu finden, vor allem im Jahre 2020, in dem er 80 Jahre alt und mit dem Käthe Kollwitz Preis gewürdigt wurde. In Nordhorn hinterließ er vor 40 Jahren seine Spuren mit ‚Der Findling‘, einem riesigen Stein, aus dem seine eigene Körperform ausgehöhlt ist. Er ließ sich sogar kurzzeitig hierin einschließen. „Ich habe diesen Stein zum Leben gebracht.“ Für den selbsternannten Totalkünstler Timm Ulrichs (Berlin, 1940) ist Leben Kunst und umgekehrt. Der Findling (1980) ist das Resultat einer Schaffenszeit in Nordhorn, nachdem er den Kunstpreis der Stadt gewonnen hatte. Im Jahre 1981 strömten die Einwohner zusammen um eine Performance zu sehen, bei der der Künstler sich in dem Findling einschließen ließ. Nach zehn Stunden waren sowohl der Stein als auch Ulrichs selbst unwiederbringlich verändert. Ulrichs zählt Der Findling zu den wichtigsten Werken seines Gesamtoeuvres, auch dank der historischen Performance-Aktion. „Die hat dem Werk zusätzliche Bedeutung verliehen.“ ‚Findling‘ bedeutet sowohl großer Stein als auch Findelkind. Ulrichs sagt hierzu: “Michelangelo sagte einmal, dass der Bildhauer das Werk nur noch aus dem Stein zu befreien braucht. Hier ist der Stein noch da, aber die Figur heraus genommen.“ Das Werk ist hiermit ein gutes Beispiel – so der Künstler – für ein Leitthema in seinem Werk: die Anwesenheit der Abwesenheit. So lange Der Findling am Ootmarsumseweg liegt, ist Timm Ulrichs nicht aus Nordhorn wegzudenken.

Kunstwegen 20 jaar

Meer kunst in Nordhorn

3. Timm Ulrichs in 1980 gefotografeerd voor het affiche van zijn tentoonstelling in 1980 in Nordhorn.

Vlakbij Der Findling bevindt zich een tweede werk van Timm Ulrichs: Denkmal für Normalnull II (1969-1980) . Op precies 22.12 meter diepte onder het markeringskruis op de granieten bodemplaat plaatste de kunstenaar een voor tweederde met water gevulde plexiglazen buis, waarvan het wateroppervlak precies op het wereldwijd erkende Normaal Amsterdams Peil ligt. Als monument voor de talloze (onzichtbare) afspraken die ons beeld van de werkelijkheid bepalen, maar net zo goed heel anders hadden kunnen worden vastgelegd. Nordhorn is sowieso een zwaartepunt van Kunstwegen, met een grote verscheidenheid aan werk uit een periode van tientallen jaren, gemaakt door kunstenaars met internationale faam. In Nordhorn zelf variërend van de Black Garden (1994) van Jenny Holzer (VS) tot de edelstalen sculptuur Uit het gezicht verliezen van Henk Visch (NL). Bij het klooster Frenswegen net buiten de stadskern bevindt zich bovendien een grote collectie kunst in Bentheimer zandsteen. Deze werken werden ter plekke gemaakt tijdens drie beeldhouwerssymposia in 1979, 1982 en 1988. Ze zijn in de loop der tijd vergroeid met het landschap, zoals de Kruisweg van Oostenrijker Karl Prantl, Enerzijds, anderzijds van Christiane Möbus (D) aan weerszijden van de Vecht, de Zuil van Cornelius Rogge (NL) en twee titelloze stèles van Ulrich Rückriem (D).

Fotografie 3. Ferdinand Ullrich

47 /

Kunstwegen 20 jaar

Klaar om te verdwijnen in de steen Daar was Ulrichs nog nooit geweest, vertelt hij. “Dat deel van Duitsland was toch een beetje niemandsland”. Al ligt het niet ver van Münster, waar hij destijds les gaf aan de kunstacademie. In atelier Stadtpark 16 bereidde hij zijn tentoonstelling voor. Eckhard Schneider, artistiek leider van de Städtische Galerie in Nordhorn, en diens vrouw Gudrun Thiessen-Schneider bekommerden zich om hem. Vanuit het tuinhuis in het park had hij zicht op een grote zwerfkei. Daarmee drong zich het idee dat hij een jaar eerder bij de opening van het Sprengel Museum in Hannover nog had moeten laten varen opnieuw op. In Nordhorn kreeg het wel een kans, dankzij de steun van Eckhard Schneider en de gemeente, die bijvoorbeeld de kei beschikbaar stelde. Nadat de steen in Bremen doormidden was gezaagd hakte de Nordhorner steenhouwer Monser stukje bij beetje de lichaamsvorm van Ulrichs uit in het graniet. Toen dat klaar was fotografeerde Ferdinand Ullrich, een van zijn studenten in Münster, de naakte kunstenaar in foetushouding, opgevouwen in de onderste helft van de steen. Het beeld was bedoeld voor het tentoonstellingsaffiche maar zou een iconische status krijgen.

