Jaargang 58, Zomer 2023
van de waddenvereniging
Dag van het Wad: Zin in een ontbijtje met uitzicht op het wad?
DIJKDIEREN Van torenvalk tot dansmug
DROOM OF REALITEIT?
Kilometerslange riffen langs de Afsluitdijk
LEVENSADERS Kwelders zijn cruciaal voor sommige vissen
Wat we hebben bereikt, was nooit mogelijk geweest zonder de steun van al die mensen die de Wadden in hun hart hebben gesloten. De betrokkenheid en giften van wadliefhebbers zoals u maken het verschil.
Allemaal willen we dat volgende generaties hun eigen voetsporen kunnen nalaten in het waddengebied. Om daaraan bij te dragen kunt u de Waddenvereniging opnemen in uw testament.
Wilt u meer informatie over nalaten aan de Waddenvereniging? Of stelt u prijs op een persoonlijk gesprek?
Bel ons op telefoonnummer 0517 493 693
www.waddenvereniging.nl/nalaten
Het kan heel verfrissend zijn om anders te kijken. Zo leerde ik bij het maken van dit nummer dat je een dijk ook kunt zien als verrassingselement in het landschap. Juist doordat het je zicht belemmert, daagt het uit om de wereld erachter te ontdekken. Als je het zo bekijkt dan zorgt de dijk juist voor verbinding met de Waddenzee, in plaats van een harde afscheiding.
Toch werkt anders kijken niet als het over de natuur gaat. Sommige dieren hebben weliswaar geleerd slim om te gaan met de dijk – we geven voorbeelden in dit magazine – maar voor de meeste is het een onneembaar obstakel. Belangrijke overgangsgebieden tussen zoet en zout zijn met de komst van de dijken verdwenen. In het Lauwersmeergebied wordt die verbinding de komende jaren weer deels hersteld. In vijf vragen geven we een toelichting. Bij de Afsluitdijk wordt al hard gewerkt. Met de aanleg van de Vismigratierivier kunnen trekvissen over een paar jaar weer heen en weer reizen tussen zout en zoet water. Marien ecoloog Wouter van der Heij droomt ondertussen alweer verder. De 32 kilometer lange dijk zelf kan zo worden ingericht dat het zeeleven aantrekt, in plaats van afstoot. Nóg meer winst voor vissen, maar zeker ook voor heel veel andere dieren.
Met dit magazine hopen we je te verbinden met de wereld achter de dijken. De massa’s vogels die je er kunt zien, de vissen en bijzondere bodemdieren die er leven, maar natuurlijk ook de rust en stilte die je er kunt ervaren. Het excursieseizoen starten we dit jaar op 24 juni met een Ontbijt op de Dijk. Ga je mee?
Jojanneke Drijver HoofdredacteurIN DIT NUMMER
04 Ontbijt op de dijk Tijdens de Dag van het Wad ontbijt je op hoog niveau
12 Vissen in de kwelder Op stap met kwelderonderzoeker Hannah Charan-Dixon
18 In 5 vragen (en antwoorden) Voor het eerst zout water achter de dijk, wat betekent dat voor het Lauwersmeer?
27 Vogels kijken in Westhoek
Bewaar de rust in de kwelder, bekijk eerst de getijdenwijzer
32 Hollandse riffen
Liggen er straks riffen langs de hele Afsluitdijk?
38 Levendige dijken
Dieren houden van dijken
COVERFOTO: MERLIJN TORENSMA
RUBRIEKEN
10 Eb & Vloed Berichten uit het veld
16 Waddenwinkel
Nieuw: duurzaam strandlaken voor de zomer
20 Waddenfood op Texel
Op de fiets langs de lekkerste plekjes
23 Jutten!
Riffen in de Waddenzee
36 Waddenleven
Bewoners van brak water
44 Geniet Wad Speciaal voor leden: korting, excursies en meer
46 Mijn waddenplek
Een bankje op de kwelder; Ineke Noordhoff zit er graag
47 Colofon
Je ziet ze al van ver als een kaarsrechte streep aan de horizon. Onverzettelijk liggen de dijken in het landschap, als groene muren tussen land en zee. WADDEN belicht 5 bijzondere plekken waar je de dijk optimaal kunt ervaren. En tijdens de Dag van het Wad kun je zelfs ontbijten op de dijk.
Vorig jaar ontbeten veertig mensen tijdens de Dag van het Wad op de dijk bij Het Lage Noorden. ‘We vonden het zo’n mooi beeld: een lange rij tafels en houten klapstoeltjes op de dijk’, zegt Sandra Jansen. ‘Nog mooier dan het traditionele Franse plaatje van witgedekte tafels tussen platanen.’ Dit jaar kun je op 24 juni op diverse plekken langs de waddenkust de verjaardag van de Waddenzee vieren met een ontbijtje op de dijk.
‘Het is alsof je in de vlammen van een vuur staart, ik kan hier eindeloos naar kijken.’ We staan op de Seedykster Toer bij het Friese Marrum. Boven in deze tot uitkijktoren omgebouwde voedersilo kijk je tot ver over de dijk. Bij helder weer zie je Ameland liggen. Nu zien we de strakke lijnen van de kwelder van het Noorderleeg verdwijnen in de mist. Het geluid van de schapen en vogels klinkt luider in de lucht. Beneden runnen SANDRA JAN -
SEN en haar partner Stephan Valk sinds twee jaar Het Lage Noorden, een verblijf- en ontmoetingsplek voor kunstenaars, natuurliefhebbers en rustzoekers. Je kijkt er tegen de dijk aan. ‘Spannend’, noemt Sandra Jansen het. ‘Dat je niet weet wat erachter ligt.’ Hoe bijzonder het gebied is, beseften ze pas toen ze er een tijdje woonden.
‘Nu word ik bijna boos als mensen denken dat hier niets is en zien we het als onze missie om mensen de weidsheid, rust en duisternis te laten ervaren.’
Wie natuur wil zien, moet op de Afsluitdijk z’n best doen. Op het eerste oog zie je alleen een enorme bouwplaats. De Afsluitdijk wordt namelijk over de hele lengte versterkt en vernieuwd, er worden gemalen en nieuwe spuisluizen geplaatst én de Vismigratierivier wordt aangelegd. Maar staand bij het Kazemattenmuseum, met verrekijker in de hand, zie je toch heel wat natuur voorbijtrekken.
It Fryske Gea beheert een deel van het IJsselmeer, de Makkumer Noordwaard en is de beoogd natuurbeheerder van de Vismigratierivier.
GERM VAN DEN BRUG ziet vanuit zijn rol als districtshoofd Zuid-West Friesland hoe het gebied zich nu al langzaam ontwikkelt: ‘Vorig jaar vestigde een sternkolonie zich op het deel van
de Vismigratierivier dat is aangelegd. Visdiefjes zijn echte pioniersoorten en houden van kale plekken als eilanden en zandbanken, omdat daar nauwelijks roofdieren en mensen komen. Het is interessant om dit jaar te kijken of de sterns daar blijven broeden nu het eiland verbonden is met de Afsluitdijk.’
Uiteindelijk is het de bedoeling dat je in het gebied kunt wandelen en zal het niet meer gebruikt worden door broedvogels. ‘Vogels komen hier vooral om in de luwte van de dijk te rusten, te overwinteren of gebruiken het als hoogwatervluchtplaats. De grote zoom riet die je ziet is aangeplant als buffer, zodat mensen straks niet als verstorende objecten rondbanjeren en de vogels wegblijven.’
Op zaterdag 1 en zondag 2 juli is het fietspad op de Afsluitdijk tijdelijk open. Fietsers en wandelaars kunnen dan voor het eerst over het nieuwe fietspad langs de Waddenzee. Na het weekend gaat het fietspad weer dicht vanwege de werkzaamheden aan de Afsluitdijk. Meer informatie: www.deafsluitdijk.nl
Op weinig plekken wordt de scheiding tussen land en zee zo benadrukt als bij de Schicht, vlakbij De Cocksdorp. Het monument herinnert aan de dijkverhoging die Texel beschermt tegen overstromingen, maar die ook de Waddenzee definitief achter een uitgestrekte groene muur heeft verborgen. Uitgerekend hier neemt HANNEKE PRONK elke zomer badgasten mee op excursie om juist de verbinding met het wad op te zoeken. Als voorzitter van de Werkgroep Excursies van de Waddenvereniging kijkt ze toe hoe een groep nieuwe gidsen wordt klaargestoomd voor het aankomende seizoen. Gefascineerd bestuderen ze hun eerste schelpkokerworm en lijken ze zich, net als de vrolijk kwetterende grutto’s, niets aan te trekken van de snijdende wind.
‘Voor een excursie verzamelen we altijd onderaan de dijk.’ Ze wijst naar de
geasfalteerde fietsersovergang. ‘Hier komen de toeristen de dijk over en werpen ze een eerste blik op het wad.’ Zeewier, zand, water en stenen. Dat is wat de gemiddelde deelnemer op het eerste gezicht ziet. ‘Het leuke is, na een excursie zien ze zo veel meer dan alleen een bak modder en vallen bijvoorbeeld de schelpen en de kleuren van het wad op. Als mensen na afloop op de dijk blijven zitten en het water weer terug zien stromen, zijn ze vaak onder de indruk van de bewegingen van de zee en de dynamiek van het wad.’
Iedereen moet tenminste een keer op het wad zijn geweest, is Pronks stellige overtuiging: ‘Om te ervaren hoe mooi het is. Ons doel is om mensen het bijzondere van het wad te laten zien, zodat zij weer aan andere mensen vertellen hoe belangrijk het is dat dit gebied beschermd blijft.’
