L’istorgia dals fils in Engiadina Bassa Ils Vitals da Sent in Engiadina Bassa d’eiran pioniers in quai chi s’tratta muontar fils per transports da laina. Eu less raquintar quia da mias experienzas fattas in connex cun tals fils. Mario Riatsch
Meis badat Not Vital (1846–1921) vaiva la derivanza d’Uina dadaint. Ils «Ruinas-chs», sco ch’els gnivan nomnats, d’eiran glieud fich simpla e lavuriusa. El possedaiva a Sur En duos resgias chi servivan a resgiar il lainom our dals gods da Sent. Davo ha el fabrichà eir amo üna resgia our in Val da Muglins sur la stradella. A Sur En vaiva’l eir ün muglin. I vegn quintà ch’el custodiva il muglin e la resgia in üna jada. El vaiva installà üna s-chellina chi communichaiva cur cha’l gran aint il tantermozza d’eira a fin. Davo avair impli il gran tuornaiva’l darcheu in resgia per continuar sia lavur. Ün oter raquint da sar Jon Vonmoos descriva la grond’abiltà cha quaist hom avaiva per elavurar il lainom: Per cuvrir ün tet in Uina dadoura tagliet el là la laina, tilla manet oura Sur-En per resgiar oura assinas, transportet talas darcheu inaint e fet sü il tet dubel per predsch modest da fr. 4.50/m². Pür l’on 2005 es gnü darcheu refat il tet da Johann Tschalär. In quel connex n’haja pudü salvar ün toc da la chanal dal tet cun aint las inizialas da meis badat «N.V. 1910». Cur ch’el es dvantà amalà intuorn il 1921 haja’l dit ils seguaints pleds: Cur cha l’hom nun ais plü abel al lavur nun ha el plü pers nöa sün quaist muond. Id ais da murir. Dals tschinch figls da meis badat Not, jertettan trais üna resgia. Il quart il muglin e meis tat, il plü vegl, Otto, gnit exclus da la jerta, perquai cha meis badat tmaiva ch’el fess massa gronda concurrenza als fradgliuns. Dal 1910 dürant la fabrica da las Gallarias es eir gnü tendü ün filfier 8mm sü da la val da la Stüra.
8
Quai sarà stat ün dals prüms fils a lunga distanza cha meis tat Otto varà tendü. Causa cha la val fa üna storta stuvaiva la chargia gnir inviada dasper l’ancoragi via e’l crötsch pichà aint il prossem fil chi manaiva lura fin giò sün la via da Prà pitschen. Da meis bazegner Mario n’haja las plü bleras algordanzas. El ha eir cumanzà cun transports da laina. Il prüm cun fils «Valtellina», davo cun oters indrizs plü nouvs cun generatur da diesel e tuorns in tuot las variaziuns. El possedaiva üna resgia ad Ardez. Là ha’l taglià aint blera laina pellas ouvras chi dovraivan mantunadas da laina per far las armadüras aint ils tunels. Plüs gronds tagls ha Mario Vital surtut quia illa regiun. Quai impustüt eir davo dons da lavinas sco p. ex. our il Vinadi. Là vaiva üna lavina devastà cumplettamaing il god. Bezegner quinteva cha’ls boffs vevan soflà la laina fin sü pro las gallarias da la via chi maina da la Kajetansbrücke a Danuder. Ma eir da greivs accidaints nun es meis bazegner restà schanià. Pro üna lavur cul fil aint vers l’Acla da Fans es saglida la sua chi porta our da la sella e toc a meis bazegner plainamaing giò pel cheu e spadla. Üna part da la pel dal cheu ed ün’ureglia as vevan distachadas dal cheu. Pers via til hana trat sü da la costa sülla via da Samignun. Da là a struozchas fin oura Vinadi e lura chargià i’l jeep e manà a Scuol a l’ospidal. Cun gronda furtüna ha’l survivü quaist discapit. La paja nu d’eira eir na la plü gronda in considerant che privels cha’ls lavuraints vaivan da tour sün sai. El quintaiva cha la paja d’ün di d’eira ün tschincun.