Nog wat laatste hakwerk De performance die Ulrichs voor ogen stond kwam in een stoomversnelling doordat de Saarländischer Rundfunk werkte aan een tv-documentaire over hem. Filmmaker Hanns-Gert Hillgruber wilde de Kunstaktion graag vastleggen. Op 2 mei 1981 aan het begin van de middag was de in het zwart geklede Ulrichs klaar om te verdwijnen in de steen, die voor de Konzert- und Theatersaal was neergelegd. De steenhouwer hakte ter plekke nog wat graniet weg om zijn schouderpartij meer ruimte te geven. Ulrichs weigerde de kalmeringspil die hem door de toezichthoudende arts was aangeboden en nestelde zich, gewikkeld in reddingsfolie, in de kei. Een kraan liet het bovendeel zakken. Door een kleine spleet tussen de twee steenhelften kon de kunstenaar ademen en eventueel iets roepen. “Ik hoorde hoe het publiek kwam en ging, maar ik zag niks”, vertelt hij. Nadat er tien uren waren verstreken van de vierentwintig die hij had willen volmaken zorgde de sproeiactie van de filmploeg, maar ook ondraaglijke pijn in zijn schouder voor een voortijdig einde. “Ik schreeuwde dat ik het niet meer uithield”, aldus Ulrichs, die de performance nog altijd als een succes beschouwt. “Het was toch een mooie prestatie”. Voor het publiek zat de sensatie vooral in de verbeelding van wat er mis kon gaan, stelt hij vast. “De mensen waren banger dan ik. Bovendien, wat is levensgevaarlijk? Filmmaker Hillgruber overleed vlak nadien en ik leef nog steeds”.

Aanwezigheid van afwezigheid Der Findling ligt nog altijd op z’n oude plek voor het theater aan de Ootmarsumerweg, ook al is de Städtische Galerie verhuisd naar een andere locatie. Timm Ulrichs rekent het tot de belangrijkste werken in zijn oeuvre. Mede dankzij de historische Aktion, meent Ulrichs: “Die heeft het werk extra gewicht gegeven”. Bovendien biedt Der Findling een rijkdom aan associaties, zoals hij opmerkt, zowel voor hemzelf als voor het publiek. Alleen al door de naam, die in het Duits zowel zwerfkei als vondeling betekent. Ulrichs: “Die dubbele betekenis wilde ik op een filosofische manier oprekken. Michelangelo zei ooit dat de beeldhouwer het werk alleen nog uit de steen hoeft te bevrijden. Dit is eigenlijk het omgekeerde principe: de steen is er nog, maar de figuur is eruit weggenomen.” Zo is Der Findling, beaamt de kunstenaar, een goed voorbeeld van een leidend thema in diens werk: de aanwezigheid van afwezigheid. “Misschien wel het beste voorbeeld”, klinkt het zacht vanuit Berlijn. Maar er is meer, zoals “de kijk op de menselijke figuur in de kunst”. “Heldhaftig en monumentaal aan de ene kant, kwetsbaar aan de andere kant”, zegt Ulrichs. Want zoals zijn lichaamsvorm zich aftekent in die steen, zo zie je soms ook de contouren van verkeersslachtoffers op het wegdek. Waardoor ook de dood meeresoneert in het graniet. Net als het begin van het leven, via een tekening van Da Vinci van een embryo in het moederlichaam. “Je ziet ook een mens die op zichzelf is teruggeworpen. En Christus in zijn graf.” Een fossiel, zo je wilt. Of een oester in zijn schelp. Welke associatie je er ook bij hebt, feit is volgens Ulrichs dat de kracht van het beeld in die steen in Nordhorn nog niets aan kracht heeft ingeboet. Dat het eerst werd opgenomen in de Skulpturenweg Nordhorn en later onderdeel werd van Kunstwegen heeft dat alleen maar versterkt, vindt de kunstenaar. “Die context is heel belangrijk”. Al is wat hem betreft niet elke concessie aan bezoekers geoorloofd. “Een tijdje geleden wilden ze er drie banken van steen omheen zetten. Daar heb ik me tegen verzet, want ze ontnamen het zicht op het werk.” Zoals Ulrichs bijna veertig jaar na dato nog kan navoelen hoe versteend hij uit de zwerfkei tevoorschijn kwam, zo heeft hij op zijn beurt menselijke warmte in het graniet achtergelaten. “Ik heb die steen leven gegeven.” Zolang Der Findling er ligt, is Timm Ulrichs niet weg te denken uit Nordhorn. \

Kunstwegen 20 jaar

Evelien De Munck Mortier van Bureau Spoorbouwmeester over Kunstlijn

Kunst die aanspoort tot denken

De spoorlijn Zwolle-Emmen is een bijzonder onderdeel van Kunstwegen. Omdat er op of bij elk station kunst is te vinden, maar ook omdat die kunst tot denken aanspoort. Evelien de Munck Mortier van Bureau Spoorbouwmeester: “Het is een bijna filosofische kijk op reizen.”