De Waddenvereniging biedt in de zomermaanden juli en augustus bijna dagelijks wadexcursies aan op Texel en Terschelling. Meer informatie vind je in de rubriek GenietWad op pagina 44 of ga voor het volledige overzicht naar: www.waddenvereniging.nl/excursies.
Modderplaten, geulen en in de verte een hele lange zwarte streep. ‘Dat is de oude dam van jonkheer Pieter Jan Willem Teding van Berkhout met oesters en mosselen erop’, wijst SJON DE HAAN , coördinator Werelderfgoed Waddenzee en al twintig jaar bewoner van Ameland. ‘Hij had in 1870 het plan om het wad in te polderen, de grond te verkopen en daar geld mee te verdienen. Eigenlijk was het wad toen al een wingewest, en nu nog steeds.’ De Haan schetst een somber beeld van de Wadden: ‘De eilanden worden steeds meer overgenomen door het grote geld. Veel groepsverblijven hier op Ameland worden omgebouwd tot luxe appartementen. Ze boden kinderen juist de kans om de Wadden te leren kennen. Door de toenemende vercommercialisering gaan
ook de prijzen steeds verder omhoog. Straks kan Jan-met-de-pet niet meer naar het Wad. Daar maak ik mij druk om.’ De Haan ziet het als zijn taak om ervoor te zorgen dat er een vorm van toerisme komt die de waarden van de Waddenzee versterkt. ‘Dat betekent dat de natuur er niet slechter, maar juist beter op wordt.’ ‘Hier, onderaan de dijk waar het nu vol ligt met schelpenbanken, leerden de kinderen van Ameland vroeger zwemmen’, vertelt De Haan. ‘Het waddengebied verandert altijd.’ Dan fel: ‘Het is toch eigenlijk heel gek dat het mooiste en grootste natuurgebied van Nederland nog steeds geen nationaal park is! Dan kun je met één stem praten namens het waddengebied. Dat geeft duidelijkheid. Nationaal Park Waddenzee Werelderfgoed. Dat klinkt toch fantastisch?’
‘Kijk, als je hier een tafel en stoelen neerzet, dan kijk je helemaal uit over de getijdenhaven en de kwelder.’ RENATE DE BACKERE , voorlichter van de Waddenvereniging, denkt mee over de locaties waar een ontbijt op of rond de dijk aangeboden kan worden. ‘De Waddenzee is 14 jaar Unesco Werelderfgoed en dat willen we dit jaar op zoveel mogelijk plekken vieren. Vanaf een dijk heb je uitzicht over het hele gebied erachter.’
Noordpolderzijl is één van haar favorieten: ‘Hier is de getijdenwerking echt goed zichtbaar.’ Met de Waddenvereniging kun je na het ontbijt het gebied rond de dijken verkennen. ‘Ik hou echt van de kwelder hier. Tijdens het broedseizoen zijn een aantal paden afgesloten om de talrijk broedende vogels hun rust te gunnen, maar er zijn nog genoeg plekken waar je heel mooi kunt zien hoe dieren en planten zich perfect weten aan te passen aan de steeds wisselende omstandigheden van het wad. En dat is één van de redenen waarom de Waddenzee Unesco Werelderfgoed is.’
Vier jij met ons de verjaardag van Waddenzee Unesco Werelderfgoed? Op 24 juni organiseert de Waddenvereniging in samenwerking met Het Lage Noorden en Visit Wadden op de in dit artikel genoemde dijken en nog meer plekken in het waddengebied een Ontbijt op de Dijk. Ga voor meer informatie en reserveren naar: www.waddenvereniging.nl/genietwad.
De ledenraad is verantwoordelijk voor (her)benoeming van bestuursleden. Een sollicitatiecommissie heeft afgelopen maanden druk geworven en geselecteerd in de zoektocht naar een nieuw bestuurslid voor Financiën en voor Marketing en Fondsenwerving. De werving leidde tot drie kandidaten voor Financiën en negen kandidaten voor Marketing en Fondsenwerving. Na interessante gesprekken met zeven kandidaten in Harlingen is de keus gemaakt: Jelle ter Laak voor Financiën en Saskia HammingaRoest voor Marketing en Fondsenwerving. Beiden zijn begonnen per 1 januari 2023.
En dat deze, met al haar leden, donateurs, vrijwilligers en medewerkers, in staat is om een verschil te maken en daarmee een belangrijke steunpilaar is voor het voortbestaan van de unieke eigenschappen van het gebied. Ik ben heel blij en vereerd dat ik daar zelf ook een bijdrage aan kan leveren.’
De waddendijken moeten de komende jaren op de schop om Nederland in de toekomst te blijven beschermen tegen overstromingen. Het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) is een alliantie van 21 waterschappen en Rijkswaterstaat, die hiermee de komende dertig jaar mee aan de slag gaat. De Waddenvereniging heeft gepleit voor een integrale aanpak waarbij er een plan wordt gemaakt voor het hele waddengebied, waarbij naast dijken, ook meteen sluizen en gemalen worden aangepast om zoet-zoutverbindingen te herstellen. We zijn blij dat dit nu gaat gebeuren.
JELLE TER LAAK is de nieuwe penningmeester van de Waddenvereniging. In zijn dagelijks leven is Ter Laak Director Investment Operations & IT bij Constanter Investment Office. ‘De Wadden zijn een uniek en eigenzinnig stukje Nederland en dat mag wat mij betreft zo blijven. Het is fantastisch dat we een actieve vereniging hebben die zich inzet voor het behoud van het waddengebied.
SASKIA HAMMINGA-ROEST werkt naast haar bestuursfunctie voor de Waddenvereniging als Marketing en Communicatie Manager bij SeniorWeb. ‘Het waddengebied is voor mij het mooiste en meest bijzondere natuurgebied van Nederland. Al van kinds af aan bezoek ik de eilanden en is mijn liefde voor het wad gegroeid. De eerste indruk die ik heb van de mensen en activiteiten van de vereniging, de ledenraad en het bestuur is heel positief. Iedereen is enorm betrokken en er is ontzettend veel kennis aanwezig. Het is een voorrecht om met deze grote groep bevlogen mensen, en de steun van de leden en donateurs, een bijdrage te kunnen leveren aan de bescherming van het unieke waddengebied.’
500.000
We beschermen het ruige, het kwetsbare, het grote en het kleine. En dat kunnen we mede doen dankzij de deelnemers van de Nationale Postcode Loterij. Dankzij hen ontvangen we dit jaar voor de 26e keer een prachtige bijdrage van € 500.000,-. Deelnemers, bedankt!
TEKST: TESSA VAN BUSSEL, JOJANNEKE DRIJVER EN MARIEKE VAN DER HOEK
Tijdens de nieuwe opruimexpeditie van het project CleanUpXL takelden bergers naast meerdere vrachtwagentrailers, netten, dakluiken en een boeisteen, ook een complete scheepshijskraan uit zee. Deze kraan stond tot 1 januari 1995 op het dek van de Noorse coaster Linito. Dit vrachtschip kwam die avond tijdens zwaar weer in nood bij Vlieland, net als 24 jaar later de MSC Zoe, die daardoor 342 containers verloor. Officieel moet verloren lading worden gemeld, maar soms wordt het niet opgemerkt. Die spullen blijven dan liggen in zee. Ellen Kuipers, projectleider bij de
Waddenvereniging: ‘Er blijven bijvoorbeeld visnetten achter haken: potentieel erg gevaarlijk. Wij vinden dat het niet moet blijven liggen in zee.’ Maar hoe kunnen we er nou met zijn allen voor zorgen dat verloren vracht wel wordt opgeruimd?’ CleanUpXL wil onderzoeken of het haalbaar is om op termijn een Nationaal Afvalfonds op te
zetten. Dit is een fonds waarin zowel verzekeraars, reders en overheden bijdragen storten. Vanuit dat fonds kunnen dan bergingen worden gefinancierd. Lees meer op: www.cleanupxl.nl.
Een scholekster broedt tijdens een storm op het strand. Ze heeft niet door dat haar drie eieren door de wind zijn weggeblazen en verderop in het zand liggen. Het is te zien op de eerste foto in een reeks over scholeksters op de Wadden van Amelander natuurfotograaf Anja Brouwer. Ze won er de titel Natuurfotograaf van het jaar mee. Het gaat slecht met de scholekster in Nederland. De laatste twintig jaar is de populatie met meer dan de helft afgenomen. Brouwer: ‘Een eiland zonder scholeksters kan niet. Met mijn serie wilde ik ze op een voetstuk zetten. Juist omdat ze het moeilijk hebben.’ Lees een interview met Anja Brouwer op onze website via www.waddenvereniging.nl/anja-brouwer of bekijk de volledige serie foto’s op www.anjabrouwerfotografie.nl
Je zou het niet verwachten, maar kwelders zijn heel belangrijk voor de vissen in de Waddenzee. Dat begint langzaam duidelijk te worden uit het onderzoek van Hannah Charan-Dixon op de kwelders van onder meer Schiermonnikoog.
Gekleed in waadpakken en warme kleding – het is een koude voorjaarsdag – trekt een groep onderzoekers in stevig tempo over het slikkige wad bij Schiermonnikoog. Ze zijn net vertrokken vanaf biologisch station De Herdershut richting de kwelderkreken waar ze hun fuiken hebben neergezet. Het is een gemêleerd gezelschap van studenten, academische wetenschappers en vrijwilligers, met op de rug een bundel van bakken, potjes, netten en onderzoeksapparatuur.
