Schooldomein 3 - februari 2021

3

SCHOOLDOMEIN

no.

jaargang 33 februari 2021

GEEN ZORGEN – DE LUCHT IS SCHOON! Met emissiearme rubber vloerbedekkingen voor gezonde leefomgevingen Goede binnenlucht en een rustige leeromgeving zijn van bijzonder groot belang in kinderdagverblijven, scholen en universiteiten. Onze hoogwaardige vloerbedekkingen zijn daarom gemaakt van emissiearme materialen, die extreem sterk zijn en de geluidproductie minimaliseren. www.nora.com

Duurzaam en circulair met visie en lef

SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

DE GROTE VERANDERING IS dat wij meer ruimte geven VRIENDELIJK, NATUURLIJK EN UITNODIGEND kinderen verdienen een houten school NATUURLIJK DAGLICHT helpt transformatie oude fabriek WELL STELT MENS CENTRAAL voorwaarden voor gebouwd geluk

www.breedveld.com

HET INSPIRATIEBOEK 2015-2020 BEVAT:

Voor elke ruimte en functionaliteit maken wij naar wens een optimale ruimteverdeler.

Nederlandse productie en degelijkheid maken BREEDVELD wanden duurzaam en gebruiksvriendelijk.

Paneelwanden

Glaswanden

Schuifwanden

Vouwwanden

→ 540 pagina’s met prachtige foto’s en plattegronden → Een uniek tijdsbeeld van 5 jaar scholenbouw → 107 verhalen van opdrachtgevers en gebruikers met hun architecten, bouwers, adviseurs en inrichters → Trends en analyses binnen het primair en speciaal onderwijs, het vmbo en avo/vwo → Negen kenmerken voor ecologisch intelligente opdrachtgevers → Het eerste onderzoek naar de beleving van de werkplek door docenten → Een volledig overzicht van alle kosten, volumes en programma’s → Gelaagde voorbeelden van transformaties van bestaande scholen → Een beeldende gids voor de verduurzaming van gebouwen → Een ode aan de architectuur en innovatiekracht opdrachtgevers Metvan BREEDVELD bepaalt u zelf wat u wilt delen. Denk aan een klaslokaal waarin u twee en marktpartijen groepen dankzij een mobiel wandsysteem zowel gemeenschappelijk als apart kunt doceren.

ÉÉN KLASLOKAAL of een OPEN SCHOOL

Wij delen in ieder geval graag onze verfijnde kennis en ons vakmanschap met u.

BESTEL SNEL!

Ook voor bijhorende bouwkundige oplossingen.

Meer informatie: www.breedveld.com – T 0487 542888

Bestel het boek via tenbrinkuitgevers.nl/ Ruimte wordt waardevoller met Breedveld mobiele wanden samenwerken-aan-deschool-van-morgen

ÉÉN KLASLOKAAL of een OPEN SCHOOL Met BREEDVELD bepaalt u zelf wat u wilt delen. Denk aan een klaslokaal waarin u twee groepen dankzij een mobiel wandsysteem zowel gemeenschappelijk als apart kunt doceren.

Wij delen in ieder geval graag onze verfijnde kennis en ons vakmanschap met u.

Ook voor bijhorende bouwkundige oplossingen.

Meer informatie: www.breedveld.com – T 0487 542888

Ruimte wordt waardevoller met Breedveld mobiele wanden

Bevlogen huisvestingsadviseurs sinds 1955

Onze adviseurs en

ICSadviseurs biedt

bouwprojectmanagers

huisvestingsadvies en

brengen ambities tot leven op het gebied van zorg, onderwijs, sport en welzijn.

projectmanagement voor maatschappelijk vastgoed.

Ruim tachtig professionals werken vanuit Amsterdam, Rotterdam, Zwolle en Eindhoven aan efficiĂŤnte, duurzame en inspirerende omgevingen.

Fijne plekken

Vestiging Amsterdam

Vestiging Zwolle

Zekeringstraat 46

Burgemeester Drijbersingel 25R

om naar hartenlust

1014 BT Amsterdam

8021 DA Zwolle

Vestiging Eindhoven

Vestiging Rotterdam

Klokgebouw 263

Van Nelleweg 1

6e verdieping

Unit 2.3.

5617 AC Eindhoven

3044 BC Rotterdam

te leren, leven, spelen, werken, zorgen en ontmoeten.

088 235 04 27 icsadviseurs.nl

4

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

VAN DE REDACTIE

Allereerst vanuit het hele team van Schooldomein een goed en gezond 2021 gewenst! Het jaar 2020 was er één met een donker randje en we hopen dat 2021 in veel opzichten een beter jaar wordt. We hebben afgelopen jaar noodgedwongen geleerd om anders naar het leven te kijken, omdat we deels tot stilstand kwamen en tijd voor reflexie hadden. Directies en docenten hebben in sneltreinvaart vaardigheden rond hybride vormen van leren ontwikkeld en werknemers in het algemeen hebben ervaren wat het is om veel vanuit huis te werken.

Uit alle reacties en eerste onderzoeken blijkt dat het elkaar fysiek ontmoeten enorm belangrijk is. Zelfs individueel leren gaat beter in een ruimte waarin anderen ook geconcentreerd werken. Positief was ook dat we geleerd hebben om meer gedoseerd en planmatig met tijd en ruimte om te gaan. Dat kan veel logistieke knelpunten en problemen rond mobiliteit blijvend oplossen. De vraag wat dat betekent voor een mogelijk veranderend programma voor ruimte in schoolgebouwen is nog niet te beantwoorden. In het grote interview met lid College van Bestuur van de TU Twente geeft Mirjam Bult aan dat zij verwacht dat hybride onderwijs definitief haar intrede heeft gedaan en daarmee effect heeft op toekomstige huisvestingsvragen.

Tegelijkertijd neemt de aantrekkelijkheid van de campus als ont­ moetingsplek voor studenten en bezoekers toe. Een bijzonder moment voor Schooldomein was dat in juni 2020 het Inspiratieboek

ONZE VISIE

Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en beleidsmakers die relevante beleidsinformatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werk- en leefomgeving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen.

Schooldomein is bedoeld voor iedereen die op het niveau van overheid,

instellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.

HET NETWERK

Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsinstellingen en gemeenten in Nederland. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen

wordt mede mogelijk gemaakt door:

Als maatschappelijk verantwoorde onderneming stimuleert Schooldomein doelen die goed zijn voor mens en milieu:

2015-2020; Samen Werken aan de School van Morgen het levens­ licht zag; het nieuwe standaardwerk dat inmiddels veel scholen, architecten en adviseurs met geslaagde voorbeelden inspireert om de volgende lichting scholen nog duurzamer en kwalitatief beter te maken. In deze Schooldomein daarom weer veel mooie voorbeelden, met een debat over WELL ontwerpen en bouwen, de prachtige nieuwbouw met renovatie van het Christelijk Lyceum Veenendaal, het mooie aardbevingsbestendige kindcentrum in Ten Boer, de transformatie van het Rijksmonument de BoazJachinschool in Elspeet en natuurlijk de Aloysius Stichting in Eindhoven met prachtig circulair hergebruik. En dat is nog maar een greep. Met u hopen we dat de economie weer goed aantrekt en gemeenten, corporaties en schoolbesturen in 2021 blijven investeren in goede en duurzame huisvesting voor publieke organisaties binnen onderwijs, cultuur, welzijn en zorg.

Schooldomein zorgt uiteraard voor de goede voorbeelden en tips rond interessante transformaties. Een mooie afsluiting en een nieuw begin vond ik in het interview met de schrijver Ali Smith in de Volkskrant van 12 december: “Ik denk dat kunst ons als het ware vernieuwd teruggeeft aan onszelf. Als we onszelf maar toestaan er een beetje aandacht aan te besteden. Door aandacht te geven aan kunst boren we een bron aan in onszelf en krijgen we toegang tot onze verbeelding.” Ik wens iedereen veel verbeeldingskracht toe in dit nieuwe jaar!

Sibo Arbeek Hoofdredacteur Schooldomein

van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden.

Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.

UW MENING

Wij stellen uw mening zeer op prijs.

Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.

U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.

INTERNET

Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl.

Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaargangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante markt­ informatie zoeken.

INHOUD BESTUUR EN BELEID

08 12

De kracht van publiek-private samenwerking Community over campus

Voorwaarden voor gebouwd geluk WELL stelt mens centraal

ONDERZOEK EN BEDRIJFSVOERING

18

24

Benchmark kleine besturen primair onderwijs

20

Bewustwording urgentie goede ventilatie

22

ICSadviseurs lanceert geactualiseerde benchmark Exploitatielasten beter in beeld

Fotografie Jordi Huisman

26 30

Vriendelijk, natuurlijk en uitnodigend

32 34

Frisse en duurzame schoolgebouwen

Duurzaam en circulair 36 met visie en lef Iedereen heeft het over duurzaamheid en circulariteit, maar het vraagt om visie en lef om de onderwijsvisie integraal door te trekken naar de gebouwde opgave. Dan wordt duurzaam en circulair denken vanzelfsprekend.

Foto’s cover IKC Prins Constantijn Leeuwarden (pagina 25) Christelijk Lyceum Veenendaal (pagina 36) Nieuw ontwerp voor ITC University Twente Enschede (pagina 11)

Schooldomein

SUVIS is er voor bestaande schoolgebouwen

VISIE EN ONTWERP

THEMA

6

Voor- en nadelen verschillende schaalgroottes

februari 2021

Circulair gebouw voor Jenaplan Zonnewereld

Circulaire nieuwbouw Christelijk Lyceum Veenendaal Hergebruik voegt waarde toe

Huisvesting heeft invloed

Transformeren met een circulaire aanpak Omdat meubilair met een verhaal ook mooi kan zijn

Een gebouw met een verhaal Nieuwbouw met hergebruik voor Christelijk Lyceum Veenendaal

39

Geslaagde transformatie Boaz-Jachinschool

43 46

Bouwen begint bij de gebruiker

48

Duurzame en circulaire vernieuwbouw

Rust, Reinheid en Regelmaat als basis

Waarom sociaal ontwikkelen belangrijk is

Aardbevingsbestendig bouwen in Ten Boer Nieuw Kindcentrum transparant en avontuurlijk

De Aloysius Stichting vestiging Eindhoven in een nieuwe jas

50

Een houten school voor de Boomgaard

53

Bouwen in hout heeft voordelen

Natuurlijk onderwijs voor de onderbouw

Kinderen verdienen een houten school

BOUW EN INRICHTING

56

Maatschappelijk verantwoord inkopen

60

Future ready met een gezonde school

De kracht van partnerships

Pleidooi voor een actieve leefstijl

BELEVING EN BEHEER

62

Een duurzaam en gezond binnenklimaat Hoe investeer je verantwoord in een Frisse School?

64

Schooljudo en bewegend leren

66 69

Van onderscheid naar verbinding

Sociaal-emotionele vaardigheden leren door te doenÂ

Vloer benadrukt doorlopende leerlijn

Natuurlijk daglicht helpt transformatie oude fabriek Industrieel monument krijgt nieuwe invulling

RUBRIEKEN

16 17 73 74

Kort nieuws Column Adri Pijnenburg Column Paul Ubachs Vooruitblik naar Schooldomein 4

15 20 27 61 63

DE KRACHT VAN PUBLIEK-PRIVATE SAMENWERKING

Community over campus 8

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Rikkert Harink

BESTUUR EN BELEID

Mirjam Bult is vicevoorzitter van het college van bestuur van de Universiteit Twente en voorzitter van het Regionaal Investeringsfonds mbo (RIF). Het RIF is bedoeld om regionaal de samenwerking tussen het mbo, private partijen en andere overheden te stimuleren. Het is niet voor niets dat ze zowel vastgoed als HR in portefeuille heeft, want daar gebeurt het allemaal.

M

irjam opent: “Ik vind het grensvlak tussen publiek en privaat fascinerend en ik begrijp niet waarom die grens vaak zo hard wordt getrokken. Vanuit de uiteindelijke gebruiker gezien maakt dat onderscheid tussen privaat en publiek namelijk weinig uit. Het gaat die gebruiker immers om goed onderwijs of een goede woning in een veilige omgeving. We zien dat de publieke sector niet meer alleen verantwoordelijk kan zijn voor de werking van het publieke domein. Logisch, want daar heb je ook private partijen bij nodig; werkgevers, die met hun ervaring bijdragen aan beter onderwijs voor de werknemers van morgen, of bouwers die meedenken over wat nodig is om een veilige en duurzame huisvesting in een bepaald gebied te realiseren. Juist op dat grensvlak wordt waarde toegevoegd. Mijn drijfveer is om die samenwerking verder te brengen. Publieke partijen kunnen niet in hun eentje een democratisch systeem in stand houden; private partijen borgen net zo goed onze publieke waarden en in alle gevallen staat goed burgerschap centraal.”

EMOTIONELE INTELLIGENTIE “Ik heb zowel in het bedrijfsleven als in de wetenschap ervaring opgebouwd,” legt Mirjam uit, “zo werkte ik bij KPMG in een adviesrol voor de sector onderwijs. Daar leerde ik hoe dat gebied tussen publiek en privaat werkt en wat er nodig is om samen te werken. Ik ontwikkelde me na mijn promotie tot universitair docent en was daarnaast manager van de rekenkamer in de gemeente Enschede. Mijn dilemma was te kiezen tussen mijn bestuurskundige en wetenschappelijke passie. Uiteindelijk heb ik voor de bestuurskundige kant gekozen, maar dan wel binnen de context van onderzoek en onderwijs. Ik

was secretaris van 4 TU, een samenwerking tussen de vier technische universiteiten. Dat zijn universi­teiten die veel aan publiek private samenwerking doen.

Technische universiteiten zijn van oudsher goed geworteld in de private sector. Het is geweldig dat ik met mijn PPS achtergrond nu ook voorzitter ben van de beoordelingscommissie voor het Regionaal Investeringsfonds mbo, vastgoed in mijn portefeuille heb en ook verantwoordelijk ben voor het Kennispark Twente. Wij behoren tot de top 3 innovatiecampussen van Nederland. Ons credo is Where science becomes business. Het feit dat ik nu in het bestuur van de Universiteit Twente zit, maakt de cirkel rond. Ik heb mezelf ontwikkeld als docent, adviseur, secretaris, in bedrijfsvoering en nu in de rol als bestuurder en ook nog eens op mijn eigen universiteit. Hoe geweldig is dat? Besturen heeft in mijn ogen vooral te maken met emotionele intelligentie, meer dan met logische intelligentie. De kunst als leider van een organisatie als de UT is om wijs te zijn, niet alleen slim.”

COMMUNITY OVER CAMPUS “Wereldwijd zijn er drie grote trends waar we ons als universiteit op richten: een eerlijke samenleving, een duurzame samenleving en een digitale samenleving. In die trends hebben we drie kernwaarden bekrachtigd.

Ten eerste is ondernemerschap al langer onderdeel van onze identiteit. Bij het helpen en ondersteunen van mensen gaat het over moed en lef tonen en risico’s durven nemen. De tweede kernwaarde is inclusief. Het beste werk lever je als universiteit als er diversiteit is onder je studenten en medewerkers.

Van leeftijd, gender tot afkomst. Daarin hebben we geïnvesteerd als universiteit. Nu moeten we ervoor zorgen dat al die diversiteit één community wordt.

Dat gaat namelijk niet vanzelf. De derde kernwaarde

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

9

is openheid. We willen een netwerkorganisatie zijn, samen met partners als het ROC en de Saxion Hogeschool. We zien echt toegevoegde waarde van elkaar.

Samen willen we optrekken bij een leven lang leren in brede zin. Mbo-studenten kunnen bijvoorbeeld ook een module doen op de universiteit en andersom vinden sommige universiteitsstudenten het leuk om zich op het mbo te bekwamen in een heel ander vak.

Het motto hierbij: ‘community over campus’. Onze campus is onze homebase maar we willen daar zijn waar we nodig zijn. Zo hebben we in Amsterdam samen met de VU een opleiding werktuigbouwkunde opgezet. Er was daar heel veel interesse in technische opleidingen en het is belangrijk voor Nederland dat we mensen in de techniek blijven opleiden.”

CITIZEN SCIENCE “Ik heb zowel HR als vastgoed in mijn portefeuille en dat is niet voor niets zo. Vastgoed kan helpen om de ontwikkeling van mensen zo goed mogelijk vorm te geven. Het is een middel om de organisatie en de mensen daarbinnen beter te laten functioneren.

Citizen Science is één van onze speerpunten. Onderzoek moet veel meer gericht zijn op wat individuen daadwerkelijk willen. De oriëntatie op de burger moet groter. Een universiteit is geen hiërarchisch

“Een universiteit is geen hiërarchisch bastion; de campus is een plek waar je kunt sporten, wandelen, evenementen bijwonen en vooral je leven lang leren”

bastion; de campus is een plek waar je kunt sporten, wandelen, evenementen bijwonen en vooral je leven lang leren. Die betrokkenheid vind ik belangrijk en ook een belangrijke randvoorwaarde voor het functioneren van de wetenschap. Eind november heeft koning Willem-Alexander ons nieuwe Technical Medical Centre geopend. Daarin experimenteren we bijvoorbeeld met Citizen Labs. We willen echt aanwezig zijn in het ziekenhuis om de wensen van de patiënt te horen en ervoor te zorgen dat we snappen wat de behoefte is. In de gesprekken met de koning hebben we hem verteld over het Twents ecosysteem, en hoe de samenwerking verloopt met het ROC van Twente, Saxion en het bedrijfsleven.”

HYBRIDE ONDERWIJS “Universiteiten ontwikkelen vormen van hybride onder­wijs en dat nog eens in versterkte mate door deze pandemie. Dan is het een extra uitdaging om over vastgoed na te denken; hebben we het nog wel nodig, zoals we het nu inzetten? Plaats- en tijd onafhankelijk leren is de werkelijkheid, maar daar tegenover staat de groeiende behoefte om elkaar te ontmoeten en met elkaar samen te werken, niet alleen in groepen, maar ook individueel en geconcen­ treerd. Dat vraagt om een hybride omgeving, die meer vraaggestuurd is en vooral heel aantrekkelijk om er te komen en te blijven. Die trend naar meer beleving binnen het vastgoed zie je ook in het hbo en mbo. Van daaruit vormen zich nieuwe commu­ nities. Deze campus is daar een mooi voorbeeld van; de Universiteit Twente is na het faillissement van de textielsector opgericht omdat Twente een nieuw economisch profiel nodig had. Voorwaarde was dat het een plek zou zijn waar mensen en bedrijven elkaar zouden ontmoeten; een prachtig resultaat van het besef dat publieke en private samenwerking belangrijk is. Dat elkaar ontmoeten is de kern van de campus, of het nu om interesse in techniek of het delen van bedrijfsmatige netwerken gaat. Daarin ligt ook het motief voor de inrichting van het gebied; studeren in het groen, gecombineerd met wonen. De campus als community. In de jaren ’60 nog met een hek eromheen, nu als een open source. Dat is een plek waar nieuwe gemeenschappen worden gevormd en dat is gekoppeld aan burgerschap, aan het jezelf ontwikkelen tot een goede burger en een fijn mens. Daar hoort een veilige en uitdagende setting bij.”

DIGITALE TRANSFORMATIE EN DUURZAAMHEID “Die omgeving moet fysiek, sociaal en digitaal veilig zijn. Daarom is die vastgoedportefeuille zo interessant. Huisvesting moet adaptief zijn en is constant in verandering. Daarbij zijn het raamwerk, de constructie en locatiekeuze meer permanent en vormen onderdeel van een visie op het gebied. Maar de inrichting is constant in beweging. Ik zie steeds vaker dat gebruikers zelf eigenaarschap ontwikkelen en vorm

10

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

BESTUUR EN BELEID

Het nieuwe ontwerp voor ITC, Civic architects, VDNDP, Studio Groen+Schild

geven aan de inrichting van de ruimten. Zo zie ik op de campus een nieuwe vorm van studentenactivisme ontstaan, waarbij studenten in dialoog met de staf hun eigen home bases ontwerpen. Daar ontmoeten ze elkaar en hun docenten en onderzoekers. Die home bases kunnen ze zelf inrichten en ze komen met prachtige dingen. Het gaat vooral om het creëren van een waardevolle omgeving. Daarmee geef je gebruikers iets meer mee dan alleen een speeltuin of een living lab. Uitgangspunt in onze transformaties in huisvesting is ook een bijdrage te leveren aan de sociale en cultuurhistorische ontwikkeling van mensen. Huisvesting is in zekere zin vluchtig, maar staat ook in de tijd en de geschiedenis. Mijn ervaring

is dat architecten daar een belangrijke rol in spelen.

Digitale transformatie en duurzaamheid krijgen een stevige plek in de nieuwe missie en visie. Dat moeten we concreter maken. In het Enschede Lab zijn studenten van ROC van Twente, Saxion, ArtEZ en Universiteit Twente met vragen uit de wijk aan de slag gegaan. Ze leren hoe ze complementair zijn aan elkaar en werken met een bestaand probleem waarbij ook echt de eigenaren van zo’n probleem zijn betrokken: de wijkbewoners. Die inwoners krijgen weer een heel ander beeld van de student. Die kennismaking is heel waardevol.”

Kijk voor meer informatie op ivrm.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

11

Tekst Sibo Arbeek

VOORWAARDEN VOOR GEBOUWD GELUK

WELL stelt mens centraal Architecten hebben een morele verplichting om te zoeken hoe zij hun gebouwen zo kunnen ontwerpen dat ze het welzijn van de gebruikers ten goede komt. Alle aspecten komen aan de orde tijdens een debat over WELL.

H

an Vrijmoed vroeg zich als bouwbioloog en WELL performing testing agent af waarom Schooldomein nog geen debat over dit onderwerp had georganiseerd. Een sterke tafel met liefhebbers en experts werd snel gevormd en Han mocht als introductie de aftrap doen: “WELL is in Amerika ontstaan als een holistische kijk op het welbevinden en presteren van de mens in de gebouwde omgeving en gaat dus vooral over de gebruiker zelf en zijn gezondheid. Door een systematische benadering gekoppeld aan een certificering biedt de methode opdrachtgevers, ontwerpers en partners binnen de keten een struc­ tuur om de medewerkers, leerlingen en studenten gezond en energiek te houden.” Antwan van

12

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

Haaren vult aan: “WELL is complementair aan BREEAM en verbindt de thema’s duurzaamheid en gezondheid. Ik heb zelf WELL als geaccrediteerde professional al bij een aantal projecten toegepast.”

Mérit Oijevaar: “Het past eigenlijk heel goed bij onze visie op huisvesting, waarbij we elk vraagstuk op de meest creatieve manier willen oplossen; daarbij staat voorop dat we gebouwen voor mensen maken. Doel is niet om alleen maar stenen te stapelen.” Adrie Groot: “Als bestuurder van Blosse werk ik voor 28 kindcentra met in totaal 1.100 mede­werkers. We zijn elk jaar wel met een nieuw kindcentrum of met vervangende nieuwbouw bezig. Als voorzitter ben ik verantwoordelijk voor de strategie. Recent is er een sectorale routekaart

BESTUUR EN BELEID

AANWEZIG: (vlnr) Daan Bruggink Han Vrijmoed Rop Krist Adrie Groot Antwan van Haaren Mérit Oijevaar

ORGA Architect Bouwbiologie Zwolle Partner ICSadviseurs Voorzitter CvB Blosse Adviseur DGMR Adviseur ICSadviseurs

onderwijshuisvesting gemaakt; in hoeverre zijn deze zaken meegenomen?” Rop Krist:” Het gaat vooral over energie en het gebouw en hoe we de CO2 uitstoot kunnen verminderen.” Daan Bruggink: “Ik ben als architect bezig met kindcentrum De Verwondering in Almere. Ik ontwerp volgens natuurlijke principes en volg zoveel mogelijk de natuur. Dat gaat heel breed, dus ook over de gezondheid van de kinderen.”

TIEN THEMA’S Han: “De WELL building standard, eerst verschenen in 2014, is bedoeld om de gezondheid en het wel­ zijn te verbeteren. Zeven jaar onderzoek heeft een standaard opgeleverd die wetenschappelijk

onderbouwd is. WELL standaard is niet alleen ge­ bouw gerelateerd, maar er zitten ook beleidsmatige en organisatorische maatregelen in en daar verschilt het met andere standaarden voor gezondheid. De standaard is opgedeeld naar 10 thema’s (concepten) die allemaal relevant zijn. Het thema Air gaat over het optimaliseren van luchtkwaliteit en een goede luchtbehandeling. Thermisch comfort heeft met effectiviteit, produc­tiviteit en behaaglijkheid te maken. Licht en uitzicht optimaliseren, omdat licht belangrijk is en bijvoorbeeld het dag-nachtritme beïnvloedt. Te weinig daglicht betekent ook minder nachtrust. Daarnaast is vrij uitzicht belangrijk, blijkt uit onderzoek. Goede akoestiek draagt bij aan het creëren van rust. We worden veel af­ geleid, bijvoorbeeld in de kantoortuinen en dat levert productiviteitsverlies op. Het minimaliseren van ongezonde materialen is belangrijk, door natuurlijke materialen te gebruiken en materialen met weinig emissies toe te passen waardoor de luchtkwaliteit goed blijft. Het versterken van gezonde eetgewoonten gaat vooral over organisatorische maatregelen, met gezond eten en in het restaurant gezonde alternatieven. Het verbeteren van drink­ waterkwaliteit en de promotie van het drinken van water is belangrijk, omdat door genoeg drinken de concentratie verbeterd wordt. Beweging is belangrijk en moet gestimuleerd worden, ook in de bouw en in de inrichting met actief meubilair. Het bevorderen van mentale gezondheid; het werk belast onze

cognitieve gezondheid, waardoor de druk toeneemt.

Dat is een belangrijke factor in ziekteverzuim. Het versterken van inclusie en sociale omgeving betekent het verbinden van en tussen mensen met hun om­ geving, zodat er gemeenschapszin ontstaat.

GEBOUW EN ORGANISATIE Antwan: “Als je door je oogharen kijkt zie je maar vier gebouw gerelateerde concepten, die inmiddels in regelgeving of duurzaamheidsaspecten zijn geborgd.

