ESTETYKA W PSYCHOLOGII Krzysztof Jakubowski, Jakub Kolton, Michał Kulisz
STRESZCZENIE Estetyka jako dyscyplina jest zaliczana do obszarów zainteresowań filozofii. Psychologia jednakże jako dziedzina badań nad człowiekiem, nie mogła pominąć zjawiska tak kluczowego w życiu, jak przeżycie estetyczne. Przedstawiony artykuł zarysowuje zmienne koleje psychologicznych dociekań i badań nad estetyką, a także opisuje ich historię w nurcie gestalt i psychoanalizie. Następnie przedstawia początki neuroestetyki oraz rewolucję, jaką były eksperymentalne badania Berlyne’a, wraz z krytyką jego teorii i jej alternatywami. Na koniec ukazuje i objaśnia współczesny model przeżycia estetycznego.
22
Wstęp Estetyka, w tym zjawisko przeżycia estetycznego oraz powiązane z nią aspekty sztuki i twórczości, były na przestrzeni czasu analizowane na gruncie wielu dziedzin i nurtów. Przy tym często pomijano elementy związane z subiektywną reakcją jednostki dzisiaj uznawane za niezwykle istotne. Refleksja nad sztuką opierała się na teoretycznych spekulacjach, często bez jakiejkolwiek empirycznej weryfikacji. Estetyka w kontekście psychoanalizy i gestaltu Dobrym przykładem psychoanalitycznego podejścia do rozumienia zagadnienia jest interpretacja twórczości Leonarda da Vinci przez Sigmunda Freuda na gruncie psychoanalitycznym (1920/2005). Analizując jego twórczość i zachowane fragmenty pamiętnika, Freud doszukuje się jedynie sublimacji popędów, mających swoje źródło w seksualności artysty. Nie próbuje przy tym znaleźć innej interpretacji symboliki jego prac. Dodakowo Crozier, powołując się na analizę Farrella (1963; za: Crozier, 1984), podkreśla, że Freud (1920/2005) wybiera z całego kanonu dzieł da Vinciego jedynie te, które można zinterpretować na gruncie postawionej przez niego hipotezy o wypartej seksualności, która jest w tym przypadku jedynym wskazanym motywem twórczości. Mimo swoich licznych wad, jak panseksualizm czy wybiórczość, analiza przeprowadzona przez Freuda podkreśliła znaczenie istotnego w sferze estetyki tematu nieświadomych treści, powiązanych z symboliką w obrębie sztuki. Był on później kontynuowany na gruncie teorii poznawczych (Leder, Belke, Oeberst, Augustin, 2004; Marković, 2012; Zajonc, Crandall, Kail, Swap, 1974). Inną perspektywą, tym razem ignorującą treść, a skupiającą się na samej strukturze bodźców wizualnych, jest interpretacja w kontekście psychologii Gestalt. Crozier (1984) wskazuje, że w kontekście estetyki można wyodrębnić dwa kluczowe założenia. Pierwsze z nich, tak zwany dobry Gestalt, koncentruje się na dążeniu do organizacji percepcyjnej poszczególnych elementów w jak najprostszą całość na bazie określonych praw. Koncepcja łączenia bodźców wizualnych w całość pochodzi już od Fechnera, który nazwał je „kombinacyjnym wpływem determinującym” (Fechner, 1876, za: Lappin, Norman, Phillips, 2011). Kluczowa rola należy tutaj jednak do Wertheimera (1923) i Koffki (1935), którzy sformułowali główne prawa dobrego Gestaltu, do których należą między innymi prawo bliskości oraz dopełnienia. Drugie z założeń opiera się na teorii ekspresji Gestaltu i pojęciu izomorfizmu. Głoszą one, że percepcja wyrazistości i ekspresywności w dziełach sztuki jest bezpośrednia, opiera się jedynie na konkretnych wrażeniach. Nie ma w nich za to wzmianki o pośredniczącym w percepcji doświadczeniu czy wyuczonych asocjacjach, które wywodzą się z motywów i symboliki obecnych w kulturze (Crozier, 1984). Ujęcie Gestalt, bazując na odrzuconym już izomorfizmie, pomija czynnik semantyki, symboliki i znaczenia dla jednostki oraz wpływu afektu na poznanie. Zwraca za to uwagę na konkretne bodźce elementarne, będące podstawowymi składowymi percepcji wzrokowej, co