Aangekomen bij een van de verste kreken schiet de groep meteen uiteen, ieder heeft duidelijk een eigen taak. Twee mensen lopen direct het water in richting de fuik
die er staat opgesteld, iemand steekt een grondboor in de bodem, een ander zuigt slik in een grote spuit en een groepje brengt bakken in gereedheid voor bestudering van de vangst uit de fuik. Verderop verdwijnt Hannah Charan-Dixon op haar knieën tussen het gras op de kwelder. De Nieuw-Zeelandse die dit onderzoek leidt, heeft er bakjes ingegraven om insecten te vangen. ‘De aanwezigheid van insecten is waarschijnlijk een van de redenen waarom kwelders belangrijk zijn voor jonge zeevissen. Die eten niet alleen diertjes uit zee, maar ook landinsecten die op de kwelder leven’, verklaart ze. ‘Dat klinkt raar, maar tijdens hoogwater
kunnen vissen een stukje de kwelder op zwemmen en de insecten kunnen ook de geulen inspoelen.’
Charan-Dixon doet vier jaar lang haar promotieonderzoek in de Nederlandse Waddenzee. Het onderzoek is onderdeel van het project Waddentools Swimway Waddenzee, waarin de Waddenvereniging samen met Rijkswaterstaat, NIOZ, Wageningen Marine Research en Rijksuniversiteit Groningen onderzoekt wat het belang van de Waddenzee is in de levenscyclus van verschillende vissoorten. ‘Andere promovendi onderzoeken bijvoorbeeld het >
belang van schelpdierbanken voor vis en welke rol de Waddenzee heeft voor grote vissoorten en soorten die in scholen leven’, vertelt ze. ‘Ik doe onderzoek naar de rol van kwelders voor vis. Die worden nu vooral beheerd voor de flora en de vogels die er leven, maar buitenlands onderzoek wijst erop dat ook vissen ze gebruiken voor voortplanting, als schuilgelegenheid en om voedsel te zoeken. Wij onderzoeken of dat hier ook zo is.’
Afgelopen twee jaar spendeerde de Nieuw-Zeelandse honderden uren aan het legen van fuiken en het determineren en opmeten van de vangst. Dat gaf haar een beeld van welke soorten in welk levensstadium en in welk seizoen gebruikmaken van de kwelders. Nu zijn Charan-Dixon en haar studenten vooral bezig het voedselweb in kaart te brengen. ‘Als we weten wat het dieet is van de vissen en ook ontdekken waar ze dat voedsel vandaan halen, weten we ook hoe belangrijk de kwelders zijn als voedselbron voor die soorten.’
Dat proberen ze niet alleen te achterhalen door de maaginhoud van de vissen uit te pluizen, ze analyseren ook weefsel van de vis én van mogelijke prooi aan de hand van zogenoemde stabiele isotopen. Isotopen zijn verschillende versies van elementen (bijvoorbeeld koolstof of stikstof) waaruit het weefsel is opgebouwd. Deze isotopen zijn oorspronkelijk via het voedsel in de vis terechtgekomen, waardoor de isotopen iets vertellen over wat de vis in het verleden gegeten heeft en soms ook waar. ‘Dat geeft ons dus veel informatie over het voedsel van de vis in een bepaald levensstadium en ook iets over zijn trekgedrag’, zegt Charan-Dixon. ‘Door de isotopen van de bodemdiertjes en de insecten op deze kwelder te bepalen en die te vergelijken met die in het weefsel van de vissen in de kreek, weten we ook of die beestjes een belangrijke prooi vormen voor die vissoort.’ Vandaag wordt de vangst dus meegenomen naar het lab. Ook de insecten die
Charan-Dixon zojuist verzameld heeft, gaan mee. Terug bij de kreek zijn de andere groepsleden nog druk met het verwerken van de vangst. Het opgezogen slik wordt in een zakje gedaan, de gevangen visjes en garnalen worden gemeten en daarna verdoofd om ze mee te kunnen nemen en de wormpjes uit de bodem worden om dezelfde reden in kleine potjes gestopt. Bij de volgende kreek volgt hetzelfde ritueel. ‘In totaal hebben we hier vier kreken die we onderzoeken. Hetzelfde doen we bij Noordpolderzijl in Groningen, de Blije in Friesland, in de Dollard en op Texel. Op die manier kunnen we de kwelders vergelijken, want ze zijn erg verschillend. Schiermonnikoog heeft een natuurlijke kwelder met natuurlijke geulen, terwijl ze aan de vastelandskust veel kunstmatiger zijn en de waterhuishouding ook door de mens wordt bepaald. Ook het beheer is op alle plekken anders. We gaan kijken of de inrichting en het waterbeheer verbeterd kan worden ten gunste van vissen, en ook
'De aanwezigheid van insecten is waarschijnlijk een van de redenen waarom kwelders belangrijk zijn voor jonge zeevissen'
of het bijvoorbeeld beter is om te maaien of schapen te laten grazen.’
Charan-Dixon wordt in haar promotieonderzoek begeleid door Britas Klemens
Eriksson, universitair hoofddocent mariene ecologie aan Rijksuniversiteit Groningen. Hij is deze week ook op Schiermonnikoog aanwezig om te helpen met het veldwerk. Naast het kwelderonderzoek is hij ook betrokken bij onderzoek naar de functie die de harde randen van de Waddenzee kunnen hebben voor vis. ‘Dat de randen van de zee belangrijk zijn, is eigenlijk geen verrassing’, zegt hij net nadat hij voor Charan-Dixon
wat wormpjes in een klein potje heeft gestopt.
Hij vervolgt: ‘Overal ter wereld zie je dat wetlands langs de kust een belangrijke rol spelen bij met name de voortplanting en als opgroeigebied van vissen. We denken dat langs de Waddenzee de kwelders daar een grote rol in spelen. Maar we kijken ook naar de dijken. Kunnen we die ook aantrekkelijk maken voor vissen, door kunstmatige riffen aan de voet van de dijk te plaatsen in de vorm van objecten van cement? Dat doen we natuurlijk niet midden in de Waddenzee, maar langs de dijken kan het prima, altijd beter dan glad asfalt. De eerste resultaten zijn veelbelovend. Zo kunnen alle randen
van de Waddenzee een functie vervullen voor vissen.’ (Lees ook het kader ‘Proef bij Lauwersoog’ op pagina 35.) Na het onderzoeken van de laatste kreek is de avond allang gevallen, maar bij thuiskomst in de Herdershut kunnen de voeten nog niet op tafel. Het biologisch station beschikt over een heus laboratorium en daar worden de vissen meteen onderzocht. Na een uur gaat de vrije tijd dan eindelijk in. Een lange avond zal het niet worden, want de wekker gaat weer om 4 uur ‘s ochtends. ‘We zijn afhankelijk van het getij’, legt Charan-Dixon uit. ‘Dus morgenvroeg gewoon weer richting onze fuiken om te zien welke vissen dan weer de kwelders hebben opgezocht.’
britaserikssonklemens
PERSONEN OP VRIJDAG 1 SEPTEMBER 2023. Doe mee via www.waddenvereniging.nl/wijsactie.
Ben jij Wijs met de Waddenzee? Draag het uit met één van deze duurzame producten. Met jouw aankoop steun je het werk van de Waddenvereniging.
NIEUW!
€ 49,95
NIEUW!
Waddenzee is er het WIJS T-SHIRT 1 . Gemaakt van plantaardige vezels. Duurzaam, luchtig en heerlijk zacht op de huid. Hou jij ook zo van het complexe patroon van ribbels dat het getij achterlaat op het strand en wad? Jan Loman, de
€ 89,95
ontwerper van het logo van de Waddenvereniging, legde het vast op de zeefdruk Laagwater bij Schiermonnikoog. Het staat nu ook op het
WADDEN STRANDLAKEN 2
Krachtig is Lomans zeefdruk 25 jaren later II, waarin hij waarschuwt hoe de toekomst van de Wadden
eruit kan zien als we niet oppassen. Draag zijn boodschap uit met de duurzame unisex WADDEN
HOODIE 3 . Wil je in 2024 een jaar lang genieten van de Waddeneilanden? Bestel nu alvast de WADDEN
KALENDER 2024 4 met 12 schitterende foto’s van Jeroen Hofman.
Bestel online, via de bestelbon in dit magazine of ga naar een van onze winkels. Voor bestellen en adressen kijk op www.wijsmetdewaddenzee.nl . Heb je vragen? Bel de klantenservice op 085 273 17 72 of mail met webwinkel@wijsmetdewaddenzee.nl .
2 WADDEN STRANDLAKEN WADDEN KALENDER 2024 3 WADDEN HOODIE 10% EARLY BIRD KORTINGHet Lauwersmeer krijgt weer een beetje het karakter van een natuurlijk estuarium. Terwijl er eerder protest was tegen zoutinvloeden in het gebied, willen natuurbeschermers, boeren en overheden dit nu juist gaan uitproberen onder de noemer Toekomstperspectief Lauwersmeer. Hoe zit dat precies?
TEKST: KOEN MOONS ILLUSTRATIES: ADOBESTOCK
Heel lang was de Lauwerszee een open verbinding tussen de Waddenzee en het binnenland. Zout water uit zee en zoet water vanuit beken, diepen en poldersloten kwamen er samen. Maar een open verbinding gaf ook gevaar voor overstromingen. In 1969 werd de Lauwerszee daarom met een dijk afgesloten en ontstond het Lauwersmeer. De veiligheid nam toe en de boeren waren blij met minder zoutinvloeden. Dit betekende echter het einde van het natuurlijke overgangsgebied, belangrijk voor trekvissen als rivierprik, fint, spiering en paling, en voor tientallen andere dier- en plantensoorten die alleen gedijen in brakke omstandigheden.