Ze kent het gebied uit haar jeugd. “Mijn grootouders hadden een stukje land bij Ommen”, vertelt Evelien de Munck Mortier. “We kwamen er regelmatig. Ook op de stationnetjes van architect Eduard Cuypers in de omgeving.” Van de verhalen erachter kreeg ze pas een goed beeld toen ze recent werkte aan de inventarisatie van alle kunst op en rond Nederlandse stations. Die verscheen vorig jaar in boekvorm, naast het online overzicht van de 350 werken op de website spoorbeeld.nl. Evelien de Munck Mortier is als adviseur verbonden aan Bureau Spoorbouwmeester. Dat onafhankelijke orgaan, in 2001 opgericht door NS en ProRail, is de hoeder van wat ‘Het Spoorbeeld’ wordt genoemd: het ontwerpen vormgevingsbeleid van het spoor. Sinds 2016 ontfermt een kunstcommissie van NS, ProRail, een externe kunstadviseur en Bureau Spoorbouwmeester zich over bestaande en nieuwe kunst op stations, met De Munck Mortier als voorzitter. De werken op en bij de elf stations tussen Zwolle en Emmen nemen in het nationale overzicht een prominente plek in. Want

Tekst Ingrid Bosman | Fotografie Lenneke Lingmont en privé-archief

Kunstlijn - zoals het project destijds heette - is in meer opzichten speciaal, volgens adviseur De Munck Mortier. Alleen al omdat het een ambitieus programma was, waarvoor de NS als ‘nationale trots’ en de kleine maar dappere stichting Beeldenroute Overijssel de handen ineen sloegen. Nadat de stichting in 1987 al was begonnen met fotokunst op de stations werd Kunstlijn vanaf 1989 uitgebreid met sculpturen, installaties en ander werk van kunstenaars uit binnen- en buitenland. Het was een belangrijk onderdeel van de viering van het 150-jarig bestaan van de spoorwegen in 1989. Ook inhoudelijk springt Kunstlijn eruit, stelt Evelien de Munck Mortier vast. Omdat de conceptuele kunst, waarbij het idee belangrijker is dan vorm of materiaal, hier veel sterker naar voren komt dan in die tijd bij stations gebruikelijk was. “In de jaren tachtig en negentig lag het accent meer op monumentale kunst en op kunst die deel uitmaakte van de stationsarchitectuur. Kunstlijn bevat een aantal werken die veel conceptueler zijn, en op een bijna filosofische manier de thematiek van het reizen en de ervaring van het onderweg zijn belichten.”

49 /

Kunstwegen 20 jaar

Onderweg vervloeit alles Twee sprekende voorbeelden zijn wat haar betreft de werken van de Rotterdamse kunstenaar Rien Monshouwer en de Amerikaan Lawrence Weiner. Met het Huis van reizen (1990) op een zijspoor in Ommen maakt Monshouwer duidelijk dat er zonder thuis geen reis is. “Het leuke is ook dat dit werk vanaf het station niet goed is te zien maar zich in een flits aandient wanneer je in de trein zit.” In Mariënberg laat Weiner je stilstaan bij het passeren, met de tekst Wegvloeien, met of zonder (1991) op de zijgevel van het stationsgebouw. De Munck Mortier: “Onderweg zijn betekent ook dat alles vervloeit: de omgeving, het denken, de ontmoetingen. En soms blijven indrukken tijdens de reis je bij, terwijl andere vervliegen.” Niet toevallig zijn dit ook twee van haar persoonlijke favorieten. Naast De L’s (1990), twee verlichte zitbanken van de Amerikaanse kunstenaar Nan Hoover in het station van Hardenberg. “Subtiel en krachtig tegelijk. De bewegingen van mensen zorgen voor heel bijzondere spelingen van het licht in de wachtruimte, al zal het misschien niet elke reiziger opvallen.” Haar ervaring onderstreept het effect dat kunst op en rond het spoor van oudsher wordt toegedicht, als een verrijking van het reizen. Voorbeelden van meer recente kunstprogramma’s zijn Atelier HSL (hogesnelheidslijn), Sunny Cloud (2016) van John Körmeling (de ‘lichtwolken’ die werken als ontmoetingspunt op de vernieuwde stations van Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Breda) en De reiziger (2011) van Sanja Medić in Breukelen.

Andere gedachten Kunstlijn werd door de initiatiefnemers destijds neergezet als de voorbode van een nieuwe trend: kunsttoerisme per trein. Of dat echt zo werkte waagt De Munck Mortier te betwijfelen. “Ik denk dat het toen al een claim met een knipoog was. Weinigen pakken de trein om op stations kunst te gaan bekijken.” Maar dat kunst en stations een sterke combinatie vormen is een feit, zoals ze opmerkt. “Het is de ultieme vorm van kunst in de openbare ruimte. Stations nemen in stad en dorp een belangrijke plek in. Veel verschillende mensen komen er samen, brengen er tijd door. Hun routines, maar ook het stationsmeubilair, de bewegwijzering en het soort ruimtes op de stations zijn min of meer hetzelfde. Kunstenaars doorbreken dat. Ze brengen mensen op andere gedachten, laten hen iets specifieks van de plek ervaren.” Dat Kunstlijn sinds 2000 deel uitmaakt van de grensoverschrijdende kunstroute Kunstwegen maakt het effect alleen maar groter, vermoedt ze. Juist omdat het werk op de stations nu onderdeel is van een grotere verscheidenheid aan kunst, die soms tot diep in het omringende landschap verscholen ligt. “Het is een prachtig gebied om op zoek te gaan naar kunst.” \