Over meer dan de helft van de 10 concepten van WELL wordt in de bouwketen nog nauwelijks stil gestaan”. Han knikt: “Maar iedereen begrijpt dat ze belangrijk zijn dus je kunt ze wel al implementeren.

Adrie: “Als spreker op de IVVD Onderwijsvastgoed

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

13

Beeld: Tjerk van de Lune van de Lune Studio voor Architectuur

Dag heb ik geleerd dat we nog maar aan het begin staan op het gebied van duurzaamheid. Ik constateer dat er een fundament mist om breder te kijken naar de huisvestingsopgave waarbij de gebruiker in zijn omgeving centraal staat. Gebouwgebonden aspecten zijn belangrijk, maar wij vinden die andere aspecten zeker zo belangrijk. Ik had nog nooit van WELL gehoord, maar ik word er enthousiast van; dit is voor het eerst dat ik een standaard zie, anders dan alleen maar rekenvoorbeelden over de stenen en de exploitatie. Met het klimaatakkoord over 30 jaar is een brede fundamentele waardering over het gebouw nodig. Het enige waar we mee bezig zijn is de hype over ventilatie, waar vooral de leveranciers beter van worden. De overheid geeft wat subsidie en dan kunnen we weer door.” Han: “Dat is waar, maar de

14

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

intrinsieke motivatie moet uit de organisatie komen.

Het is een methodiek, juist om mensen energieker te laten zijn en een betere omgeving te creëren waardoor de leerprestatie beter wordt.”

PEOPLE, PLANET, PROFIT Antwan knikt: “Het is min of meer geborgd in het Triple P principe: People, Planet en Profit. Daar zit de boodschap in om een betere wereld te maken, met duurzaam bouwen als middel. BREEAM en duurzaam slaat dan op Planet en WELL vooral op People. Medewerkers voelen zich energieker, presteren beter en er is minder ziekteverzuim en minder personeelsverloop. Dat zorgt vervolgens voor Profit. Er zijn nu wereldwijd 15 scholen en 5000 gebouwen gecertificeerd, waarbij we in Nederland nu bezig zijn met de certificering van de nieuwbouw van Aeres Hogeschool in Almere. De transformatie van de Tapijnkazerne voor de Universiteit Maastricht staat ook op het punt om gecertificeerd te worden.” Daan reageert: “Ik ben voorzitter van de onafhankelijke adviescommissie Nieuwbouw en Renovatie bij de Dutch Green Building Council – BREEAM-NL. Heel veel van WELL zit niet in BREEAM. BREEAM houdt op als het gebouw is opgeleverd en dan begint het eigenlijk.” Rop knikt: “Dat benadrukt dat we gebouwen voor de gebruikswaarde maken en niet gelijk voor de economische waarde. De klanten voor onderwijsinstellingen zijn de leerlingen en medewerkers. Als jij als werkgever bij kunt dragen aan een omgeving waar mensen gelukkiger zijn dan ben je spekkoper. Ook als het uiteindelijk gaat om het economisch rendement.”

BESTUUR EN BELEID

Beelden: Tjerk van de Lune van Van de Lune Studio voor Architectuur

“Paradoxaal bezien zou je deze tijd van chaos en onthechting goed kunnen gebruiken om bewuster naar de gebouwde omgeving te kijken”

BIOPHILIC BOUWEN Daan knikt: “Veel waar WELL voor staat vind je terug in het biophilic bouwen. Bij deze methode is de gezondheid voor de gebruiker uitgangspunt. Dat vertalen we in directe en indirecte ervaring met de natuur.

We bouwen de meest ecologische school van Nederland, omdat de bestuurder van Stichting Prisma enthousiast was. Wij wilden dat het budget paste bij de ambitie en uiteindelijk kregen we er geld bij vanuit de gemeente en het schoolbestuur. WELL bouwen vraagt om overtuigingskracht; ook tijdens het ontwerpproces ontstond steeds weer een discussie over nut en noodzaak. Bijvoorbeeld over natuurlijk ventileren, met ventilatieluiken in ieder lokaal. Het uitgangspunt is natuurlijk ventileren als het kan, mechanisch als het moet. Daarom hebben we in het midden van het gebouw dakluiken geplaatst en werken we met zogenaamde circadiaanse verlichting, met meer comfort en behaaglijk. We plaatsen ook echte boomstammen in de centrale ruimte, maar moesten daar de constructeur wel voor overtuigen. 96% van de kinderen willen liever naar buiten dan binnen zitten; een tactiele omgeving stimuleert enorm. Wij hebben een openluchtlokaal, een groentetuin en de school houdt straks kippen. Hoe WELL wil je het hebben?”

KANTELPUNT Rop: “Ik denk dat we op een kantelpunt staan; er is geen bestuurder of professional die niet vindt dat een gebouw er is voor het welzijn van de gebruikers.

De tien thema’s van WELL toepassen kost tijd, maar mogelijk helpt corona ons daarbij. We ervaren nu als samenleving hoe belangrijk gezondheid is.” Adrie knikt: “Binnen het onderwijs hebben we nu eenmaal het verschil in investering en gebruik. De gemeente kijkt vooral naar de wet- en regelgeving en dan gaat het over vandaag en gisteren. Je moet als bouwheer goed beslagen bij de gemeente komen om op een hoger niveau kwaliteit te winnen en voor WELL te gaan. Je hebt als schoolbestuur immers ook te maken met thema’s als jeugdzorg en welzijn. Eigenlijk zou je deze tijd van chaos en onthechting goed kunnen gebruiken om bewuster naar de gebouwde omgeving te kijken. Tot nu toe bepaalt de VNG de norm, maar de samenleving ontwikkelt zich veel sneller. Ik zie veel elementen van WELL terug in onze benadering van het Educatief Ontmoetingscentrum. De essentie is dat je kinderen niet kunt helpen in hun ontwikkeling wanneer je ook niet naar hun omgeving en thuissituatie kijkt. De begrippen onderwijs en opvang verdwijnen mogelijk op termijn, maar leren en ontwikkelen zijn blijvend en dat moet je zowel sociaal als fysiek organiseren in een omgeving. Het WELL model zorgt ook voor bewustwording. Tot nog toe acteerde ik als bestuurder vanuit gevoel op die overige thema’s, maar dit is een methodiek waarmee je waarde creëert in je systeem.”

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

15

Kort nieuws Gorinchem werkt aan een nieuwe beroepencampus DigiD? Geen idee Door de realisatie van de Regionale Beroepen- en Innovatiecampus (RBIC) in Gorinchem verbinden de vier betrokken scholen zich om sterk beroepsonderwijs aan te bieden, met een goede Tekst Sibo Arbeek aansluiting tussen het vmbo en het mbo en vervolgens de arbeidsmarkt.

G

orinchem is een echte onderwijsstad met een belangrijke regiofunctie. Zo volgen 6.800 leerlingen voortgezet onderwijs in de stad, waarvan 70% uit de regio komt. ’t Gilde Vakcollege is de grootste vmbo techniekschool in Nederland met alleen al 800 leerlingen. Samen met het Omnia College, het Da Vinci College en Gomarus sloegen deze onderwijsinstellingen de handen ineen. “Vanuit het besef dat je niet alleen op traditionele en afzonderlijke gebouwen gericht bent,” legt directeur Marieke van den Berg van het Onmia College uit, “maar samen werkt aan een sterk regionaal netwerk, wat borgt dat de doorlopende ontwikkeling vanuit het vmbo naar het mbo goed verloopt en er daarnaast een goede aansluiting met de arbeidsmarkt is.

De vier betrokken scholen willen ook af van de verkokering in het onderwijs.” “Waarom krijg je op de havo geen kookles of praktijkonderwijs,” vraagt schoolbestuurder Henry van Breugel van CVO-AV,

waar ’t Gilde onderdeel van is, zich af.

Om die reden investeert de gemeente Gorinchem, samen met de scholen en subsidieverstrekkers zoals rijk en provincie in de zogenaamde regiodeal in het nieuwe RBIC. Verschillende schoolgebouwen worden in onderlinge samenhang aangepakt en deels vernieuwd, zodat het beroepsonderwijs kan innoveren. Onderdeel van de nieuwe campus is de bouw van een Innovatie- en Afstudeercentrum (IAC). In het centrum moeten overheid, onderwijs en ondernemers samenwerken, zodat leerlingen een betere aansluiting krijgen op de arbeidsmarkt. Ook het volwassenenonderwijs ‘een leven lang leren’ krijgt in het centrum een plek.

Op 6 januari vond het online event “beroepsonderwijs en de toekomst” plaats, georganiseerd door het Omnia College in Gorinchem. Een uitgebreid verslag komt in de volgende Schooldomein.

I

n september evalueerden de samenwerkende bibliotheken en de minister het ingezette beleid en concludeerden dat er goed aan de weg wordt getimmerd. Het lukt steeds beter om de drie hoofdtaken uit te voeren: bevorderen van geletterdheid en leesplezier, het stimuleren van een leven lang leren en hulp in de digitale samenleving. Aan dat laatste hebben ook veel mensen behoefte, ziet Anke Bruggeman, directeur bibliotheek Dalfsen: “Alles is tegenwoordig digitaal en er zijn in Nederland nog steeds zo’n 4 miljoen mensen die daar moeite mee hebben. We treffen soms mensen die geen idee hebben wat een DigiD is.” Sinds de nieuwe bibliotheekwet in 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor de bibliotheken en wordt er regelmatig op bezuinigd, zo ook in Dalfsen. Bij de evaluatie in september sprak minister Van Engelshoven de intentie uit in de volgende regeerperiode weer meer budget vrij te maken voor bibliotheken. Dat is nodig als we deze beweging in stand willen houden, zegt Anton Kok van de brancheorganisatie Vereniging Openbare Bibliotheken. “Nu maar hopen dat corona niet nog meer roet in het eten gooit en het vaccinatiebeleid snel tot goede resultaten leidt.”

Dit artikel is uit Trouw, november 2020, overgenomen en geschreven door Nienke Schipper.

“Het gebouw is prach�g, maar hee� ook echt iets veranderd bij de leerlingen. Ze gaan nu uit zichzelf werken aan de tafels…”

Oud rector Ilse van Eekelen

experts in scholenbouw www.spring-architecten.nl

16

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

Column ‘De maatschappelijke rol van bibliotheken neemt toe Bibliotheken spelen een steeds belangrijkere rol in de maatschappij. Dat blijkt uit cijfers van het CBS en KB, de nationale bibliotheek, die november 2020 werden gepresenteerd.

E

r werden in 2019 meer dan 220.000 activiteiten georgani­ seerd, 15 procent meer dan het jaar ervoor. En de biebs trokken opnieuw meer mensen: 62,9 miljoen bezoeken ten opzichte van 62,6 miljoen in 2018. Tot corona roet in het eten gooide. Ook in de gemeente Den Haag worden ze er treurig van.

“De opmars van de biebs ging juist zo lekker,” zegt Robert van Asten, wethouder cultuur die de afgelopen jaren veel investeerde in de bibliotheken. “En nu komt dat virus er dwars doorheen.”

De studieplekken zijn bijvoorbeeld dicht, terwijl tijdens de eerste lockdown was gebleken dat daar enorm veel behoefte aan is in wijken waar mensen klein wonen. “Die kinderen konden geen kant op, dit is echt een cruciale functie.” Ook de individuele taallessen en lessen digitale vaardigheden gaan – op gepaste afstand – door.

Ondanks bezuinigingen weten meer mensen de bibliotheek te vinden, vooral voor cursussen, huiswerkbegeleiding en om elkaar te ontmoeten. Lang leek de bibliotheek zijn relevantie te ver­liezen, maar sinds de nieuwe bibliotheekwet in 2015 heeft het instituut de weg terug gevonden. Dat komt met name door de extra activiteiten die bibliotheken organiseren. Zaken als leesclubs, voorlichtingen, lezingen, cursussen en huiswerkbegeleiding. Anke Bruggeman, directeur van de bibliotheek Dalfsen zegt dat ze daarvoor expliciet samenwerking hebben gezocht met welzijnsorganisaties in de buurt: “Met de hulp van instellingen zoals jeugdzorg, consultatiebureaus en maatschappelijk werk zien we beter waar behoefte aan is. En uit activiteiten die wij organiseren ontstaan ook weer nieuwe initiatieven.” Zo bleken vrouwen die een taalcursus volgden elkaar zo aardig te vinden dat er een discussiegroepje ontstond.

In Schooldomein nummer 6 plaatsen we een speciale katern over de maatschappelijke rol van bibliotheken en belichten we enkele geslaagde voorbeelden.

LEF VOOR DUURZAAMHEID EN CIRCULAIR ONDERWIJS – VOGELHUISJE! Wat verstaat het onderwijs onder duurzaamheid en circulair? Een vraag die mij steeds meer bezighoudt als we scholen ondersteunen bij dit onderwerp. Je ziet dan al snel dat scholen projecten als ‘zonnepanelen’ en ‘wind’ omarmen en hier modellen en lesmateriaal voor aanschaffen, en dan? Ja inderdaad en dan, wat is de visie hierachter en wat vraagt dit van de leeromgeving? Onlangs hebben wij een learning lab ontwikkeld gericht op de 17 Global Goals van de VN. Dit zijn 17 ambitieuze doelen voor duurzame ontwikkeling die geadopteerd zijn door alle lidstaten en tot 2030 een belangrijke gezamenlijke agenda vormen. De Goals hebben doelen die direct verband houden met de banen en toekomst van morgen.

Nieuwe bedrijven – startups – kunnen hierdoor uitgroeien naar innovatieve duurzame bedrijven die het uitgangspunt ‘duurzaamheid en circulair’ in de genen hebben. Dit zijn de thema’s waar onze leerlingen van nu in de toekomst mee te maken krijgen en wij hebben in het onderwijs de taak om ze hierop voor te bereiden. Voorbereiden op een duurzame maatschappij waar circulariteit op het gebied van grondstoffen en inzetbaarheid gemeengoed is.

Mooie ambities dachten wij en wij gingen aan de slag op een school voor voortgezet onderwijs om een duurzaamheidslab met lef te maken. Dat is een lokaal met alles erop en eraan dat samen met het docententeam en directie is ontwikkeld. Op het moment suprême dacht de school een uniek innovatieve learning lab met high tech uitstraling te hebben. Wij blij, de directie blij, de leerlingen blij en ouders blij. Maar wat doet de vakdocent? Hij boort in de nieuwe tafels gaten voor zes bankschroeven en de leerlingen gaan aan de slag met het maken van vogelhuisjes, zo dat is pas lef hebben! We staan even perplex, maar zien vervolgens een betrokken docent, die zijn vogelhuisje laat door ontwikkelen.

Waarbij leerlingen zelf een ontwerp maken, het ontwerp in 3D CAD tekenen, 3D printen en signing met moderne printtechnieken en zonnepanelen op het dakje waarbij sensoren de temperatuur meten en sensoren ook nog eens beelden maken van de ‘bewoners’. De vaardigheden van de leerlingen worden formatief gewaardeerd en zichtbaar gemaakt met de SKillsMETER. Als klap op de vuurpijl is al het materiaal duurzaam en circulair. Dat levert een hele trotse docent op, waarbij met een knipoog naar een circulaire economie de technische skills van de generatie van morgen worden ontwikkeld. Dat is pas lef hebben en is dat niet duurzaam?

Adri Pijnenburg | Pijnenburg Techniek Scouting Trendontwikkelaars & experts vmbo mbo Techniek en Technologie www.pijnenburgpts.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

17

Tekst Leonore Das – Berenschot

BENCHMARK KLEINE BESTUREN IN HET PRIMAIR ONDERWIJS

Voor- en nadelen verschillende schaalgroottes Begin december dit jaar verscheen een onderzoek dat is uitgevoerd in opdracht van het ministerie van OCW. In dat onderzoek zijn de voor- en nadelen van de verschillende schaalgroottes van zowel scholen als schoolbesturen beoordeeld. Daarbij is gezocht naar het verband tussen schaalgrootte en verschillende aspecten, waar onder andere efficiency en kosten en sturing en verantwoording zijn belicht.

D

e onderzoekers concludeerden ten aanzien van de gemiddelde kosten per leerling, dat deze bij grote scholen lager liggen dan bij kleinere scholen. Niet geheel onverwacht wordt dus ook gesteld dat de meeste schaalvoordelen zijn te behalen bij kleinere scholen. In het vorige artikel van Berenschot gingen wij ook in op effecten van schaalgrootte op de overhead. Met de beschikbare gegevens vanuit onze benchmark onderwijs zagen we dat de overhead afnam bij de toename van de schaal, hoewel niet opvallend significant. We deden een viertal waarnemingen:

formatie, de onderwijsspecifieke overhead en onderwijs & kwaliteit, zowel voor kosten als personeelsformatie.

• Naarmate organisaties groeien worden bepaalde functies zwaarder gemaakt. Denk hierbij bijvoorbeeld aan beleidsfuncties.

• Naarmate organisaties groeien zien we meer delegatie van verantwoordelijkheden en het creëren van coördinerende functies en decentralisatie. We zien meer overheadfuncties op de werkvloer, maar verhoudingsgewijs neemt het aandeel hiervan af naarmate de organisatie groter wordt.

De afname had meer betrekking op de gemiddelde • kosten per leerling dan in het aandeel van personeel. Interessant is dat qua omvang de overhead in verhouding met de rest van de organisatie bij een groei niet veel verandert, maar de samenstelling wel.

• Bij groei van de organisatie wordt opvallend geïnvesteerd in de ondersteuning van de primaire

Door deze resultaten raakten wij geïntrigeerd door de vraag welke keuzes kleine onderwijsbesturen – en dan met name de zogeheten ‘eenpitters’ – in de inrichting en bedrijfsvoering maken. In de eerste helft van 2021 voeren wij daarom binnen onze benchmark een onderzoek uit speciaal naar deze kleine onderwijs­besturen.

Kleine schoolbesturen zijn van alle markten thuis.

18

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

WAT ZIJN KLEINE SCHOOLBESTUREN We hebben het in dit geval over schoolbesturen met één vestiging, in de volksmond ook wel eenpitter genoemd. In totaal zijn er in Nederland 991 besturen met scholen voor primair onderwijs, 329 voor voortgezet onderwijs en 49 besturen die zowel primair als voortgezet onderwijs aanbieden. Van de besturen voor primair onderwijs zijn er 616 besturen met minder dan 999 leerlingen en hebben 360 besturen één vestiging. De meeste hiervan hebben een omvang tussen de 158 en 235 leerlingen (zo’n 90 besturen), er zijn 40 besturen die héél klein zijn en een paar besturen met een omvang van meer dan

ONDERZOEK EN BEDRIJFSVOERING

466 leerlingen. 88 van deze eenpitters is SBO, deze scholen variëren van 33 leerlingen tot 397 leerlingen.

We hebben het dus over 360 besturen die op één school primair onderwijs aanbieden. Gemiddeld is er in iedere gemeente in Nederland een school­bestuur te vinden met één school.

INRICHTING ORGANISATIE EN OVERHEAD EENPITTERS Bij een benchmark wordt de eigen organisatie inrichting vergeleken met die van andere vergelijkbare organisaties. Kleine schoolbesturen moeten van alle markten thuis zijn. Het is geen kwestie van kiezen of laten, het doel is kwalitatief even goed onderwijs leveren als grote organisaties. Dit kan alleen als er een grote mate van integratie is van taken. De vraag is dan of er andere keuzes worden gemaakt. De schaal van een eenpitter is kleiner en er zal minder coördinatie nodig zijn, maar alle basisfuncties in de uitvoering moeten aanwezig zijn. Relevante onderzoeksvragen zijn of en welke functies niet ingevuld worden, waar en wanneer vrijwilligers worden ingezet en in welke mate de expertise van ouders meer wordt gevraagd?

Kleine besturen kennen andere uitdagingen. De inrichting van de governance en het management, zowel in vorm als omvang (aantallen en fte’s), is een vraagstuk. Zeker wanneer een bestuurder richting pensioen gaat is het relevant om te toetsen of de huidige inrichting nog passend/toekomstbestendig is. In een vergelijking met andere en grotere besturen helpen de resultaten van het onderzoek om te bepalen hoe de school ervoor staat. In de omgeving van kleine besturen kunnen er meerdere vraagstukken zijn. Is

“Kleine schoolbesturen moeten van alle markten thuis zijn. Het is geen kwestie van kiezen of laten”

aansluiting bij een ander bestuur een optie, of is het juist een verstandige keuze om zelfstandig te blijven?

Stel dat een aansluiting bij een bestuur met grotere omvang wordt overwogen. Een vergelijking met besturen van grotere omvang is dan relevant. Wat levert deze aansluiting op? Wanneer de school zich in een krimpgebied bevindt zijn deze vraagstukken waarschijnlijk nog urgenter.

BENCHMARKONDERZOEK NAAR KLEINE SCHOOLBESTUREN Berenschot voert al meer dan 10 jaar benchmarks uit in het funderend onderwijs. Wij leveren met de uitkomsten ervan een bijdrage aan de vraagstukken waar schoolbesturen voor staan. We ervaren dat deze een bijdrage aan discussies leveren, zoals bijvoorbeeld over centralisatie en decentralisatie van functies. Voor kleinere besturen is dit geen issue: er is immers geen ‘decentraal’ of ‘centraal’.

Dat maakt het des te meer intrigerend om inzicht te geven in hoe kleine besturen zich manifesteren. In de benchmark van Berenschot zijn echter weinig kleine schoolbesturen aanwezig. Daarom voeren wij in het voorjaar 2021 een benchmark uit, toegespitst op de thema’s binnen de overhead van kleine scholen en sluiten dit af met een ‘kleine schoolbestuur’-rapport.

Iedere deelnemer ontvangt een individuele en interactieve vergelijking van de eigen organisatie.

Uw inspanning kost u één uur. U meldt zich aan via benchmarkonderwijs@berenschot.nl. Het onderzoek start vanaf 1 februari.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

19

Tekst Sibo Arbeek

BEWUSTWORDING URGENTIE GOEDE VENTILATIE

SUVIS is er voor bestaande schoolgebouwen Adviseur Bouwfysica Gertjan Verbaan van DGMR en Healthy buildings specialist Froukje van Dijken van bba binnenmilieu over de ventilatieproblemen op scholen en de kansen van de nieuwe SUVIS regeling.

“Het zou goed zijn wanneer scholen en gemeenten samen per gebouw kijken welke mix aan maatregelen het beste zou passen om tot een integrale oplossing te komen”

De Specifieke Uitkering Ventilatie In Scholen (SUVIS) is een uitkering voor gemeenten en schoolbesturen om het binnenklimaat van bestaande schoolgebouwen te verbeteren. Het gaat vooral om de financiering van bouwen installatiekosten. Gemeenten kunnen de aanvraag indienen van 4 januari 2021 tot en met 30 juni 2021.

De gemeente vraagt deze eenmalige uitkering aan. Het aantal aanvragen dat kan worden ingediend is onbeperkt.

Een aanvrager krijgt maximaal 30% van de totale kosten en maximaal € 1 miljoen per aanvraag.

Specifieke uitkering ventilatie in scholen (SUVIS) | RVO.nl | Rijksdienst

20

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

ook lang onduidelijk. Gebouwen waren slecht en werden in de loop van de tijd luchtdichter en energiezuiniger gemaakt, maar zonder goede natuurlijke of mechanische ventilatiesystemen.

Foto: Menno Emmink

F

roukje: “Door een pandemie als Covid-19 wordt goede ventilatie actueel en worden scholen zich extra bewust van het belang van goede ventilatie. Veel scholen zijn actief gaan meten en als kers op de taart is er nu de subsidieregeling. Het is fijn dat er weer beweging in zit.

Als je als schoolbestuur voor je scholen een nieuw plan gaat ontwikkelen zou je breder moeten kijken dan alleen de ventilatie, hoewel ventilatie een randvoorwaarde is voordat je naar de rest van de maatregelen gaat kijken.” Gertjan: “Wij hebben goede ervaring met de duurzaamheidsscans in Den Haag, waarbij gemeente en scholen samen een subsidiepakket voor duurzaamheidsmaat­regelen hebben opgetuigd. Daar zagen we dat bij een deel van de scholen de ventilatie niet goed was en als onderdeel van een breder pakket aan duurzame maatregelen werd aangepakt.” Froukje: “Ventilatie is al lang een aandachtspunt; het was ook niet het onderwerp waar je als school of gemeente punten mee scoorde. Het leggen van zonnepanelen, mooi licht of een goede akoestiek waren aantrekkelijker, maar ventilatie beïnvloedt direct de gezondheid en moet in orde zijn. Als je nu kijkt naar deze pandemie hadden we ons minder zorgen hoeven maken wanneer de ventilatie beter op orde was geweest.” Gertjan: “De eisen voor ventilatie waren

ONDERZOEK EN BEDRIJFSVOERING

De afgelopen vijftien jaar is er een serieuze verbete­ring in de kwaliteit van het binnenklimaat, maar bij de gebouwen uit de periode 1990-2010 was minder aandacht voor een goede installatie.

Het zijn de gebouwen uit de beginjaren van de toepassing van mechanische ventilatie in scholen en er was te weinig aandacht voor de prestaties en het onderhoud. Deze gebouwen zijn bouwkundig nog niet afgeschreven, zitten klem tussen verbetering en slechte ventilatie. Ze zijn in het IHP nog niet aan de beurt, maar zijn wel urgent. Die groep kan gebruik maken van de SUVIS regeling.”

BELANG GOED BINNENKLIMAAT Gertjan: “Door het programma van eisen Frisse Scholen zijn schoolbesturen bewuster geworden van het belang van een goed binnenklimaat. Ze kregen

meer inzicht in de maatregelen bij de verschillende klassen A, B en C. Wat ook hielp was het onderzoek van TNO waaruit bleek dat een goed binnenklimaat bijdraagt aan de prestatie van leerlingen. Hoe hoger de CO2-concentratie, hoe lager de prestatie. De SUVIS-regeling is er om die bestaande groep ‘ver­ geten’ schoolgebouwen aan te pakken, die voorlopig nog niet voor renovatie in aanmerking zouden komen.”