De verbinding zoals die was zal niet helemaal terugkomen, maar er is toch een veilige manier om de verbinding een beetje te herstellen. Er wordt nu al visvriendelijk spuibeheer toegepast, wat wil zeggen dat de opening in de Cleveringsluizen bij Lauwersoog op de juiste momenten vissen de mogelijkheid geeft door de sluis te zwemmen. Er wordt nu gekeken hoe dit nog
uitgebreid kan worden en of er op andere plekken water uit de Waddenzee doorgelaten kan worden. Dat zou betekenen dat vissen weer kunnen migreren tussen de Waddenzee en het Lauwersmeer en de beken in het achterland. Vissen en andere dieren die van brak water houden, krijgen weer een leefgebied, waar ook weer wateren wadvogels van profiteren.
Lange tijd leverde het idee van het weer toelaten van zoute invloeden vooral uit landbouwhoek hevige weerstand op. Een te hoog zoutgehalte van het oppervlaktewater zal immers niet alleen de oogst verpesten, maar ook de kleigrond onherstelbaar aantasten. Toch zijn er allerlei redenen waarom herstel van de verbinding toch op de bestuurlijke agenda kwam. Zo
zullen klimaatverandering en zeespiegelstijging het risico op verzilting sowieso al verhogen. Daarnaast worden provincies en waterschappen vanuit de Kaderrichtlijn Water (KRW) en Natura 2000 gedwongen maatregelen te nemen ten gunste van onder andere trekvissen en vogels in het Lauwersmeer. Allemaal redenen om tot een totaalplan te komen.
Overheden, boerenorganisaties en natuurorganisaties (waaronder de Waddenvereniging) hebben sinds 2021 gezamenlijk gewerkt aan het Toekomstperspectief Lauwersmeer. De open gesprekken leverden veel inzichten en wederzijds begrip op. De landbouw, vooral geconcentreerd aan de zuidkant van het Lauwersmeer, bleek veel minder te vrezen te hebben van het zoute water dan gedacht. Het Lauwersmeer wordt namelijk geen zout meer, maar er ontstaat een gradiënt van veel zout aan de noordkant langs de Lauwersmeerdijk naar volledig zoetwater aan de zuidkant van het meer. Gekoppeld aan extra maatregelen voor voldoende zoetwateraanvoer in de zomer en een nauwkeurig meetsysteem om het zoutgehalte in en om het meer in de gaten te houden, gaf dat alle partijen vertrouwen in een zout-zoete toekomst van het Lauwersmeer.
NU VERWACHTEN ?
Komende tijd wordt gekeken waar en hoeveel Waddenzee-water binnengelaten kan worden, zodat de natuur er het meeste baat bij heeft en hoe dit het best gereguleerd kan worden. Dat kan bijvoorbeeld via een multifunctioneel gemaal, dat niet alleen zoet water uitslaat, maar ook zout water gecontroleerd inlaat. Aansturing van dat gemaal vindt plaats aan de hand van metingen uit een fijnmazig meetnet. Om te zorgen dat de landbouwgebieden altijd voldoende zoet water hebben, wordt hemelwater langer in het brongebied
en in waterbuffers vastgehouden. En daar is ook geld voor. De Rijksoverheid stelt geld beschikbaar in het kader van de Programmatische Aanpak Grote Wateren (PGAW), bedoeld voor herstel van getijdennatuur en veerkrachtige ecologie in onder andere Lauwersmeer, Waddenzee, Eems-Dollard, IJsselmeergebied en de grote rivieren. Met het gezamenlijke plan hebben de partijen in het Lauwersmeergebied hieruit 10 miljoen euro weten los te krijgen om de plannen nu echt concreet uit te werken.
Texel is en blijft een schapeneiland: kaas, vlees en producten van wol en vilt. Maar er wordt veel meer op het eiland geproduceerd. En het liefst ook ter plekke verkocht. Op de fiets langs de lekkerste plekjes.
Rond de Hoge Berg fiets je langs de allerTexelste ingrediënten van het eiland: schapen, meest van het ras Texelaar, schapenboeten en tuinwallen. De ‘boetjes’, zoals de eilanders ze noemen, zijn rietgedekte halve schuurtjes om hooi en gereedschappen in op te slaan. Ook natuurlijke drinkkolken en tuinwallen, langgerekte wallen van opgestapelde graszoden, horen bij het glooiende land tussen Den Hoorn en Oudeschild.
Voor het graven van sloten lag de 15 meter Hoge Berg te hoog en heggen zouden in de zoute zeewind niet groeien. Om hun percelen van elkaar te scheiden, stapelden de boeren zoden op elkaar. De wilde bloemen op de tuinwallen zijn nu op z’n allermooist. Bijen en vlinders vinden er nectar, vogels en kleine zoogdieren verschuilen zich er. De boeren van het verleden maakten dit landschap, hedendaagse boeren als schapenhouder Jan-Willem Bakker houden het in stand. Op zijn boerderij De Waddel worden al sinds 1625 schapen gehouden, zelf heeft hij een kudde van bijna vierhonderd ooien die jaarrond buiten lopen. Tussen mei en oktober maakt hij rauwmelkse kaas van hun melk, die in de eigen winkel
en automaten verkocht wordt. ‘Elke kilo lamsvlees en elk kaasje dat bij mij over de toonbank gaat, komt ten goede aan dit landschap. De Texelse schapen worden ingezet om natuurgebieden, landschappen en dijken te onderhouden. Iemand die vol gas wil boeren, zou de schapenboeten, de tuinwallen, de drinkkolken en de eendenkooi die ik op mijn land heb staan, als een agrarische handicap zien. Voor mij is het geen beperking. Samen met de schapen draag ik bij aan de schoonheid en biodiversiteit van het landschap met zijn grote cultuurhistorische waarde. Dát vind ik belangrijk.’ Daarnaast is hij trots op zijn lamsvlees. ‘En mijn collega’s zijn dat ook. We produceren eerlijk vlees. De lammeren zijn op het eiland geboren, groeien op bij hun moeder, worden hier geweid en hier geslacht. De hele keten is op Texel.’
DUURZAME KIPPEN
Het is juni, het hele eiland bloeit. Op de dijken staan madeliefjes. En schapen. Al grazend doen ze daar goed werk. Gras dat niet regelmatig gemaaid of afgevreten wordt, haalt de conditie van de dijk naar beneden. Hun trappelende
OOK TEXEL-MADE: de huidverzorgingsproducten van Noordkroon, op basis van wolvet, www.noordkroon.nl; Texelse pasta van Texelse granen, door de Texelse molen verwerkt, www.texelsepasta.nl; zilte groenten uit de Prins Hendrikpolder, te koop bij de SPAR in Den Hoorn, www.groenteheldentexel.nl; Waddenwhisky, gerookt op zeewier, wwwlandgoeddebontebelevenis.nl. Zie ook: www.schapeneilandtexel.nl.
pootjes verstevigen de aarde ook nog eens. Noordwaarts fietsend zie ik overal bloemen in veld en berm, en kratjes met eilander producten langs de weg: honing, aardbeien, rabarber, eieren, aardappelen... Texelse producten maken niet veel vervuilende kilometers om bij de consument te komen.
Boer Jens Barhorst in Oosterend heeft al zijn driehonderd schapen net onder handen genomen. De dieren voelen de frisse waddenwind weer op hun huid, in de schuur ligt de wol metershoog opgestapeld. In zijn boerderijwinkel verkoopt de jonge boer lamsvlees, schapenvachten, breiwol en TX365, een lijn van verzorgingsproducten met de geur van Texel, ontwikkeld door moeder Annette. In een kraampje op het erf kunnen klanten eieren van de 180 legkippen kopen. Het zijn witte eieren, gelegd door witte kippen. Een bewuste keus van Jens. ‘Witte kippen zijn duurzamer. Ze leven langer en ze leggen meer eieren met minder voer.’ Toen vader Barhorst het bedrijf nog leidde, ging alle lamsvlees naar ‘de overkant’. Jens merkt dat er steeds meer vraag op het eiland is. ‘Ik houd van die korte lijnen. Nu gaat hooguit nog de helft naar de wal.’ Ook de wol blijft voor een groot deel op het eiland. TexelWool in Den Burg, producent van dekbedden en kussens, is een grootafnemer van de schapenhouders.
Bij Valerie Jongeneel en Joram Timmerman van boutiquehotel Op Oost in het buurtschap Oost werkt het net andersom dan bij Jens Barhorst. Zij hálen het liefst zo weinig mogelijk van de wal. De twee
noemen zich ‘strijders voor de bewuste gastronomie van de Wadden’. ‘Wij willen een plek bieden waar de natuur het hoogste én het laatste woord heeft’, legt Jongeneel uit. ‘In ons restaurant Kook Atelier koken we vrijwel alleen met eilander producten, waarvan veel uit onze eigen eetbare tuin, en we kijken voortdurend wat we in onze bedrijfsvoering nog ‘groener’ kunnen doen.’ Slapen doe je in de voormalige stolpboerderij of wierschuur van Op Oost op een matras van gedroogd zeewier en onder een dekbed van Texelse schapenwol. Over lokale producten gesproken...
In Oudeschild maakt kunstenares Rebecca Geskus vachten, wandkleden, kussens en plaids van onder meer Texelse wol onder de naam Texels Vilt. Ze koopt de wol van de eilander schapenboeren en vervilt het vervolgens met water en olijfzeep. ‘Inzepen en rollen, meer is het niet. Er komen geen vervuilende, chemische processen bij. Sterker nog, soms krijg je er nog een Texels bloemetje of blaadje bij dat in de wol is blijven hangen.’ Mijn fietstas zit al aardig vol met verse Texelse producten en ook al kan het eigenlijk niet, tóch kan er nog iets bij uit Rebecca’s atelierwinkel. Wat een prachtige dingen maakt ze, wat een volle kleuren. Ze schildert zelfs met wol. Mijn keus valt op een warmgele kussenhoes. Onder bijna net zo’n warmgele avondzon fiets ik naar de boot terug. Blij dat er een paar stukjes Texel mee naar huis gaan.