Künstlerische Denkanstöße per Bahn Die Bahnlinie Zwolle-Emmen ist ein besonderes Element von Kunstwegen. Nicht nur weil auf jedem Bahnhof Kunst zu entdecken ist, sondern auch weil diese Kunst zum Nachdenken anregt, findet Eveline de Munck Mortier. „Es vermittelt einen beinah philosophischen Blick auf das Reisen.“ Evelien de Munck Mortier ist Beraterin bei Bureau Spoorbouwmeester. Dies ist ein unabhängiger Träger, der im Jahre 2001 durch die Niederländische Bahn und ihre Infrastrukturverwaltung ProRail als Hüter des sogenannten ‚Gesamtbildes der Bahn‘ gegründet wurde: der Richtlinien für Gestaltung und Design der Bahn. Seit 2016 ist sie zudem Vorsitzende des Kunstausschusses, der sich mit bestehender und neuer Kunst auf Bahnhöfen beschäftigt. Evelien de Munck Mortier trug ebenfalls bei zur der Kunstübersicht auf Bahnhöfen und in deren Umgebung, die im Jahre 2019 erschien. Darin stehen die Werke auf den elf Bahnhöfen zwischen Zwolle und Emmen an prominenter Stelle. Die Kunstwerke wurden ab 1989 im Rahmen des Projekts ‚Kunstlijn‘ der Niederländischen Bahn installiert, in Zusammenarbeit mit der damaligen Stiftung Beeldenroute Overijssel. Inhaltlich springt ‘Kunstlijn’ vor allem ins Auge, weil die konzeptuelle Kunst - bei der die Idee wichtiger ist als Form oder Material - hier viel nachdrücklicher hervorsticht als es derzeit bei Bahnhöfen üblich war. „Kunstlijn umfasst eine Anzahl Werke, die auf eine beinah philosophische Weise die Thematik des Reisens und die Erfahrungen des Unterwegsseins beleuchten.“

Het boek ‘Kunst op Nederlandse stations’ (2019) is een uitgave van THOTH en Bureau Spoorbouwmeester | www.spoorbeeld.nl/kunstopnederlandsestations

Kunstwegen 20 jaar

IJsselbiënnale: een ode aan de IJssel De internationale kunstroute langs de mooiste rivier van Nederland krijgt een vervolg in de zomer van 2021. In deze buitententoonstelling vindt de bezoeker 26 spannende en monumentale kunstwerken, verdeeld over ruim 100 kilometer langs de IJssel van Doesburg tot Zwolle. De hele zomer zijn er daarnaast onderweg tal van activiteiten te beleven. Kunst peilt klimaat in de IJsselvallei Het thema van de IJsselbiënnale is de impact van klimaatverandering op ons landschap. Dit is een even urgent als relevant onderwerp dat de samenleving voor forse dilemma’s en discussies stelt. Welke effecten heeft klimaatverandering hier op het landschap en zijn bewoners? Wat kan er gedaan worden om effecten kleiner te maken of te voorkomen? We kunnen dit probleem alleen het hoofd bieden als we bereid zijn tot een fundamentele verandering van attitude. Dat vraagt om een andere manier van kijken naar onszelf en onze omgeving en het is op dit vlak dat juist ook kunst een bijdrage kan leveren.

Bezoek de IJsselbiënnale! juni t/m september 2021 De beste manier om de IJsselbiënnale te beleven is op de fiets. De route is onderverdeeld in verschillende etappes. De IJsselbiënnale is dé aanleiding om dit prachtige gebied te bezoeken. Alle informatie over de kunstwerken, de activiteiten en de fietsroutes is vanaf voorjaar 2021 te koop via de website of bij verkooppunten langs de route. Kun je niet wachten? De reisgids van 2017 is ook nog steeds te koop. Ontdek alvast de mooie IJsselvallei met haar cultuur, erfgoed, natuurschoon en bijzondere waterwerken.

Onder de titel ‘TIJ, TIJD en TIJDELIJKHEID’ zoomen kunstenaars soms in op een plek in de IJsselvallei anno nu of uit tot ver over de landsgrenzen. Sommigen graven naar sporen in het fysiek en ruimtelijk geheugen of schetsen een mogelijke toekomst. Voor de 26 deelnemende kunstenaars is de IJsselvallei werken onderzoeksgebied, atelier, muze en podium. De kunstwerken lichten plekken uit en verhalen over het inspirerende rivierenlandschap in de bijzondere IJsselvallei.

Extra activiteiten De IJsselbiënnale biedt in samenwerking met bijna 100 partners uit de regio rondleidingen, lezingen van de kunstenaars, tentoonstellingen, muziek en theater in de uiterwaarden, bij sluizen, op landgoederen en in de karakteristieke Hanzesteden. \

Oost-Nederland brengt een ode aan Kunst+Landschap Oost-Nederland heeft de afgelopen decennia een mooie traditie opgebouwd met spraakmakende kunst die in het landschap te zien is. Om die traditie nog beter vorm te geven, zijn 6 kunstorganisaties een samenwerking aangegaan rondom het thema Kunst+Landschap. Er worden het komende jaar 10 nieuwe kunstwerken gerealiseerd tussen Arnhem, Apeldoorn en Zwolle. 2021 is bovendien uitgeroepen tot themajaar waarbij de ‘Ode aan het landschap’ centraal staat. En dat komt prachtig uit want in 2021 kunnen bewoners en bezoekers extra genieten tijdens een bezoek aan de buitententoonstellingen Sonsbeek Internationaal, Into Nature, IJsselbiënnale en Kunstwegen. Samenwerking: IJsselbiënnale - Sonsbeek - Kunstenlab - Het Koelhuis - ACEC - Kunstwegen.