Froukje: “Je moet wel verklaren dat de ventilatie niet goed is op het moment dat je de aanvraag indient. Je kunt tot 30% van de kosten van maatregelen dekken en onderdeel van de maatregelen moet in ieder geval het verbeteren van de ventilatie zijn. Extra ventilatie leidt tot een hoger energiegebruik, ook met een energie­zuinig ventilatiesysteem. Het beste zou zijn wanneer de hogere kosten van ventilatie wegvallen tegen een energie-efficiënt pakket, zodat er een kostenneutrale situatie ontstaat.” Gertjan: “Het zou goed zijn wanneer scholen en gemeenten samen per gebouw kijken welke mix aan maatregelen het beste past om tot een integrale oplossing te komen. Daarmee trek je scholen over de streep.”

ACTIEF DUURZAAMHEIDSBELEID Froukje: “Het voordeel van de regeling is dat scholen eindelijk bewuster worden. Als we tien jaar geleden adviseerden om CO2- stoplichtmeters toe te passen, dan zagen we nog wel eens dat de meters na verloop van tijd in een la verdwenen. Het negatieve signaal van de meter kon frustrerend zijn omdat structurele maatregelen uitbleven. Nu er een infectieziekte aan te pas komt is er een duidelijke vraag om monitoring van de CO2-concentratie. Het gaat nu direct om de gezondheid van de kinderen en het personeel.

Ik denk dat elke directeur nu het belang inziet van ingrijpen en zorgen voor een goede ventilatie in de klas. Monitoring is ook een verplicht onderdeel van de SUVIS-regeling. Dat betekent dat ook op de langere termijn oog moet zijn voor de prestaties van het ventilatiesysteem. Dat dient een tweeledig doel; als verantwoording naar de subsidieverstrekker en als positief signaal naar de school, de medewerkers en de ouders; deze ruimte is goed geventileerd en daarmee gezond voor de kinderen en hun leerkracht.” Gertjan: “In de basis zullen scholen voor een goede mechanische ventilatie kiezen, zodat er comfortabel ge­ ventileerd kan worden, in combinatie met te openen ramen voor de extra piek. De regeling leidt er toe dat scholen beter controleren wat opgeleverd wordt. Dan gaat het niet alleen om de sensor in de klas, maar om een actief en breed duurzaamheidsbeleid. We hopen dat we straks kunnen constateren dat het structureel beter gaat met het binnenklimaat en met name de ventilatie op scholen.”

Ashram College Nieuwkoop

Voor meer informatie kijkt u op www.dgmr.nl of op www.binnenmilieu.nl naar Corona ventilatiescan | Binnenmilieu.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

21

Tekst Leonoor Clemens, Marieke Slits en Timon Bulten

ICSADVISEURS LANCEERT GEACTUALISEERDE BENCHMARK

Exploitatielasten beter in beeld Vijf jaar geleden lanceerde ICSadviseurs de benchmark exploitatielasten voor het primair onderwijs.

Deze benchmark gaf inzicht in de kosten voor het onderhouden van een schoolgebouw. De impact van de overheveling van het buitenonderhoud werd daarmee onderbouwd. De afgelopen maanden is de benchmark geactualiseerd. Naast schoolgebouwen voor het primair onderwijs zijn ook de exploitatielasten van de schoolgebouwen voor het speciaal- en voortgezet onderwijs opgenomen.

D

e nieuwe benchmark bevat actuele gegevens van ruim 500 schoolgebouwen en bestaat uit twee onderdelen. Een analyse van onderhoudslasten voor de komende 10 jaar, op basis van de meerjaren onderhoudsplannen en een analyse van de jaarlijkse energieverbruik en -lasten (gas, water en elektra) door middel van recente jaar­ afrekeningen. In de regel is de levenscyclus van een gebouw circa 40 jaar. Dit betekent dat een schoolbestuur, voor zolang het schoolgebouw gebruikt wordt, een schoolgebouw minstens 40 jaar dient te exploiteren. De kosten voor het onderhoud en energie gedurende deze periode kunnen aardig in de papieren lopen. De exploitatielasten vormen dan ook vaak een groot onderdeel van de totale huisvestingslasten. Inzicht in de exploitatielasten is van belang om de juiste (financiële) keuzes te maken én het schoolgebouw op een rendabele manier in stand te houden. De benchmark helpt om snel in te zien hoe de exploitatielasten zich verhouden tot het landelijk gemiddelde. Naast het

GEMIDDELDE EXPLOITATIELASTEN PER BOUWJAAR € 50,-

€ 50,-

€ 48,-

€ 46,-

€ 43,-

Gemiddelde € 43,-

€ 40,-

€ 37,-

€ 36,-

€ 30,-

financiële aspect is te zien dat de exploitatie ook een nauwe relatie heeft met actuele thema’s zoals het binnenklimaat en duurzaamheid. Het verbeteren van het binnenklimaat en het verduurzamen van het schoolgebouw vragen om een investering, maar hebben eveneens effect op de exploitatielasten.

ACTUELE BENCHMARK Wat leert de actuele benchmark ons? De gemiddelde lasten voor het primair onderwijs komen uit op € 33,- per m² bvo aan onderhoudslasten en € 13,- per m² bvo aan energielasten. Gebouwen in het voortgezet onderwijs kosten gemiddeld € 23,- per m² bvo aan onderhoud en € 11,- per m² bvo aan energie.

Het onderhoud aan schoolgebouwen in het speciaal onderwijs kost gemiddeld € 35,- per m² bvo. De energielasten komen voor het speciaal onderwijs gemiddeld uit op € 15,- per m² bvo. Over het algemeen kan dus gesteld worden dat schoolgebouwen van het voortgezet onderwijs gemiddeld lagere exploitatie­ lasten hebben dan schoolgebouwen voor het primair en speciaal onderwijs. Hierin valt op dat schaal­ grootte van invloed is op de exploitatielasten. Dit is ook een mogelijke verklaring voor de verschillen in schooltypen. Schoolgebouwen kleiner dan 1.000 m² bvo zijn circa twee keer zo duur in onderhoud als ‘grote’ schoolgebouwen (> 4.000 m² bvo). Op het gebied van de energielasten is het effect kleiner, maar ook hier heeft schaalgrootte een positief effect op de energie­lasten.

€ 20,€ 10,-

Elektra Water Gas Onderhoud

22

februari 2021

ng jo

-2 16

en

01 20

SCHOOLDOMEIN

er

5 01

0 20

19

86

-2

00

5 98 -1

19

66

-1 46 19

19

45

en

ou

96

5

de r

€ 0,-

VERDUURZAMEN LOONT Sinds een aantal jaren staat het verduurzamen van schoolgebouwen hoog op de agenda. Deze ontwikkeling zien we in de benchmark terug. Een interessante ontwikkeling is de trend die we zien in de overstap van gas naar andere warmte­bronnen. Bij gebouwen die na 2001 gerealiseerd zijn is het aandeel gasver-

ONDERZOEK EN BEDRIJFSVOERING

GEMIDDELD VERBRUIK M3 GAS PER M2 PER JAAR

GEMIDDELD VERBRUIK KWH ELEKTRA PER M2 PER JAAR

20

50

16

bruik aanzienlijk lager. Daar staat tegenover dat het elektraverbruik (bijvoorbeeld de toepassing van een warmtepomp of WKO instal­latie) toeneemt. Dit heeft ook gevolgen voor de totale energielasten. Gemiddeld zijn deze ‘duurzamere’ gebouwen goedkoper uit qua energielasten dan de gebouwen die zijn aangesloten op gas.

ONDERHOUD AAN MONUMENTEN GEMIDDELD 30% DUURDER De benchmark bevat 60 scholen die gehuisvest zijn in een monument. Veelal karakteristieke gebouwen met een zekere aantrekkingskracht voor het onderwijs.

Het onderhouden van monumenten is echter een kostbare zaak. Het planmatig onderhoud aan monu­ menten is gemiddeld € 10,- tot € 20,- per m² bvo per jaar duurder dan het onderhoud aan reguliere gebouwen. Dit komt met name door het specifieke materiaalgebruik, welstandseisen en het inschakelen van specialistische bedrijven voor het uitvoeren van dergelijk onderhoud. Op het gebied van energie zijn de lasten en het verbruik gemiddeld. Dit valt te verklaren met het feit dat er in de voor-oorlogse periode veel aandacht was voor bouwfysica. Hoge ruimten, kleine gevelopeningen en dikke muren zorgden voor een gemiddeld energieverbruik.

JAREN ’70 EN ‘80 GEBOUWEN HOOGSTE EXPLOITATIELASTEN De grote hoeveelheid primair onderwijs school­ gebouwen in de benchmark maakt het mogelijk een categorisering op basis van bouwjaren aan te brengen. Gebouwen uit de periode 1966 tot 2000 hebben de hoogste exploitatielasten, en dan met name de schoolgebouwen uit de jaren ‘70 en ‘80.

r jo ng e

5 20

16

en

01

-2

01

0 00

-1

-2 20

5

5 86 19

en 19

45

en

96

ou de

r jo ng e

5 01 16 20

20

01

-2

00 -2 86 19

66

-1

98

5 19

19

46

-1

96

ou de en 45 19

98

0

-1

0

66

4

19

10

Gemiddeld 10 m3 gas per m2

r

8

0

20

5

12

r

30

46

Gemiddeld 30 kWh elektra per m2

19

40

Deze hoge kosten zitten met name in het onderhoud en worden verklaard doordat bij deze schoolgebouwen (ruim 40 jaar oud) forse ingrepen nodig zijn om het gebouw (duurzaam) in stand te houden. In de jaren ‘70 en ’80 was er, in vergelijking met vooroorlogse bouw, minder aandacht voor hoogwaardig materiaal­ gebruik en bouwfysica. De gebouwen uit deze perio-

“De energietransitie is in volle gang, bij gebouwen die na 2001 gerealiseerd zijn is het aandeel gasverbruik aanzienlijk lager” de kenmerken zich door de platte daken, natuurlijke ventilatie en weinig isolatie. Dit vertaalt zich in gebouwen waar, na 40 jaar, ingrepen aan de daken en gevels noodzakelijk zijn. Daar staat tegenover dat de energielasten van gebouwen uit deze periode heel gemiddeld zijn. Slechte isolatie zorgt voor hogere energielasten, terwijl het ontbreken van mechanische ventilatie het energieverbruik juist ten goede komt.

Op de website van ICSadviseurs is een uitgebreide rapportage van het benchmark onderzoek te downloaden: www.icsadviseurs.nl.

Mocht u benieuwd zijn naar hoe de exploitatie van uw school­ gebouw(en) zich verhoudt tot onze benchmark, dan maken wij op basis van door u toegestuurde gegevens graag een vergelijking op maat.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

23

R4A ARCHITECTEN & INGENIEURS Jeugdopleiding, clubhuis en topsport­ accommodatie voor Sparta Rotterdam Toen we in 1999 het sportcomplex voor de amateurtak van Sparta Rotterdam mochten realiseren, hadden we niet verwacht dat de club twintig jaar later opnieuw bij ons zou aankloppen voor hetzelfde gebouw. De uitvraag aan R4a was om het pand enerzijds te renoveren en te moderniseren en anderzijds om het uit te breiden met onderwijs- en sport faciliteiten voor de Jeugdopleiding. Een mooie kans voor ons om het bestaande bouwwerk ‘met de kennis van nu’ opnieuw onder de loep te nemen en naar een hoger niveau te tillen. Sparta was onder­ tussen niet alleen bezig met deze renovatie en uitbreiding, maar startte ook een tweede project voor een nabijgelegen topsportaccommo­datie.

Ook verbouwingsplannen voor het stadion (Het Kasteel) kregen vorm. Bij een duurzame ontwikkeling is het van belang om kritisch mee te denken over de geambieerde ruimtevraag en functionaliteit: zijn alle gevraagde, losse ‘puzzelstukjes’ echt benodigd voor een succesvol gebouw en waar zitten kansen voor dubbelgebruik, hergebruik en efficiëntie? Wij zien circulariteit daarbij onder andere als een middel om meerwaarde te creëren.

‘ALLE SPARTANEN ONDER ÉÉN DAK’ Vanuit een streven naar het verminderen van grondstoffengebruik is midden in het ontwerpproces het roer omgegooid: om dubbele functies en investeringskosten te beperken konden de verschillende uitbreidingsplannen van Sparta langs de A20 beter worden samengevoegd tot één gezamenlijk sportcomplex met maximale flexibiliteit, multifunctionaliteit en aanpasbaarheid. In het ontwerp wordt zoveel mogelijk van het bestaande pand hergebruikt en slim heringedeeld voor de amateurvereniging. Aan de bestaande bouw wordt een hoogwaardige uitbreiding toegevoegd voor de jeugdopleiding en topsport.

Binnen het complex worden de overgangen tussen

24

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

de afdelingen verduidelijkt door een heldere routing en materialisatie, door passages en een atrium tussen de jeugdopleiding en topsport. Het inmiddels vergunde plan streeft naar verbinding en verbondenheid tussen de verschillende afdelingen, oud en nieuw en binnen en buiten. In dit project is voor ons duurzaamheid en circulair denken onlosmakelijk verbonden met het integrale ontwerpproces en de creatieve samen­werking met een opdrachtgever die lef toonde om ‘all-in’ te gaan bij een verouderd sportcomplex. Sparta Rotterdam omarmde de circulaire visie: De club zet de duurzame herontwikkeling van Sport­complex Nieuw Terbregge in om een ware krachtenbundeling tussen de verschillende divisies en een versterkte samenwerking binnen de club te bevorderen.

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING

STUDIO NAUTA

In een nieuw integraal kindcentrum in Leeuwarden komen basisschool Prins Constantijn en kinderdagverblijf Sinne samen onder één dak.

Het gebouw, in opdracht van PCBO Leeuwarden, is ontworpen door Studio Nauta en De Zwarte Hond en wordt gebruikt door meer dan 200 kinderen. Bijzonder is dat een monumentaal schoolgebouw uit de jaren twintig van de vorige eeuw is geïntegreerd in het ontwerp. De historische organisatorische principes en typerende Amsterdamse Schooldetails worden in een hedendaagse vorm voortgezet in het nieuwe deel. Zo ontstaat een coherent geheel waarin toch de verschillende bouwfasen leesbaar zijn.

Het geheugen van de wijk wordt zo behouden, maar tegelijkertijd ook voorzien van een nieuwe laag. Het nieuwe gebouw is georganiseerd rondom een aantal leerclusters met ruimten voor samenwerken, spel, concentratie en rust. Het interieur heeft een natuur-

Fotografie Jordi Huisman

IKC Prins Constantijn integreert oud en nieuw

lijke uitstraling door het gebruik van hout en metselwerk. De oude, gemetselde zuidgevel komt midden in het nieuwe gebouw te staan en vormt het hart van de nieuwe school. Hier komen alle leeftijden onder een groot daklicht en rond een centrale keuken samen.

Omdat deze keuken direct aan de hoofdentree is gelegen ontstaat een ontwapenende en huiselijke sfeer. In 2020 werd het gebouw opgeleverd.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

25

Tekst Sibo Arbeek

NATUURLIJK EN UITNODIGEND

Circulair gebouw voor jenaplanschool Zonnewereld Zonnewereld in de wijk Vleuten-De Meern krijgt een prachtig nieuw gebouw. Wat opvalt is dat de duurzame en circulaire visie naadloos aansluit bij de onderwijsvisie van deze jenaplanschool.

B

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw PC Jenaplanschool Zonnewereld,

asisscholen Zonnewereld en obs Vleuterweide krijgen beide een nieuw schoolgebouw aan de Passiebloemweg in de wijk VleutenDe Meern. Zonnewereld is nu nog gevestigd in MFA Weide Wereld aan de Teunisbloemlaan in Utrecht. Omdat die accommodatie niet langer voldoet, besloot de gemeenteraad vorig jaar tot renovatie van het bestaande gebouw. Na de werkzaamheden trekt basisschool de Twaalfruiter in het gebouw Weide Wereld, en verhuist Zonnewereld in 2022 naar haar nieuwe pand. De school heeft straks ruimte voor 16 groepen voor primair onderwijs en 3 groepen voor 10 - 14 onderwijs; in totaal voor ongeveer 500 kinderen in de leeftijd van 4 - 14 jaar. De school is opgebouwd uit drie stamgroep clusters , die bestaan uit kinderen die maximaal drie jaar in leeftijd van elkaar verschillen. Coen de Hoop is schoolleider van PC Jenaplanschool Zonnewereld: “Ik ben als schoolleider een zij­ instromer zonder specifieke onderwijsachtergrond.

inclusief deel 10-14 jaar Opdrachtgever Gemeente Utrecht Projectmanagement draaijer+partners Architect BDG Architecten Aannemer Nog te selecteren BVO 2.810 m² Oplevering najaar 2022 Bvo 2.810 m²

26

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

Na 25 jaar ervaring binnen een commerciële omgeving merkte ik dat ik het gevoel van be­ tekenisvol bezig zijn miste. De focus lag op elke dag meer geld verdienen en dat motiveerde niet meer voldoende. In de eerste gesprekken met het schoolbestuur is wel gekeken of mijn profiel aansloot bij de waarden van Jenaplan. Dan heb je het over samen delen en verbinding zoeken met de samenleving. Dat sloot goed aan bij mijn eigen waarden. Jenaplan kijkt naar het hele kind en gaat uit van verschillen.”

DUURZAAMHEID EN CIRCULARITEIT Simon de Ruig van draaijer+partners is projectleider voor Zonnewereld: “Ik ben vanaf januari 2020 in het project betrokken met als opdracht de initiatiefen definitiefase te begeleiden. We hebben het programma van eisen vooral op duurzaamheids­aspecten herijkt, maar inhoudelijk waren de functionele uitgangspunten nog actueel. We hebben lang met

VISIE EN ONTWERP

“Voor mij gaat duurzaamheid verder dan alleen het gebouw; het komt ook terug in de gezondheid en het plezier van de gebruikers”

de gemeente gesproken over het aantal groepen waarvoor gebouwd moest worden. Dat zijn er uiteindelijk 16 geworden, met daarnaast drie lokalen voor 10-14 onderwijs. PCOU Willibrord, de stichting waaronder Zonnewereld valt, wilde graag dergelijk onderwijs aanbieden. Daar wilde de gemeente graag aan meewerken, maar over deze onderwijsvorm waren de uitgangspunten vanuit de verordening en bekostiging niet helder. Uiteindelijk zijn we er rond de zomer goed uitgekomen. We hebben met name op het thema duurzaamheid en circulariteit de opgave concreter gemaakt. Inmiddels is BDG Architecten geselecteerd. Met hen maken we het voorlopig ontwerp, waarna we de aannemer integraal zullen selecteren, inclusief de engineering en het onder­houd. In de Architectenselectie hebben we de inschrijvers geprikkeld om flexibele meters te ontwerpen, die later of anders ingezet kunnen worden en daarnaast demontabel zijn. Verder hebben we de architect gevraagd om de materialen van de tijdelijke huisvesting opnieuw te gebruiken in het nieuwe gebouw. In de visie van BDG kan een deel van de staalconstructie in de nieuwbouw worden hergebruikt en worden de kanaalplaatvloeren voor de dakconstructie gebruikt. Daarmee hoeven we geen nieuwe materialen aan te schaffen en oude te slopen en af te voeren. We willen verder het gebouw zo circulair mogelijk maken met een milieuprestatie (MPG) van 0,8. De kunst is de goede balans te vinden tussen architecto­nische kwaliteit en tailor made installatietechniek. Het moet niet alleen qua prestatie en cijfers goed zijn, maar ook echt een milieuvoordeel opleveren.”

GEBOUW VOOR DE GEBRUIKER Coen knikt: “Voor mij gaat duurzaamheid verder dan alleen het gebouw; het komt ook terug in de gezondheid en het plezier van de gebruikers; dat zijn

de kinderen, het team maar ook de ouders en de omliggende bewoners. In ons programma van eisen staat daarom ook dat we een bepaalde ambitie hebben op het gebied van WELL. Dat is een methodiek die is overgewaaid uit Amerika, waar ik in mijn vorige baan veel te maken heb gehad. Ik ben daar voorstander van; een gebouw is er voor de gebruiker en een gebouw doet heel veel met de gebruiker. WELL denken past ook bij Jenaplan, waar in de onderwijsvisie de mens in relatie tot de wereld centraal staat. Zo willen wij binnen en buiten lesgeven en daardoor met elkaar verbinden; de buitenwereld hoort bij ons onderwijs.

Het mooie van onze locatie is dat die vlak bij een geluidswal van aarde en gras ligt, die ook onderdeel vormt van de buiteninrichting. Het hele ontwerp straalt zicht op en gebruik van groen uit, inclusief een sedumdak en natuurlijk zonnepanelen.”

STEDENBOUWKUNDIG PLAN Simon knikt: “Het wordt een omvangrijk programma in een toch wel compact gebouw in drie lagen, waarbij op elke laag een stamgroepcluster komt. Op de tweede en derde verdieping komt de groep voor de 10 - 14-jarigen.

In de voorliggende visie van BDG bestaat de opbouw uit zogenaamde clickbricks, die je als legostenen kunt assembleren. De Passiebloemweg, de nieuwe locatie van Zonne­wende, is onderdeel van een groenzone. De beide nieuwe scholen komen bij elkaar rond een plein te liggen, dat deels voor parkeren en -buiten de haal- en brengtijden- ook voor spelen is bestemd. Daarnaast gebruiken we de 1,5% kunstregeling van beide scholen om een kunstwerk te laten maken dat integraal onder­ deel vormt van het middengebied. Het resultaat wordt straks een prachtige circulaire school, waarbij de omgeving op een natuurlijke manier bijdraagt aan de kwaliteit van het onderwijs.”

Voor meer informatie kijkt u op www.draaijerpartners.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

27

VOLDOENDE DAGLICHT EN FRISSE LUCHT

Graafschap college Identiteit van opleidingen herkenbaar in look & feel van het gebouw. Leerlingen worden opgeleid voor fysieke beroepen en zijn bezig met een gezonde levensstijl. Juist daarom was de ambitie een inspirerend gebouw te creĂŤren dat gezondheid en beweging stimuleert.

Het schoolgebouw is opgebouwd rond een centraal atrium. Grote vlakverdeling in het dak van het atrium laten daglicht tot diep in de school doordringen. Transparantie en daglicht leveren een prettige, gezonde leeromgeving en oriĂŤntatie.

In de gangen beweeg je altijd naar het licht toe.

www.jet-bik.nl

Architect: cepezed. Fotocredits: Lucas van der Wee

Product: VELUX modulaire lichtstraten, Lessenaarsdak 5-30°

VELUX Commercial biedt kennis en daglichtoplossingen voor een gezond en comfortabel binnenklimaat. Meer informatie: www.veluxcommercial.nl

Tekst HEVO Fotografie Katja Effting

CIRCULAIRE NIEUWBOUW CHRISTELIJK LYCEUM VEENENDAAL

Hergebruik voegt waarde toe Een gebouw is meer dan een opeenstapeling van materialen. Het vertegenwoordigt ook emotie en historie. Vanuit die gedachte is bij de nieuwbouw van het Christelijk Lyceum Veenendaal de bestaande constructie hergebruikt. Dit heeft geleid tot een modern, fris, efficiënt en bijna energie­ neutraal schoolgebouw. Veel van wat niet kon worden hergebruikt vond elders een nieuwe bestemming. Een geslaagd voorbeeld van circulair bouwen van een school.

AANLEIDING Het hoofdgebouw van de campus is gebouwd in 1968.

De onderhoudskosten waren hoog en de indeling was inefficiënt, met lange gangen en klassen aan één kant. De gangen waren flessenhalzen. Als je daar een tafeltje neerzette waaraan leerlingen aan opdrachten konden werken, ontstonden er meteen opstoppingen.

Als geheel was het gebouw feitelijk versleten.

VAN VOLLEDIGE NAAR CIRCULAIRE NIEUWBOUW In 2015 had de gemeente in het Integraal Huisvestingsplan opgenomen dat het oorspronkelijke gebouw van het lyceum zou worden vervangen door nieuwbouw op dezelfde plek. Dat was voor rector-bestuurder Willem de Vos aanleiding om een studie te laten doen naar de mogelijkheden om met gebruikmaking van de bestaande constructie een nieuw gebouw te ontwikkelen. Op basis daarvan is het project vervolgens aanbesteed en ontworpen door NOAHH Architects.

VAN DRIE DELEN NAAR ÉÉN GEHEEL Bij de circulaire nieuwbouw is bijna de helft van de oude constructie hergebruikt; de andere helft is nieuw. Van twee vleugels zijn delen gesloopt om ze even lang te maken. Van de hoogste vleugel is een verdieping afgehaald, de laagste heeft er één bijgekregen. Alles heeft nu drie bouwlagen, waardoor het gebouw één geheel is geworden. In het middendeel is een groot atrium gekomen en er zijn leerpleinen gemaakt, met zitjes en langere tafels waar leerlingen aan opdrachten kunnen werken. Zo heeft het lyceum hetzelfde aantal vierkante meters als vroeger, maar wordt de ruimte veel efficiënter gebruikt.

30

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

BEWUSTE KEUZE VOOR HERGEBRUIK Een kunstwerk van een plaatselijke kunstenaar is teruggeplaatst in de bezoekersentree van het gebouw.

Het ritme van de gevel is versterkt door een deel van de ramen te vervangen door panelen. Met dit soort ingrepen is de waarde van het oorspronkelijke gebouw teruggebracht en misschien wel versterkt.

HISTORIE BLOOTLEGGEN In het gebouw zijn allerlei details bewaard gebleven of toegevoegd die de historie blootleggen. Zo is één oorspronkelijke betonnen draagkolom bewust niet gestuukt. Verder is voor veel zaken die niet in het gebouw konden worden hergebruikt een nieuwe bestemming gevonden. De gesloopte betonnen delen zijn vergruisd, het gruis dient nu als ondergrond van het parkeerterrein. De vouwwanden uit de oude aula zijn gebruikt in een dorpshuis. Op de voorgevel zaten graffitiplaten met afbeeldingen. Daar heeft een sociale werkplaats kistjes van gemaakt die medewerkers van de school cadeau krijgen op hun verjaardag.