De beschrijving van de fietsroute Texel en de Texelaar (64 km) en meer informatie over de adressen in dit artikel zijn te vinden op www.waddenvereniging.nl/foodroutes.
Kunstenares Rebecca Geskus maakt vachten, wandkleden, kussens en plaids van onder meer Texelse wol
Je kent ze wel, foto´s van tropische riffen met bontgekleurde visjes, koralen in allerlei vormen, wuivende zeeanemonen en vreemdsoortige…ja wat?...dieren?...planten? Nou zijn de vissen bij ons meestal niet zo felgekleurd, maar ook in de Waddenzee vind je riffen.
TEKST: LIDEIJ KEMME
De bodem van een rif bestaat uit harde vormen met allerlei structuren; bij een tropisch rif zijn dat meestal de kalkresten van koralen. Maar de stenen van een Hollandse dijk of een scheepswrak kunnen ook als ondergrond dienstdoen. Een rif is voedselrijk en een prima rust- en paaiplaats voor vissen. Oester- en mosselbanken vormden vroeger uitgestrekte riffen in de Noordzee en Waddenzee, maar ze zijn bijna helemaal verdwenen en de
bodem is te zandig. Nu de biodiversiteit in zee zo achteruitgaat, wordt geprobeerd de natuur een handje te helpen met kunstmatige riffen.
Je kunt natuurlijk gewoon wat stenen storten, maar wat is de beste ondergrond? Om dat uit te vinden worden er proeven gedaan, bijvoorbeeld met verschillende betonblokken. Wat blijkt, blokken met een ruw oppervlak, holtes en structuren doen ’t goed bij rifbewoners. De holtes vormen schuilplaatsen voor vissen, krabben en kreeften. Onder andere schelpdieren, sponzen, anemonen en zakpijpen zetten zich erop vast en daartussen scharrelen en zwemmen kleine en grote dieren. In de Waddenzee zijn er ook experimenten met 3D-geprinte elementen van afbreek-
baar materiaal. Later verdwijnt dit en vormen de oesters en mosselen erop zelf de harde ondergrond.
De Reede van Texel was vroeger een tussenstop voor schepen op weg van Amsterdam naar verre oorden om zich voor te bereiden op hun reis. Door stormen zijn hier honderden schepen vergaan, die nu op de bodem liggen. De wrakken zijn Rijksmonumenten omdat de schepen en hun lading van historisch belang zijn. Om ze te beschermen tot ze onderzocht kunnen worden, worden ze bedekt met netten en zand. Maar het zand kan wegspoelen en dan vergaat het schip helemaal. In een proef worden nu drie wrakken bedekt met verschillende materialen waarop een mosselbank moet groeien om het schip bedekt te houden.
Riffen lijken soms wel tuinen, met bloemen en al. Toch zijn veel soorten die er groeien geen planten, maar dieren. Bij de naam mosdiertje denk je wel aan een dier, maar het bestaat uit een heleboel diertjes die in kleine kalkhuisjes aan elkaar geklit zitten. Sommige soorten vormen grote matten op een harde bodem of op en om wieren. Andere klitten samen tot brede bladeren en lijken zelf op zeewier. Soms spoelen ze aan op het strand.
HENKPOSTMA
HENKPOSTMA
Kom je weleens in een jachthaven?
Aan de pontons onder de drijvende steigers vind je allerlei dieren zoals zeeanemonen, zakpijpen en krabben. Neem een netje, een emmer en een volwassene mee (en een zwemvest wanneer je niet kunt zwemmen). Kijk voor filmpjes op www.waddenvereniging.nl/riffen.
Voor wadvogels zijn de kwelders over de dijk van levensbelang. Ecoloog
Meinte Engelmoer weet hoe belangrijk het is ze daar hun rust te gunnen.
Een bezoekje aan de kwelder bij Westhoek, waar een getijdenwijzer is geplaatst die aangeeft wanneer bezoekers de kwelder in kunnen lopen en wanneer niet, om de vogels rust te gunnen.
TEKST: ANNEMARIE BERGFELD
FOTO'S: MARCEL VAN KAMMEN
Honderd meter? Honderdvijftig misschien? Breder dan dat is de kwelder bij Westhoek, boven Franeker, niet. En naar de uiteinden toe wordt hij alleen maar smaller. Eigenlijk is het een hoekje van niks. Maar wát een plek! De dijk is als een tribune voor een van de mooiste schouwspelen van de wereld, waar tegelijk de halve wereld voorbijtrekt.
Meinte Engelmoer, ecoloog, gepassioneerd vogelaar en gepensioneerd beleidsadviseur natuur bij de provincie Fryslân, kwam hier meer dan vijftig jaar geleden al. ‘Vanaf mijn jongste jeugd was ik gefascineerd door vogels. Ik wilde biologie studeren. Maar ik kreeg de hbs niet cadeau. Als ik uitgeput was van het leren, fietste ik
In de maanden augustus en september verzamelen duizenden kluten en bergeenden zich over de dijk bij Westhoek.
Bontbekplevieren met de opvallende tekening op kop en borst en de veelvoorkomende bonte strandlopers met zwarte buikvlek foerageren op het wad.
vanuit Leeuwarden naar Westhoek: naar de overtijende vogels kijken.’
Vanaf de oprichting in 1972 is Engelmoer betrokken bij de Wadvogelwerkgroep van de Fryske Feriening foar Fjildbiology. Met de groep telt hij maandelijks de vogels langs de kust. In die jaren zag hij veel veranderingen in de vogelpopulaties. ‘Een verhaal van glorie en verdriet’ noemt hij het. Vogelsoorten verdwenen en verschenen, aantallen namen af, aantallen namen toe. ‘Zwarte ruiter, kluut en kokmeeuw zijn teruggelopen. Na een flinke dip in de jaren tachtig gaat het weer stukken beter met bijvoorbeeld tureluur en bonte strandloper. De brandgans was ook zwaar bedreigd. Rond 1970 was de wereldpopulatie gedaald tot 30.000 exemplaren, nu zitten we op ruim 1,2 miljoen. Ik ben ontzettend blij dat zo’n soort heeft mogen blijven voortbestaan.’
Op deze stille junidag zit er zelfs geen beweging in de lange rietpluimen. Aan de horizon drijft Terschelling als een grijs silhouet. Een wandelaar op de dijk loopt in gezwinde pas de ochtendzon tegemoet. Rondom is het stil. Zelfs vogelgeluiden zijn er niet. Hoewel, uit het riet klinkt een snel zri-zri-zrüt van twee blauwborsten. ‘Juni’, zegt Meinte, ‘is de enige rustige maand hier. Er zitten nu alleen wat broedvogels als scholekster, blauwborst en kleine karekiet. Eind mei vertrokken grote groepen
zilverplevieren, rosse grutto’s, bonte strandlopers en kanoetstrandlopers naar Siberië. Dat gaat echt om tienduizenden vogels. Het is elk jaar een fenomenaal gezicht. Het rood van die rosse grutto’s... ze zijn dan op hun paasbest.’
Na dat spektakel volgt de rustige junimaand, maar in juli is er weer volop beweging. Dan verzamelen de zwarte ruiters en grutto’s zich, en de tureluurs die in het binnenland hebben gebroed, om van hieruit naar Afrika te vertrekken. Maar eerst vooral nog goed eten. ‘De geulen
en zandplaten boven Westhoek liggen vol slijkgarnalen, wadpieren, nonnetjes en kokkels. Recreatievaart komt er amper. Hier vinden de vogels precies wat ze nodig hebben voor hun lange tochten naar het noorden of zuiden: rust en voedsel.’
Aan het werk
‘Vijftig jaar geleden wisten we niet waar die enorme aantallen vogels die twee keer per jaar de Waddenzee aandoen, vandaan kwamen of naartoe gingen’, vertelt Engelmoer. ‘Nu weten we pas hoe bijzonder het
De bontgekleurde bergeend komt in juli in grote aantallen vanuit heel West-Europa naar Westhoek om te ruien. Tijdens de verenwisseling kunnen de vogels een week of
vier niet vliegen. In die kwetsbare periode zoeken ze een veilige plek op het wad. In juli en augustus kunnen er zomaar 30.000 stuks voor de kust dobberen. Ze vinden er rust en hun favoriete voedsel: slijkgarnalen. Vanaf de hoge dijk zijn overal op het wad groepen bergeenden te zien. Pas in september komen ze weer aan land. Ook vrijwel alle kluten van de internationale Waddenzee weten in deze tijd hun weg naar dit deel van de kust te vinden om er te ruien: er zitten er dan vele duizenden.
‘Een vogel moet eten, eten, eten om nieuwe energie op te doen voor het tweede deel van zijn lange vlucht’
is dat ze hier komen. In de winter zitten ze in wadachtige gebieden verspreid langs de kust van West-Afrika, ‘s zomers broeden ze van Canada en Groenland tot Noordoost-Siberië. Ze kunnen die afstanden alleen overbruggen door een tussenstop in de Waddenzee te maken, dat piepkleine plekje op de wereld - zie het maar als het midden van een enorme zandloper.’ De soms maar enkele weken dat een vogel in het waddengebied verblijft, is hij óók hard aan het werk. ‘Hij moet eten, eten, eten om nieuwe energie op te doen voor het tweede deel van zijn lange vlucht.’ Net zo belangrijk als voedsel is rust. ‘Elke keer dat een vogel verstoord wordt en opvliegt, verliest hij energie. En dat is juist wat hij zo hard nodig heeft.’
