PROBLEMATYKA PSYCHOTERAPII ZABURZEŃ OSOBOWOŚCI W WARUNKACH WIĘZIENNYCH NA PRZYKŁADZIE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI Z POGRANICZA ORAZ ANTYSPOŁECZNEGO ZABURZENIA OSOBOWOŚCI
Klementyna Zaręba, Magdalena Kubacka, Helena Walasz, Oliwia Nencka
STRESZCZENIE Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie problemu oddziaływań terapeutycznych w warunkach penitencjarnych w stosunku do pacjentów z zaburzeniami osobowości. W naszej pracy skupiłyśmy się na zaburzeniu osobowości z pogranicza (BPD) i antyspołecznym zaburzeniu osobowości (ASPD) ze względu na ich częste współwystępowanie oraz trudności w procesie terapeutycznym wynikające z natężenia i charakterystyki ich objawów. Wskazujemy na trzy aspekty istotne w rozważaniach dotyczących efektywności terapii w jednostkach penitencjarnych: wątpliwej diagnostyki, z której mogą wynikać liczne nieprawidłowości, negatywnego wpływu środowiska więziennego oraz podejścia terapeutów do pracy z osadzonymi. Zwracamy również uwagę na utrudnienia w nawiązaniu relacji terapeutycznej oraz brak zaangażowania pacjenta w proces terapeutyczny, które bezpośrednio wpływają na niską efektywność terapii.
38
Zaburzenie osobowości typu borderline (dalej: BPD), zwane również osobowością z pogranicza, definiowane jest jako dominujący wzorzec zachowania, który charakteryzuje się: niestabilnym obrazem własnej osoby, zaburzeniami w obszarze kontaktów interpersonalnych, zmiennością w zakresie reakcji emocjonalnych oraz znaczną impulsywnością (Butcher, Hooley i Mineka, 2017). Zmiany wartości, celów oraz własnych opinii wynikają z niestabilnego obrazu siebie (Kuczyńska, 2002). Chwiejność występuje również w obszarach takich jak poczucie własnej wartości czy ocena własnych możliwości, co jest zjawiskiem trudnym do zaakceptowania z punktu widzenia podmiotu. Niestabilność emocjonalna zależy od warunków zewnętrznych (Butcher, Hooley i Mineka, 2017). Charakteryzuje się ona intensywnymi, gwałtownymi oraz bardzo zmiennymi reakcjami emocjonalnymi w odpowiedzi na bodźce. Impulsywność, jaką cechują się osoby z BPD, często prowadzi do nieobliczalnych, autodestrukcyjnych zachowań np. prób samobójczych o charakterze manipulacyjnym. Aspekt ten wiąże się z nawiązaniem i przebiegiem relacji interpersonalnych, gdyż osoby z BPD często idealizują najbliższych, przez co później doznają rozczarowań, które prowadzą do bardzo gwałtownych i burzliwych zachowań skierowanych w ich stronę (Gunderson, Zanarini i Kisiel, 1995, za: Butcher i in., 2017; Lieb, Zanarini, Schmahl, Linehan i Bohus, 2004, za: Butcher, Hooley i Mineka, 2017). Takie postępowanie najprawdopodobniej wynika z lęku przed odrzuceniem (Ogłodek i Araszkiewicz, 2011). Zaburzenie osobowości typu borderline najczęściej ma swój początek w adolescencji lub wczesnej dorosłości (Kuczyńska, 2002) i dotyka przede wszystkim kobiety (Mandal i Kocur, 2013; Skodal, Gunderson, Pfohl, Widiger, Livesly i Siever, 2002, za: Wrońska, 2007). Jednym z zaburzeń często współwystępujących z BPD jest antyspołeczne zaburzenie osobowości (dalej: ASPD) (Butcher, Hooley i Mineka, 2017). Jest ono związane ze skłonnością do lekceważenia oraz naruszania norm prawnych. Osoby te cechuje agresywne, kłamliwe zachowanie pozbawione wyrzutów sumienia. Często wpadają one w gniew, działają impulsywnie i nieodpowiedzialnie, lekceważąc bezpieczeństwo zarówno swoje, jak i innych osób. Bardzo często jednostki z zaburzeniem antyspołecznym charakteryzuje uzależnienie od alkoholu oraz substancji psychoaktywnych (Taylor i Lang, 2006, za: Butcher, Hooley i Mineka, 2017). Szacuje się, iż w populacji zaburzenie antyspołeczne w większym stopniu dotyczy mężczyzn niż kobiet (Hare, Nuemann i Widiger, 2012, za: Butcher, Hooley i Mineka, 2017). Bardzo często ASPD można spotkać wśród więźniów - ocenia się, że w zakładach penitencjarnych przebywa od 20% do 70% osób z tym zaburzeniem (Skoczek, 2019). Najczęstszymi przestępstwami, które popełniają zarówno osoby z zaburzeniem antyspołecznym, jak i borderline, jest zaleganie z alimentami, a także znęcanie się nad bliskimi osobami (Skoczek, 2019). Omawiając problematykę psychoterapii w ośrodkach penitencjarnych, warto zwrócić uwagę na rozbieżność celów resocjalizacji i psychoterapii. Głównym celem