SAMENWERKING BEVORDEREN Voor de start van de bouw is met alle geledingen van de school gepraat over welk onderwijs zij in de toekomst willen geven. Deze visie is omgezet in een Programma van Eisen waarmee is bepaald welke ruimten er nodig zijn. Het belangrijkste doel was om vakken die iets met elkaar te maken hebben, ook zoveel mogelijk bij elkaar te situeren. Dat gebeurt in leergebieden zoals science en moderne vreemde talen.

VISIE EN ONTWERP

“We kunnen ons niet veroorloven met zo’n project financieel onderuit te gaan” Willem de Vos, rector-bestuurder Christelijk Lyceum Veenendaal

LOGISTIEK Er is gesloopt en gebouwd op het terrein terwijl het onderwijs doorging. Qua veiligheid heeft dat geen problemen opgeleverd. Zo’n veertig klassen zijn tijdelijk elders ondergebracht, deels in noodlokalen op het terrein zelf, deels elders.

Het hoofdgebouw van het Christelijk Lyceum Veenendaal is vanaf 2019 getransformeerd in een nieuw gebouw van drie bouwlagen dat één geheel vormt. Samen met isolatiemaatregelen, moderne installaties en zonnepanelen op het dak zorgt dit voor een (bijna) energieneutraal gebouw. Het nieuwe gebouw is door de grote verbetering van het binnenklimaat bovendien een Frisse School.

HEVO organiseerde de ontwikkeling op basis van Risicodragend Projectmanagement (RPM).

WAAROM HEVO? Willem de Vos geeft aan: “Ik heb weinig ervaring met het bouwen van een school en we kunnen ons niet veroorloven om met zo’n project financieel onderuit te gaan. Het is heel prettig om het dan over te kunnen dragen aan een deskundige partij als HEVO. Door ook het risico over te dragen zijn we daadwerkelijk volledig ontzorgd en hoefde ik me niet de hele dag met de bouw bezig te houden. Een goed advies van Winifred van den Bosch over flora en fauna schiep veel vertrouwen, vooral toen bleek dat in het gebouw veel dwergvleermuizen zaten. Daar hebben we nu op tijd voldoende voorzieningen voor kunnen treffen.”

TEVREDEN Willem de Vos: “Ik ben zeer tevreden over het project.

Het nieuwe gebouw voldoet aan onze onderwijs­ doelen. Een geslaagd project dus. Ik kan de formule van het Risicodragend Projectmanagement dan ook aan iedereen aanbevelen.”

Voor meer informatie: www.hevo.nl | info@hevo.nl | www.rpmbyhevo.nl | 073 - 6 409 409.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

31

Tekst: Jaco de Wildt, bbn adviseurs Beelden: LKSVDD Architecten

Frisse en duurzame schoolgebouwen Onze kinderen zitten zo’n 6 à 7 uur per dag op school: voor een belangrijk deel van de dag is de school hun leefomgeving. Het belang van een goede en een prettige leefomgeving wordt inmiddels in onderwijsland ingezien. Uit onderzoek is gebleken dat de schoolhuisvesting veel invloed heeft op de leerprestaties van leerlingen en het ziekteverzuim van leerkrachten.

Wij zetten ons als huisvestingsadviseur daarom graag in om een gezonde en duurzame leefomgeving te creëren voor leerlingen en leerkrachten!

DUURZAAMHEID, FRISSE SCHOLEN EN BENG Vanaf 1 januari 2021 moeten alle nieuw te bouwen gebouwen voldoen aan de eisen voor Bijna Energie Neutrale Gebouwen (BENG). Dit zijn de eisen die gesteld worden aan de energiebehoefte van een gebouw, het energieverbruik van het gebouw en het aandeel dat hernieuwbare energie heeft bij de energieopwekking voor dat gebouw. Deze zogenoemde BENG-indicatoren zetten aan tot een integrale ontwerpbenadering van een gebouw.

Duurzaamheid staat onder andere voor milieubewustzijn, CO2-reductie, leefbaarheid, welzijn, energiezuinigheid en circulariteit. Met de BENG regelgeving wordt aangezet om duurzaam om te gaan met huisvesting. Niet alleen ten aanzien van de realisatie van het gebouw maar ook ten aanzien van de instandhouding van dat gebouw tijdens het gebruik. Hieronder vatten we samen welke para­

32

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

meters van invloed zijn op de indicatoren die bij BENG gehanteerd worden.

Deze parameters zorgen ervoor dat het ontwerp van een gebouw integraal benaderd moet worden. Het gebouw en haar installaties zijn niet meer separate gebouwdelen maar juist gebouwdelen die integraal met elkaar zijn vervlochten. Hierdoor worden onze schoolgebouwen bouwkundig en installatietechnisch beter dan tot nu toe het geval is en zal ook het binnenklimaat kwalitatief beter worden.

Met een integraal ontwerp worden onze scholen echt Fris: gecontroleerde hoeveelheid CO2 (maximaal 950 ppm), goede luchtverversing (minimaal 30,6 m3/uur per persoon), niet te warme of te koude lokalen en een verantwoord energieverbruik. Frisse Scholen klasse B wordt met de BENG systematiek voor de punten energie, lucht en temperatuur gemakkelijk gehaald.

VISIE EN ONTWERP

Duurzaamheidsvisie bbn bbn adviseurs vindt duurzaamheid minstens zo belangrijk als u. Wij hebben een duurzaamheidsvisie die is voortgekomen uit onze intrinsieke motivatie om een steentje bij te dragen aan een duurzame en gezonde wereld. Daarbij proberen wij het omvangrijke begrip duurzaamheid een concrete invulling te geven. bbn heeft daartoe een aparte taakgroep opgezet die deze doelen initieert en de realisatie ervan waarborgt.

DUURZAME ONTWERPOPLOSSINGEN - VOORBEELD De kern van duurzame ontwerpoplossingen is gelegen in de Trias Energetica: 1. beperk de energiebehoefte 2. gebruik duurzame energie 3. gebruik eventueel noodzakelijke fossiele brandstoffen zo schoon en efficiënt mogelijk.

Kindcentrum De Plantage in Meteren

warmteterugwinning en is vraaggestuurd op basis van CO2. Verwarming van douchewater gebeurt elektrisch. Er zijn spaardouches in de kleedkamers en aanwezigheidsdetectie met LED verlichting is overal aanwezig. Met 545 m2 PV panelen op de daken, zo ingericht dat er maximaal van het dak­ oppervlak gebruik wordt gemaakt, wordt de eigen elektriciteit opgewekt.

3. Fossiele brandstoffen zijn met de maatregelen van stap 1 en 2 niet meer nodig. Op dit moment onderzoeken we of de stap naar Nul op de Meter (NoM), een wens van Stichting Fluvium, haalbaar is.

Aan de hand van Kindcentrum De Plantage in Meteren (gemeente West Betuwe), laten we zien hoe dat kan worden vormgegeven. Het heeft hier zelfs geresulteerd in een Energie Neutraal gebouw (ENG).

Kindcentrum De Plantage omvat een basisschool met gymzaal en kinderdagopvang, in totaal 2.250 m2 bvo groot. Kinderen van twee tot en met twaalf jaar kunnen hier in een veilige omgeving met elkaar opgroeien, spelen, leren en ontwikkelen.

1. Er is gekozen voor hoge isolatiewaarden van gevels, daken en vloeren (Rc=6 m2K/W) en triple glas in de kozijnen. Er is elektrische zonwering toegepast om ongewenste zoninstraling te voorkomen. Daarbij is voorzien in een grote luchtdichtheid van het gebouw (qv10<=0,4 l/sm3). Er zijn geen radiatoren aangebracht, het gebouw blijft door de lucht­ behandeling op temperatuur.

2. Het gebouw is gasloos en de gebouwwarmte wordt opgewekt met elektrische lucht/water-warmtepompen. De luchtbehandeling is voorzien van

PRIJSKAARTJE DUURZAAMHEID Met de nieuwe per 1 januari 2021 geldende eisen worden schoolgebouwen duurder dan nu het geval is.

Hoeveel dat precies is, hangt af van het type gebouw, de grootte van het gebouw en de samenstelling van het gekozen maatregelenpakket. Daarnaast spelen locatie en situatie een grote rol. In het westen van het land liggen de bouwprijzen hoger dan in het oosten en het bouwen in een binnenstad is duurder dan het bouwen in een weiland. De meerkosten van BENG zullen tussen de € 75,- en € 150,-/m2 liggen.

Wanneer het zoeken naar oplossingen in de ontwerpfase integraal wordt opgepakt, is het mogelijk om met een beperkt extra budget van ca € 50,- á € 125,-/m2 van BENG naar ENG (energieneutraal gebouw) te gaan.

Naar onze inzichten iets waarnaar altijd gestreefd zou moeten worden. De stap naar NoM is afhankelijk van het energieverbruik door de gebruiker, maar het streven ernaar is natuurlijk nog mooier dan ‘slechts’ energieneutraal.

Kijk voor meer informatie op www.bbn.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

33

Tekst Sibo Arbeek

TRANSFORMEREN MET EEN CIRCULAIRE AANPAK

Omdat meubilair met een verhaal ook mooi kan zijn Steeds meer opdrachtgevers binnen het onderwijs ontwikkelen een duurzame en circulaire visie op de eigen huisvesting en de inrichting ervan. Het is daarbij niet altijd makkelijk om de juiste keuzen te maken. Gispen laat in verschillende voorbeelden zien dat een duurzame keuze ook heel aantrekkelijk kan zijn.

R

obbert de Jonge is projectmanager circulaire economie bij Gispen: “Circulair denken en werken is vanzelfsprekend binnen Gispen.

We zien ook dat de markt snel die kant op ontwikkelt. Als eerste de rijksoverheid, daarna de kantoren en binnen de publieke sector na de ziekenhuizen ook het onderwijs. Je ziet overal dat circulariteit een serieus thema is geworden. Maar scholen weten niet altijd goed hoe ze invulling moeten geven aan die wens om duurzaamheid in alle onderdelen van de bedrijfsvoering een plek te geven. Wij zijn juist goed in het begeleiden en concretiseren van duurzaamheidswensen of ambities. We zien steeds vaker dat organisaties duurzaam meubilair kiezen, dat demontabel is en geproduceerd is met verantwoorde grondstoffen.

Daarmee kunnen we deze producten op termijn zo duurzaam mogelijk revitaliseren of recyclen.

Dat leidt tot waardebehoud van de producten en maakt dat we zorgvuldig omgaan met de grondstoffen. Als we producten revitaliseren doen we dat met mensen met afstand tot de arbeidsmarkt, bijvoorbeeld bij ons zusterbedrijf Presikhaaf Schoolmeubelen, een PSO30+ gecertificeerde organisatie. Want bij duurzaam ondernemen hoort wat ons betreft ook sociaal verantwoord ondernemen. Dat maakt dat we op die manier ook een bijdrage leveren aan een duurzame en inclusieve samenleving.”

34

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

Fotografie: Alexander van Berge Photograpy

Fotografie: Alexander van Berge Photograpy

EEN TWEEDE LEVEN “In veel scholen zien we producten waarbij de technische staat nog goed is, maar die niet meer bij de uitstraling van de nieuwe leeromgeving passen.

Een leerlingstoel bijvoorbeeld heeft vaak een stalen frame en een houten rug en zitting. Na tien jaar is hij

Gispen | Fotografie: Chris van Koeverden

ALS NIEUW MAAR DAN BETER “Er is veel oud meubilair over en dat staat bij klanten in de opslag. Door ons netwerk hebben wij voor veel relaties inzichtelijk welke voorraad waar staat. In overleg kunnen we die voorraad opkopen, revitaliseren en weer bij een andere relatie als nieuw inzetten.

Zo hebben we bij de Universiteit Twente voor één van de gebouwen een quality scan gedaan. Dat is een service waarbij we kijken wat er staat en wat de status van die producten is; de klant heeft dat overzicht namelijk vaak niet. We doen een technische check, reinigen waar nodig het meubilair en bepalen of we het kunnen revitaliseren of aan een goed doel doneren. Als dat niet mogelijk is, is de laatste optie recyclen waarbij wij grondstoffen en onderdelen opslaan voor overige projecten. Samen met de klant en

“Als je dat leerlingen en studenten vertelt, ben je onderwijskundig goed bezig en werk je ook samen aan een duurzame wereld”

Gispen | Fotografie: Chris van Koeverden

technisch nog goed, maar past eigenlijk niet meer bij de wens om vanuit het onderwijs naar een andere inrichting te groeien. Soms doen scholen dat meubi­ lair dan weg of slaan het op. Gispen kan bestaand meubilair revitaliseren en zo een tweede leven geven.

Wij halen zo’n stoel uit elkaar, lakken het staalwerk en geven het houtwerk een nieuwe kleur. Dan ziet hij er weer perfect uit en kan zeker weer tien jaar mee. Op die manier helpen we onze relaties om hun duurzame ambitie waar te maken en ze krijgen er ook nog een prachtige inrichting voor terug. Zo hebben we voor Rijn IJssel in Wageningen op de vakschool Horeca en Bakkerij de stoelen en krukjes gerevitaliseerd, de oude tafelpoten her­gebruikt en voorzien van een nieuw werkblad. Bij de Fontys Hogeschool in Eindhoven hebben we de treincoupé banken opnieuw gestoffeerd en tafels opgeknapt en hergebruikt in het bedrijfsrestaurant. In beide gevallen is het resultaat geweldig. Als we dat vervolgens doen met verantwoorde grondstoffen dan bouwt de school niet alleen aan een mooie, maar ook aan een duurzame inrichting.”

Gispen | Fotografie: Chris van Koeverden

VISIE EN ONTWERP

een interieurarchitect kunnen we vervolgens kijken wat de mogelijkheden van de bestaande producten zijn in relatie tot de wensen om de eigen leer- en werk­omgeving duurzaam te vernieuwen. Daardoor kunnen scholen ook meer doen met de middelen die ze voor de exploitatie hebben.”

LOOK EN FEEL Een mooi voorbeeld is het ROC Alfa College in Hoogeveen waarbij de school met overtuiging een bewuste keuze maakt om geen nieuwe grondstoffen te delven, maar zoveel mogelijk met bestaande mate­ rialen te werken. De transformatie van hun gebouw in Hoogeveen wordt helemaal vanuit circulaire principes begeleid en uitgevoerd. Daar hebben we tafels en stoelen uit elkaar gehaald en de tafels voorzien van een nieuw blad. Het staalwerk van de lessetjes is opnieuw gelakt en het houtwerk is voorzien van een moderne kleur. Dat heeft een totaal nieuwe look en feel van het meubilair opgeleverd en geeft de leeromgeving een nieuw en fris gezicht. Dat meubilair ziet er weer prachtig uit, terwijl je toch ziet dat het een bestaande stoel of tafel is. Het is een product geworden met een circulair verhaal. Als je dat leerlingen en studenten vertelt, ben je onderwijskundig goed bezig en werk je ook samen aan een duurzame wereld. Dat nemen ze weer mee in hun eigen ont­ wikkeling als bewuste burgers.”

Voor meer informatie kijkt u op www.gispen.com.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

35

Tekst Sibo Arbeek

EEN GEBOUW MET EEN VERHAAL

Nieuwbouw met her­gebruik voor Christelijk Lyceum Veenendaal Wat een prachtige transformatie voor het theoriehuis, het praktijkhuis en de aula, waar het architectenbureau NOAHH | Network Oriented Architecture met het ontwerp een uitdagende onderwijswereld wist te creëren. Voor het interieur hebben NOAHH en Ex Interiors integraal samengewerkt. Het onderwijs organiseert zich op een soepele en vanzelfsprekende manier vanuit het centrale hart, dat met zijn sheddak, gekleurde trappartij, tribune en hangende praktijklokalen een kleurrijk ensemble presenteert.

D

e kamer van rector-bestuurder Willem de Vos staat vol met verhalen die hij in de loop van de jaren heeft verzameld. Zo ligt er een oude hamer die bij de gerichte sloop in dit proces uit het beton is gehakt en nu als een reliek in een houten kistje ligt: “Toen ik hier als rector solliciteerde vroeg de raad van toezicht wat mijn visie op onderwijs was. Die heb ik niet zozeer, was mijn antwoord.

Ik vind het belangrijker om dingen in beweging te krijgen. Het woord visie zegt me niet zo veel, maar heb wel kijk op onderwijsprocessen. Onderwijs gebeurt voor een deel vanzelf; wat in de hoofden

van leerlingen omgaat is voor een deel te plannen, maar voor een belangrijk deel helemaal niet. Ik ben van oorsprong theoloog en verzamel al lang korte verhalen met een moraal. Verhalen verbinden ons met de geschiedenis en dragen bij aan wijsheid.

Daarom hebben we het monumentale kunstwerk van Hedda Buijs dat vijftig jaar als reliëf in een muur van het Christelijk Lyceum Veenendaal zat een mooie plek gegeven in de nieuwe entree. Dat kunstwerk verbeeldt alle verhalen van generaties leerlingen die hier op school hebben gezeten en die verhalen gaan in het nieuwe gebouw weer door.”

Leerlandschappen in het sociale hart van de school: elkaar ontmoeten en inspireren.

Loes Thijssen

36

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

Foto Katja Effting

Willem de Vos

Foto Katja Effting

VISIE EN ONTWERP

Een toekomstgerichte, duurzame school met respect voor het verleden.

De campus van het Christelijk Lyceum Veenendaal bestaat uit vijf gebouwen. De drie oudste gebouwen - het theoriehuis, het praktijkhuis en de aula - waren technisch en functioneel verouderd en qua indeling, energieverbruik en binnenklimaat aan vervanging toe. Willem: “Toen duidelijk was dat we mochten bouwen heb ik de gemeente geadviseerd op een andere plek een compleet nieuwe school neer te zetten. We zitten hier midden in een voorname 30’er jaren wijk in een gebouw dat ooit voor 800 leer­

Foto Katja Effting

De Science praktijkruimtes hebben een duidelijk eigen identiteit aan het centrale atrium.

lingen bestemd was en waar nu ruim 2.000 leerlingen voortgezet onderwijs volgen. Gelukkig worden de twee oude gymzalen gesloopt om elders onderdeel te vormen van een sporthal waarin ook fysio en fitness worden ondergebracht.”

RUIMTE VOOR EXPERIMENTEN Willem verder: “In de uitvraag was hergebruik een voorwaarde. Mevrouw Meijer had eerder een inpassingsstudie voor het programma in de bestaande bouw gedaan, waaruit bleek dat hergebruik uit functio­neel oogpunt zinvol kon zijn. Architecten­ bureau NOAHH | Network Oriented Architecture heeft vervolgens het gebouwontwerp gemaakt, nadat we negen maanden de tijd hebben genomen om met ouders, docenten en leerlingen na te denken over onze nieuwe leeromgeving. We vroegen ons af wat de sterke punten van onze school waren en wat we juist anders zouden doen. Het oude gebouw had lange doodlopende gangen met hier en daar een strafbankje en slechte akoestiek. Openheid vonden we belangrijk, waarbij we verwante vakken bij elkaar wilden houden en met elkaar verbinden. En hadden we eigenlijk nog lokalen nodig? In de kern zijn we een traditionele school met veel ruimte voor experi­ menteren, maar het lokaal is wel de plek waar je met elkaar de dag begint. Vervolgens wilden we ook ruimte buiten de lokalen waar leerlingen konden leren, overleggen en genieten. Leerlingen die voor een bepaald vak minder instructie nodig hebben, kunnen heel goed in overleg met hun coach bepalen hoe en waar ze leren. In het nieuwe gebouw hebben we

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

37

Foto Katja Effting

“Het is vooral ook een licht en overzichtelijk gebouw geworden, dat als een samenhangende leeromgeving werkt”

Daglicht vormt het karakter van het interieur middels de typische Veenendaalse sheddaken.

de centrale personeelsruimte en daarnaast de ruimten voor Kunst & Cultuur en Science en Nederlands, Maatschappijleer en Godsdienst ondergebracht. Iedereen gaat er gebruik van maken en dat betekent dat leerlingen soms flink moeten bewegen. Het is vooral ook een licht en overzichtelijk gebouw geworden, dat als een samenhangende leeromgeving werkt.”

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw en transformatie Christelijk Lyceum Veenendaal Opdrachtgever Gemeente Veenendaal Architect NOAHH | Network Oriented Architecture Projectarchitect Patrick Fransen, Loes Thijssen Interieurarchitect NOAHH i.s.m. EX Interiors Risicodragend Projectmanager HEVO

PRACHTIGE STRUCTUUR Loes Thijssen is de projectarchitect vanuit NOAHH: “De nieuwbouw wordt gevormd door een drie-laags volume met een atrium als sociaal hart en wordt geflankeerd door de twee gerenoveerde bestaande gebouwen. De bestaande delen en de nieuwbouw vormen samen een nieuw geheel; je herkent de bestaande structuren nog wel, maar ze vormen een decor voor de nieuwbouw. We zagen de kwaliteiten van het bestaande gebouw meteen. Het had een degelijke structuur met een goede constructie, en een mooi ritme in het gevelbeeld. Maar het was ook een gebouw dat gesloten was, met veel opstopping en weinig transparantie. Heel duidelijk was dat het een school met veel energie is, met overal beeldende presentaties van leerlingen. Die wilden we op een mooie manier een plek geven, zodat die verhalen beter zouden gaan leven.

Aannemer Burgland Bouw Installaties INNAX Bouwfysica ZRi Constructeur Pieters Bouwtechniek BVO 6.575 m2 Stichtingskosten € 12 mio, exclusief de nog te bouwen sportzalen Oplevering 12 november 2020

38

SCHOOLDOMEIN

Het interieur heeft NOAHH samen met EX Interiors ontworpen. Het atrium is ontworpen als DE plek waar leerlingen geïnspireerd worden en waar de verschillende leergebieden een duidelijk gezicht krijgen, zoals de praktijkruimten van Kunst & Cultuur en Science. In grote ‘etalages’ kunnen de leerlingen hun werk tentoonstellen. Het is in essentie een betonnen constructie waarin we sheddaken hebben gemaakt met een noord-zuid oriëntatie waardoor prachtig licht naar binnen valt. Het atrium leidt naar verschillende leer- en werkplekken, waarbij de trappen multi­functioneel inzetbaar zijn ten behoeve van voorstellingen, ouderavonden, bijeenkomsten, leerplekken of als verlengstuk van de aula. We

februari 2021

hebben veel hout­kleurige tribunetrappen gezien en dat wilden we hier niet. Samen met EX Interiors hebben wij een karakteristiek petrol leerlandschap in het atrium ontworpen dat de verschillende verdiepingen vervlecht en het karakter van de nieuwbouw vormt. Juist door de kleur petrol gaat de doorlopende trappartij samenwerken met zijn omgeving en wordt het leerlandschap een sculptuur in de ruimte.

De sheddaken bestaan uit geperforeerde staalplaten die bijdragen aan en zorgen voor een geweldige akoestiek. De latten aan het plafond zorgen voor een warme uitstraling en voorkomen dat het anders te industrieel wordt. De sheddaken zijn een referentie naar de Veenendaalse industrie, met sigarenfabrieken van Ritmeester, Panter en de wol- en kousenfabriek Hollandia, waar veel Veenendalers hebben gewerkt en die in de jaren 70 zijn verdwenen.”

WARME UITSTRALING Loes verder: “Uiteindelijk bestaat zo’n 44 procent van het nieuwe gebouw uit de oude constructie en wordt het overige beton zoveel mogelijk vermalen tot granulaat dat weer is ingezet voor de nieuwbouw. Het nieuwe schoolgebouw wordt bijna energieneutraal (BENG) en FRIS. Ook wordt de school gasloos en liggen de daken vol met zonnepanelen. Naast een lage energie­behoefte en het eerder benoemde hergebruik, is er in het ontwerp ook extra aandacht uitgegaan naar het realiseren van een gezond binnenmilieu.”

Het oude karakter van de school blijft voelbaar in het nieuwe drie-laagse gebouw. Met de zorgvuldige positio­nering ten opzichte van waardevol groen en historische bomen wordt de identiteit van de campus en de aansluiting op de buurt en de Kerkewijk versterkt. Loes: “Het gebouw was eerst hoger; we hebben door de lagere en bijna klassieke omlijsting het meer ingetogen gemaakt waardoor het beter aansluit bij het groene landschap. De gevels hebben een bruin bronzen beplating gekregen die de rigide structuur volgt. Het kleurgebruik is aangepast aan de omgeving, met het middendeel in een zandgele kleur tussen de twee witte beuken, die in de wandelgangen al de boekensteunen worden genoemd.” Een prachtige verwijzing naar de oorsprong en het doel van elke school: verhalen maken en deze blijven doorvertellen.

Voor meer informatie kijkt u op www.noahh.nl.

VISIE EN ONTWERP

Tekst Sibo Arbeek

GESLAAGDE TRANSFORMATIE BOAZ-JACHINSCHOOL

Rust, Reinheid en Regelmaat als basis Hoe transformeer je een prachtig rijksmonument dat functioneel, technisch en onderwijskundig verouderd is en daarnaast beter verbonden wordt met de later gerealiseerde uitbreiding?

De basisschool Boaz-Jachin in Elspeet laat zien hoe het kan!

V

rijwillig bestuurder Arie Bakker van de Hervormde schoolvereniging op Gereformeerde Grondslag te Elspeet en wethouder onderwijs en financiën van de gemeente Nunspeet Leen van der Maas staan aan de basis van deze geslaagde transformatie van het rijksmonument.

“In september opende de school de deuren weer

met eigenlijk alleen maar tevreden leerkrachten en kinderen,” vertelt Arie, “de donkere gangenschool met meerdere ingangen is getransformeerd tot een gebouw met een centrale entree en een prachtig licht middengebied, waar alles samenkomt.