Om (onbedoelde) verstoring door (vogel)recreanten en wandelaars tegen te gaan,
is bij Westhoek een getijdenwijzer geplaatst: een ingenieuze nieuwe vinding in de vorm van een zuil die aangeeft wanneer bezoekers de kwelder in kunnen lopen en wanneer ze deze beter vermijden om de vogels hun rust te geven. ‘Bij laagwater is het geen probleem om de kwelder op te lopen’, zegt Engelmoer, terwijl hij de daad bij het woord voegt. ‘Dan zitten de vogels op het wad te eten. Tijdens hoogwater kunnen ze niet bij hun voedsel en rusten ze op de kwelder.’
Tussen meer dan manshoge muren van
riet lopen we in de richting van het wad achter de kwelder. Een bruine kiekendief scheert over het riet. Waar het slikkige kwelderpad overgaat in het drooggevallen wad openbaart zich weer een weids zicht: grote groepen bergeenden, kokmeeuwen en scholeksters zitten op het wad. Eenmaal terug op de hoge dijk zijn de vogels opnieuw goed te zien. Kenner Engelmoer zegt dan ook: ‘Om de vogels te zien hoef je de dijk helemaal niet af, eigenlijk sta je daar het mooiste. Kom bij opgaand water, dan komen ze vanzelf naar je toe.’
Onderzoek van Hogeschool NHL Stenden uit Leeuwarden heeft uitgewezen dat niet alle bezoekers van Westhoek de aanbevelingen van de Getijdenwijzer opvolgen. Mogelijk
De eerste groepen bergeenden komen in JUNI vanuit hun broedgebieden terug naar Westhoek. Ook kokmeeuwen en scholeksters zijn er weer om aan te sterken en zich voor te bereiden op de koude maanden die gaan komen. In JULI worden hun aantallen groter en komen ook kluut , wulp en tureluur erbij. Regelmatig vliegt dan een lepelaar of bruine kiekendief voorbij.
Tegen AUGUSTUS komen de hoger noordelijk broedende vogels naar hun vaste pleisterplaats: honderden kanoeten , bontbekplevieren en zilverplevieren , duizenden krombekstrandlopers , kluten , wulpen en tureluurs en tienduizenden bonte strandlopers voegen zich bij de vogels die er al zijn. Allemaal hebben ze hetzelfde doel met hun verblijf over de dijk bij Westhoek: rusten, ruien en op krachten komen.
springt de zuil nog te weinig in het oog. De onderzoekers adviseren dan ook de bezoekers beter te geleiden zodat ze niet om de informatie op de Getijdenwijzer heen kunnen.
Krombekstrandlopers - herkenbaar aan hun naar beneden gebogen snavel - en een kanoet - met korte rechte snavel - op weg naar een hoogwatervluchtplaats.
Een experiment met kunstriffen en getijdenpoelen langs de Waddenzee bij Lauwersoog boekt aansprekende resultaten. Kan het de opmaat zijn voor rifstructuren langs de hele Afsluitdijk?
TEKST: MARCUS WERNER
Artist impression van rifstructuren aan de Waddenzeezijde van de Afsluitdijk. Op en in de riffen leeft van alles. Dieren en planten hechten zich vast aan de structuren, vissen verstoppen zich in de openingen en gebruiken het als kinderkamer.
‘Droom groot!’ Wouter van der Heij, marien ecoloog van de Waddenvereniging, vertelt gedreven over het droombeeld dat hij al jaren koestert: rifachtige structuren in een lint van tientallen kilometers lang aan de Waddenzeezijde van de Afsluitdijk. Dat is inderdaad dromen op groot formaat.
Van der Heij is projectleider van Waddentools Swimway Waddenzee, een door de Waddenvereniging geïnitieerd programma van wetenschappelijk onderzoek naar hoe diverse vissoorten de Waddenzee gebruiken en welke delen van speciaal belang zijn voor vissen. Ook wordt gezocht naar manieren om de vissen van de Waddenzee een betere toekomst te geven. Het onderzoek moet handvatten leveren voor maatregelen om de geslonken visstand van de Waddenzee weer gezonder te maken.
‘Voor het zoete water is het al heel gewoon om de waterrand speciaal in te richten voor vissen’, vertelt Van der Heij. Zo zijn langs menige rivier en kanaal visvriendelijke oevers aangelegd, zoals ondiepe gedeelten met een grindbodem en begroeiing met waterplanten. Vissen kunnen er paaien en er zijn schuilmogelijkheden voor jonge vis.
Over het op een soortgelijke manier helpen van vissen langs de randen van de Waddenzee werd al langer nagedacht. Samen met onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen lukte het Van der Heij om een eerste proefproject vlot te trekken. ‘Het idee is simpel’, legt Van der Heij uit. ‘Hoe meer driedimensionale harde structuren onder water, hoe aantrekkelijker voor vissen. Er ontstaan schuilplekken voor jonge en volwassen vis, maar ook voor bijvoorbeeld krabben die voedsel zijn voor vissen. Wieren en vastzittende zeedieren hechten zich aan de harde ondergrond: alweer schuilplekken en voedsel voor vissen.’
In 2021, voorlopig nog als proef, werden kunstmatige riffen en ook getijdenpoelen aangelegd langs de Groningse Waddenzeedijk ten oosten van Lauwersoog. Ook deze dijk zal binnenkort versterkt worden en de omstandigheden zijn vergelijkbaar met de Afsluitdijk. ‘Heel bemoedigend’, zijn volgens de marien ecoloog de eerste
resultaten. Het is nog wachten op de afronding van het proefproject in 2024: ‘Maar de verwachting dat de riffen lokaal een gunstig effect hebben op de biodiversiteit, inclusief de visstand, lijkt al uit te komen.’ (Zie ook kader ‘Proef bij Lauwersoog’).
Van der Heij geeft toe een ‘haat-liefdeverhouding’ te hebben met kunstmatige ingrepen om de natuur te verbeteren. Hij vindt de niet bepaald natuurlijke rifelementen echter geen stap te ver. ‘Het gaat hier om het uitbouwen van toch al onnatuurlijke dijken met onder water een dijkvoet van stortstenen.’
Wat de marien ecoloog terugbrengt bij zijn droom. De versterking van de Afsluitdijk vanwege de verwachte zeespiegelstijging en vaker optredende stormen door de opwarming van de aarde is nog in uitvoering. ‘Waarom dan niet de al aanwezige infrastructuur voor de vernieuwing van de dijk gebruiken om kunstmatige riffen te realiseren zoals die bij Lauwersoog?’, mijmert
Van der Heij. ‘We hebben te maken met zowel een klimaat- als een biodiversiteitscrisis. De Afsluitdijk is de grootste en langste dijk die we hebben, tweeëndertig kilometer lang. Daar kunstriffen aanleggen zou een verschil kunnen maken voor het ecosysteem van de hele Waddenzee. En niet alleen onderwater. Meer vis trekt viseters als sterns aan. Getijdenpoelen zouden vogelsoorten die voedsel zoeken langs rotskusten, scholeksters en steenlopers bijvoorbeeld, goed kunnen doen.’
'Kunstriffen aanleggen zou een verschil kunnen maken voor het ecosysteem van de hele Waddenzee'
Bungelend aan een staalkabel rijst een groot vierkant betonnen plateau boven het water. Daarop liggen stapels van een soort opengewerkte betonnen damstenen van zo’n halve meter in doorsnede. In een video van september 2022 die te vinden is op www.swimway.nl/nieuws kun je zien hoe op een werkschip een team onderzoekers in kaart brengt welk zeeleven zich op en in de kunstmatige riffen van het proefproject bij Lauwersoog heeft gevestigd. Eenmaal aan dek gezet blijkt het kunstrif rijkelijk bedekt met zeesterren, zeepokken en zeeanemonen. In kieren ervan schuilen forse Noordzeekrabben.
In het proefproject met kunstriffen werken aannemers - betrokken bij de versterking van het dijkgedeelte Lauwersmeerdijk-Vierhuizergat - het verantwoordelijke waterschap, Rijkswaterstaat en fabrikanten van diverse typen kunstmatige rifelementen samen. Onderzoekers van hogeschool
Van Hall Larenstein en de Rijksuniversiteit Groningen nemen het zeebiologische deel voor hun rekening. ‘Er zijn achttien plateaus met vier
verschillende typen rifelementen afgezonken, op verschillende dieptes tot aan honderd meter zeewaarts van de dijkvoet’, vertelt Britas Klemens Eriksson, universitair hoofddocent mariene ecologie aan Rijksuniversiteit Groningen. Duikend onderzoek daarnaar doen is onmogelijk vanwege de sterke stroming en het troebele water. ‘Daarom halen we de proefriffen eens per jaar, aan het einde van het groeiseizoen, boven water.’
‘Met deze proefopzet komen we erachter of er verschillen zijn in het zeeleven dat de verschillende typen kunstrifelementen bevolkt’, aldus Eriksson. ‘Zo valt in de toekomst een aaneengesloten kunstrif aan te leggen met de combinatie van elementen die het rijkste leven oplevert.’ De ontwikkelingen op de kunstriffen worden, om het zeeleven niet te lang boven water te houden, vastgelegd met een 3D-camera. Ook worden meerdere keren per jaar fuiken en andere vistuigen ingezet, zowel op de kunstriffen als op open plekken op de bodem daartussen, om het effect
van de bodemstructuren op de visstand te beoordelen. Eriksson, over de eerste resultaten van het onderzoek: ‘Bij de kunstriffen troffen wij drie tot vier keer zoveel vis.’ Het gaat vooral om bodemvissen zoals botervis en zeedonderpad, naast kabeljauwachtigen. De verschillende typen kustrifelementen trekken duidelijk verschillend zeeleven aan. Zo bleken de opengewerkte damstenen ware ‘hotels’ voor vijfdradige meunen, kleine langgerekte kabeljauwachtigen. Pijpvormige rifelementen, met een donker binnenste waardoor het zeewater hard stroomt, raakten aan de binnenkant dicht begroeid met zakpijpen en sponzen. ‘Wetenschappelijk gezien heel interessant’, aldus Eriksson.