Tekst Mieke Conijn | Campagnebeeld Bestwerk ism Femke Teussink | Fotografie kunstwerk Maze de Boer (2017) door Martin Knaaper

www.ijsselbiennale.nl

51 /

Kunstwegen 20 jaar

Kunstwegen-favorieten

Steiger die historie openbaart Ein Weg durch das Moor / Fischli/Weiss / 1999 Het favoriete werk van Gunda Gülker-Alsmeier, Wethouder en hoofd familie- en onderwijsafdeling Graafschap Bentheim “Een steiger van planken, als kronkelende rondweg door een moeraslandschap in Bathorn gebouwd. Het moeraslandschap is typisch voor deze omgeving in de Grafschaft Bentheim. Nog nooit was iemand echter op het idee gekomen hier een looppad doorheen te leggen. Waarom ook? Wat valt hier nou te zien?” Het landschap is niet spectaculair. Het is bescheiden, stelt eigenlijk niets voor. Maar op het tweede, derde of vierde gezicht opent het zich, of beter: bij een tweede, derde of vierde wandeling over de loopplank. Tal van keren ben ik over deze steiger gelopen. En telkens ontdekte ik iets nieuws, telkens weer kwamen er nieuwe gedachten in mij op. Vaak ging het zondagse uitje met mijn gezin hier naartoe. Onze kinderen zijn als het ware met de loopplank opgegroeid. Zij hielden

van het verende lopen of huppelen over de wiebelende planken. Ze sprongen er links en rechts vanaf, en de grond waarop zij landden veerde eveneens. Ze onderzochten planten en soms dieren, klommen weer naar boven en renden verder, vroegen naar het turfsteekgebied, dat je vanaf een bepaalde plek van het pad in de verte ziet liggen. Mijn ouders zijn beiden in de directe omgeving geboren. Mijn moeder is als kind nog mee het moeras in gegaan om turf te steken. Met mijn koor zing ik op dagen, waarop we de oorlog herdenken, het lied van de ‘Moorsoldaten’. Het gaat over de dwangarbeid van gevangenen en hun verlangen naar vrijheid en thuis. Ook in Bathorn stond een dergelijk kamp. Al deze dingen zijn in mijn gedachten, wanneer ik vandaag de dag over de houten steiger loop. Hij raakt mij, en daarom is hij voor mij een kunstwerk van betekenis. Hij openbaart geschiedenis. En tegelijkertijd is hij gewoon Ein Weg durch das Moor.

Eenheid van mens en kunst Der Findling / Timm Ulrichs / 1978/1980 Het favoriete werk van Thomas Niemeyer, Hoofd Städtische Galerie Nordhorn “De reusachtige, in twee helften gespleten steen ligt voor het theatergebouw in Nordhorn, dat gedurende vele jaren ook de thuisbasis van onze Städtische Galerie was. Timm Ulrichs heeft zich in het jaar 1981 voor een aantal uren laten opsluiten in deze steen, die naar zijn lichaamsvormen is uitgehold. De ‘Findling’ herinnert mij er altijd aan, dat kunst zoveel meer kan zijn dan alleen een voorwerp. Het werk van Timm Ulrichs belichaamt op een radicale manier de eenheid van mens en kunst.”

Lichtvoetige kikker Ohne Titel / Thomas Rentmeister / 1998 Het favoriete werk van Kerstin Spanke, Hoofd afdeling cultuur gemeente Nordhorn ”Tijdens mijn regelmatige wandelingen rondom de Vechtesee is het beeld van Thomas Rentmeister voor mij inmiddels een soort ‘vriendin’ geworden, op wie ik gesteld ben geraakt en die ik in het voorbijgaan graag even over haar verweerde rug strijk. Ik houd van de ronde, inmiddels iets afgesleten groene vormen, die – hoewel overduidelijk gemaakt van zwaar beton – zo lichtvoetig aandoen. Een kikker, vlak voor zijn sprong in het meer, tegen wie ik net voor zijn duik nog even ‘Hallo’ zeg, voordat ik verder loop.” \

Fotografie Städtische Galerie Nordhorn en privé-bezit

Kunstwegen 20 jaar

groen, gastvrij & geïnspireerd Ommen w e l k o m i n h e t h a r t v a n h e t v e c h td a l

53 /

Kunstwegen 20 jaar

Elke plek vertelt zijn eigen verhaal

Een bijzondere beleving tijdens je bezoek aan het Vechtdal

In het Vechtdal vind je deze 10 bijzondere plekken langs de Vecht, waar je kunstwerken van Kunstwegen kunt vinden maar waar je ook in alle rust kunt genieten van het diverse landschap.

Fotografie Rick Meinen Studio

Kunstwegen 20 jaar

Dankzij educatieproject krijgt Kunstwegen er nieuw kunstwerk bij

Scholieren maken hun eigen ‘verhalendragers’

Herinneringen en dromen Aan het educatieproject ‘Verhalendragers’ doen zo’n 250 leerlingen mee, uit de groepen zes en zeven van negen basisscholen uit Zwolle en een uit Dalfsen. Ongeveer dertig bewoners van woonzorg- en wijkcentrum Berkumstede hebben meegedaan aan een eigen versie van het project. Ze gaan ook met scholieren in gesprek over het thema ‘herinneringen en toekomstdromen’. Het concept kan in de toekomst opnieuw worden ingezet, al dan niet met een ander kunstwerk uit de route.

Wilma Wilbrink (links) en Karin Gerfen.

Tekst Ingrid Bosman | Fotografie Lenneke Lingmont en Karin Gerfen

55 /

Kunstwegen 20 jaar

Aan de Vecht bij Zwolle krijgt Kunstwegen er in 2021 een nieuw kunstwerk bij. Tijdelijk, maar voor de 250 scholieren die er een bijdrage aan leveren is het bij voorbaat onvergetelijk. Kunstenaars Karin Gerfen en Wilma Wilbrink over het project Verhalendragers: “Als je goed luistert naar die kinderen krijg je er waanzinnig veel uit.”

De een verbeeldde zijn ambitie om topvoetballer te worden, de ander boetseerde het gedroomde paard. Maar in het Zwolse atelier van Wilma Wilbrink staat ook een miniatuur ziekenhuisbed van rode klei, met een klein figuurtje ernaast. “Een meisje wilde het ziekbed van haar oma vastleggen”, vertelt Wilbrink. Samen met haar collega Gerfen daagde ze de kinderen uit om te delen welke herinneringen en toekomstdromen ze in hun leven willen meenemen. De leerlinge die het voor haar bijzondere moment aan het ziekbed noemde opende de ogen van menig klasgenoot, vertellen de beide kunstenaars. “Ze leerden veel van elkaars ideeën over wat de moeite waard is om met je mee te dragen of van te dromen”. ‘Verhalendragers’ noemden ze het project, bedoeld om meer mensen – jong en oud – actief te betrekken bij Kunstwegen. Het is geïnspireerd op een van de bekendste werken in de route: de Zieleschepen van Cornelius Rogge op de dijk langs de Vecht net buiten Zwolle. Wilbrink en Gerfen werkten het idee van de scheepjes als dragers van sagen, verhalen en fantasieën, zoals Rogge ze zelf ook beschouwt, verder uit. Wilma Wilbrink: “Zo brengen we het werk dichter bij de kinderen. Het is minder ingewikkeld en beladen dan de link met de overgang tussen leven en dood die er ook in de Zieleschepen zit.”

Klei en wilgentenen De kunstenaars, beiden ook ervaren kunstvakdocent, kozen voor materialen en technieken die aansluiten bij hun eigen autonome werk. Wilbrink begeleidt de kinderen bij het maken van hun eigen

impressie in klei. Gerfen is hun coach wanneer ze in groepsverband de wilgentenen constructies bouwen die de bijzondere lading straks dragen. Alle kinderen werken aan beide onderdelen. Het maakproces is even belangrijk als het resultaat, benadrukt Karin Gerfen: “Wij willen zoveel mogelijk bij de kinderen zelf ophalen. Als je doorvraagt en goed luistert haal je er waanzinnig veel uit.”

Verzamelen De leerlingen bekijken eerst bijvoorbeeld grote foto’s van de Zieleschepen. “We vragen wat ze zien, wat ze daarbij voelen en wat ze ervan vinden”, vertelt Gerfen. Lachend: “In die laatste fase waren de meningen tot nu toe verdeeld.” De foto’s van Rogge in zijn atelier roepen veel herkenning op, melden de beide kunstenaars. “Hij verzamelt van alles en dat doen kinderen ook.” Het ontwerpen, het filosoferen, het zelf maken en het reflecteren daarop biedt de kinderen volgens Wilbrink en Gerfen ook inzicht in de praktijk van een kunstenaar. “Door het zelf te doen begrijpen ze beter wat er allemaal bij komt kijken.” Of ze ook meer aandacht krijgen voor kunst, er anders naar gaan kijken, hangt volgens hen van meer factoren af. Maar, zegt Wilma Wilbrink, “dat ze er eigenhandig mee bezig zijn geweest maakt dat ze dit in elk geval niet snel zullen vergeten.” Karin Gerfen: “Kinderen krijgen te weinig gelegenheid om zelf te maken. Terwijl de behoefte groot is. Hun handen jeuken zodra ze die takken en snoeischaren zien.”

Compliment Vier scholen zijn al aan de beurt geweest, tot het coronavirus ertussen kwam. Begin volgend jaar wordt het project weer opgepakt. In juni 2021 volgt de feestelijke finale aan de Vecht, even voorbij de Zieleschepen. Ter hoogte van Toeristisch Overstappunt Zwolle (Dijkmoment) is dan de tijdelijke installatie te zien die Wilma Wilbrink en Karin Gerfen van alle werkstukken zullen maken. Ze verheugen zich nu al op het indrukwekkende beeld dat zal ontstaan wanneer de uiterwaarden zich vullen met de ‘verhalendragers.’ “Dat wordt een prachtig gezicht.” Maar het grootste compliment dat leerlingen zichzelf en hun begeleiders konden maken lag besloten in de vraag bij het inleveren van de werkstukken. Wilma Wilbrink: “Ze wilden weten of ze het wel terug krijgen.” \

www.karingerfen.nl | www.wilmawilbrink.nl

Kunstwegen 20 jaar

De Zieleschepen van Cornelius Rogge

“Het blijft stromen”

Dagelijks krijgen duizenden passanten op de N340 de Zieleschepen van Cornelius Rogge in het vizier. Renée Nieuwenstein uit Zwolle, ondernemer in cultuur, communicatie en coaching, was lang een van hen en kent alle Zieleschepen van boeg tot achtersteven.

“Ik weet nog goed hoe deze onbemande vloot in 2016 bootje voor bootje aan de horizon verscheen. Soms stond ik vol op de rem, als ik zag dat er weer een bij was gekomen. In die tijd was ik nog cultuurmakelaar in Ommen en Dalfsen en reed ik hier regelmatig langs. Nog steeds kom ik graag op deze plek, om te wandelen met de hond, of wanneer ik beeldenpark De Anningahof bezoek.

Tekst Ingrid Bosman | Fotografie Lenneke Lingmont

Het werk is niet voor deze locatie gemaakt maar zo lijkt het wel. Dat je de Vecht niet meteen ziet maakt de associatie met water eigenlijk alleen maar sterker. Voor mij geldt ook: hoe minder een bootje op een gangbaar vaartuig lijkt, hoe meer het me aanspreekt. Kijk, dat dak daar, met een steen die er als een schoorsteen uitsteekt. Ik stel me voor dat het een vuurplaats is.

57 /

Hoe dichter je de scheepjes nadert, hoe intrigerender ze worden. Dan pas vallen alle details op. Vanuit de auto zie je alleen het geheel, als een momentopname. Hooguit vallen dan de grotere elementen op, zoals het zeil van een van de boten. Ik denk althans dat het een zeil moet verbeelden. Het is karakteristiek voor een boot en toch ook weer niet. Want dit zeil staat muurvast, het kleppert zelfs niet in de wind. Je kunt dus niet vooruit, lijkt het, al staat het schip wel op wielen. Sommige figuren hebben gezichten, maar zijn dat nou mensen of niet? Misschien zijn het gidsen die ons leiden naar het hiernamaals.

Kunstwegen 20 jaar

De titel zou er wel naar kunnen verwijzen. Wat blijft er van ons over na dit leven? In mijn fantasie is het wel zoiets als dit: je ziel verplaatst zich. Ze gaat mee met de stroom, maar welke stroom dat is kun je op allerlei manieren invullen. Het mooie aan dit werk is dat de kunstenaar helemaal aan jezelf overlaat wat je er in wilt zien. Des te beter dat het hier helemaal op zichzelf staat. Je kunt het echt op je laten inwerken. Het liefst sta ik met mijn rug naar de weg, zodat het verkeer het minst afleidt. Er gaat iets rustgevends uit van dit beeld. Het stroomt, en het blijft stromen.” \

Armada Renee Nieuwenstein is met haar hond Lua een trouwe bezoeker van de Zieleschepen.

De tien Zieleschepen van Cornelius Rogge (1932) op de dijk van de Vecht bij het begin van de N340 (Zwolle-Ommen) maken deel uit een ‘armada’ van zestien schepen. Een elfde schip staat in beeldenpark De Anningahof, aan de overkant van de weg. Vanwege de ladders is het te riskant voor de openbare ruimte. De elf schepen werden in 2016 door de stichting Kunstwegen overgedragen aan de Anningahof. De vijf andere Zieleschepen staan sinds 2019 bij sluis Mariënberg/Diffelen.

Groen drukken

Kunstwegen 20 jaar

High-Tech Offset

met 5 kleuren Makkelijker produceren Veldhuis Media niet zomaar een drukker!

Met 45 medewerkers verzorgen we dagelijks de productie van vele brochures, magazines, kalenders en boeken. Met onze DTP-studio en moderne prepress verwerken we de orders via internet en ftp applicaties. Onze drukkerij beschikt over drie 5-kleuren persen op het formaat 72 x 102 (16 pag. A4 per drukvel). In onze binderij verzorgen we het vouwen, hechten en de postale verwerking van periodieken en brochures. Bovendien beschikken we over apparatuur om Wire-O kalenders te maken. Veldhuis Media is FSC- en ISO 12647 gecertificeerd. Daarnaast zijn we een erkend BPV-bedrijf. Dit betekent voor U: High-Tech Offset volgens • Prettige samenwerking op menselijke maat. Veldhuis Media • Een leverancier die met u mee denkt, óók op het gebied van MVO. • Al uw grafische wensen worden door één bedrijf uitgevoerd. Veldhuis Media heeft het drukproces • Door vergaande automatisering en onderlinge afstemming een volledig geïntegreerd, geautomativoorspelbaar drukresultaat. seerd en gedigitaliseerd. Dit superKortom: Uw drukwerk top verzorgd, is voor u een zorg minder. snelle en slimme concept noemen we

Meer informatie? High-Tech Offset. Neem contact op met één van onze account managers. Door uw en ons drukwerkproces

naadloos op elkaar aan te Volg ons ook opvolledig Twitter: en @veldhuismedia sluiten, krijgt u uw kwaliteitsdrukwerk

Veldhuis Media daareen krijgstuk je een kleurefficiënter van! sneller, en toch voordelig.

Snel en efficiënt het drukwerk op de

Kanaaldijk OZ 3 8102 HL Raalte

T 0572 - 34 97 00

F I ME

T. 0572 - 34 97 00 F. 0572 - 34 97 99 info@veldhuis.nl www.veldhuis.nl info@veldhuis.nl www.veldhuis.nl

T I FI C EE

SCGM ISO 12647 G

Veldhuis Media b.v. Kanaaldijk OZ 3 8102 HL Raalte Postbus 2 8100 AA Raalte

plaats van bestemming.

Colofon Kunstwegen Magazine Uitgevers

Vormgeving

A2 Business, info@2business.nl Concepteigenaar van o.a. ZON’ regio Zwolle en INN’twente

Reclamemakers, reclamemakers-holten.nl

Redactieteam

Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden gereproduceerd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever en de andere auteursrechthebbenden. Het ongevraagd toesturen van materiaal geschiedt op eigen risico.

Ingrid Bosman MarketingOost/Vechtdal Marketing

Over Kunstwegen

Kunstwegen is de langste grensoverschrijdende beeldenroute van Europa, waarvan de meeste kunstwerken 24 uur per dag te bezoeken zijn. De Stichting Kunstwegen, die de route beheert, heeft zich in een Europees samenwerkingsverband verbonden aan het Grafschaft Bentheim en de Stadt Nordhorn in Duitsland. Ook Vechtdal Marketing, Ruimte voor de Vecht en Interreg zijn partners.

Aansprakelijkheid

Bestuur Stichting Kunstwegen

5.000 exemplaren. Verspreiding op locaties die betrokken zijn bij Kunstwegen en onder geïnteresseerden.

Geert de Groot Jan Kristen Leonie Flanderijn Marc den Hertog Anneke Beukers

Stichting Kunstwegen bedankt Iedereen die in de afgelopen 20 jaar een bijdrage heeft geleverd aan de Kunstwegen-route in de vorm van instandhouding en/of uitbreiding van Kunstwegen in Vechtdal Overijssel en Niedersachsen. Tevens bedanken wij de Gemeenten Zwolle, Dalfsen, Ommen en Hardenberg.

Fotografie Lenneke Lingmont, Marijke Ripke, Rick Meinen Studio, Groenewoud&Buij, archief MarketingOost/Vechtdal Marketing, archief Grafschafter Nachrichten, Ole Spata/dpa/Alamy Live News, Ferdinand Ullrich, Archief Städtische Galerie Nordhorn.

Vertaling Karin Lubs, www.klantopeen.nl

Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. De uitgever is echter niet aansprakelijk voor eventuele onjuistheden of gevolgen daarvan. Dit speciale jubileummagazine is uitgebracht ter ere van het 20 jarig bestaan van de Kunstwegenroute.

Oplage

Voor meer informatie, vragen of reacties neem contact op met Stichting Kunstwegen p/a Vechtdal Marketing Hanzelaan 351 8017 JM ZWOLLE T 038-4216798 info@kunstwegen.nl www.kunstwegen.nl

Kunstwegen EWIV Alte Weberei Vechteaue 2 D-48529 Nordhorn T +49(0)592-971100 kontact@kunstwegen.org

Disclaimer Bij de verschijning van dit magazine waren de maatregelen in verband met het coronavirus zodanig versoepeld dat alle in dit magazine genoemde locaties in principe geopend/toegankelijk zijn. Advies: check voor vertrek de actuele situatie ter plaatse.

Druk Veldhuis media, veldhuismedia.nl Veldhuis Media is ISO- en FSC-gecertificeerd en past duurzame productiemethodes toe.

Het jubileummagazine is mede mogelijk gemaakt door

Het project Kunstwegen wordt in het kader van het INTERREG V A-Programma Deutschland-Nederland medegefinancierd door het Europese Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO), en door de provincie Overijssel, Stadt Nordhorn en Grafschaft Bentheim.

Kunstwerk cover Hello Sailor | Jeroen Doorenweerd | Gramsbergen

20 jaar Kunstwegen in Vechtdal Overijssel en Niedersachsen

Articles inside

De Zieleschepen van Cornelius Rogge laten het altijd stromen

IJsselbiënnale: een ode aan de IJssel

Scholieren bouwen eigen ‘verhalendragers’ voor Kunstwegen

Kunstwegen-favorieten

Timm Ulrichs over Der Findling en zijn historische performance

Evelien De Munck Mortier van Bureau Spoorbouwmeester over Kunstlijn

Hoe Gerrit Toon kunst werd

Kunstwegen in vogelvlucht

Beeldenpark Landgoed Anningahof

Hardenberg en kunst gaan goed samen

Ronald A. Westerhuis, de lasser die beeldhouwer werd

Museum Gramsbergen en Vechtezomp

Hans den Hartog Jager: Een weg door het moeras

Kunstwegen praktisch

Een kleine geschiedenis van Kunstwegen

Paul de Kort bouwde met GEO-METRIE een hedendaags bastion