Normaal gesproken zou je de oudbouw gesloopt hebben, maar daar was natuurlijk geen sprake van

februari 2021

39

“De lokalen liggen op de verdieping en hadden elk een eigen trapopgang die toegang gaf tot het eigen lokaal”

PROJECTINFORMATIE Project Transformatie basisschool Boaz-Jachin in Elspeet Opdrachtgever De gemeente Nunspeet Architect Gert Holdijk, Buro Holdijk Elspeet IHP gemeente Nunspeet ICSadviseurs Projectmanagement ICSadviseurs Installatieadvies PTAT Elspeet Aannemer Bleijenberg bouw & onderhoud Elspeet Installatietechniek Installatiebedrijf Spelt Elspeet

omdat het een rijksmonument is. Daar zijn we nu blij mee.” De Boaz-Jachinschool dateert uit 1954 en is ontworpen door architect A. van der Linden uit Elspeet. Sinds 2010 is het gebouw aangemerkt als rijksmonument. Volgens de Rijksdienst is de school ‘een toonbeeld van sociaalhistorische ontwikkelingen, waarbij naar oplossingen wordt gezocht om structuur en daarmee orde aan te brengen in het gebruik van de school en het schoolplein en het toezicht door leerkrachten te optimaliseren.’ Het is duidelijk dat het gebouw orde, rust en regelmaat moest uitstralen. En ook dat mocht wel aangepakt worden. Elspeet is één van de vier kernen in de gemeente Nunspeet. Het dorp telt drie scholen, waarbij de Da Costaschool een afsplitsing is van de Boaz-Jachinschool. Verder is er nog de Eben Haëzerschool. Elke school heeft een eigen achterban en voldoende leerlingen. De kinderopvang in het dorp bedient alle drie de scholen. “We hadden wel een kindcentrum willen vormen,” legt Leen uit, “maar de verschillende identiteiten lieten dat helaas niet toe. Jammer, maar tegelijkertijd kent iedereen elkaar in het dorp en zijn de afstanden klein; de scholen liggen op een steenworp afstand van elkaar en een te groot kindcentrum zou ook niet bij deze schaal passen.”

Inrichtingsconcept

LICHT EN TRANSPARANT Onno Damen en Doriene Bakker van ICSadviseurs hebben het Integraal Huisvestingsplan van de gemeente Nunspeet begeleid. Leen: “De raad heeft het in 2017 vastgesteld en voor de uitvoering hebben we ca. 25 miljoen euro gereserveerd. Boaz-Jachin was het eerste project dat aan de beurt kwam.” Arie: “Vanuit het proces van het IHP hadden we goede ervaringen

Wuestman Harderwijk BVO 1.600 m² Stichtingskosten e 1.8 mio incl. btw Ingebruikname september 2020

40

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

met ICSadviseurs; zeker ook door de identiteits­ gesprekken die ICSadviseurs met ons heeft gevoerd.

Daardoor wisten ze goed waar we voor staan en wat onze uitdagingen waren. Daarom vonden wij als bouwheer het logisch dat ICSadviseurs het project ook verder zou begeleiden. Arjan Grootkarzijn schreef het programma van eisen om vervolgens de architect te selecteren en de bouw te begeleiden. “Maar dat programma van eisen paste op 1 A4,” vertelt Arjan, “het moest een licht en transparant gebouw worden, waarbij de oude school en de latere uitbreiding op een mooie manier verbonden zouden worden. En het binnenklimaat kon heel veel beter, want het was er donker, benauwd en in de zomer veel te warm.”

COMFORT CENTRAAL Arjan: “Het was een meervoudige onderhandse aanbesteding, waarbij vooral lokale en regionale partijen voorrang kregen. Dat maakte dat iedereen super gemotiveerd was om er iets moois van te maken. Problemen werden ook gelijk aangepakt en opgelost, zonder te lange vergaderingen. Het project is in zeven maanden gerealiseerd en binnen budget en net voor de zomervakantie opgeleverd. Dat was een uitdaging, omdat we het monument echt tot het casco gestript hebben. Onderweg loop je tegen zaken aan die je niet voorzien had. Die hebben we met de aannemer vooral pragmatisch opgelost. Het binnenklimaat was dramatisch; het gebouw had een slechte ventilatie en werd in de zomer veel te warm.

We hebben gekeken hoe we het gebouw op een slimme manier konden verduurzamen. Het gebouw was redelijk geïsoleerd en het dak was nog goed.

We hebben economisch verantwoorde verlichting aangebracht, we koelen en verwarmen met lucht en

VISIE EN ONTWERP we hebben een warmtepomp geplaatst. Het was voor de school vooral belangrijk om naar de exploitatie en het comfort te kijken.”

ONDERWIJSKUNDIG GEHEEL Arjan: ”De opgave was helder, maar tijdens het proces hadden we natuurlijk ook met de monumenten­ commissie te maken. De oude school was behalve technisch ook functioneel aan een grondige opknapbeurt toe. De lokalen liggen op de verdieping en hadden elk een eigen trapopgang die toegang gaf tot het eigen lokaal. Klassen kwamen elkaar dus niet tegen.

Dat was natuurlijk een obstakel voor de transformatie van het gebouw. Het was daardoor een school met vele ingangen en voor ouders was er geen centrale entree. Op de begane grond waren toiletten, de garderobe en kantoren voor de directie, de ib-er, de administratieve kracht en wat hokjes voor extra leeronderwijs. De uitbouw kende ook allemaal lokalen en grotere ruimten en er was geen logisch middengebied. Alles was dichtgemaakt en er was vanuit de

vlnr Arjan Grootkarzijn, Arie Bakker, Leen van der Maas, Doriene Bakker, Onno Damen

verschillende ruimten ook geen zicht op wat er in de aula gebeurde. Om dat mogelijk te maken zijn twee nieuwe trappen gemaakt aan de uiteinden van de verdieping. Het was voor de monumentencommissie belangrijk om de uitbouw op een naadloze manier te koppelen. Het monument komt nu veel meer tot zijn recht, waarbij het ook een mooi onderwijskundig geheel is geworden.”

BAKKER PIET “Er moest meer ruimte voor het onderwijs komen,” legt Arie verder uit, “we wilden beneden leergebieden maken met een diversiteit aan werkplekken en vooral een centrale ingang met een mooi hart. Het middengebied was een donkere gang, die verlengd is en waar een prachtige lichtstraat is aangebracht. De centrale weekopening vindt nu op de maandag in de centrale hal plaats, evenals de vieringen. Het middengebied kent verschillende ruimten, waaronder een leerplein, waaraan ook de nieuwe kamer van de directeur grenst. De school gebruikt het leerplein voor bij­

zondere inspiratielessen, voor Engels en begrijpend lezen, waarbij we ook een schoolbibliotheek hebben.

De bovenbouw zit nog steeds in het monument en de onderbouw in de uitbouw, maar we kunnen nu meer met onderwijsassistenten omdat we de klassen makke­lijker kunnen splitsen. De architect Gert Holdijk heeft samen met het team de uitgangs­ punten goed vertaald met een industriële look, die goed past bij het klassieke beeld van het monument.

De inrichting zelf kent mooie pasteltinten, die aansluiten bij de dorpsgemeenschap en de hei en het bos van de Veluwe. De kinderen kwamen op het idee om belangrijke gebouwen uit het dorp op de wand te laten aanbrengen. Dat is de school, maar ook de winkel van bakker Piet. Het leerplein is volledig van glas en wordt in de wandelgangen al het aquarium genoemd. Op de glazen wanden zijn afbeeldingen aangebracht die met tekenen, plakken, lezen en schrijven te maken hebben.”

Voor meer informatie surft u naar www.icsadviseurs.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

41

Architecten die ideeën verbinden.

Van den Berg Architecten creëert ruimte.

Ruimte om in te leren. Bovenal bieden we ruimte aan alle betrokkenen, voor eigen inbreng en ideeën. Ons ontwerpproces is interactief. Zo bouwen we samen tijdens workshops aan de best passende oplossing voor zowel onze opdrachtgever als de eindgebruikers. Van den Berg Architecten.

Geeft Ruimte.

ONDERWIJS HUISVESTING. Leren in een fijne omgeving Bekijk onze projecten op

scholenvanbuko.nl

O N T W E R P • R E A L I S AT IE • OND ERHOU D

42

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

Is uw schoolgebouw toekomstbestendig?

Bel Dick eens om te brainstormen.

T 06 532 356 47 VANDENBERGARCHITECTEN.NL

VISIE EN ONTWERP

Tekst Sibo Arbeek

BOUWEN BEGINT BIJ DE GEBRUIKER

Waarom sociaal ontwikkelen belangrijk is Bij nieuwbouw denken de meeste mensen aan stenen, aannemers, klimaatbeheersing en adviseurs die vooral binnen het budget moeten blijven. Allemaal waar, maar bouwen en huisvesten gaat ook en vooral over mensen en de verbinding met hun omgeving.

D

at was een leuk gesprek met stafmedewerker facilitair Evelien Ruiter van het Leonardo College, projectleider bouw bij Zenzo/Lithos Irmo Jansen en sociaal projectleider bij Zenzo Arjen de Vries. Leuk omdat het dit keer minder

om stenen ging en meer over de mensen. Evelien: â&#x20AC;&#x153;Het nieuwe Leonardo College maken we voor de toekomst van onze leerlingen en daarom hebben ze ook stevig meegedacht in dit project. En net zo belangrijk is de verbinding met de omgeving. Als je

Leonardo College, Leiden

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

43

Erfgooiers College, Huizen

Leonardo College, Leiden

zo maar een gebouw in een wijk zet kan het twee kanten op; het kan voor overlast zorgen en bijvoorbeeld zwerfvuil door leerlingen opleveren. Maar het kan een wijk ook kleur geven. Scholen zijn broeinesten van potentie, maatschappelijk, maar ook economisch. Zo werd ik tijdens het proces regelmatig door ouders benaderd die mee wilden denken, bijvoorbeeld een vader met een bedrijf in zonnepanelen, die wel iets wilde betekenen. Je bent als school een centraal punt waar mensen makkelijk binnen lopen en wij willen ook toegankelijk zijn. Een mooi voorbeeld van verbinding is de sporthal die tegenover de school wordt gebouwd.

Wij zijn behalve een goede school ook een Topsport Talentschool. Geweldig dat de sporthal zo dichtbij komt te liggen zodat leerlingen niet door de stad hoeven te fietsen. Zij konden hun fietsen niet kwijt en wij hadden geen parkeerplekken. We hebben de twee plannen op elkaar gelegd en het opgelost. Zij hebben vooral een avondgebruik en wij gebruiken de parkeerplaatsen overdag.”

44

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

BETROKKEN MENSEN Arjen vult aan: “Als sociaal projectleider bij Zenzo ben ik betrokken bij de nieuwbouw van het Leonardo College in Leiden en het Erfgooiers College in Huizen. Ik leg de focus tijdens het acquisitie­traject op de zachte kant van het bouwen en de kansen die dat met zich mee brengt. We kunnen als ontwikkelaar en bouwer prima stenen stapelen, maar klanttevreden­heid en tevreden gebruikers zijn natuurlijk net zo belangrijk. Ik probeer me daar als sociaal projectleider in te verdiepen, zodat ik zicht krijg op de gedachten, gevoelens en meningen die er spelen. Het is voor een bouwer aspecifiek dat iemand de wijk in gaat en bedrijven benadert om een bijdrage te leveren aan de nieuwe school, maar dat werkt wel. Bij een project in Almere werd een ecologisch rapport gemaakt door een ecoloog die ook in de wijk woont en betrekken we de cliënten, die er straks gaan wonen, bij de realisatie van de insectenhotels en vleermuiskasten. Daar krijg je betrokken mensen van. Je wilt uiteindelijk dat zoveel mogelijk mensen trots zijn op hetgeen je samen met hen weet te realiseren. Dat kunnen woningen zijn, een transformatie tot een kantoorgebouw of een mooie nieuwe school. Mijn rol is inzichtelijk te maken waar de omgeving behoefte aan heeft en verbinding te leggen met de omgeving. Dan kan het gaan om stageplaatsen creëren, speelplaatsen aanleggen of mensen uit de buurt met rele­vante praktijkervaring betrekken. Bij het Leonardo College heb ik met de wethouder onderwijs deel­genomen aan een expertmeeting. Hij sprak over het belang van duurzaamheid voor Leiden en ik over de duurzame school. Ik begeleid leerlingen ook met hun vraagstukken rond bouw, milieu en duurzaamheid. Zo begeleid ik leerlingen uit havo 4 van Leonardo bij een profielwerkstuk over de invloed van het woningtekort op de ontwikkeling van Leiden. Maar ook een profielwerkstuk over de werking van zonnepanelen op het dak. Het is een energieneutraal gebouw, maar wat betekent dat?

Dan vertel ik dat de ledverlichting 100 keer minder energie kost. Het gebouw wekt zelf energie op met zonnepanelen en voor de verwarming en koeling wordt gebruik gemaakt van een WKO-installatie die warmte en koude opslaat in de bodem. Dan leg ik uit dat je zomers koud water dat je in de winter hebt opgeslagen gebruikt om te koelen en in de winter juist het warme water dat je in de zomer hebt opgeslagen gebruikt om te verwarmen. Zo leer ik de leerlingen op een natuurlijke manier hoe ventilatie werkt en hoe belangrijk goede ventilatie is voor een gezonde school met een goed binnenklimaat. Het is wetenschappelijk aangetoond dat een gezond binnenklimaat de prestaties van de leerlingen doet stijgen.

BENG (Bijna Energie Neutraal Gebouw) is vanaf 1 januari verplicht. Bij het Leonardocollege hebben ze zelfs gekozen om de school ENG (Energie Neutraal Gebouw) te maken. Dit vooruitlopend op deze regel-

VISIE EN ONTWERP

Daarop mochten ze hun ideeën over de inrichting opschrijven. Zo hadden we in het programma van eisen een redelijk expressief kleurenpallet bedacht, maar gaven de leerlingen aan dat ze juist rustige kleuren willen, warme materialen en hoekjes waar ze in groepen kunnen werken. Dan zie je hoe een interieur van kleur verschiet doordat leerlingen en docenten mee mogen denken over de omgeving.

Blijkbaar hebben ze in deze dynamische tijd juist behoefte aan rust en momenten van bezinning.”

Leerlingen betrekken bij het proces, samen aan de slag

geving die pas in het kader van het klimaatakkoord in 2030 verplicht is. Dat betekent dat het bestuur keuzen moet maken. Het is goed dat leerlingen zich daarvan bewust zijn en met experts over de aanleiding en gevolgen kunnen nadenken.”

DUURZAAM HERGEBRUIK Bij het Erfgooiers College hebben we met leerlingen en docenten door het oude gebouw gelopen en hebben we nagedacht over welke materialen van het oude gebouw we zouden kunnen hergebruiken. Zo zijn er in de aula prachtige spanten en lopen er langs de trappen mooie leuningen. Samen met Ruig& Geroest, een gespecialiseerd bedrijf uit Almere kijken we vervolgens welke materialen we kunnen her­ gebruiken en refurbishen. De betonnen traptreden van 2.50 meter breed en de gelamineerde spanten kunnen we bijvoorbeeld gebruiken om het buitenterrein van de nieuwe school her in te richten; daar worden weer zitelementen van gemaakt. De afdeling design&innovation heeft lasersnijders waarmee leerlingen uit hout en metaal nieuwe elementen maken, zoals verlichting of signing. De architect maakt eerst een ontwerp en leerlingen gaan er mee aan de slag.

Dat maakt dat ze later met trots op hun gebouw terugkijken, waar ze zelf ook een bijdrage aan hebben geleverd. Zo heb ik met leerlingen en docenten co-creatiesessies gedaan met grote vellen op een tafel.

“Ons nieuwe gebouw maken we voor de toekomst van onze leerlingen en daarom hebben ze ook meegedacht in dit project”

SOCIALE DUURZAAMHEID Irmo: “Bij het Leonardo hadden we het geluk dat er ook nog woningen gebouwd worden. De school is het eerste gebouw dat gerealiseerd wordt en daarmee de eerste bewoner van een hele wijkontwikkeling. Dan is het mooi om te zien dat de school voor een plein kiest waar geen hek omheen komt te staan. Dat wordt de plek waar school en buurt elkaar gaan ontmoeten; door die openheid creëer je eigenaarschap in de buurt en dat maakt dat omwonenden zich betrokken gaan voelen.” Evelien knikt: “Dat noemen wij sociale duurzaamheid. Duurzaamheid was sowieso onderdeel van de uitvraag. Wij wilden voor BENG gaan, maar Zenzo stelde dat dat zeker ENG mocht zijn. Dat heeft meegespeeld in de gunning.” Irmo: “De basis van een duurzaam gebouw is dat je een goede jas maakt; dan praat je over energieverbruik en een goed binnenklimaat. In dit gebouw hebben we een houten gevel en een staalconstructie toegepast met een aluminium gevel. Dat betekent dat de materialen na de levensduur weer her te gebruiken zijn. We hebben voor het comfort wel een betonnen vloer toegepast, dus je zou het een hybride systeem kunnen noemen.”

Evelien: “We gaan het gebouw ook als leermiddel inzetten. Zo komt er in de aula een energiescherm die real time laat zien hoeveel energie wordt opgewekt. Het gebouw heeft weinig zichtbare installaties die we toch tastbaar wilden maken. Onze docenten wis- en natuurkunde gaan die duurzame formules en berekeningen in hun lessen inzetten. Hoe duurzaam wil je het hebben?”

Kijk voor meer informatie op www.zenzo-mv.nl en www.lithos.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

45

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Thea van den Heuvel

AARDBEVINGSBESTENDIG BOUWEN IN TEN BOER

Nieuw Kindcentrum Ten Boer transparant en avontuurlijk Het nieuwe Kindcentrum Ten Boer ligt iets van de doorgaande weg af aan de Riekele Prinsstraat.

Het Kindcentrum ligt naast de nieuw aangelegde skeeler- en ijsbaan van de vereniging Kaakheen, waar de kinderen van De Fontein, De Huifkar en Kids2b actief gebruik van maken, omdat bewegend leren belangrijk is.

H

et Kindcentrum is bovendien een aardbevings­bestendig gebouw. Dat alles vraagt om een goed gesprek met de directeur van CBS de Fontein Ellen Meijer, directeur Kids2b Marinka Koster en architect Kees Willems van TenW architecten. Ellen: “Peter van de Bult van OBS De Huifkar kon helaas niet, maar ik teken ook zijn verhaal op. Dit Kindcentrum waar gemiddeld 450 kinderen per dag gebruik van maken, vormt onderdeel van de herschikking van een aantal scholen in het dorp. Het gebouw van De Fontein was niet aardbevingsbestendig meer en werd afgekeurd.

Kids2b en De Huifkar zouden aardbevingsbestendig gemaakt worden. Op verzoek van de directeuren is de mogelijkheid onderzocht om met elkaar een Kindcentrum neer te zetten. Dit werd ondersteund en goedgekeurd door de toenmalige wethouder van de gemeente Ten Boer, Peter Heidema. Tijdens het proces is Ten Boer onderdeel van Groningen geworden. Marinka: “De gemeente schoof Peter Boon als organisatiedeskundige naar voren, die

46

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

ons leerde om onze eigen pet af te zetten en vanuit een gezamenlijk kindcentrum te gaan denken. Dan praat je over kwetsbaar durven zijn, elkaar respec­ teren en ontmoeten, maar ook praktisch over hoe je het gebouw inricht en hoe je kerstfeest kunt vieren met kinderen en ouders van verschillende levensovertuigingen. Juist die verbinding is in een kindcentrum enorm belangrijk.”

BELANG KINDEREN VOOROP Marinka verder: “In overleg met Peter Boon hebben we steeds het belang voor kinderen van 0-12 jaar voorop gezet. Het gaat erom hun talenten te ontwikkelen.” Ellen knikt: “Zo vindt De Huifkar het belangrijk dat kinderen hun talenten ook op het gebied van toneel en kunst ontwikkelen. Dat heeft Kees heel mooi vertaald; achter de speellokalen ligt een toneel en met het openen van de flexibele wand ontvouwt zich een prachtige ruimte voor opvoeringen en bijeen­komsten. Kees en Christian Janssen hebben een prachtig hart in het gebouw gemaakt als het centrum waaromheen de beide scholen en de Kids2b zijn gesitueerd. In het hart liggen de centrale keuken, het atelier, de grote tribune trap, de speellokalen en het dramalokaal. Vanuit het hart is er overzicht op het hele gebouw, wat nog eens wordt versterkt door grote verspringende ramen op de verdieping en het sheddak met grote lichtstraten. Daarnaast zijn de wanden van de lokalen en groepsruimten en woonkamer van Kids2b helemaal van glas, zodat iedereen zichtbaar is.

Toch is het in de praktijk een heel rustig en georgani­ seerd gebouw. Het kleurgebruik is gedempt en niet overheersend.” Kees: “Elke school heeft ook een eigen leerplein voor de onder- en de bovenbouw, waarbij de verbinding door een trap tussen de beide leer­ pleinen is gerealiseerd. Als je zorgt dat de partners binnen het geheel hun eigen identiteit kunnen ervaren

VISIE EN ONTWERP hoef je niet te veel te benadrukken. De Fontein heeft voor kleinere lokalen en een groot leerplein gekozen, met steeds werkruimtes tussen de lokalen. De Huifkar heeft juist grote lokalen en een kleiner leerplein en gebruikt de tussenruimten weer op een andere manier.

Heel mooi is dat Kids2b op een vanzelfsprekende manier met de beide scholen verbonden is.”

SPANNEND EN AVONTUURLIJK Kees: “Het is een gebouw in twee lagen, maar we hebben de ventilatiekasten op een slimme manier weggewerkt achter een opbouw op de tweede verdieping.

Hiermee wordt ook extra uitdrukking gegeven aan de entree. Daarnaast moet het natuurlijk aardbevings­ bestendig zijn. Het is een staalconstructie dat zijn

“Vaak begin je in zo’n traject met achterliggende concurrentie of wantrouwen; hier konden we snel stappen in het ontwerpproces zetten” stabiliteit uit extra stabiliteitswanden in de gevel rondom haalt. Dat is in de architectuur benadrukt door de gevel te verbijzonderen met prefab metselwerk, met deels liggende en deels staande stenen, waardoor het een kloeke Groningse expressie krijgt. Dat metselwerk lijkt strijdig met het gegeven dat veel gemetselde gebouwen na de aardbevingen vaak scheuren hebben opgelopen. Dit zijn prefab gevels, waarbij het metselwerk tijdens het bouwen is aangebracht.”

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw IKC Ten Boer Opdrachtgever Eerst gemeente Ten Boer, later Groningen.

Thijs Stam Architect TenW Architecten, Kees Willems en Christian Janssen Aannemer Bouwgroep Dijkstra Draisma Adviseur abcnova Programma van eisen De Mevrouwen BVO 3.063 m2 Ingebruikname

LICHT EN TRANSPARANT Kees: “Ik haal altijd veel licht in mijn gebouwen, juist omdat we tegenwoordig compacte en vaak brede gebouwen maken. Om dan een gebouw een veilig en vooral ook fris en helder gevoel te geven maak ik gebruik van daglicht en licht van boven, hier via een sheddak. Door grote schuifwanden en licht van boven kun je grote ruimten maken waardoor kinderen ook buiten de klas op uitdagende en verschillend ingerichte werkplekken zelfstandig aan het werk kunnen. Wanneer in de ochtend alle deuren van de onderbouw open staan heb je één groot speel- en leergebied van kinderen van 4 tot 7 jaar. Dat voelt goed.” Marinka: “Die openheid zie je ook bij de kinderopvang, met veel open ruimte rond de centrale keuken. Dat was in het begin even spannend, maar vanaf dag 1 voelden de kinderen zich thuis. Door de open ruimten ontstaat meer vrijheid en ook zichtbaarheid, waardoor iedereen gezien wordt.”

26 oktober 2020

Voor meer informatie kijkt u op www.tenw.eu.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

47

Tekst Sibo Arbeek Beelden Dura Vermeer

DUURZAME EN CIRCULAIRE VERNIEUWBOUW

De Aloysius Stichting vestiging Eindhoven in een nieuwe jas De Aloysius Stichting verzorgt landelijk speciaal onderwijs voor 3.500 leerlingen op 19 locaties.

Voor de vestiging in Eindhoven aan de Avignonlaan heeft RoosRos een bijzonder duurzaam ontwerp gemaakt. De nieuwbouw is een schoolvoorbeeld van innovatieve samenwerking en circulair materiaalgebruik.

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw school voor speciaal onderwijs Aloysius Stichting te Eindhoven Opdrachtgever Gemeente Eindhoven

SCHOOL VOOR SPECIAAL ONDERWIJS De vier bestaande panden van de Aloysiusstichting in Eindhoven waren aan vervanging toe, waarbij de gemeente de locatie aan de Avignonlaan toewees.

Onderzoek of het bestaande pand aangepast kon worden, bleek financieel niet haalbaar. Gevolg is dat op deze locatie een nieuw schoolgebouw verrijst, dat uit twee bouwdelen bestaat die als cirkels rondom twee patio’s zijn gegroepeerd. In het gedeelte rondom de oostelijke patio wordt speciaal basisonderwijs gegeven en in het deel rondom de westelijke patio wordt voortgezet speciaal onderwijs verzorgd. Beide scholen delen functies, maar hebben eigen entrees. Ook maken zij samen gebruik van de bestaande sporthallen, die zijn gerenoveerd. In totaal gaan er op deze locatie 600 leerlingen naar school. Project­architect Martijn van Leeuwen van RoosRos Architecten: “Het schoolbestuur heeft het bouwheerschap overgedragen aan gemeente Eindhoven, die een hoge duurzaamheidsambitie heeft. Zo moest het gebouw (bijna) energieneutraal

Architect RoosRos Architecten Circulair advies Alba Concepts Expert duurzaam bouwen Geert Verlind Installatieadvies DWA Bodegraven Aannemer Dura Vermeer Bouw Zuid Constructeur IMd Raadgevende Ingenieurs BVO 7.000 m² Ingebruikname Zomer 2021

48

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

en gasloos zijn en de opgave was om zoveel mogelijk vrijkomende materialen uit de bestaande bebouwing te hergebruiken. Omdat het om meerdere scholen van het Speciaal Onderwijs voor leerlingen van 4 tot 18 jaar gaat, was het vertalen naar kleinschaligheid en geborgenheid een ontwerpuitdaging. Het moest een herkenbaar gebouw worden, dat in zijn opzet flexibel is. Het mocht zich als een eenheid tonen, rust uitstralen en ook toekomstige ontwikkelingen mogelijk maken. Het ontwerptraject ging snel, maar we hadden onderweg wel rekening te houden met vleermuizen in de bestaande gebouwen. De plekken waar vleermuizen zaten bepaalden wat er wel of niet gesloopt mocht worden.”

BUILDING CIRCULARITY INDEX “We hebben als consortium onder Dura Vermeer ingeschreven, omdat het handig was dat er één contractant was,” vertelt Martijn. “Binnen het bouwteam heeft Alba Concepts in de projectvisie ‘circulariteit’

VISIE EN ONTWERP

omschreven met als doel te komen tot een toekomstbestendige school. De gemeente Eindhoven heeft Geert Verlind als expert in duurzaam bouwen ingezet.

Daardoor konden we geweldig sparren over alle duurzaamheidsthema’s. Wij hebben vanuit onze rol geadviseerd over het hergebruik van materialen en het toepassen van ‘nieuwe’ materialen met een circulaire herkomst. Tijdens het proces hebben wij continu gemonitord of vastgestelde prestaties behaald werden en met behulp van de Building Circularity Index© toetsten wij of het Definitief Ontwerp voldeed aan de vastgestelde prestaties.”

STRUCTUUR EN RUST “Het ontwerp past bij de gewenste huiselijke uitstraling; om die reden is er voor baksteen, hout en een kleinschalige opzet gekozen. Via één van de vier entrees komen de leerlingen in hun eigen domein, waarvan de kern wordt gevormd door 3 à 4 lokalen.

De domeinen worden gekenmerkt door een herkenbare opzet en alle ruimten worden via centrale gangen ontsloten. Die heldere organisatie schept duidelijkheid en structuur, die bij het speciaal onderwijs past. Om die reden zijn ook de lokalen prikkelarm en rustgevend vormgegeven. Verder is er een gezonde leeromgeving gecreëerd, waarbij in het bijzonder aandacht is besteed aan zichtlijnen en ruime daglicht­ toetreding. Het speciaal onderwijs is naar leeftijd georganiseerd en het vso is zowel theoretisch als praktisch georiënteerd op een goede doorstroommogelijkheid. We hebben gekozen voor een herkenbare baksteen in de gevel, die enigszins horizontaal opgebouwd is met grote raampartijen, passend bij de schaal van het kind. Om diezelfde reden zijn natuurlijke accenten toegevoegd die prettig ogen en rust geven. Ook in het interieur zijn gedempte kleuren gebruikt in de schakeringen groen en blauw.”

“Op dezelfde site weer opnieuw inzetten is de mooiste vorm van circulair hergebruik”

De stalen liggers van de verdiepingsvloeren zijn uitgevoerd in nieuw staal in verband met de grotere afmetingen en de beschikbaarheid donorstaal. De aannemer Dura Vermeer heeft de aluminium puien uit de bestaande bebouwing geoogst en nu vormen ze in de nieuwbouw de gevels van één van de patio’s.

New Horizon heeft herbruikbare materialen geoogst en materialen die niet herbruikbaar waren voor de school aangeboden aan hun partners van het Urban Mining Collective of andere partijen. De materialen die gesloopt zijn hebben we als oogstmateriaal deels hergebruikt, bijvoorbeeld voor de staalconstructie en de zitbanken. Op dezelfde site weer opnieuw inzetten is de mooiste vorm van hergebruik. Het schoolplein en de parkeerplaatsen worden voor het overgrote deel bestraat met hergebruikt straatwerk. Bestaande wastroggen worden hergebruikt voor de technische klaslokalen. Het is vanzelfsprekend een energieneutraal gebouw met een gezond binnenklimaat.

Het goede overleg in het bouwteam en de efficiënte procesvoering hebben er sterk aan bijgedragen dat de Avignonlaan hét schoolvoorbeeld is van innovatieve samenwerking.”

Kijk voor meer informatie op www.roosros.nl.

CIRCULAIR EN TOEKOMSTBESTENDIG “De belangrijkste circulaire toepassing is het hergebruik van de staalconstructie van de oudbouw.

In de nieuwbouw doen de oude stalen liggers nu dienst als kolommen. Ook het cement uit het beton van het bestaande schoolgebouw is hergebruikt, evenals de aluminium kozijnen. Daarnaast zijn de nieuwe kozijnen gemaakt van gerecycled kunststof.

Het bestaande staalskelet is gedemonteerd en zoveel mogelijk als donorskelet ingezet in de nieuwbouw.

De stalen liggers uit de bestaande bebouwing zijn geclusterd tot stalen kolommen voor de nieuwbouw.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

49

Tekst Sibo Arbeek

EEN HOUTEN SCHOOL VOOR DE BOOMGAARD IN UTRECHT

Natuurlijk onderwijs voor de onderbouw De essentie van onderwijs is dat je kinderen zo lang mogelijk natuurlijk laat leren en leven. Dat doe je door een gebouw te maken dat in alles aan de natuur doet denken. Daarnaast moet het ook een plek zijn waar je lekker kunt leven en veel kilometers kunt maken. De Boomgaard heeft het onderwijs als een natuurlijke reis ingericht.

D

e Boomgaard van PCO Willibrord huist met de katholieke Achtbaan en Kinderopvang Saartje in MFA Voorn in Leidse Rijn Utrecht.

Directeur Nicole Verdier: “MFA Voorn werd 22 jaar geleden als eerste MFA in de stad gebouwd. In de praktijk werd al snel duidelijk dat er geen afspraken tussen de gebruikers waren vastgelegd. Zo had het gebouw een onduidelijk middengebied met meerdere ingangen. Het was ook niet handig dat er één centraal systeem voor de verwarming en voor de buitenscreens was. Na tien jaar in gebruik was er nog geen duidelijke demarcatie en was het beheer niet goed geregeld. Daar staat tegenover dat dit een mooie plek is in een wijk die flink groeit en heel veel betrokken ouders kent. Het was ook een dynamische tijd, als je bedenkt dat we met een paar leerlingen begonnen en in no time naar 700

vlnr Jaap de Windt, Berry Beuving, Geert van Hoof, Nicole Verdier

50

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

leerlingen zijn gegroeid met op het hoogtepunt 11 kleutergroepen. We waren constant bezig met bijgebouwen, met een dependance in de Parkwijkschool en een schoolwoning aan de Langerakbaan.

Omdat de luchtkwaliteit op de scholen aangepakt moest worden besloot de gemeente om ons gebouw als eerste MFA aan te pakken. Resultaat is dat het hele gebouw grondig aangepakt is, met een houten nieuwbouw voor onze onderbouw.”

HELDERE DEMARCATIES Als architectencombinatie werden Berry Beuving van Studio Beuving en Geert van Hoof van Sineth Architecture geselecteerd. Zij waren na de aan­ besteding van de gemeente Utrecht, met de Van Dillen Bouwgroep, verantwoordelijk voor de complete renovatie en upgrading van het bestaande gebouw en de houten nieuwbouw. Berry: “Het was een gebouw met veel ingangen; ouders en kinderen kwamen in het middendeel binnen en hadden geen idee in welke school ze waren beland. Een belangrijke conclusie was dat we niet alleen de installaties moesten aanpakken en splitsen, maar dat we ook de logistiek moesten verbeteren. We hebben in het centrale deel ingrepen gedaan en in de vleugels is de structuur ongewijzigd gebleven. Alle bewoners hebben een herkenbaar eigen gezicht gekregen maar de buitenzijde blijft als één geheel leesbaar. In de Boomgaard hebben we in elk cluster grote leerpleinen gemaakt.”

Nicole: “Dat is gedaan door in elk cluster een lokaal weg te halen, waardoor een prachtig groot leerplein is ontstaan. Dat maakt dat we meer met ons onderwijs kunnen omdat kinderen daar zelfstandig of in groepjes kunnen werken. Door onze omvang van ruim 650 kinderen zijn we georganiseerd naar drie bouwen; de onderbouw, middenbouw en bovenbouw. Elk leerjaar heeft drie klassen; je begint in het houten domein, groeit via de loopbrug naar de middenbouw in het bestaande deel en eindigt beneden in de boven-

Fotografie Van Dillen Bouwgroep.

VISIE EN ONTWERP

bouw. Het centrale thema is dat je overal bosrijke landschappen ziet die we als behang aan de muren hebben aangebracht.”

SFEER CREËREN Nicole: “Berry en Geert begrijpen hoe ruimten aanvoelen, hoe je sfeer kunt creëren, waardoor je onderwijsvisie zichtbaar en voelbaar wordt. Daarom wilden we ook graag voor onze onderbouw een houten deel maken, omdat ze in die leeftijd nog zo dicht bij de natuur staan. Hout zorgt ook voor een warm gevoel.” De houten nieuwbouw kent een centraal atrium met een grote trap, die uitkomt in een plein en twee speellokalen. Berry: “Het goed organiseren van het onderwijs is het begin van het ontwerp geweest.

Op de verdieping liggen de lokalen, die oostwest zijn georiënteerd. Daar hebben we ook grote glasdelen gemaakt, als vensters op de wereld buiten. Daardoor warmt het gebouw minder snel op. In de lokalen hebben we een mooie Flotex vloerbedekking gelegd, ook om een goede akoestiek te krijgen. Op verschillende hoogten is spouwisolatie toegepast achter grote luiken. Op de zonbelaste zuidgevel hebben we met een latten constructie gewerkt. In het plafond hebben we veel kleine bovenlichten geplaatst die een mooi lichtspel aangaan met de plafondverlichting. Het gebouw toont zich als een grote houten abstractie.

De grote centrale tribune grenst aan de twee grote speellokalen. Die hele zone is eigenlijk een groot

“Daarom wilden we ook zo graag voor onze onderbouw een houten deel maken.

Hout zorgt ook voor een warm gevoel”

leergebied. Door het slim faciliteren van bergruimtes in de trapwanden is zoveel mogelijk ruimte voor het onderwijs gewonnen.” Nicole: “En de trap is ook een plek waar kinderen lekker kunnen lezen. We hebben een lekker lezen beleid en daarnaast is het goed dat kinderen kilometers maken.”

BORGEN CIRCULARITEIT Geert: “Een visie op circulariteit was onderdeel van de uitvraag. Toen zijn we al snel in hout gaan denken.

Die keuze voor hout past ook goed bij de visie op het kind van de Boomgaard. Berry heeft eerder een biobased woning voor natuurmonumenten gemaakt.”

Berry: “Het was echt een zoektocht om aan alle

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

51

Fotografie R.J. van Oosten PROJECTINFORMATIE Project Transformatie mfa Voorn en nieuwbouw onderbouw de Boomgaard Opdrachtgever Gemeente Utrecht Architect Berry Beuving van Studio Beuving en Geert van Hoof van Sineth Architecture Aannemer Van Dillen Bouwgroep Constructeur Brekelmans Maastricht Installatie-adviseur Duinwijck BVO 6.200 m² bestaand, nieuwbouw 1.800 m² Bouwkosten € 5.2 mio excl. btw Ingebruikname Het houten deel vanaf januari 2021; het totale project is eind 2021 klaar.

52

SCHOOLDOMEIN

regelgeving te voldoen. Zo moet het contactgeluid bij akoestiek passen in het kader van frisse scholen.

In Nederland zijn nog geen vergelijkbare scholen gebouwd, dus waren er geen standaardoplossingen.

Er waren momenten dat we dachten dat het niet zou gaan werken en zonder de Van Dillen Bouwgroep was het waarschijnlijk ook niet gelukt om deze school te realiseren. We hebben een houten gevel en constructie bedacht en vervolgens een houten afwerking met houten plafonds, trappen, kasten en kozijnen. Waar hout niet kon zochten we een biobased alternatief.

Het nieuwe houten volume staat op een plek waar eerst een ander gebouw stond. Dat maakt dat het makkelijk ingepast en met een loopbrug verbonden kon worden met het bestaande gebouw. Geert: “We hebben het zorgvuldig ingepast en de bestaande loopbrug met houten latten bekleed zodat er een optisch natuurlijke verbinding is. Datzelfde geldt voor het interieur, waarbij we veel resthout van de nieuwbouw hebben gebruikt om meubels en jaskasten te maken. Daarmee vloeit de beeldtaal van het houten deel in de bestaande school door.”

februari 2021

BOUWMETHODE MET ONUITPUTTELIJKE GRONDSTOF Directeur Jaap de Windt van de Van Dillen Bouwgroep: “Het mooie van onze bouwgroep is dat we alles onder één dak hebben en dat paste perfect bij deze uitvraag. In onze eigen Timmer Fabriek produceren we alle kozijnen, ramen en deuren die vervolgens in onze Prefab Fabriek in de HSB elementen worden geplaatst. In onze 2 fabrieken in Culemborg zijn voor deze school van hout 150 elementen geproduceerd die op de bouwplaats als een bouwpakket in elkaar zijn gezet. We hebben de bouw in zes weken voorbereid en in 2,5 week opgebouwd. Het is houtskeletbouw met een stalen hulpconstructie in de leerpleinen, waarbij de kruislings verlijmde platen, waarmee de HSB wanden zijn afgewerkt, ook constructief meewerken. Het was geweldig om aan de ontwikkeling van deze school van hout mee te werken waarbij we onze kracht en expertise, van engineering tot uitvoering, optimaal konden inzetten.

Als bouwgroep geloven we al lange tijd in het bouwen met hout en we hebben met onze investeringen in zowel onze Timmer Fabriek als onze Prefab Fabriek daar ook extra op ingezet. We zien dat houtbouw echt een prominente plaats inneemt in de bouwmethode.

Hout is een uniek product. Het is, bij verantwoord bosbeheer, de enige onuitputtelijke grondstof en bij uitstek de bron voor de opslag van CO2.”

Kijk voor meer informatie op www.vandillen-bouwgroep.nl, www.studiobeuving.nl en www.sineth.nl.

VISIE EN ONTWERP

Tekst Sibo Arbeek

BOUWEN IN HOUT HEEFT VOORDELEN

Kinderen verdienen een houten school Geron Verdellen van SMT Bouw & Vastgoed en Gideon de Jong van SVP Architectuur en Stedenbouw verloren de tender voor de nieuwbouw van de Arentschool aan de Jaffahof in Rotterdam. Dat was natuurlijk jammer, maar het goede nieuws is dat ze een effectieve methode hebben ontwikkeld om een houten school te ontwerpen, engineeren en bouwen. En dat bovendien tegen vergelijkbare kosten als bij een regulier stenen gebouw het geval is.

D

at is dan ook het doel van het artikel legt Geron uit: “Om toekomstige opdrachtgevers bewust te maken van de mogelijkheid om in hout te bouwen en schoolbesturen te stimuleren om deze uitdaging aan te gaan: het is duurzamer, aantrekkelijker en past door de efficiënte aanvliegroute binnen de normbekostiging.” Vorig jaar schreef de gemeente Rotterdam de Design

en Build tender uit voor de bouw van een circulair kindcentrum vlak bij het Kralingse Bos. Tijdens ons eerste gesprek met de opdrachtgever bleek dat de opdrachtgever negatieve ervaring had met in hout bouwen. Een eerdere houten school in Rotterdam was totaal mislukt, met veel negatieve publiciteit.

Daarnaast was de wens om een betonnen vloer en een deels stenen gevel te maken en vooral geen

“Wat je aan de voorkant meer investeert verdien je aan de achterkant terug”

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

53

houten trap, vanwege de akoestiek. “Willen jullie wel echt een houten school?” vroegen we. De opdrachtgever was positief, maar wel kritisch vanwege eerdere ervaringen.” Gideon: “De angst voor hout kent meerdere vormen: hout is duur, hout brandt, hout leeft en gaat scheuren en de akoestiek met hout zou slecht zijn. Deze angst is onterecht, ik vind dat hout overwegend positieve aspecten kent. Hout is een prima materiaal wanneer je aan de voorkant de juiste keuzes maakt. Wat geluid betreft ontkom je er niet aan om andere materialen toe te voegen. Hout laat zich ook makkelijk vertalen in een systeem voor

substantiële wijzigingen komen. Die efficiëntie heb je nodig om materiaal terug te verdienen en faalkosten te voorkomen. Hout is duurder dan beton, dus moet je op andere gebieden kosten besparen, bijvoorbeeld in de engineering. Zo moet je al aan de voorkant in de tenderfase bijna een volledig DO maken met alle installaties erin; hoe bouw je hem op, hoe ziet de constructie eruit?”

GEVOEL VAN VRIJHEID Geron: “Dat betekent dat je de andere partijen in het bouwproces ook vroeg moet selecteren. In ons team zaten ook een installateur, bouwfysicus, constructeur,

PROJECTINFORMATIE Project (niet gerealiseerd) kindcentrum van hout in de wijk Kralingen in Rotterdam Opdrachtgever Gemeente Rotterdam D&B Bouwer SMT Bouw & Vastgoed Architect SVP Architectuur en Stedenbouw Constructeur Solid Timber/van Nunen Bouwfysica DWA Installateur Indusa Bvo 2.300 m² Stichtingskosten Binnen de normkostenvergoeding van het rijk

54

SCHOOLDOMEIN

productie. Als je vanaf dag één in hout ontwerpt voorkom je faalkosten en kun je het ontwerp­ proces efficiënter inrichten.”

FUNDAMENTELE KEUZE “Het duurzame en circulaire aspect sprak ons aan,” vertelt Geron, “en verder vroeg de opgave om een snel bouwproces op een complex binnenstedelijke locatie, waarbij bereikbaarheid met zware materialen een aandachtspunt was. Ook om die reden was hout een mooi uitgangspunt, want dat is makkelijker aan te voeren. Ik heb Gideon gebeld en samen hebben we een consortium gevormd, onder meer met het bedrijf Solid Timber, dat veel ervaring heeft met het bouwen van houten gebouwen.” Gideon knikt: “We hebben als bureau ervaring met woningen in hout, maar nog niet met een school. Laten we de handschoen oppakken, was onze reactie toen Geron ons benaderde. De keuze om in hout te bouwen is een fundamentele, omdat je aan de voorkant veel meer integraal moet uitwerken en dus ook investeren. Massief houtbouw is erop gebaseerd dat je alles vooraf integreert waardoor je een efficiënt product krijgt en er niet later

februari 2021

houtengineer en de landschapsarchitect voor de inrichting van het buitenterrein. Daar hebben we flink in geïnvesteerd. We wilden geen standaard modu­ laire school bouwen, maar een echt kindcentrum onder architectuur. Het is jammer dat we niet hebben gewonnen, maar we hebben wel mooie conclusies kunnen trekken. Zo gaf de opdrachtgever ons het budget mee waar we binnen moesten blijven. Gideon had eerder al een onderzoek gedaan waarom bouwen in hout concurrerend in prijs is en ik wist al wat de implicaties in de keten zijn; veel partijen willen graag met hout bouwen en hebben de benodigde expertise

VISIE EN ONTWERP opgebouwd. Het mooie is dat de boom in het bos voor alle betrokken partijen uitgangspunt van denken is. Zo is de restwaarde van een houten school hoog en kan daarmee concurreren met bouwen in beton of steen.” “Ook op andere vlakken biedt bouwen in hout voordelen,” licht Gideon toe, “vooral in een steenachtige omgeving geeft hout een gevoel van vrijheid en een associatie met buiten in het groen zijn. We hadden het buitenterrein met zand en houtsnippers ingericht om het gevoel van buiten leven tastbaar te maken. Een houten gebouw doet wat met je gevoel en beleving; je wilt aan de wanden zitten, knuffelen.

Zo hadden we ook een tuin op het dak ontworpen

“De keuze om in hout te bouwen is een fundamentele, omdat je aan de voorkant veel meer integraal moet uitwerken en dus ook investeren”

“Een houten gebouw doet wat met je gevoel en beleving; je wilt aan de wanden zitten, knuffelen” voor buitenlessen. We zagen het in een stedelijke omgeving als een enorme aanwinst, ook omdat hout geluid beter absorbeert dan steen.”

VOORDELEN SYSTEMISCH BOUWEN Gideon verder: “De materialen en producten bestaan uit vloeren en kolommen die je makkelijk kunt assembleren, na twintig jaar weer uit elkaar kunt halen en ergens anders kunt inzetten. We denken dat deze vorm van systematisch bouwen ook goed kan werken in steden met een tijdelijk capaciteitsprobleem, zoals Amsterdam, dat de komende jaren 10.000 m2 huisvesting frisse scholen klasse B nodig heeft. Wanneer je dat kunt oplossen met mooie tijdelijke bouw met een gezond binnenklimaat en goede ventilatie biedt dat kansen. Het is daarom mooi om erachter te komen dat je voor een normale prijs een systematisch modulair gebouw kunt maken met een restwaarde van 20% na 30 jaar van de nieuwbouwwaarde. Wat je aan de voorkant meer investeert verdien je aan de achterkant terug. Tijdens het proces van ontwerpen kies je de elementen die je in wilt zetten. De constructie maken we in massief hout en de gevel­

invullingen in houtskelet bouw. Door efficiënt met de afmetingen om te gaan kun je materialen dubbel gebruiken. Bijvoorbeeld voor de constructie en als borstwering, maar ook voor het maken van een wand.

Dat maakt dat je geen extra wanden nodig hebt. Met hout bouwen past in deze tijd waarin er een groeiend tekort is aan materialen en mensen. Het is een extra bouwmethode die nog weinig gebruikt wordt. De hele keten staat er positief tegenover en wil graag de productie opschalen.” Geron tenslotte: “Met hout bouwen is ook voor bouwers een ideaal product; je bouwt niet op de bouwplaats, maar in de fabriek. De geprefabriceerde onderdelen zijn licht en makkelijk naar de bouwplaats te vervoeren; je zet het in elkaar en de school staat er. Ook vanuit de uitstoot van CO2 is het een ideaal product. Verder zijn er ontwerptechnisch geen bezwaren. Het is een vorm van systematisch bouwen waarin je naar de ideale afmetingen en overspanningen zoekt. Het was een intensief proces dat op alle niveaus een waardevol product heeft opgeleverd.”

Voor meer informatie kijkt u op www.smtbv.nl of www.svp-svp.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

55

Tekst Sibo Arbeek

Maatschappelijk Verantwoord Inkopen doet ertoe Het werd hoog tijd voor een debat over maatschappelijk verantwoord ondernemen en inkopen.

De opbrengst ervan is niet vrijblijvend, maar een oproep aan alle schoolbesturen om met hun partners bij te dragen aan een rechtvaardige verdeling van werk.

P

eter Vos is projectleider bij de PO & VO-Raad met onder meer praktische ondersteuning ten aanzien van inclusief werkgeverschap en in het bijzonder de banenafspraak in portefeuille. Corinne Brouwer is HR Officer bij Koninklijke Ahrend – Presikhaaf Schoolmeubelen, Geert Looyschelder voormalig bestuurder van de Hilversumse scholen­ groep STIP en Joost van Loon ervaren bestuurder en interim directeur van Presikhaaf Schoolmeubelen.

Joost schuift wat later aan bij het debat via Teams, omdat hij eerst nog even een rondje door de fabriek wilde maken, waar veel mensen werken die met wat extra aandacht en begeleiding prachtig

Via dit artikel nodigen wij schoolbesturen en leveranciers uit mee te werken aan een proeftuin (samen met De Normaalste Zaak) of hun kennis en samenwerking te willen delen. Voor meer informatie en deelname kijkt u op https://www. denormaalstezaak.nl/ initiatieven/proeftuinpartnerships-voormeer-banen/.

56

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

vakmanschap laten zien. “Die virtuele aai over de bol is enorm belangrijk en dat geldt eigenlijk voor iedereen,” legt Joost uit. Het debat kan beginnen.

WAT IS DE ESSENTIE VAN MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD INKOPEN Joost: “Wij zijn er trots op dat we het onderwijs mogen helpen om toekomstbestendige leer- en werkomgevingen in te richten. Wij zijn als Presikhaaf Schoolmeubelen onderdeel van de Koninklijke Ahrend, die Maatschappelijk verantwoord ondernemen en daarmee ook inkopen hoog in het vaandel heeft staan.

Het is ook eigenlijk een opdracht aan ons allemaal,

BOUW EN INRICHTING

Joost van Loon

Peter Vos

Geert Looyschelder

Corinne Brouwer

zeker ook in deze pandemie, waarin de samenleving rond de feestdagen in een zware lockdown zat. De opdracht aan elke schoolleider, onderwijsinrichter of willekeurig welk bedrijf/ondernemer dan ook, is dat meedoen in onze maatschappij betekent dat je rekening houdt met mensen en meningen en elkaar de ruimte geeft. Daar hoort ook bij dat je zuinig om gaat met de beperkte hoeveelheid grondstoffen op deze planeet. “Als onderwijsinstelling is goed onderwijs geven belangrijk”, vult Geert aan; “maar je kunt meer betekenen. Dat kan door te kiezen voor een duurzame en circulaire inrichting, energieneutraal te bouwen of groene stroom in te kopen. Je wilt een inclusieve school zijn en dus ook actief bijdragen aan een inclusieve samenleving, waarin iedereen zijn eigen talenten kan ontwikkelen. Mensen met een arbeidsbeperking kunnen iets bijdragen aan de samen­leving, net als kinderen in de school die wat meer aandacht nodig hebben. Het belang van de banen­afspraak voor het onderwijs is tweeledig; je kunt zelf mensen in dienst nemen of samenwerken met bedrijven en organisaties die dat doen, zoals leveranciers die als sociaal ondernemer mensen in dienst hebben met een afstand tot de arbeidsmarkt.”

aan de banenafspraak, waarbij binnen het bedrijfs­ leven 100.000 banen voor deze groep wordt gecreëerd en binnen het onderwijs 25.000 banen. Wanneer scholen bij ons maatschappelijk verantwoord inkopen kunnen wij scholen helpen bij het voldoen van hun maatschappelijke verantwoording. Door nog meer werkgelegenheid te creëren en verder te kijken hoe we mensen kunnen betrekken doen we nog een stapje extra.” Joost legt uit: “Presikhaaf Schoolmeubelen is sinds vijf jaar onderdeel van Koninklijke Ahrend; dat was een bewuste keuze, omdat wij als groep maatschappelijk verantwoord willen ondernemen. Niet alleen als organisatie, maar ook in samenwerking met anderen. Vanuit onze circulaire ambitie halen we meubilair bij scholen terug, om in onze fabriek opnieuw in te zetten. Dat kunnen we natuurlijk prima doen met organisaties die lokaal betrokken zijn en daar minder makkelijk aan werk komen. Dan creëer je een ecosysteem van partijen die met elkaar samenwerken. Het zijn vaak hele praktische oplossingen. Overigens praten we liever niet over mensen met een beperking; die heeft namelijk iedereen. Sommige mensen moet je een beetje aandacht geven, maar ze zijn ook gewoon goed in hun vak.”

WAT HOUDT DE BANENAFSPRAAK IN? Corinne: “We zijn een onderneming die voor een groot deel mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt in dienst heeft. Op die manier dragen we bij

WAT HOUDT PARTNERSHIPS EN INKOOPKRACHT: BANENAFSPRAAK IN? Peter: “Er ligt een feitelijke afspraak tussen werkgevers en overheid om voor 2027 125.000 nieuwe banen te

SCHOOLDOMEIN

“De grote verandering is niet dat zij zich aanpassen, maar dat wij ze net iets meer ruimte geven”

februari 2021

57

creëren voor mensen die niet in staat zijn om zonder ondersteuning het wettelijk minimumloon te verdienen. Dat is de groep waar we het over hebben, die tot de banenafspraak hoort. Een nog veel grotere groep werkzoekenden treffen we aan in de participatie­ wet of in de WIA of WW. De capaciteit en kwaliteit van veel mensen worden niet benut. Dat verbeteren is de inzet voor de komende jaren. De banen in het kader van de banenafspraak in het bijzonder. Aantallen markt en overheid waren eerst gesplitst, maar vormen nu één groep; het maakt niet uit waar deze groep werkzoekenden werken, áls ze maar werken.

Als er via de inkoop aan deze doelstelling gewerkt wordt moeten leverancier en opdrachtgever onderling met elkaar inzichtelijk maken hoe dat is geregeld.

Kort samengevat: je neemt iemand aan in loondienst of je koopt producten of diensten in en zorgt samen met die partner ervoor dat voldoende mensen met een afstand aan het werk zijn. Dat laatste noemen we maatschappelijk verantwoord inkopen.”

HOE KAN MVI VERBONDEN WORDEN MET ONDERWIJSVISIE EN -DOELEN? Joost: “Het gaat ook over de vraag hoe je je organisatie organiseert en of je het belangrijk vindt. Alleen maar zakelijk ondernemen is een keuze, net als de keuze om dat op een maatschappelijk verantwoorde wijze te doen. Wanneer het gaat om mensen met een zogenaamde afstand tot de arbeidsmarkt moet je daar wel goed mee om gaan. De grote verandering is niet dat zij zich aanpassen, maar dat wij ze net iets meer ruimte geven. Zo gaf een medewerker op de werkvloer mij het volgende mee: ‘Als de sterken geen tranen laten, worden de zwakken steeds zwakker’. Dat zet je als werkgever wel even aan het denken.” Geert knikt: “Je moet dus vooral kijken naar de mogelijkheden en juist het onderwijs zou zijn verantwoordelijkheid moeten nemen, zoals we dat ook met onze kinderen doen. Dat moet je vervolgens ook uitstralen en -dragen via sociale media en het jaarverslag, delen met de directeuren, de Raad van Toezicht en ouders.

Dat doe je immers ook met je ambities rond het

58

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

onderwijs, verduurzaming en een gezond binnen­ klimaat. Het verhaal vertellen en delen is belangrijk en dat maakt ook dat je als organisatie kunt groeien en bloeien. Het is dus belangrijk dat het onderdeel van je kernwaarden en missie en visie is. Dan wordt het ook een logisch onderdeel van je strategisch beleid en is het makkelijker om het in je organisatie in te laten dalen. Dan vindt iedereen het logisch.”

KAN MVI DAAROM VAN INVLOED ZIJN OP DE AANBESTEDING VAN BOUW- EN INRICHTINGS­ PROJECTEN? Geert: “Wij hebben bij de aanbesteding van onze schoonmaak als voorwaarde gesteld dat 30% van de mensen in dienst afkomstig zijn uit de banen­ afspraak. Recent hebben we met de huidige schoonmaakfirma teruggekeken en die hebben dat kunnen waarmaken. Dat maakt duidelijk dat je als school­ bestuur goed bezig bent en hetzelfde kun je doen met afspraken rond de catering, de groenvoorziening en verduurzaming. Je geeft het signaal af dat je er serieus mee bezig bent. Je moet alert zijn en bij grote aanbestedingen laat je je professioneel begeleiden, waarbij social return on investment (SROI) een voorwaarde is. Je moet sowieso naar partners zoeken die bij je passen. Bedrijven die daar geen oog voor hebben vallen in de race af. Daarom heb ik bepaalde werken ook wel eens onderhands aanbesteed, omdat ik wist dat het sociale ondernemers waren. Er zijn veel regels, maar als je het goed kunt uitleggen wordt het geaccepteerd. We moeten het ook weer niet te ingewikkeld maken.” Joost knikt: “Ook Koninklijke Ahrend moet blijven aanpassen om te kunnen innoveren. Deze pandemie zorgt voor omzetdaling in met name de kantorensector. Dat kost werkgelegenheid, maar wij hebben met elkaar afgesproken dat we geen aanpassingen doen binnen het sociaal ondernemen.

Deze groep blijft aan het werk en al onze collega’s begrijpen dat ook. Als het moeilijk wordt zie je waar het commitment zit, dat is de essentie van partnership.”

Voor meer informatie kijkt u op www.schoolmeubelen.com.

Aangenaam .

>

Tekst ir. A. Weersink en ir. S. Werner – beiden zijn als adviseur werkzaam bij WSP

Future Ready met een gezonde school

>

Aandacht voor gezondheid en een gezonde leefstijl staat steeds meer in de belangstelling, mede door het coronavirus. Kinderen zitten te veel stil en bewegen te weinig. Een actievere leefstijl zorgt voor een betere weerstand. Een natuurlijke omgeving in en om school zet kinderen spelenderwijs aan tot bewegen en draagt bij aan een gezondere generatie.

Gebruik van hout als bouwconstructiemateriaal en veel daglichttoetreding is een goede basis voor

E

biophilic bouwen in scholen (bron: WSP, foto: Tom Arban)

ir. A. Weersink en ir. S. Werner zijn als adviseur werkzaam bij WSP.

60

SCHOOLDOMEIN

en gezondere leeromgeving kan op scholen worden bereikt door uit te gaan van biophilic ontwerpprincipes, geïnspireerd op de natuur.

In en rond scholen kunnen we de natuur een handje helpen door natuurlijke plekken te creëren in het gebouw en op het schoolplein. WSP past deze ontwerpprincipes in de praktijk toe. Het is een onderdeel van het wereldwijde WSP-programma ‘Future Ready’, bouwen met een toekomstvisie.

BIOPHILIC DESIGN Biophilic design is een vorm van ontwerpen die inspeelt op de biologische band tussen de natuur en de mens en het positieve effect daarvan op welzijn en gezondheid. Het past uitstekend bij uitgangs­punten voor gezond, duurzaam en circulair bouwen van nieuwe onderwijsgebouwen. In Nederland is deze vorm van ontwerpen relatief nieuw. Adviseurs van WSP deden hiermee al de nodige ervaring op in Engeland, Zweden en Canada en willen deze kennis ook in Nederland verder uitbouwen. Het geeft een treffend antwoord op hedendaagse vraagstukken. Natuurlijke plekken in de school en op het schoolplein zet

februari 2021

kinderen aan om meer activiteiten te ondernemen, zoals klimmen, kruipen en verkennen. Extra beweging stimuleren is hard nodig. Nederlandse kinderen blijken gemiddeld 7 tot 9 uur per dag op school, thuis voor de tv, op de smartphone, achter de computer en het bureau te zitten. Ze scoren daarmee het slechtst in Europa.

GROEN BUITEN EN BINNEN Biophilic ontwerpen wordt vaak geassocieerd met veel groen in en om de school. Bomen en planten werken rustgevend. Groen draagt bij aan een betere concentratie en betere leerprestaties. Een wetenschappelijke verklaring hiervoor wordt gegeven door De Attention Restoration Theory. Bomen en planten zijn prikkelarm en roepen slechts een milde fasci­natie op. Dit geeft rust en een herstelmogelijkheid voor gerichte aandacht, zelfbeheersing en werk­geheugen.

Enkel kijken naar een natuurfoto of een korte wandeling in het park heeft al een positieve uit­ werking. Bomen en planten doen nog meer. Ze absorberen geluid, nemen CO2 en fijnstof op uit de ruimte en reguleren de vochtigheid. Daarmee hebben ze een

BOUW EN INRICHTING

Veel groen in het interieur draagt bij aan de beleving, akoestiek en binnenluchtkwaliteit Een gezonde omgeving draagt bij aan betere prestaties (bron: WSP, © Frank Ooms)

(illustratie: Roessink Interieurbeplanting)

positief effect op de binnenluchtkwaliteit. Voor het krijgen van een schone lucht blijft een toevoer van voldoende frisse lucht echter noodzakelijk. Het liefst rechtstreeks van buiten en anders goed gefilterd.

Het groen inrichten van een dak van een school biedt in een hoogstedelijke omgeving een mogelijkheid voor kinderen om veilig te

DAGLICHT – UITZICHT Biophilic ontwerpen zet ook in op veel daglicht en een goed uitzicht naar buiten. Daglicht is belangrijk omdat het via hormonen je slaap-waakritme reguleert en daarmee zorgt dat je goed uitgerust aan de dag kunt beginnen. Ook de waarde van een goed uitzicht moet niet worden onderschat. Net als groen heeft dit een stressverlagende en angst­reducerende werking. Waarnemen van het weer, groen en dynamiek werken positief door. Ondoorzichtige folies op de ramen zijn in dit opzicht niet meer van deze tijd.

Laat zoveel mogelijk zintuigen de natuur ervaren, is eigenlijk de hoofdboodschap voor een optimale werking van biophilic design. Gebruik natuurlijke materialen en rustgevende kleuren uit de natuur, zoals (van) hout, zand en steen. Gebruik ook natuurlijke vormen en patronen. Hersenonderzoek heeft aangetoond dat mensen biomorfologische patronen en samenstellingen die ook in de natuur voorkomen prefereren, zoals organische, vloeiende vormen. In veel biophilic gebouwen en pleinen zijn kunstmatige ecologische minilandschappen ontworpen met rustgevende waterpartijen, groen, hout en steen. Deze unieke plekken worden enorm gewaardeerd. Kletterend water werkt rustgevend, maskeert stoorgeluiden en draagt bij aan een goede vochthuishouding. De luchtvochtigheid verbetert wat resulteert in minder hoofdpijn en een betere concentratie.

CIRCULAIR DENKEN STIMULEREN WSP denkt graag mee om een optimaal resultaat uit een groene school te halen door een tonend voorbeeld te zijn voor de nieuwe duurzame, circulaire economie met aandacht voor kringloopdenken.

Denk hierbij aan houten constructies, de warmtebufferende kas op het dak die energie bespaart, gebruik van hemelwater en afgevoerde CO2 uit de leslokalen als groeimiddel voor kasplanten en aan mos als akoestisch absorptiemateriaal. Biophilic

spelen en meer te bewegen (foto: Scott&Ryland Architects)

“Nederlandse kinderen blijken 7 tot 9 uur per dag op school, thuis voor de tv, op de smartphone, achter de computer en het bureau te zitten en scoren daarmee het slechtst in Europa”

ontwerpen stimuleert toekomstige generaties om circulair te denken en te handelen.

Door een uniek samenspel van de beoogde functie van een gebouw en een integratie met natuurlijke elementen krijgt een gebouw meerwaarde. Onderzoek toont aan dat kinderen beter presteren in een prettige, groene omgeving. Bovendien zet een groene omgeving in en rond de school aan tot meer actie en bewegen.

LITERATUUR: Kellert S, E Calabrese -The practice of biophilic design; London: Terrapin Bright LLC, 2015 Papma, A. https://intogreen.nl/een-groene-omgevingverandert-je-brein Yin J, N.Arfaei , P.MacNaughton , P.J.Catalano , J.G.Allen; Effects of biophilic interventions in office on stressreaction and cognitivefunction: Randomized crossover study in virtual reality, Indoor Air, 2019 Yin J, S.Zhu, P.MacNaughton, J.G.Allen, J.D.Spengler; Physiological and cognitive performance of exposure to biophilic indoor environment; Building and Environment-Vol.132, 2018, pp255-262

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

61

Tekst: Kelly Brunninkhuis Beelden: Klimaatgroep Holland

EEN DUURZAAM EN GEZOND BINNENKLIMAAT

Hoe investeer je verantwoord in een Frisse School?

Met de toegezegde 360 miljoen euro staan scholen aan de vooravond van een flink pakket met keuzes dat hun binnenklimaat snel en met duurzaam resultaat moet gaan verbeteren. Iedereen is gebaat bij de juiste keuzes: gemeente, schoolbestuur, onderwijspersoneel en leerlingen. Maar hoe weet je of de keuzes van vandaag, over tien jaar nog steeds tevreden stemmen?

I “Kinderen en leerkrachten hebben gewoon een comfortabel en fris binnen­klimaat nodig”

n gesprek met eigenaar Harry Vaatstra van Klimaatgroep Holland wordt al snel één ding duidelijk. Hij gaat voor garanties: de garantie dat je het goed doet als school. Voor de komende 10, 15 of zelfs 20 jaar een gezond binnenklimaat hebben als school. Die zekerheid wil hij bieden met zijn bedrijf, dat inmiddels meer dan 15 jaar ervaring op de markt heeft en 7000 lokalen succesvol heeft draaien op zijn breed gedragen techniek platform Scholen°Concept. De 10 jaar garantie op zijn systeem durft hij dan ook met gerust hart uit te dragen.

NUCHTER, EENVOUDIG EN INNOVATIEF “We merken dat de markt steeds meer vraagt van ons Scholen°Concept door de toenemende aandacht voor een gezond klaslokaal. De kracht van Klimaatgroep Holland is nuchterheid, eenvoud en innovatie, dus

Eigenaar Klimaatgroep Holland, Harry Vaatstra.

62

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

ook in deze hectische tijd houden we ons hoofd koel en blijven we continu in ontwikkeling: stap voor stap, met doordachte techniek, slimme koppelingen en samenbouw van verwarming, ventilatie en koeling.”

Nu de vraag naar systemen toeneemt, merkt Harry Vaatstra dat er ook een steeds grotere roep om expertise en ervaring ontstaat.

ADVIES VOOR SCHOLEN Veel scholen zijn nu volop bezig om een routekaart uit te stippelen voor de aanpak van hun binnen­ klimaat. Onbekend terrein voor veel schoolbesturen en facilitair managers. “Zeker nu er 360 miljoen euro toegezegd is, dat in drie jaar besteed moet zijn, neemt de druk toe voor scholen. Het gaat dan niet alleen om de ventilatie: men wil bredere beslissingen nemen dan dat en ook een grote slag slaan op het gebied van bijvoorbeeld isolatie of andere gasvrije of duurzame verbeteringen.” Harry Vaatstra voegt toe dat hij hoopt dat scholen slimme keuzes maken. “Bekijk de referenties en ervaringsjaren van de partijen waar je mee in zee gaat.” Hij benadrukt dat grote projecten als deze vragen om specialisme, maar dat het niet ten koste hoeft te gaan van gebruikelijke partners. “Als je een specialist betrokken hebt, kan je daarna altijd de samenwerking opzoeken met je lokale installateur.”

GRONDIG ONDERZOEK Voorzitter van het College van Bestuur van SOTOG, Frank de Vries, deed grondig onderzoek voor hij zijn keuze maakte. “We hebben veel scholen bekeken die al een systeem hadden draaien. Daarna zijn we om tafel gegaan om onze wensen te bespreken.” SOTOG, Speciaal Onderwijs Twente en Oost Gelderland, legde hierbij de nadruk op een geluidsarme installatie. “In het speciaal onderwijs is geluid een belangrijke factor.

Voor ons is een stille installatie van groot belang.”

BELEVING EN BEHEER

VSO Elimschool, Hellendoorn. Op deze school draait het Scholen°Concept van Klimaatgroep Holland.

SCHOLEN°CONCEPT Het Scholen°Concept sprong er daarom uit. Ook het onderhoud op afstand, door ICT en een meldkamer mogelijk gemaakt, verstevigde de keuze. Hij drukt andere schoolbesturen op het hart: “Kijk naar de offerte op lange termijn en de winst die je daarmee boekt.

Te­vredenheid over het klimaat is een groot goed; het gaat om het welzijn van leerkrachten en leerlingen.”

WERKEN VANUIT EEN TOTAALPLAN Theo Grote Beverborg, eigenaar van Thero Huisvesting & Bouwmanagement, werkt veelvuldig met scholen. “De meeste schoolbesturen zijn al jarenlang klant bij ons. Van onderhoud tot verbouwingen en van complete renovatie tot nieuwbouw: we zijn een technisch verlengstuk van de school.” Hij ziet de afgelopen jaren toenemende aandacht voor een

• Solide techniek (uit het zicht) • Kwalitatief hoogwaardige materialen • 24/7 actieve meldkamer: beheer op afstand • Alles-in-1: ventileren, verwarmen en koelen.

• Zeer laag geluidsniveau • Eenvoudige bediening voor klimaat, verlichting én zonwering • Zeer laag energieverbruik en exploitatiekosten • Uitstekende filtering van lucht • Betrouwbaar en eenvoudig gebouwbeheerssysteem

gezond binnenklimaat. “In het verleden werd het per lokaal aangepakt, nu zie je dat het niet werkt op die manier. Het gaat om het grote plaatje. Mijn advies voor scholen is dan ook: maak een totaalplan voor de aanpak van de hele school. Als de investering nog niet volledig rond is, kan je alvast gefaseerd uitvoeren.”

BETER (VENTI)LEREN “Kinderen en leerkrachten hebben gewoon een comfortabel en fris binnenklimaat nodig,” besluit Harry Vaatstra zijn verhaal. “Nu is dat in 75% van de onderwijsgebouwen niet het geval. Klimaatgroep Holland wil dat graag anders zien, daarom geven we ook 10 jaar volledige garantie op het resultaat. En vanaf dag één een goed resultaat zonder inregel periode. Heel fijn voor scholen die gelijk stappen willen zetten.”

Theo Grote Beverborg, directeur/eigenaar THERO (links) en Frank de Vries, voorzitter College

Het levert een tevreden schoolbestuur, gezonde leerkrachten en blije kinderen op. Dat deed het al bij ruim 7000 lokalen en daar hoopt Harry Vaatstra er nog veel aan toe te voegen. “Goede zaak voor de kinderen en een ontzorging voor leerkrachten en bestuur. Daar gaan we voor.”

van Bestuur SOTOG (rechts) bij de in aanbouw zijnde SO school in Zutphen.

Kijk voor meer informatie op www.klimaatgroepholland.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

63

Tekst en beelden: Schooljudo

SCHOOLJUDO EN BEWEGEND LEREN

Sociaal-emotionele vaardigheden leren door te doen De school is dé plek waar jeugd tussen 4 en 17 jaar een groot deel van hun leven doorbrengen.

Daarnaast is dit ook een cruciale periode waarin ze zich lichamelijk en mentaal ontwikkelen. deelname aan de maatschappij. Wat dat betreft zijn sociale en emotionele ontwikkeling onlosmakelijk met elkaar verbonden en spelen wij met ons waarde-gerichte programma direct in op deze levensgebieden.

K

inderen brengen namelijk veel tijd door op school en functioneren daar in sociale structuren. Het is belangrijk voor de totale persoonlijke ontwikkeling om structureel aandacht te besteden aan sociaal-emotionele vaardigheden.

Schooljudo realiseert een belangrijke bijdrage op dit gebied door de principes van bewegend leren te integreren in een volledig programma voor kinderen. Naast de emotionele ontwikkeling, heeft het onderwijs ook een rol in de socialisatie van kinderen. Met socialisatie bedoelen we de levenslange ontwikkeling van gedragspatronen, waarden, normen, vaardigheden, houdingen en motieven die volgens de gemeenschap gewenst zijn. Socialisatie is dus ook een belangrijk onderdeel van sociaal-­ emotionele ontwikkeling op school, aangezien het onderwijs ook leerlingen voorbereid op hun

64

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

ACTIEF BURGERSCHAP EN SOCIALE INTEGRATIE Het Ministerie van OCW stimuleert actief burgerschap en sociale integratie. Sinds 2006 spelen scholen hierin ook een actieve rol. Actief burgerschap kan natuurlijk alleen wanneer kinderen het vermogen ontwikkelen om gevoelens van zichzelf en anderen te begrijpen en daar ook goed mee om te gaan. Een aantal kerndoelen voor het primair onderwijs verwijst direct naar de sociaal-emotionele ontwikkeling van leerlingen, waarbij scholen de vrijheid hebben om zelf te kiezen hoe zij de kerndoelen wil behalen.

De onderwijsinspectie ziet ook mogelijkheden, blijkt onder andere uit de volgende indicatoren: ‘de school heeft een specifiek aanbod om sociale competenties te ontwikkelen’, ‘het schoolklimaat kenmerkt zich door veiligheid en respectvolle omgangsvormen’ en ‘het personeel van een school zorgt ervoor dat de leerlingen op een respectvolle manier met elkaar en anderen omgaan’. Het bewegend leren en be­ wegingsonderwijs kan hierin een mooie rol in spelen, doordat zij real-time situaties creëert waarin gedrag inzichtelijk gemaakt wordt. Schooljudo werkt al meer dan 16 jaar aan de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen in combinatie met bewegend leren. Wij noemen dat: ‘leren door te doen’.

DE EFFECTIVITEIT VAN BEWEGEND LEREN Vroeger was buitenspelen de norm, maar tegenwoordig zitten kinderen steeds vaker achter schermen.

Recent wetenschappelijk onderzoek toont daarnaast ook aan dat bewegen de leerprestaties verbetert. Ook schept samen bewegen een band tussen kinderen

BELEVING EN BEHEER

en klas. Wij spelen hier direct op in door iedereen op de judomat als gelijke te beschouwen en op actieve wijze te werken aan onze Schooljudo-waarden. Het is duidelijk dat ons lichaam gemaakt is om te bewegen.

En de relatie tussen geest en lichaam is één die nog te weinig belicht wordt. Juist door kinderen situaties fysiek te laten ervaren, wordt er bewustzijn over sociale interacties gecreëerd en gedragsinterventies toegepast, zodat er nieuwe verbindingen in de hersenen gemaakt kunnen worden. Beweging zorgt voor betere leerprestaties, doordat er meer zuurstof in de hersenen vrijkomt. Dit helpt ons bij het opslaan van kennis en het versterken van empathische vermogens. Bewegen in klassen zorgt dus voor nieuwe dynamieken tussen kinderen waarin er meer ruimte is voor sociale interactie, vrij spel en ontdekken.

Het figuur geeft weer wat er in de hersenen gebeurt na 20 minuten wandelen.

BEWEGEND LEREN EN SOCIAAL EMOTIONELE ONTWIKKELING Op sociaal-emotioneel gebied steken kinderen eveneens veel op van bewegen. Ze leren omgaan met tegenslagen, luisteren naar instructies, werken samen in een team en zijn doelgericht bezig. Tijdens het Schooljudo-programma leren ze ook meer over grensbepaling, vertrouwen en hoe je elkaar op constructieve en veilige wijze feedback kunt geven.

Omdat sport belangrijk is voor kinderen, is goed zijn in sport een sterke sociale factor. Kinderen, gebruiken sport en spel om zichzelf te kunnen meten met hun vrienden. Kinderen die goed zijn in sport, liggen vaak beter in de groep en hebben betere sociale vaardigheden. Fijn voor het zelf­ vertrouwen en tegelijkertijd een uitstekend middel om aan de weerbaarheid van kinderen te werken.

“Kinderen die goed zijn in sport, liggen vaak beter in de groep en hebben betere sociale vaardigheden”

WAT DOET SCHOOLJUDO? Schooljudo helpt docenten al 16 jaar bij het creëren van een veilige, fijne sfeer en pedagogisch klimaat.

Omdat wij geloven dat dit de basis is voor een veilig klasklimaat met krachtige kinderen. Door de eeuwen­ oude filosofie van het judo, ontstaan als onderwijsmethode, de school in te brengen, brengen wij de principes van bewegend leren en het aanleren van Schooljudo samen in een uniek programma. Dit gebeurt zowel op de judomat als in het klaslokaal.

Dankzij dit programma levert Schooljudo een significante bijdrage aan de fysieke en sociaalemotionele ontwikkeling van een kind. Én aan de groepsdynamica van een klas. Schooljudo docenten, entertrainers genoemd, hebben een uitgelezen mogelijkheid om vanuit pedagogisch perspectief bij te dragen aan de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. Door leerlingen te stimuleren, te motiveren en te begeleiden, zorgt hij/zij ervoor dat de kinderen zich sociaal-emotioneel en moreel verder kunnen ontwikkelen. Ook spelen er op de judomat situaties af waarbij een Entertrainer direct een koppeling kan maken met de sociaal-emotionele ontwikkeling. Het programma is voor een heel jaar ontwikkeld. Door middel van een digitale leerom­ geving, gecombi­neerd met fysieke lessen, zorgt Schooljudo voor een multidisciplinaire aanpak die niet alleen kinderen, maar de hele klas in hun kracht zet. Deze onderwerpen vormen de basis van zo­geheten Skills4Life, vaardigheden die kinderen meekrijgen en waar ze hun hele leven profijt van hebben.

Nieuwsgierig geworden? Kijk op onze website https:// schooljudo.nl of neem contact op via 023-3036800 voor meer informatie of kijk onze webinar: “Grip op groepsdynamica” terug via onze sociale kanalen en website.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

65

Tekst Sibo Arbeek Fotografie: Fas Keuzenkamp

VAN ONDERSCHEID NAAR VERBINDING

Vloer benadrukt doorlopende leerlijn Aan de gevel van de voormalige kerk aan de Mauritslaan 10 in Den Haag is niet te zien dat aan de binnenkant een volledige transformatie van de Duinoordschool en Kinderopvang 2Piraten heeft plaatsgevonden. Door de verbinding van verschillende gebouwen is een kindcentrum van drie verdiepingen gemaakt. En de nieuwe vloer wijst de weg.

O

p uitnodiging van Marieke Meulman van Forbo vertellen facilitair coördinator Wim Heijnen van Kinderopvang 2Samen en de architecten Hans en Marleen Klompenhouwer van R4a architecten over dit bijzondere project in het Statenkwartier in Den Haag. Hans: “Bij zo’n complexe opgave heb je creativiteit en bouwkundig inzicht nodig. Ik heb net als mijn collega’s, zo ook mijn dochter Marleen, architectuur gecombineerd met bouwkunde, dus dat kwam hier goed van pas.”

Wim legt uit: “De Duinoordschool en Kinderopvang 2Samen waren functioneel van elkaar gescheiden door het gebouw van de Zorgvlietkerk, die al een tijd leeg stond. Wij zitten met onze peutergroepen en de BSO al 20 jaar in twee gebouwen van de Zorgvlietkerk en zijn inmiddels gegroeid naar 27 kindplaatsen Kinderdagopvang, 30 kindplaatsen peuterspeelzaal en 90 kindplaatsen BSO. Zowel de Duinoordschool als 2Samen hadden door groei gebrek aan ruimte. Daarnaast was het een onwense­lijke kruipdoor-sluipdoor situatie met donkere gangen en deuren die overdag vooral dicht bleven. Van een doorlopende leer- en ontwikkellijn

66

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

kon ook ruimtelijk geen sprake zijn, terwijl we die ambitie wel hadden. De kerk stond sinds 2009 leeg en toen de school en de gemeente het kerkgebouw konden kopen zijn we gelijk aan de slag gegaan.

We wilden samen met de school een kindcentrum vormen in combinatie met de vraag van de Duin­ oord­school voor uitbreiding met vier groepen en extra ruimte voor 2Samen.”

HEMELS LICHT VAN BOVEN Marleen: “De opgave om beide functies te verbinden werd in een meervoudig onderhandse aanbesteding uitgezet. We kregen een rondleiding door de kerk en konden gelijk praktische tips geven. Daarnaast hebben we een presentatie voor de school gehouden, waarbij we hebben aangegeven hoe we de beide functies konden verbinden, waarbij we zoveel mogelijk het bestaande in ere hebben gelaten met zijn eigen beeldtaal en verhoudingen. Zo hebben we de gevelarchitectuur zoveel mogelijk intact gehouden naar ontwerp van architectenbureau Braaksma en Roos uit 1993. We hebben een soort routing gemaakt, waardoor duidelijk werd dat we een heel slim kindcentrum konden maken. Het voormalige kerkgebouw heeft een mooie hoogte met een prachtige vensterrij onder het plafond, waardoor hemels licht valt. De idee was op tactische plekken de constructie door te breken zodat er meer zicht zou komen tussen 2Samen en de Duinoordschool. De kerkzaal was een grote gesloten doos. We hebben een nieuwe fundering onder de kerkzaal kunnen aanleggen en daarboven een nieuwe verdieping ingebouwd. Onder deze ‘tafelconstructie’ kwam er op de begane grond ruimte vrij voor 2Samen en op de verdieping voor een grote aula en een aantal les ondersteunende ruimten voor de school. Op dat niveau is ook een doorgang naar de school gemaakt, met lokalen en een leerplein. Daarnaast was er sprake van veel achterstallig onderhoud.”

BELEVING EN BEHEER

Marmoleum Striato 5225

vlnr Marieke Meulman, Wim Heijnen, Hans Klompenhouwer en Marleen Klompenhouwer

De entreemat is Coral Duo 9730 black diamond

LATEN ADEMEN Hans: “Door slim met ruimte en licht om te gaan kon veel vrijgespeeld worden en hebben we het gebouw weer laten ademen. Het gevelbeeld naar de straatkant was gesloten. Daar hebben we grote ramen gemaakt, zodat je licht van beide kanten krijgt en door het gebouw kunt kijken. Daardoor is de capaciteit voor beide gebruikers vergroot en ontstond ook ruimte om multifunctioneel te gebruiken en te verhuren. Goed geslaagd is het middengebied dat het meeting point en episch centrum voor het kindcentrum is. Daar is een grote tafel, een kook café met een apart deel voor de kleinsten en een groot handvaardigheidslokaal dat ‘s middags door de BSO wordt gebruikt. Om daar ’s middags 20 kinderen een plek te geven ontstond

het idee om langs de raamkant naar het plein bar­ krukken te plaatsen, waardoor er een hele leuke verbinding tussen de binnenruimte en het speelplein ontstaat.” Wim: “In de zomer zetten we de ramen open en we hebben een bar die verbinding maakt met buiten; dat waren eurekamomenten in het bouwteam. Dit nieuwe middengebied staat symbool voor onze samenwerking; een echte wim-wim situatie.”

ALLES OP ÉÉN NIVEAU Hans: “De doorgang had een lichtstraat, maar die was zo lek als een mandje en hebben we door een nieuwe met dubbel glas vervangen. We hebben verder de installaties geactualiseerd en voor een goed binnen­ klimaat gezorgd; zo zat er geen mechanische venti­ latie in. We hebben verder een laagtemperatuurverwarming vloer. In de oude situatie had je overal verschillende niveaus met opstapjes. Dat hebben we op één niveau gebracht, waardoor het gebouw nu integraal toegankelijk is. Op plekken waar plafonds

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

67

laag zijn hebben we de installaties aangebracht.

De nieuwe lichtstraten zitten daardoor in diepe koven en zorgen voor mooi indirect licht. De lokalen zelf hebben naar het licht toe een mooie oplopende hoogte gekregen. Verder hebben we een inpandige lift aangebracht en in het verbindingsdeel met de school een hellingbaan. Om die samenhang verder te accentueren hebben we overal voor hetzelfde Marmoleum dessin gekozen.”

PROJECTINFORMATIE Project Transformatie kerk voor KC Duinoordschool en KDO 2Samen Opdrachtgever Centrale vastgoedorganisatie Den Haag i.s.m.

DOORGAANDE LIJN “Het kleurconcept hebben we gaande het traject ontwikkeld”, vertelt Marleen. “Toen duidelijk werd hoe we alles ruimtelijk konden verbinden zagen we hoe vanzelfsprekend de route voor het kind zou

Kinderopvang 2Samen en Duinoordschool Vloer Forbo Flooring Specificaties vloerafwerking Marmoleum Striato Original (5225 Compressed Time) Architect R4a architecten & ingenieurs (ontwerp architectuur en vast interieur) Adviseursteam Bureau Broerma (constructies); Overdevest Adviseurs (installatieontwerp); Blonk Advies (bouwfysica); Eversteijn Bouwconsult (bouwkostenadvies); BTB (directievoering);

“Deze vloer heeft ook een onderwijskundige functie, want begeleidt het kind van zijn vroegste jaren tot het met twaalf jaar het gebouw weer verlaat”

Hekker Interieurbouw (maatwerk vaste inrichting); Mooi! van John van Neer BV (losse inrichting/ meubilair kinderdagverblijf); Eromes Marko (losse inrichting/ meubilair school) Hoofdaannemer Eekhout Bouw BVO 1.450 m2 Stichtingskosten e 2.348,800,- incl. btw Ingebruikname november 2020

68

SCHOOLDOMEIN

worden. Dat wilden we terug laten komen in de kleuren voor de deuren en kozijnen en de afwerking op de vloer. De vloer is het verbindende element en loopt overal door in dezelfde richting. We hebben de materialisatie en kleurstelling aangepakt om daar een grote eenheid van te maken. We hebben gekozen voor een warme en geborgen kleurstelling. We zitten hier vlak bij de kust en wilden de zandkleur en het groen van de duinen terug laten komen. De meubels zijn in de kleur groen uitgevoerd. Er is gekozen voor Marmoleum Striato in een mooie grijsblauwe tint met

februari 2021

een houtnerf die heel rustig oogt. Je hebt een beetje het idee of je over het strand loopt.” Hans lacht: “Een goede pizza begint bij de bodem. Deze vloer heeft ook een onderwijskundige functie, want de vloer begeleidt het kind van zijn vroegste jaren tot het met twaalf jaar het gebouw weer verlaat. Het leuke is dat we met het team een hele dag over de vloer hebben vergaderd met de Forbo stalenboeken. Het concept is een doorgaande lijn, waarbij de vloer vanaf de entree overal doorgetrokken wordt en op de nieuwe bovenverdieping de route naar de Duinoordschool wijst.” Marieke Meulman is Segmentmanager Onderwijs bij Forbo: “Jullie hebben voor Marmoleum Striato Original gekozen; dat is een vloer met een geprononceerde structuur.” Wim knikt: “Er was ook een lichtere versie, maar wij vonden het karakter van deze vloer prettig. Het is een vloer waar het licht heel mooi op valt en dat weegt mee in de beeldkwaliteit.

Het is een heel mooi dessin en prachtig gelegd. Zodat je de naad nauwelijks ziet. Ik ben nu bezig met een andere renovatie en deze geslaagde transformatie heeft me geïnspireerd om daar ook voor dit dessin Marmo­leum te kiezen.”

Kijk voor meer informatie op www.forbo-flooring.nl.

Tekst Sibo Arbeek Fotografie HEVO | Mike van Schoonderwalt

BELEVING EN BEHEER

NATUURLIJK DAGLICHT HELPT TRANSFORMATIE OUDE FABRIEK

Industrieel monument krijgt nieuwe invulling Het begon allemaal met de droom om van een oude, vervallen leegstaande fabriek een bruisend, innovatief onderwijscentrum te maken. Inmiddels is de restauratie en transformatie van de oude Greswarenfabriek in Reuver een feit. De fabriek biedt fijne en lichte leer- en werkomgevingen aan de verschillende gebruikers.

D

e Greswarenfabriek in Reuver is een zeldzaam overgebleven fabriekspand van de voor Limburg zo kenmerkende Greswaren industrie. De cultuur­historische waarde van het gebouw is groot en daarom is het inmiddels een industrieel monument. Het gebouw had al jaren geen gebruiksfunctie meer en verkeerde in deplorabele staat. Het schoolbestuur van de

Stichting Onderwijs Midden-Limburg (SOML), de provincie Limburg en de gemeente Beesel sloegen de handen ineen om dit karakteristieke pand een duurzame, maatschappelijke en multifunctionele bestemming te geven. In december 2019 werd het Grescollege in Reuver in gebruik genomen.

De school huisvest alle lagen van het vmbo en de onderbouw havo van BC Broekhin Reuver en

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

69

Swalmen. Met de zakelijke partners en verenigingen die zich in het gebouw gaan vestigen, zoekt het Grescollege de samenwerking op om leerlingen praktijkervaring te laten opdoen. Zo werkt SOML ook samen met de gemeente Beesel. Op die manier krijgt de Greswarenfabriek een nieuwe maatschappelijke invulling.

GEZAMENLIJKE VISIE “Een gezamenlijke visie was namelijk onontbeerlijk om de nieuwe school te realiseren,” legt Rudger de Jong van HEVO uit. Als projectmanager was hij intensief betrokken bij de restauratie en herbestemming van de Greswarenfabriek. “De restauratie en transfor­ matie van een monument is complex en je weet vooraf niet wat je onderweg tegenkomt. Daarom hebben we bijvoorbeeld heel bewust de restauratie­ fase gescheiden van de transformatiefase. Het loont de tijd en moeite om eerst dit pand – waarvan de oudste delen uit 1880 stammen – in een goede conditie te brengen. Pas nadat de restauratie was afgerond, zijn we aan de slag gegaan met de transformatie naar een duurzame en moderne gebruiksfunctie. Dat klinkt heel eenvoudig, maar in de praktijk heb je te maken met een complex samenspel van techniek, planning en financiën. Zo moet je vooraf goed nadenken over de logistiek in het gebouw, de verduurzaming van zo’n oud pand en de kwaliteit van het binnenklimaat. Essentieel is het binnen laten komen

van natuurlijk daglicht. Dat hebben we gedaan door een hele transparante entree te maken die naadloos past bij de contouren van de oorspronkelijke fabriek.

Daarnaast hebben we met daglicht van boven gewerkt.”

VRIJWEL GEEN DAGLICHT Rudger verder: “In de oude situatie werden de ruimtes in de nokken van de fabriek gebruikt als droogzolders en kwam hier vrijwel geen daglicht. Hoewel

“We hebben bewust de keuze gemaakt om voor enkele ramen te gaan in plaats van grotere lichtstraten om in het ritme van de dakspanten te blijven” er in een restauratie­opgave natuurlijk geen nieuwbouweisen gelden hebben we onszelf als doelstelling opgelegd om toch een zo goed mogelijk binnen­ klimaat te creëren. Daglicht is daarin natuurlijk een belangrijk thema. Vanwege de monumentale status van de Greswarenfabriek mocht aan het aangezicht niets veranderen. Daarom was de enige optie om

70

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

BELEVING EN BEHEER

PROJECTINFORMATIE Project Transformatie Graswarenfabriek Risicodragend projectmanagement HEVO | Experts in Huisvesting en Vastgoed Lichttoepassing VELUX Kenmerken Integra dakramen • Standaard voorzien van zelfreinigende HR++ veiligheidsbeglazing.

• Voorzien van een geïntegreerd io-homecontrol bedieningssysteem inclusief radiografische ontvanger, draadloze afstandsbediening en regensensor.

• Voorbereid om nog drie andere elektrische VELUX-producten op aan te sluiten, zoals raamdecoratie en een rolluik.

• Opent elektrisch tot 20 cm.

• Kan geprogrammeerd worden zodat het vertrek dagelijks automatisch geventileerd wordt.

• Plug & play montage.

extra openingen te creëren via het dak en dan alleen op dakvlakken die niet vanaf het maaiveld zichtbaar waren. Om met name in de dieper liggende bouw­ delen daglicht binnen te halen hebben we per bouwdeel meerdere VELUX dakramen toegepast. We hebben bewust de keuze gemaakt om voor enkele ramen te gaan in plaats van grotere lichtstraten om in het ritme van de dakspanten te blijven. De ramen zitten op ongeveer 4,5 meter hoogte en zijn dus niet handmatig te openen. Daarom is de keuze gemaakt voor automatische bedienbare ramen inclusief verduistering. En omdat er aan de buitenzijde een kleine pv-cel zit was het niet nodig om aanvullende elektra aan te sluiten. De ramen in de trappenhuizen bevorderen in de zomersituatie de natuurlijke ventilatie door warme lucht af te voeren. En als het regent of als het alarm erop gaat, sluiten ze weer automatisch.”

LEREN VAN EN MET ELKAAR Het gebouw is veel meer dan alleen een onderwijsfunctie. Het is nadrukkelijk de bedoeling dat ook andere maatschappelijke organisaties, zoals een sociaal restaurant met dagbesteding en vanuit het bedrijfsleven de Rabobank met een front desk, onderdak krijgen in de Greswarenfabriek. Dit bevordert onder meer de kruisbestuiving tussen onderwijs en maatschappij en draagt wezenlijk bij aan de leefbaarheid van de regio. Stukje bij beetje is het ooit vervallen en verlaten pand weer tot leven gekomen.

De nieuwe maatschappelijke invulling geeft het project een nieuwe impuls. Zo komt er steeds meer animo van andere partijen om ruimte in het pand te huren. “Ik vind het echt heel bijzonder hoe alle

partijen samen zijn blijven geloven in de haalbaarheid van dit project,” vertelt Rudger, “de betrokken overheden hebben niet in wetten en regels maar in kansen gedacht. Dat gaf ruimte om te onderzoeken hoe we de maatschappelijke meerwaarde van de Greswarenfabriek praktisch en financieel haalbaar konden maken. Van vergunning tot bekostiging: op alle fronten is positief meegedacht.”

COMFORT EN BESTURING Jeroen Proemstra is directeur van VELUX Nederland: “In dit project zijn verschillende Integra dakramen gekomen, die vervolgens ook zijn aangesloten op het domotica system van de Greswarenfabriek. Door deze dakramen creëert de fabriek meer comfort en besturing van de warmte- en luchtstomen. De vensters zijn op afstand bedienbaar en zijn met een simpele veeg op het bedieningstablet te besturen.

Er is geen stroomvoorziening in de buurt noodzakelijk, aangezien een INTEGRA® SOLAR® gebruik maakt van zonne-­energie. De VELUX Integra dakramen worden plug & play geleverd inclusief afstandsbediening en regensensor. Voor ons is dit een prachtig voorbeeld van een duurzaam project, niet alleen omdat het om de restaura­tie van een bestaand pand gaat, maar ook om de gebruikte materialen en toepassingen. En dat past perfect bij onze Duurzaamheidsstrategie 2030. Daarbij verbinden wij ons als organisatie om alle CO2 die we sinds onze oprichting in 1941 hebben uitgestoten vast te leggen, zodat we met ons 100 jaar bestaan in 2041 CO2-neutraal zijn.”

Voor meer informatie kijkt u op www.velux.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

71

72

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

Maria Montessorigebouw, Radboud Universiteit

Geef je plannen de ruimte Goede gebouwen zijn een basisvoorwaarde om uw onderwijsvisie te kunnen realiseren. Of u nu gaat verhuizen, verbouwen, of nieuw gaat bouwen: wij kennen het hele proces. We begeleiden u van het initiatief tot en met de exploitatie bij het ontwikkelen, realiseren en gebruiken van onderwijsgebouwen.

Fotografie: René Schonenberg

Column

TERUG NAAR SCHOOL, MAAR NIET TERUG NAAR DE SLEUR

bbn adviseurs heeft ervaring met primair en voortgezet onderwijs, MBO, HBO en universiteiten.

We ondersteunen met vastgoedadvies, huisvestingsadvies, bouwmanagement, bouwkostenmanagement en advies op het gebied van onderhoud en beheer.

Afgelopen maanden (her)ontdekten ouders hoe bijzonder die dagelijkse tocht naar school is, met je kind. Dat waren ze blijkbaar vergeten, in de sleur en hectiek van alledag, die leidt tot gevoelens van onveiligheid en wegbrengen tot een opgaaf maakt.

Vaak zoeken scholen hun toevlucht tot fysieke maatregelen, zoals ‘kiss-and-ride’ zones. Maar die onvrede blijft, over verkeersgedrag rond school. Wat te doen?

Onderzoek laat zien dat niet onveiligheid het grote probleem is, maar irritatie.

Een oplossing moet zich dáár op richten. Lekker Anders Dag, finalist Nationale Verkeersveiligheidsprijs 2020, maakt daarom van wegbrengen weer iets bijzonders.

Doorbreek die sleur, door je kind af en toe anders te brengen, en je ziet weer hoe bijzonder de tocht is.

Zo simpel werkt Lekker Anders Dag. Samen met tientallen basisscholen mikken we op bewustwording, op andere keuzes. En duizenden ouders en kinderen kiezen intussen voor die gezonde afwisseling.

Het hele schooljaar krijgen ze prikkels. Prikkels die je bevestigen in je keuze: ‘Kijk mij, als ouder die geeft om quality time met mijn kind. En ik help meteen mee aan prettig verkeer rond school.’ Dat willen we toch allemaal?

bbn adviseurs T +31 (0)88 226 74 00 E info@bbn.nl W bbn.nl

Geef elke dag het beste van jezelf voor de klas met:

Wijze lessen Twaalf bouwstenen voor effectieve didactiek

LEKKER ANDERS DAG, WAT IS DAT?

• Gewoon af en toe je kind net even anders naar school brengen: verrassend leuk!

• Doorbreek die dagelijkse sleur… en je geniet van jullie tocht naar school.

• Meedoen = meehelpen aan prettig(er) verkeer rond onze school.

• Op zo’n Dag gun je jezelf én elkaar wat extra tijd en aandacht, rond school.

• Jullie eigen Lekker Anders Dag, dat kan elk seizoen, het hele jaar door.

• ‘Een dikke 8!’, zo leuk vinden ouders en kinderen die welkome afwisseling.

Paul Ubachs | bedenker Lekker Anders Dag www.lekkerandersdag.nl

Hét boek voor de VO-docent. www.tenbrinkuitgevers.nl/wijze-lessen

TBU19_Adv Wijze lessen 1/4.indd 1

14-11-19 11:53

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

73

colofon Schooldomein Magazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar.

Op internet: www.schooldomein.nl.

Uitgever Schooldomein is een uitgave van Schooldomein Relaties en Ten Brink Uitgevers Redactie Sibo Arbeek, Robin Kramer, Brenda Breems Vaste medewerkers Adri Pijnenburg, Anje Romein, Kees Rutten (fotografie),

4

no.

en Martine Sprangers (fotografie).

Redactieraad De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag.

Redactieadres Postbus 59112, 1040 KC Amsterdam, tel 06 82548370 E-mail: info@schooldomein.nl

Het Ooievaarsnest in Assenede – België

Arrangementen partners Schooldomein.

Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van Schooldomein

Ruimte voor innovaties in het ontwerp- en bouwproces Het volgende nummer van Schooldomein ligt medio maart in de bus en kent als thema ‘Ruimte voor innovaties in het ontwerp- en bouwproces’. Een actueel thema met weer mooie bijdragen en als toetje een katern over de invloed van Nederlandse scholenbouwers en ontwerpers in Vlaanderen.

Relaties, Postbus 59112, 2014 BT Amsterdam, telefoon 06-82548370, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de online activiteiten van Schooldomein (website en sociale media) kunt u contact opnemen met Robin Kramer, robin.kramer@schooldomein.nl, 06-30740173.

De advertentietarieven en arrangementen van Schooldomein vindt u op www.schooldomein.nl.

Abonnementen Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres­ wijziging kunt u doorgeven aan Administratie Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel, tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl.

Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in controlled circulation voor alle instellingen in het primair-, voortgezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en

Een greep uit de artikelen: • Groot interview met Sylvia Pont van TU Delft: over de werking van licht op het gedrag van mensen.

• Het nieuwe Herman Wesselink College in Amstelveen: het belang van goed geluid in de nieuwe leer- en werkomgeving.

• IKC Markelo heel erg circulair: opnieuw een mooie samenwerking tussen Forbo en RoosRos architecten.

• Vernieuwende huisvesting voor Het Element in Amersfoort: krachtig voorbeeld van een nieuwe omgeving voor de basis- en kaderberoepsgerichte leerwegen.

• Nieuwbouw De Entree in Zoetermeer: duurzaam, groen met een open onderwijsconcept.

• The extended classroom: webinar over de mogelijkheden van hybride leren.

wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeenten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exemplaren alsmede voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 46,20 voor losse nummers e 8,20 incl. verzendkosten.

Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 september van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink.

Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd.

Productie

Katern ‘Scholenbouw in Vlaanderen’: • Science Building Sint Jozef Instituut in Geel: Vlaamse Kwaliteit ontworpen door NOAHH. • Basisschool De Ooievaarsnest in Assenede: duurzaam ontwerp van TenW architecten.

• VTI Brugge: Van den Berg Architecten ontwierp een adaptief gebouw.

• Van Artevelde Hogeschool in Gent: de ontwikkeling van een nieuwe campus op Dok Zuid.

• MPI (Medisch Pedagogisch Instituut) ’t Craeneveld Oudenaarde: vervangende nieuwbouw voor leerlingen die goede zorg verdienen.

• Een klimaatschoolplein bij Sint Paulus in Kortrijk: Goede Speelprojecten ontwierp een beweeg- en natuurvriendelijk speelplein.

74

SCHOOLDOMEIN

februari 2021

Vormgeving en website: FIZZ | Digital Agency – fizz.nl Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door een groot aantal partners. Een overzicht daarvan vindt u op pagina 5.

www.breedveld.com

HET INSPIRATIEBOEK 2015-2020 BEVAT:

Voor elke ruimte en functionaliteit maken wij naar wens een optimale ruimteverdeler.

Nederlandse productie en degelijkheid maken BREEDVELD wanden duurzaam en gebruiksvriendelijk.

Paneelwanden

Glaswanden

Schuifwanden

Vouwwanden

→ 540 pagina’s met prachtige foto’s en plattegronden → Een uniek tijdsbeeld van 5 jaar scholenbouw → 107 verhalen van opdrachtgevers en gebruikers met hun architecten, bouwers, adviseurs en inrichters → Trends en analyses binnen het primair en speciaal onderwijs, het vmbo en avo/vwo → Negen kenmerken voor ecologisch intelligente opdrachtgevers → Het eerste onderzoek naar de beleving van de werkplek door docenten → Een volledig overzicht van alle kosten, volumes en programma’s → Gelaagde voorbeelden van transformaties van bestaande scholen → Een beeldende gids voor de verduurzaming van gebouwen → Een ode aan de architectuur en innovatiekracht opdrachtgevers Metvan BREEDVELD bepaalt u zelf wat u wilt delen. Denk aan een klaslokaal waarin u twee en marktpartijen groepen dankzij een mobiel wandsysteem zowel gemeenschappelijk als apart kunt doceren.

ÉÉN KLASLOKAAL of een OPEN SCHOOL

Wij delen in ieder geval graag onze verfijnde kennis en ons vakmanschap met u.

BESTEL SNEL!

Ook voor bijhorende bouwkundige oplossingen.

Meer informatie: www.breedveld.com – T 0487 542888

Bestel het boek via tenbrinkuitgevers.nl/ Ruimte wordt waardevoller met Breedveld mobiele wanden samenwerken-aan-deschool-van-morgen

3

SCHOOLDOMEIN

no.

jaargang 33 februari 2021

GEEN ZORGEN â&#x20AC;&#x201C; DE LUCHT IS SCHOON! Met emissiearme rubber vloerbedekkingen voor gezonde leefomgevingen Goede binnenlucht en een rustige leeromgeving zijn van bijzonder groot belang in kinderdagverblijven, scholen en universiteiten. Onze hoogwaardige vloerbedekkingen zijn daarom gemaakt van emissiearme materialen, die extreem sterk zijn en de geluidproductie minimaliseren. www.nora.com

Duurzaam en circulair met visie en lef

SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

DE GROTE VERANDERING IS dat wij meer ruimte geven VRIENDELIJK, NATUURLIJK EN UITNODIGEND kinderen verdienen een houten school NATUURLIJK DAGLICHT helpt transformatie oude fabriek WELL STELT MENS CENTRAAL voorwaarden voor gebouwd geluk