In de serie Waddenleven staat altijd een verrassende groep dieren of planten centraal. Deze keer, vanwege het thema dijken: BRAKKE BEWONERS
TEKST: KOEN MOONS
De dijk is niet alleen de grens tussen land en water, maar ook tussen zoet en zout. De meeste planten en dieren zijn toegerust op zoet óf zout water. Maar sommige dieren weten prima te switchen tussen hoge en lage zoutgehaltes of zijn juist liefhebbers van de overgang: het brakke water.
De DRIEDOORNIGE STEKELBAARS is vooral bekend van zijn veelvuldig bestudeerde voortplantingsgedrag. Dat voortplanten kan hij in zoet, zout en brak water. Sommige populaties blijven hun hele leven in zoet of zout, andere trekken voor de voortplanting speciaal van de zoute zee naar zoetere binnenwateren en ook weer terug. Dat vraagt een bijzondere omschakeling in de water- en zouthuishouding van hun lichaam. Daarom is het van levensbelang dat het stekelbaarsje wel even rustig kan wennen in een brakke overgangszone langs de kust.
JELGER HERDER1 De BRAKWATERGRONDEL vindt alles best, schommelingen in temperatuur en zoutgehalte deren hem niet. Dat maakt ‘m zeer geschikt voor de grens van zoute en zoete wateren. Je vindt brakwatergrondels dan ook veel in kweldergeulen en poeltjes en sloten aan beide zijden van de dijk.
2 De doorschijnende BRAKWATERSTEURGARNAAL hangt geregeld rond bij gemalen waar zoet water in zee wordt geloosd. Maar in nog veel grotere aantallen bevolken ze sloten en kanalen waar wat zout water binnenstroomt, bijvoorbeeld door kwelwater dat onder de dijk doorkomt.
3 De SNAVELRUPPIA is een van de planten die prima gedijt op een zoet-zoutovergang. De zeldzame plant groeit geheel onderwater, ook de bestuiving van de bloemen gebeurt onder de waterlijn. Hij groeit in kwelderkreken, maar ook in slootjes aan de andere kant van de dijk.
4 De OPROLLER of brakwateroprolpissebed heeft kieuwen om onderwater te kunnen ademen. Eigenlijk niet eens zo bijzonder, want ook landpissebedden hebben een soort kieuwen waarmee ze alleen in vochtige omstandigheden kunnen ademen. De oproller kan daarbij ook nog tegen een snufje zout.
5 Je ziet ze op het wad en in plassen ver in het binnenland, maar het liefst nog zoekt de LEPELAAR zijn voedsel in brakke wateren op de Waddeneilanden. Daar weet de vogel met zijn gevoelige snavel zijn maaltje van steurgarnalen, stekelbaarsjes en andere brakwaterbewoners feilloos te vinden.
6 De Zuiderzee was ooit het domein van de BRAKWATERKOKKEL. Tegenwoordig is de soort zeldzamer, maar nog wel te vinden bij Texel en Schiermonnikoog, aan beide zijden van de dijk. Hij kan tegen lage én heel hoge zoutgehalten. In het wild wordt hij in zout water echter door de ‘gewone’ kokkel verdrongen.
MEER WETEN OVER DIEREN EN PLANTEN IN HET WADDENGEBIED?
De Wadwaaier van de Waddenvereniging geeft veel informatie.
Te koop in onze webwinkel: www.wijsmetdewaddenzee.nl.
Dijken horen van nature niet in het waddenlandschap, toch vervullen ze voor sommige dieren een belangrijke rol. Zo gebruikt de zilvermeeuw het verdedigingswerk als schelpenkraker en voor de ruige dwergvleermuis vormt de dijk een snelweg tijdens de trek.
TEKST: MARCUS WERNER
Veldmuizen zijn belangrijke prooidieren voor veel roofvogels, denk aan torenvalken die zwevend boven dijken jagen op deze 10 centimeter - minus staartlange zoogdieren. Behorend tot de familie van de woelmuizen, zien veldmuizen er niet uit als ‘ware muizen’ maar eerder als een kleine behaarde kroket. Die lichaamsvorm is goed geschikt voor een leven in de holen en gangenstelsels die zij graven.
Hun ondergrondse onderkomens liggen bij voorkeur in open terrein met kort gras en met een relatief droge bodem. Dijken zijn daarom in trek. Onooglijke en mogelijk voor de sterkte daarvan nadelige gaten in dijken worden vaak aan veldmuizen toegeschreven. Meestal zijn dit oorspronkelijke veldmuizengangen die door honden, die de muizen onder de grond ruiken of horen, verder zijn uitgegraven.
Zo’n vijfenzeventig soorten korstmossen, een bijzondere samenlevingsvorm tussen algen en schimmels, komen uitsluitend voor op de stenige taluds van vooral oude dijken. Elders in Europa tref je korstmossen aan langs rotskusten. In Nederland bieden de dijken een zeldzame groeiplaats. Omdat de zwerfstenen en basaltblokken die worden gebruikt voor de dijken relatief zuur zijn, bestaat de korstmossenbegroeiing uit vaak zeldzame soorten die tegen zure omstandigheden bestand zijn. Net als aan natuurlijke rotskusten zijn banden van verschillende soorten korstmossen zichtbaar op dijken, veroorzaakt door de mate waarin die soorten tegen zout water en onderdompeling kunnen. Van boven naar beneden zijn dat een grijze band met onder meer kusttakmos, een gelige band met vooral citroenkorst en een zwarte band - waar het zeewater al overheen klotst - met bijvoorbeeld zeepokkorst.
Ruige dwergvleermuizen, die net als vogels trekken tussen broed- en overwinteringsgebieden, zijn onder de vleermuissoorten de absolute langeafstandskampioenen. Van de overwinteringsplekken in Nederland en zuidelijker in Europa is het soms ruim tweeduizend kilometer vliegen naar de broedgebieden in Zweden, de Baltische staten en Rusland. Volwassen vrouwtjes, die nog geen 7,5 gram wegen, trekken in het voorjaar naar de dan zeer insectenrijke gebieden in het Hoge Noorden. In augustus en september vliegen zij met een nieuwe lichting jongen terug. Uit onderzoek is bekend dat
vleermuizen bij voorkeur langs lijnvormige elementen in het landschap vliegen. Dwergvleermuizen zijn geen uitzondering en blijken tijdens de trek dijken te volgen. Zo vormt de Noord-Nederlandse kust voor de ruige dwergvleermuis een essentiële trekroute, waarbij de Afsluitdijk een ware ‘snelweg’ is. Vleermuisonderzoekers denken dat het volgen van de dijken vooral te maken heeft met het feit dat het minder waait in de luwte van de dijk. Ook is er voldoende voedsel te vinden (dansmuggen bijvoorbeeld) dat de vleermuizen voortdurend nodig hebben om niet te verhongeren.
Fietsers die langs de buitenkant van de Waddenzeedijk rijden, ergeren zich weleens aan de knisperende scherven van mosselen en andere schelpdieren, die in het ergste geval een lekke band veroorzaken. De schelpdierfragmenten zijn het resultaat van een bijzonder gedrag van zilvermeeuwen waarvoor dijkbekleding van steen of asfalt een noodzakelijke voorwaarde is. Mosselen van 3 centimeter schelplengte of meer zijn voor zilvermeeuwen vanwege het flinke vleesgewicht in de mossel lonende prooien. Ze zijn echter te groot om in te slikken zoals met kleinere mosselen gebeurt. Zilvermeeuwen vliegen daarom met van het wad opgepikte grotere mosselen naar de dijk en laten die van flinke hoogte op het harde asfalt of steen vallen om ze open te laten barsten. Dat sinds kort zilvermeeuwen ook grote en zware Japanse oesters op de dijk stuk laten vallen en dat oudere vogels steeds beter worden in het vinden van de juiste hoogte voor het ‘dijkdroppen’, wijst erop dat het gedrag is aangeleerd.
Torenvalken zijn vaak zwevend boven een dijk te zien. De vogels maken gebruik van de ‘hellingstijgwind’ die ontstaat wanneer obstakels in het landschap de wind omhoog buigen. Ook dijken veroorzaken hellingstijgwind. De ideale hellingwind voor torenvalken is een vrij krachtige wind - rond windkracht 5 - die haaks op de dijk staat. Dit blijkt uit een onderzoek. uitgevoerd in de buurt van Lauwersoog.
Torenvalken zweefden dan op een hoogte van vijf á acht meter boven de schuine kant van de dijk en hielden de vleugels 90% van de tijd stil. De roofvogels lukt dit omdat zij relatief lange en tegelijk smalle vleugels hebben. Zulke vleugels wekken, wanneer er lucht overheen stroomt, veel opwaartse kracht op. Dit heet lift in wetenschappelijk jargon. Wanneer de torenvalken hun vleugels stilhouden bij die grote lift,
verliezen ze per tien meter die ze afleggen in voorwaartse richting slechts een meter hoogte. Daarmee hebben zij een zogeheten zweefgetal van 10. Dat is genoeg, leerde het onderzoek, om bij de genoemde windsnelheid op één plek boven de dijk te blijven zweven, waarbij de omhoog blazende hellingstijgwind zorgt dat zij geen hoogte verliezen.
De wolken kleine donkere insecten die in het voorjaar en tegen het eind van de zomer te zien zijn langs en boven dijken zijn bijna altijd dansmuggen. Leden van deze bijzonder soortenrijke muggenfamilie zijn nauw verwant aan steek- en kriebelmuggen. Maar anders dan hun familieleden zuigen zij geen bloed. van mensen of dieren. Zeer grote en dichte zwermen dansmuggen zorgen weleens voor overlast door het zicht voor autorijders en fietsers te beperken, zoals met enige regelmaat op de Afsluitdijk gebeurt.
De zwermen worden gevormd door mannetjesdansmuggen, die zich verzamelen boven of bij een opvallend object in het landschap: een struik, boom of een verhoging zoals een dijk. Wetenschappers noemen dit landmark mating, omdat het object geen voedsel of andere hulpbronnen biedt. De mannetjeswolk trekt vrouwtjes van de soort aan die vervolgens de zwerm invliegen om te paren. De larven van dansmuggen, zogenoemde bloedwormen, leven in zoet en brak water en zijn voedsel voor allerlei waterdieren.
Ontdek de Wadden met waardevolle belevenissen. Lezers van WADDEN profiteren van speciale acties en aanbiedingen. Een overzicht van alle activiteiten vind je op www.waddenvereniging.nl/agenda.
- MEI T/M OKTOBERHet waddengebied is sinds 2009 een Unesco Werelderfgoed. Daarmee staan de Wadden in hetzelfde rijtje als andere grote natuurgebieden in de wereld, zoals het Great Barrier Reef in Australië, de Kilimanjaro in Tanzania of de Grand Canyon in de Verenigde Staten. Maar wat wordt nu precies met het werelderfgoed bedoeld en waar heeft het waddengebied de werelderfgoedstatus aan te danken? Dat ervaar je het beste tijdens een bezoek aan het gebied.
- ZATERDAG 24 JUNI -
DIVERSE LOCATIES
Hoera! In het jaar 2023 is de Waddenzee 14 jaar Unesco Werelderfgoed. Dat vieren we door in samenwerking met Het Lage Noorden en Visit Wadden op of rond dijken, verspreid over het hele waddengebied, een ontbijt aan te bieden met producten uit het gebied. Tijdens de maaltijd is het genieten van het uitzicht over zee en land. Daarna kun je met een gids van de Waddenvereniging het gebied rond de dijk verkennen. Het wordt een feest aan verhalen. e Lezers van WADDEN ontvangen 20% KORTING op tickets met de code wmdvhw2023. Reserveer jouw stoel aan de ontbijttafel via www.waddenvereniging.nl/genietwad.
Onder begeleiding van een werelderfgoedgids van de Waddenvereniging ervaar je de natuurkrachten die het gebied tot op de dag van vandaag vormen, zie je van dichtbij hoe het landschap voortdurend verandert en leer je meer over hoe dieren en planten zich staande weten te houden in zo’n dynamische omgeving als de Wadden. e Lezers van WADDEN ontvangen 20% KORTING op tickets met de code wmwew2023. Ga voor meer informatie en boeken naar www.waddenvereniging.nl/genietwad.
TEKST: JOJANNEKE DRIJVER EN BAUKJE VENEMA
- ELKE ZATERDAG VAN 8 JULI T/M 29 AUGUSTUS -
Tijdens de zomervakantie organiseert
Podium Vlieland voor alle eilanders en badgasten iedere dinsdag en zaterdag een gratis toegankelijke filmvoorstelling in de openluchtbioscoop in de duinen bij de jachthaven. Bij slecht weer of lage temperaturen draaien de films in de binnenzaal.
Elke zaterdag staan in samenwerking met de Waddenvereniging de mooiste ontroerendste animatiefilms op het programma met echte waddenthema’s, zoals de relatie tussen mens en natuur, het samenleven met de elementen, de band met het water en onze omgang
met dieren. Alle animatiefilms zijn prijswinnend – van Oscars tot Nederlandse onderscheidingen - en zowel geschikt voor volwassenen als kinderen van acht jaar of ouder.
• Voorafgaand aan een aantal films geeft een expert van de Waddenvereniging een kort college over de soms lastige relatie tussen mens en natuur in het waddengebied.
e De toegang is gratis, maar vol is vol. Ga voor meer informatie over het programma naar www.waddenvereniging.nl/genietwad.
Wat je lief is, wil je beschermen. Daarom vinden we het belangrijk dat je het waddengebied kunt beleven. De Waddenvereniging biedt op Texel en Terschelling wadexcursies aan waarbij we je laten zien hoe bijzonder de Waddennatuur is die om onze bescherming vraagt. Liever naar het Noordzeestrand? Doe dan mee met een van onze sleepnetexcursies. Speciaal voor kinderen is er de kinderstranddag.
Ga mee met onze enthousiaste wadgidsen, ervaar de kracht én de kwetsbaarheid van de Wadden.
e Lezers WADDEN ontvangen 20% KORTING op tickets met de code wmwex2023. Ga voor meer informatie en boeken naar www.waddenvereniging.nl/genietwad
Verliefd, getrouwd, een bezinningsplek, afscheid van een dierbare of dat ene vakantiemoment; veel mensen hebben in het waddengebied een plek die ze koesteren. Voor INEKE NOORDHOFF is dat het Sijpkens-bankje bij de Westpolder. ‘De ruigte van de wildernis en de cultuurdrift van de mens ontmoeten elkaar hier.’
Op de rafelige rand van een Groningse kwelder bij de Westpolder staat een houten bankje. Het ruikt er zilt. Het slib is er zwart en glibberig. Je hoort vooral meeuwen en scholeksters roepen, soms blaat een schaap in de verte. Dit bankje, het Sijpkens-bankje genaamd, is dé plek in het waddengebied voor landschapshistoricus en schrijver Ineke Noordhoff (1955). ‘Hier sta je met je voeten - ik zou wel laarzen aantrekken - op de bodem van de Waddenzee.’
Het Sijpkens-bankje bereik je via een buitendijks wandelpad, dat begint in de oksel van de Westpolder, daar waar de kust van Groningen overgaat in de dijk van het Lauwersmeer. ‘Het bankje is vernoemd naar Klaas Sijpkens. Hij speelt een grote rol in mijn boek Schaduwkust, waarin ik aan de hand van vier generaties Sijpkens vertel hoe boeren de Waddenzee terugdringen en het kustlandschap naar hun hand zetten. Het bijzondere van het Groningse
kweldergebied is dat het particulier bezit is, er zijn maar liefst tachtig verschillende eigenaren. En Klaas Sijpkens heeft op zijn kavel dat bankje neergezet.’
Een paar keer per jaar bezoekt Noordhoff deze plek. ‘Met de dijk in de rug, een ruim 8 meter hoge, groene muur van gras, kijk je uit over de immense ruimte van de Waddenzee. Je ziet zelfs Schiermonnikoog liggen. Het is een ruig landschap dat door de zee is gemaakt, maar je ziet ook rechte geulen en palenrijtjes waar boeren ooit hebben geprobeerd om het land in te polderen. De ruigte van de wildernis en de cultuurdrift van de mens ontmoeten elkaar
hier. Op deze plek zie ik dat de drang van de mens om zichzelf alles toe te eigenen wordt afgestopt. Dit is de remweg van de cultivatie.’
Noordhoff vindt het jammer dat de Groningse kust zo afgesloten is voor bezoekers. ‘Je kunt er mooi langs fietsen, maar boeren zijn als grondeigenaar niet echt toeschietelijk om bezoekers toe te laten. De meeste boeren zijn gericht op hun land, maar Klaas is een landbouwer die oogt heeft voor de zee. Hij wil het juist toegankelijk maken voor bezoekers. Als je daar zit, met die zee zo dichtbij, is het fijn dat een particulier dat wil delen. Ik vind het zo mooi omdat het bankje tevoorschijn is gekomen uit de strijd of we wel of niet doorgaan met ontginnen van de Waddenzee.’
Heb jij ook een plek op de Wadden die je koestert en wil je dat verhaal delen met lezers van WADDEN? Laat het ons weten via: community@waddenvereniging.nl
MERLIJN DOOMERNIK RENATE DE BACKERE
WADDEN, zomer 2023, nummer 2. Verschijnt 4 keer per jaar.
Uitgave van de Waddenvereniging
E-mail: info@waddenvereniging.nl
ISSN 0 166-4824
Hoofdredactie: Jojanneke Drijver
Eindredactie: Daniël Mulder, Caroline Vogel
Redactie: Annemarie Bergfeld, Tessa van Bussel, Sebastiaan Grosscurt, Lidewij Kemme, Koen Moons, Baukje Venema, Marcus Werner
Vormgeving: Très Melis
Correcties: Lidewij Kemme
Beeldredactie: Renate de Backere
Druk: Pijper Media, Groningen
Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.
IN HET HERFSTNUMMER GAAN WE
MET JE DE LUCHT IN! MET ONDER MEER AANDACHT VOOR FOTOGRAAF JEROEN HOFMAN
DIE DE EILANDEN FOTOGRAFEERDE VANUIT EEN HOOGWERKER .
Waddenvereniging
Postbus 90, 8860 AB Harlingen
Noorderhaven 60, 8861 AP Harlingen
Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl
www.waddenvereniging.nl
Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33
BIC: RABONL.2U
De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons.
Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal € 27,- voor leden (€ 2,50 per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal € 18,- per jaar.
Giften en legaten
Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.
WADDEN wordt gedrukt op en verpakt in FSC gecertificeerd papier.
Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.
www.waddenvereniging.nl
Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar
