Jaarlijkse uitgave in het kader van 'DE SENIORENMAAND’ Jaargang 11
Inhoud
INHOUD
3 4 8 10 12
Voorwoord Het traject van een patiënt met heupfractuur Een dag op de spoedgevallendienst Operatie binnen 24 uur is streefdoel Orthogeriatrie voorziet zorg op maat
14 16 18 20 22
Terug op de been met oefensessies Nieuws Diverse disciplines werken samen rond patiënt Angst om te vallen? Zo overwin je het! Vallen voorkomen, kan dat?
2
24 26 28 31
Even bezinnen Een ergotherapeut aan huis Eiwitrijke recepten voor een spoedig herstel Puzzelpagina
VOORWOORD Interdisciplinair samenwerken; dat is het thema van deze 11e editie van Ouderen met flair. Concreet betekent dit dat we in Jessa op elke geriatrieafdeling met minstens acht verschillende disciplines nauw samenwerken en continu overleggen om onze patiënten de best mogelijke zorg te bieden. Op pagina 18 vind je in een notendop welke expertise al deze disciplines bijeenbrengen in de zorg voor de patiënt. Onze interdisciplinaire manier van werken is uniek én van groot belang. Geriatrische zorg is immers complexe zorg. Ouderen ervaren vaak verschillende problemen: hartproblemen, diabetes, wondzorg, beperkte nierwerking, minder goede darmwerking, … Soms belanden ze voor nog iets anders, zoals een val, in het ziekenhuis. De focus ligt dan niet alleen op de gevolgen van de val, maar op alle aspecten van zorg die nodig zijn om de patiënt zo snel en goed mogelijk terug ‘op de been te krijgen’. Met zoveel disciplines gelijktijdig rond de patiënt werken, vraagt voortdurend training, overleg, een kritische blik naar onszelf, het openstaan voor feedback. Tegelijkertijd maakt het dat we als zorgverstrekkers veel respect hebben voor elkaar. We hebben elkaars kennis en kunde nodig om de beste zorg te kunnen geven aan patiënt en familie. Die interdisciplinaire manier van werken passen we trouwens niet alleen binnen onze eigen dienst geriatrie toe, maar ook in onze samenwerking met andere medische diensten. In dit magazine volgen we het traject van een patiënt met heupfractuur. Het is slechts één voorbeeld van onze interdisciplinaire werking. We kiezen bij élke geriatrische patiënt voor deze aanpak, elke dag opnieuw. Omdat we op die manier optimaal kunnen inspelen op de individuele noden van de patiënt. Daar doen we het voor! Je vindt in deze editie ook heel wat tips die kunnen bijdragen aan je levenskwaliteit. Onze medewerkers van de geriatrische afdelingen hebben het nummer met veel enthousiasme samengesteld om de seniorenweek te vieren. Veel leesplezier! dr. Charlotte De Clercq, medisch diensthoofd geriatrie Anita Jans, zorgmanager
REDACTIE: Sarah Chavatte en Hanne Sourbron HOOFD- EN EINDREDACTIE: Anita Jans en Brigitte Celis VERANTWOORDELIJKE UITGEVER: vzw Jessa Ziekenhuis, Salvatorstraat 20, 3500 Hasselt VORMGEVING: Sigrid Beunckens FOTOGRAFIE: Mine Dalemans, ©Shutterstock
3
Ik voel dat de revalidatietherapie mij goed doet.” Simone Verbeemen
4
Oudere met flair aan het woord
Het traject van een patiënt met heupfractuur 17 juni 2021; een stralende zomerdag. Maar
trapje, maar toch viel ik er bij het terugkomen
voor de 92-jarige Simone Verbeemen krijgt die
over. Toen hij mij overeind wou helpen, voelde
mooie dag een vervelend staartje. Na een val
ik meteen dat het niet goed zat. De ambulance is
belandt ze met een heupbreuk op de spoed-
mij dan komen halen en heeft mij naar de spoed-
gevallendienst. Een operatie volgt en dan kan
gevallendienst van het Jessa Ziekenhuis gebracht.”
de revalidatie in het ziekenhuis beginnen. We vroegen haar op 12 juli hoe ze precies in het ziekenhuis beland is en hoe de eerste periode van haar ziekenhuisverblijf verlopen is. Elke dag een Duvel “Ik woon al lang alleen en heb geen kinderen, maar kon me tot nu toe gemakkelijk alleen behelpen”, steekt Simone van wal. “Ik rijd nog met de auto en lees elke dag de krant, zonder bril! Sinds enkele jaren heb ik een poetsman die om de 14 dagen komt. Wassen en strijken doe ik zelf.
Ze weten hier zelfs dat ik van mijn huisdokter elke morgen een groen pilletje moet pakken.
Soms kook ik, maar niet zo vaak. Ook boodschappen doen staat op mijn takenlijstje. Ik woon boven een supermarkt en heb vlakbij een postkantoor,
Pijnmedicatie
apotheker, bakker en slager. Dat is het voordeel
“Daar hoorde ik dat ik een heupfractuur had. Op
van midden in de stad te wonen, hé. Ik ga trou-
de spoedgevallendienst verliep alles vlot. Ze
wens ook graag eens een pintje pakken in mijn
hebben mij al snel gezegd dat ik ’s anderendaags
vertrouwde café, elke dag een Duvel”, lacht ze.
geopereerd zou worden en vroegen welke medicatie ik nam. De 18e juni ben ik dan geopereerd.
Voetbalmatch
De dokter vertelde achteraf dat alles heel goed
Maar nu is Simone dus tijdelijk wat minder mobiel.
was gegaan. Het is een serieuze wonde, maar
“Tja, die 17e juni. Een kameraad, Georges, kwam
liefst 21 haakjes. Ik heb wel pijn gehad, maar je
mij ’s avonds halen om bij hem thuis naar een
krijgt daar medicatie voor. Later zijn ze de haakjes
voetbalmatch te kijken. Denemarken – Rode
komen uitdoen, de eerste keer 11 en daarna de
Duivels: 1-2! Na de match ging ik nog even naar
overige 10. Intussen is de wonde goed aan het
het toilet. Hij had me gewaarschuwd voor het
genezen.”
5
Revalidatie helpt Op 29 juni verhuisde Simone van campus Virga Jesse naar campus Salvator. “Ze zeiden me dat ik controle-afspraak op geriatrisch dagziekenhuis
twee keer per dag revalidatietherapie nodig had 10 sept
en dat ze daarin gespecialiseerd zijn op campus
2021
Salvator. Dus hebben ze me met een speciale auto overgebracht. Hier zijn ze meteen begonnen met de revalidatie. Ik voel dat het ook nodig is, dat het mij helpt. Zo’n val is niet om mee te lachen, maar ze doen dat hier heel goed.”
4 aug
2021
Simone mag naar huis.
“Eerst zijn de ergotherapeuten en kinesisten individueel met ons bezig, en dan zetten ze ons in een vierkantsformatie om met meerdere mensen oefeningen aan toestellen te doen. Die therapeuten weten precies wat ze ieder van ons
verhuis naar de Geriatrische Intensieve Revalidatieafdeling (GIRA) campus Salvator. De revalidatie wordt intensief voortgezet.
moeten laten doen: fietsen, duwen, op nog een ander toestel, … De oefeningen zijn iedere dag
29 juni 2021
hetzelfde, maar soms wat zwaarder.” Veilig met de rollator “Door de oefeningen voel ik mij al veel beter. Op de gang geraak ik bijvoorbeeld al verder met mijn rollator dan in het begin. Alles verloopt ook
19 juni 2021
revalidatie start op orthogeriatrie
veilig, want er blijft altijd iemand bij mij als ik met de rollator oefen. Het is een heel verschil met die eerste dagen toen ik alleen maar in bed kon liggen. Ik ben geen flauwerik, maar op de bedpan gaan, deed wel echt pijn. Zodra ik me op
operatie op campus Virga Jesse en opname op de dienst orthogeriatrie
mijn zij kon draaien, ging het al beter.” 18 juni
Groen pilletje
2021
Ook voor het overige is Simone positief over haar ziekenhuisverblijf. “Er wordt goed onderling
17 juni 2021
gecommuniceerd. Zo weten ze hier perfect wat
Simone valt en wordt met de ambulance naar de spoedgevallendienst van het Jessa Ziekenhuis (campus Virga Jesse) gebracht. Het verdict: heupfractuur
er op de andere campus allemaal gedaan is. En ze weten zelfs dat ik van mijn huisarts elke morgen een groen pilletje moet nemen. De kamer en het eten zijn ook goed. Ze komen iedere dag vragen wat je wil eten, welke groenten of soort brood, … ik ken de andere mensen
6
die hier liggen natuurlijk niet echt, maar ik zie hen
gespeeld, tot op het hoogste niveau. Mijn man heb
wel tijdens de therapie. Als we mekaar op de gang
ik ook via basketbal leren kennen. Hij was trainer.
zien, wuiven we eens.”
En na mijn basketbalcarrière heb ik 16 jaar – met niet één gemiste match! - scouting gedaan voor Cuva Houthalen. Ook nu ben ik nog altijd geïnteresseerd in basketbal en voetbal.”
In de toekomst ga ik mijn wandelstok misschien wat meer gebruiken.
Niet bij de pakken neerzitten Zo energiek als Simone zich vroeger in haar sport gaf, zo wil ze ook nu vooruit. “Ik ben nogal positief ingesteld. We zien wel wat er na de revalidatie komt. Gelukkig heb ik twee goede vrienden, Georges en Bart, en mijn schoonzus Rosa. In ieder geval doen ze hier in het ziekenhuis heel goed hun best om mij terug in orde te krijgen - ik ben heel tevreden over
Valangst?
beide campussen! - en zelf doe ik er ook moeite
Of Simone angst heeft om opnieuw te vallen? “Ik
voor. Voor de rest zien we wel. “
was altijd al voorzichtig, maar voortaan ga ik nog voorzichtiger zijn. Misschien ook wat meer mijn wandelstok gebruiken. Dat deed ik nu alleen als ik naar mijn broer ging die aan de andere kant van de stad woont.”
Terug thuis
Hoe mobiel ze na de revalidatie zal zijn, kan Simone
Sinds 4 augustus is Simone terug in haar eigen,
op het moment van het interview nog niet inschat-
vertrouwde omgeving. Na zes weken volgt
ten. “Het is voor mij al goed genoeg als ik terug
standaard een bezoek aan het geriatrisch dagziekenhuis voor een algemene controle bij
alleen kan wonen. Ik woon in een appartement met
orthopedist, geriater, ergotherapeut, kinesi-
een lift, maar voor mijn auto moet ik wel met de trap
therapeut, … Er wordt dan gekeken naar de
naar de garage. Tot nu toe ging autorijden heel vlot.
algemene toestand en indien nodig bijgestuurd
Mijn ogen zijn nog prima en vroeger gingen mijn
door één of meerdere disciplines. Maar hoe voelt
man en ik vaak met de auto op reis. Schrik om te
deze dame zich nu zelf enkele maanden na haar
rijden heb ik dus niet.”
val? “Met mij gaat het heel goed”, vertelt Simone Verbeemen opgewekt. “Thuis stap ik met een stok, ik lees nog steeds elke dag de krant en ik
Talentvol
doe mijn was en strijk zelf. Een goede vriend
Simone is altijd al een bezige bij geweest. “Ik heb
komt dagelijks langs om te helpen waar dat
vroeger als onderwijzeres in alle klassen van het
nodig is. Ik ga trouwens ook iedere dag terug in
lager onderwijs les gegeven. Ook mijn vader was
een caféetje iets drinken. Mijn vierwielrollator
onderwijzer. Zonder fouten schrijven zat er bij ons
geeft me daarbij de nodige steun. Dat lukt
al jong in. Daarnaast heb ik ook veel gesport. Op
prima! Ik ben echt heel blij en tevreden dat
18 jaar ben ik begonnen met basketbal. Ik had wel
ik dit allemaal terug kan.”
talent, ja, net zoals mijn broers. Ik heb in zeven clubs
7
Een dag op de spoedgevallendienst Heel wat ouderen komen via de ambulance op de spoedgevallendienst terecht. Wat gebeurt er in dat geval allemaal op spoed, hoe lang duurt dat en door wie word je geholpen? Spoedverpleegkundige Robert Vanderbruggen – die Simone Verbeemen (zie pagina 5) ook opving – vertelt hoe zo’n spoedopname verloopt. Hoe wordt de patiënt op spoed opgevangen? Als oudere patiënt kom je vaak via de ambulance op de spoedgevallendienst terecht. Bij je aankomst op spoed word je ingeschreven. Ging het bijvoorbeeld om een val? Dan wordt steeds gekeken waarom je gevallen bent: heb je een lage suikerspiegel, was je duizelig, ben je gestruikeld, heb je osteoporose, ben je flauwgevallen, had je een beroerte of epileptische aanval, heb je motorische problemen, …? Het is heel belangrijk dat we de oorzaak van je val kennen voor je verdere behandeling als patiënt ‘in je geheel’. Moet je lang wachten op spoed? Dat hangt ervan af. Heb je veel pijn en vraagt de oorzaak van je val een heel dringende behandeling, bijvoorbeeld bij een beroerte? Dan zal je zeer
Robert Vanderbruggen
8
snel door een arts gezien worden. In andere geval-
je in een bed met antidecubitusmatras naar de
len kan het langer duren. Afhankelijk van de pijn en
afdeling gebracht. Die matras moet ervoor zorgen
de oorzaak, krijg je bij aankomst op spoed een
dat je geen doorligwonden krijgt.
bepaalde kleurcodering toegewezen die bepaalt wanneer je aan de beurt komt. Bij een heupfractuur
Hoe houden jullie de pijn onder controle?
is bijvoorbeeld 70% van de patiënten binnen het
Zoals gezegd, starten we al meteen met pijnstilling.
half uur gezien door een arts. Toch kan de wachttijd
Net vóór we die toedienen, meten we de pijnscore
soms oplopen. Dat hangt onder meer af van de
en dat doen we achteraf opnieuw. Indien nodig,
drukte op spoed en het aantal patiënten met een
geven we bijkomende pijnstilling. Bij een operatie
zeer dringende problematiek.
op de dag van opname, krijg je sowieso bijkomende pijnstilling via een infuus. We doen je ook een
Wat gebeurt er zoal tijdens het verblijf op de
operatieschort aan zodat je je niet telkens moet
spoedgevallendienst?
uitkleden. Zo kunnen alle onderzoeken vlot en met
De urgentiearts onderzoekt je en de verantwoorde-
zo weinig mogelijk pijn verlopen. En voor het verhui-
lijke zoneverpleegkundige start bij het vermoeden
zen van ambulance naar brancard of van het ene
van een heupbreuk al meteen het klinisch ‘zorgpad’
bed naar het andere gebruiken we een ‘schuifma-
op. Daarin staat welke onderzoeken dienen te
tras’. Ook dat zorgt voor minder pijn.
gebeuren. We meten ook je parameters zoals bloeddruk en temperatuur en doen een bloedafname.
Hoe wordt de familie op de hoogte gebracht
Intussen starten we ook al met de pijnstilling. Bij
van de ziekenhuisopname en operatie?
een heupbreuk wordt er altijd een foto van je heup
Als je het telefoonnummer van je contactpersoon
gemaakt en in sommige gevallen is een bijkomende
aan de urgentiearts op spoed bezorgt, brengt de
CT-scan nodig. De urgentiearts doet ook een volle-
arts hem of haar op de hoogte.
dig klinisch onderzoek: heb je naast de heupbreuk ook een wonde opgelopen, heb je letsel aan rug,
Enkele cijfers
ribben, hoofd, …?
> Van de 65-plussers op de spoedgevallendienst
Soms is er ook tractie op het been nodig om de
belandt 15% er door een val, 80% door ziekte. > Gevallen en je heup gebroken? 70% van de
breuk te stabiliseren tot de operatie kan uitgevoerd
patiënten met een heupfractuur is binnen het
worden. Dat ‘inpakken van het been en er gewicht
half uur gezien door een arts. Meestal duurt de
aan hangen’ gebeurt vaak al op de spoedgevallen-
totale verblijfsduur op spoed (inclusief alle onder-
dienst. En als je dezelfde dag wordt geopereerd, dan maken we je op spoed al klaar voor de operatie. Je
9
zoeken) 2 tot 4 uur. In 30% van de gevallen loopt de verblijfsduur op tot 6u.
krijgt medicatie tegen bloeding, extra pijnstilling,
> Jaarlijks passeren er zo’n 220 patiënten met een
indien nodig een blaassonde, … Zodra alle onder-
heupfractuur op de spoedgevallendienst. Het
zoeken en behandelingen op spoed gedaan zijn,
merendeel van hen is 65-plusser.
verwittigen we de afdeling orthogeriatrie en word
9
De operatie
Operatie binnen 24 uur is streefdoel Mensen met een heupfractuur binnen 48 uur opereren, dat is een kwaliteitsindicator in ziekenhuizen. “In Jessa lukt dat in de meeste gevallen binnen de 24u nadat de patiënt via de spoedgevallendienst is binnengekomen,” vertelt orthopedist dr. Wilfried Schollen. “Of we de heup ‘herstellen’ of vervangen door een kunstgewricht hangt af van de aard van de breuk.”
Dr. Wilfried Schollen
10
Wordt er bij een heupbreuk altijd een operatie
prothese (kunstgewricht) moet je als patiënt alleen
uitgevoerd?
herstellen van de operatie, het bot moet niet vast-
We opereren altijd tenzij de levensverwachting van
groeien. Grote evoluties in de prothesechirurgie
de patiënt heel erg kort is. Dan kiezen we, in het
hebben er bovendien voor gezorgd dat we nu heel
belang van de patiënt, voor een palliatieve pijn-
moderne en ‘spier-sparende’ technieken gebruiken.
stilling. In alle andere gevallen opereren we. Niet
Daardoor verloopt de revalidatie ook vlotter.”
opereren betekent immers dat de patiënt volledig Ziet de orthopedist de patiënt al op de spoed-
bedlegerig zal blijven.
gevallendienst? Hoelang moet de patiënt wachten op zo’n
Niet altijd. Sommige patiënten worden dezelfde dag
operatie?
al geopereerd. In dat geval nemen we het patiënt-
We proberen in Jessa te opereren binnen de 24u na
dossier door en bekijken we de foto’s die gemaakt
opname op de spoedgevallendienst, tenzij dit om
zijn. De urgentiearts op spoed weet perfect welke
medische redenen niet kan. Bij bepaalde bloedver-
onderzoeken allemaal nodig zijn en geeft de resul-
dunners wachten we bijvoorbeeld best wat langer.
taten in het patiëntdossier in. Zo beschikken we als
En bij heel complexe breuken zal de orthopedist die
orthopedist over alle info die we nodig hebben voor
daarin het sterkst gespecialiseerd is, de operatie
de operatie. We zien de patiënt sowieso wel altijd
meestal uitvoeren. Maar ook dan gebeurt de opera-
even voor de operatie, al is dat soms ‘aan de deur’
tie binnen de 48u.
van het operatiekwartier.
Zijn er verschillende soorten heupoperaties?
Hoe gebeurt de opvolging na de operatie?
Ja, het soort operatie hangt af van het type heup-
Vanaf de dag na de ingreep worden 75-plussers
breuk. In grote lijnen komt het erop neer dat we de
nauw opgevolgd door de geriater. Deze voegt het
heup ofwel ‘herstellen’ ofwel vervangen door een
orthopedisch behandelplan dat wij hebben opge-
kunstgewricht. Daarbinnen zijn er nog verschillende
steld, in het bredere behandelplan van de patiënt in
technieken maar dat zou ons hier te ver leiden.
(zie pagina 12). De geriater bekijkt dus of er naast de orthopedische revalidatie nog andere problematieken behandeling nodig hebben, wat de thuis-
Sommige patiënten worden dezelfde dag al geopereerd.
situatie van de patiënt is, enz. We komen dus als orthopedist niet meer systematisch aan bed van de patiënt maar wisselen alle nodige informatie met de geriater uit en blijven uiteraard als orthopedisch team beschikbaar voor vragen of een eventueel bezoek aan de patiënt. De patiënt krijgt zo’n zes
Duurt het herstel bij de ene operatie langer
weken na ontslag ook een ‘opvolgraadpleging’ waar
dan bij de andere?
een grondige check-up gebeurt. Daar ontvangt één
De revalidatie duurt meestal iets langer als we de
van onze orthopedisten de patiënt ook even en
heup herstellen. We zetten de heup dan vast met
wordt gekeken hoe het zit met de breukgenezing.
schroeven, een plaatje, … waarbij de breuk zelf nog
Dankzij de goede wisselwerking met de urgentie-
moet vastgroeien. Zeker bij een breuk door het bot
artsen op spoed en de tandem die we als orthope-
waarop de spieren zijn vastgehecht, zal de patiënt
dist en geriater vormen, krijgt de patiënt met
langer een loophulpmiddel nodig hebben. Bij een
heupbreuk de best mogelijke zorg.
11
Orthogeriatrie voorziet zorg op maat!
Beland je als 75-plusser met een gebroken heup in het ziekenhuis? Dan volgen zowel chirurg als (ortho)geriater je nauw op. Orthogeriater dr. Ine Westhovens legt uit. Waarom die opvolging door orthopedist én (ortho)geriater? Dit is vooral het geval bij 75-plussers die een ‘fragiliteitsfractuur’ oplopen; een breuk als gevolg van de broosheid van de patiënt en van zijn of haar beendergestel. Deze patiënten bereiken moeilijker terug hun vroegere activiteitsniveau en zelfstandigheid en er doen zich regelmatig complicaties voor na de operatie. Om risico’s op complicaties zoveel mogelijk te beperken, hebben we een zorgpad heupfractuur uitgewerkt. De diensten orthopedie en geriatrie hebben hiervoor nauw samengewerkt met spoedgevallen, anesthesie en fysische geneeskunde. Zo krijgt iedere patiënt precies de juiste zorg van alle betrokken zorgdisciplines.
Dr. Ine Westhovens
12
Wat zijn de taken van de orthopedist?
Hoe lang verblijft de patiënt gemiddeld op
De orthopedist voert als hoofdverantwoordelijke
de afdeling?
de operatie uit. Hij streeft naar een situatie waarbij
Op orthogeriatrie is dat gemiddeld 7 tot 10 dagen.
de patiënt zo snel mogelijk mag steunen op het
Sommige patiënten kunnen dan naar huis, voor
geopereerde been. Na de operatie geeft de ortho-
anderen wordt een (herstel)verblijf in een woon-
pedist ons instructies én groen licht zodra de
zorgcentrum geregeld of ze gaan naar het revali-
patiënt mag beginnen te revalideren. Die snelle
datiecentrum in Herk-de-Stad of de geriatrische
start van de revalidatie is héél belangrijk (zie tips
intensieve revalidatie-afdeling (GIRA) op campus
in kader).
Salvator (zie pagina 17). We zoeken voor iedere patiënt de best mogelijke, haalbare oplossing.
Wat is jullie rol als geriater? Heel wat 75-plussers hebben onderliggende aan-
3 belangrijke tips!
doeningen. We bekijken daarom het hele dossier van de patiënt. Ook de oorzaak van de val wordt onder-
1.
zocht. Na de operatie proberen we te voorkomen dat er complicaties optreden en we starten de revalida-
Vroegtijdige diagnose van osteoporose (botontkalking) kan breuken voorkomen. Ben je 65 jaar of ouder? Bespreek dit met je
tie op zodra dat kan. Een geriater alleen is trouwens
huisarts (zeker als vrouw, roker of patiënt
onvoldoende. De patiënt wordt behandeld door een
met diverse aandoeningen).
groot interdisciplinair team met o.a. een ervaren
2.
verpleegkundige, kinesist, ergotherapeut, diëtist, logopedist,… (zie pagina 18).
Bewegen voorkomt osteoporose en zorgt dat je minder snel valt. Ook tijdens een ziekenhuisopname en na een operatie is het belangrijk zo veel en snel mogelijk terug te bewegen (in overleg met het
Hoe behandelen jullie de pijn?
behandeld team). Snel starten met revalida-
We zoeken samen met de verpleegkundigen en
tie is belangrijk omdat:
kinesisten én met de feedback van de patiënt dag
- je in bed veel spierkracht en soepelheid
na dag naar de juiste dosis pijnstilling. Een te sterke
verliest. Elke dag in bed = drie dagen
pijnstilling kan risico’s veroorzaken zoals verward-
revalidatie.
heid. Daarom zal er in de toekomst bij heupoperaties
- bot sneller herstelt als het belast wordt.
meer en meer ingezet worden op ‘locoregionale’
- het risico op complicaties verkleint.
anesthesie (verdoving door een lokale zenuwblok-
3.
kade). We hebben de expertise hiervoor in ons
Heb je (veel) pijn? Pijn heeft een belangrijke signaalfunctie. Bespreek dit altijd
ziekenhuis, maar dit wordt nog volop verder uit-
met je behandelend (huis)arts en vertel
gebouwd.
waar en wanneer je die pijn voelt.
13
Oefenen, oefenen, oefenen
Terug op de been met oefensessies
Met welk loophulpmiddel oefen ik? Dat hangt af van diverse factoren zoals: Hoe zwaar mag je steunen en hoe goed is je evenwicht? Hoe angstig ben je? Hoeveel kracht heb je in armen en handen? De kinesist en ergotherapeut bekijken samen welk hulpmiddel het meest geschikt is voor jou. Voel je je erg onzeker of heb je veel pijn, dan start je met een looprek voor kleine verplaatsingen. Zodra je wat mobieler bent, schakelen we over naar een tweewielrollator. Deze kan niet zomaar naar voor rollen en geeft goed steun. Heb je al wat meer zelfvertrouwen, dan kan je overschakelen naar een vierwielrollator.
Revalidatie is een belangrijke factor om snel terug op de been te geraken. “Een snelle start
Hoe lang moet ik met een loophulpmiddel
van de revalidatie is belangrijk voor een
blijven stappen?
spoedig herstel”, aldus kinesist Dominique
Dat hangt af van je leeftijd en je algemene en
Clerix. We stelden hem een aantal vragen over
functionele toestand. Sommige patiënten
hoe de revalidatie in het ziekenhuis verloopt.
hebben na verloop van tijd geen hulpmiddel meer nodig, anderen blijven de rollator best wel
Vanaf wanneer mag ik na een heupfractuur
gebruiken. Gebruikte je vroeger al je meubels om
terug steunen op mijn geopereerde been?
tijdens het stappen steun te zoeken? Dan leer je
Meestal mag je de dag na de operatie al uit bed om
best goed stappen met een vierwielrollator
oefeningen te doen. De orthopedist laat ons weten
omdat dat veiliger is. De rollator geeft je ook
in welke mate je op je been mag steunen. Dat
meer vrijheid om je buiten over grotere afstan-
hangt onder meer af van het type ingreep.
den te verplaatsen, boodschappen te doen, …
Hoe lang duren de eerste oefensessies?
Bereik ik terug mijn niveau van vóór de
Kan je naar de oefenzaal? Dan oefen je 45 tot 60
operatie?
minuten. We werken daar met verschillende toe-
Dat is niet altijd te voorspellen. Het is afhankelijk
stellen waarbij je onder meer fietsbewegingen
van het revalidatieverloop en je algemene
maakt of een plaat met de voeten heen en weer
toestand. Fitte mensen met een goed herstel
duwt. Je oefent staand en zittend. Krijg je je
na de ingreep bereiken meestal na ongeveer
eerste revalidatie in bed? Dan oefen je iets minder
6 maanden hun vroegere niveau. Goed blijven
lang. Het gaat dan om oefeningen in of op de rand
oefenen is sowieso de boodschap, ook als je
van het bed en met een hulpmiddel leren stappen
terug thuis bent!
op de gang.
14
Tips voor het thuis oefenen met een kinesist Ken je geen kinesist voor het oefenen thuis? Vraag je huisarts of familie om raad.
Luister naar de signalen van je lichaam en bespreek deze met de kinesist en/of de behandelende arts (thuis en in het ziekenhuis).
Oefen met de kinesist spierversterkende oefeningen maar ook taken voor het dagelijkse leven zoals: > opstaan en gaan zitten in verschillende situaties > in en uit een auto stappen (met behulp van een plastiek zak op de zitting) > veilig trappen doen, indien je trappen hebt in of aan je huis. > ...
Dominique Clerix
15
Koningspaar op ‘babbelbank voor ouderen met flair’ Op 19 mei 2021 bezochten koning Filip en koningin Mathilde het Jessa Ziekenhuis. Ze spraken er met heel wat zorgverleners en drukten hun waardering uit voor de doorgedreven inspanningen van het zorgpersoneel tijdens de COVID-periode. Daarnaast boden ze ook een luisterend oor aan patiënten die in het ziekenhuis revalideerden na een coronabesmetting. Het koningspaar nam hiervoor plaats op de babbelbank die vorig jaar in het kleine tuintje aan de voorzijde van campus Salvator geplaatst werd om het 10-jarig bestaan van ‘Ouderen met flair’ te vieren. We kozen voor deze locatie omdat op campus Salvator de meeste van onze geriatrische afdelingen gehuisvest zijn. Wie zich op de babbelbank neerzet, geeft meteen aan dat hij of zij bereid is om een babbeltje te slaan. Met de babbelbank willen we het – uiteraard coronaveilige - contact tussen jong en oud stimuleren.
16
96,2% Dat is de vaccinatiegraad in Jessa. 96,2% van onze artsen en medewerkers liet zich in de winter of het voorjaar van 2021 vaccineren tegen COVID-19. Bij de zorgmedewerkers (die met patiënten in aanraking komen) ligt de vaccinatiegraad nog iets hoger, namelijk op 96,5%. Bij de niet-zorgprofielen (administratie, keuken, …) is dat 95,6%. De Wereldgezondheidsorganisatie streeft naar een vaccinatiegraad van 100% in zorginstellingen, maar er zijn uiteraard ook artsen en medewerkers die zich niet kunnen laten vaccineren omwille van gezondheidsredenen. Met de vaccinatiegraad van 96,2% doen we het in Jessa beter dan de 95% die door de overheid vooropgesteld werd. Zo beschermen we samen onze patiënten in het ziekenhuis. Bron: Vlaams Instituut Kwaliteit van Zorg, 27 september 2021.
Intensieve revalidatie werpt vruchten af Mevrouw Verbeemen (pagina 5) volgde
Annelies De Vuyst, hoofdverpleegkundige
therapie op de GIRA (= Geriatrische Intensieve
GIRA: “Elke weekdag zijn er twee therapie-
Revalidatie Afdeling). Op de GIRA worden
momenten van 1 uur. De intensiteit en het
patiënten geholpen die zelfstandig functio-
tempo van de revalidatie zijn aangepast aan
neren in de thuisomgeving of serviceflat
de patiënt. Naast die oefenmomenten kan de
(na bijvoorbeeld een (heup)fractuur of CVA).
patiënt extra oefenen: stappen met de rollator,
Hierbij wordt ernaar gestreefd om opnieuw
zich zelfstandig wassen, een fitnessparcours
het hoogst haalbare niveau van functioneren
op de gang, … De motivatie om te trainen is
te bereiken. Het doel? Terug kunnen functio-
mee de sleutel tot succes. Alleen patiënten
neren in de eigen omgeving. Blijkt dit toch niet
die voor deze afdeling in aanmerking komen
haalbaar, dan wordt gezocht naar een geschikt
én bereid zijn intensief te oefenen, komen
alternatief. Het team van de GIRA bestaat uit
op de GIRA terecht.”
hulpverleners van verschillende disciplines.
OPLOSSING WOORDZOEKER: Je staat er niet alleen voor.
17
Diverse disciplines werken samen rond patiënt
Hoe verloopt dat concreet? Twee keer per week hebben we een teamoverleg waarop iedere gehospitaliseerde patiënt uitgebreid aan bod komt. Alle disciplines zijn aanwezig. Samen leggen we per patiënt individuele, haalbare doelen vast. Indien nodig passen we de doelen of het revalidatieprogramma tijdens de revalidatie aan. Heeft de patiënt weinig eetlust en problemen met slikken? Dan doen de diëtist en logopedist
Bij de behandeling en nazorg van geriatrische
het nodige. Verloopt het uit bed komen moei-
patiënten zijn heel wat zorgdisciplines betrok-
zaam? Dan zetten de kinesisten en ergotherapeu-
ken. Wie zijn ze en wat doen ze? (Liaison)-
ten hier extra op in en geven ze adviezen. We
verpleegkundige Koen Gilis licht toe. We nemen
bekijken dus samen alle aspecten: voeding,
opnieuw het voorbeeld van een heupfractuur,
mobiliteit, pijn, hoe functioneerde de patiënt
maar deze interdisciplinaire aanpak geldt
thuis, enz…
ook bij andere opnames. Wie doet wat? Welke zorgdisciplines zijn betrokken bij (de
De artsen zijn verantwoordelijk voor het medi-
revalidatie na) een heupfractuur?
sche luik. De verpleegkundige overloopt bij
Vanuit de groep artsen zijn dat de orthopedist
opname een uitgebreide vragenlijst (anamnese):
die de operatie doet (zie pagina 10), de (ortho)-
woont de patiënt alleen, zijn er eetproblemen, is
geriater (pagina 12) en de artsen fysische
er thuishulp, wat verwachten patiënt en familie,
geneeskunde & revalidatie. Daarnaast zijn
enz… Aan de hand daarvan worden de doelstellin-
de verpleeg- en zorgkundigen van de afdeling
gen geformuleerd. Verder staan we als verpleeg-
betrokken, de ergotherapeuten en kinesisten,
kundige in voor: uitleg geven, wondzorg, medica-
de sociale dienst, logopediste, diëtiste en soms
tie toedienen, hygiënische zorg, observeren,
een psycholoog of pastorale dienst.
rapporteren aan de arts, ….
Waarom is die multidisciplinaire werking zo
De logopedist behandelt stoornissen op vlak van
belangrijk?
communicatie (taal, spraak, stem) en kauw- en
Deze manier van werken biedt een grote meer-
slikproblemen. Adviezen op vlak van communica-
waarde omdat de aandacht niet alleen gaat naar
tie helpen de patiënt en zijn omgeving op een zo
(de revalidatie na) de heupfractuur maar naar het
vertrouwd mogelijke manier met elkaar in gesprek
totaalbeeld van de patiënt, de revalidatie, het
te gaan. Op basis van een slikonderzoek bepaalt
genezingsproces, mogelijk cognitieve problemen,
de logopedist per patiënt de consistentie van
enz. We bundelen onze kennis en kunde om de
voeding, dranken en medicatie (bv. gemalen,
revalidatie zo vlot mogelijk te laten verlopen en
gepureerd, …). De diëtisten werken op de afdelin-
mogelijke problemen te voorkomen.
gen geriatrie voornamelijk rond ondervoeding.
18
Tips
1. Afhankelijk van o.a. de eetlust, de gewichts-
Heb je vragen of begrijp je iets niet goed? Vraag gerust uitleg.
evolutie en de voedingsinname stellen ze een voedingsplan op voor tijdens de ziekenhuisopname.
2. De kinesist zet in op een goede mobiliteit.
Geef aan wat je verwachtingen zijn. We houden er in de mate van het mogelijke rekening mee.
Dit kan door het afnemen van een valtest en observaties. Hier worden doelen aan gekoppeld zoals leren stappen met loophulpmiddel, spierversterkende oefeningen, … De ergotherapeut bekijkt nauwgezet de ‘Activiteiten van het Dagelijks Leven (ADL) aan de hand van een vragenlijst en observaties. Tijdens de therapie krijgt de patiënt tips hoe hij terug op een veilige manier zijn dagelijkse activiteiten kan uitvoeren. Dit kan door aanpassing van de methode, een hulpmiddel, … Indien nodig worden er cognitieve testen afgenomen. De sociaal werker vormt de schakel tussen de ziekenhuiswereld, het thuismilieu en de bestaande externe diensten. Patiënt en familie kunnen beroep doen op de sociale dienst voor vragen i.v.m. ontslag en de nazorg thuis of voor administratieve ondersteuning. Kan je niet terug naar huis, dan wordt er samen naar een (semi)-residentiële oplossing toe gewerkt. Deze kan zowel tijdelijk als definitief zijn. De psycholoog kan instaan voor de psychologische begeleiding van patiënt en familie. Patiënten worden soms geconfronteerd met de uitdagingen van het ouder worden waardoor er stemmings- en/of angstproblemen kunnen ontstaan. Een gesprek met de psycholoog kan hierin wat meer duidelijkheid geven en ondersteuning bieden.
Koen Gilis
19
Overwin je valangst
Angst om te vallen? Zo overwin je het! Els Vuerstaek
20
Na een zware val hebben ouderen vaak angst
Stappen vooruit
om opnieuw te vallen. Heel begrijpelijk! Maar
Hoe zet je nu – ondanks de valangst - letterlijk
valangst kan je kwaliteit van leven sterk
en figuurlijk stappen vooruit? “Informeer om te
verminderen. Dus toch maar proberen om
beginnen je zorgverleners eerlijk over je valangst,
van die angst af te geraken? Psychologe
ook als je terug thuis bent. Zo kan de kinesist aan
Els Vuerstaek geeft tips hoe je dit doet.
huis je op jouw tempo verder begeleiden. Het kan ook heel zinvol zijn dat een ergotherapeut aan
“Wie angst voelt, zal er vaak alles aan doen om
huis komt kijken welke hulpmiddelen (bv. arm-
die angst zo weinig mogelijk te moeten ervaren”,
leuningen, handvaten, …) je in huis kunnen helpen
vertelt Els. “Er treedt dan een mechanisme in
bij je dagelijkse activiteiten. Is je angstprobleem
werking: je gaat de gedachten en situaties die
heel ernstig? Dan kan psychotherapie mogelijk
de angst veroorzaken, zoveel mogelijk vermijden.
een oplossing bieden. Ook deze professionals
Soms is dat vermijdingsgedrag gezond. Het
kunnen eventueel aan huis komen.
behoedt ons voor gevaarlijke situaties zoals boven op een gammele ladder gaan staan. Boven-
Tips voor meer zelfvertrouwen
dien zorgt vermijdingsgedrag voor een beloning
> Oefen samen met de kinesist stapje voor stapje. Zo verleg je je grenzen. Door iets vaak te oefenen, groeit je zelfvertrouwen. > Heb je de goedkeuring van arts of kinesist om bepaalde handelingen alleen te doen? Oefen ze dan zeker ook regelmatig als je alleen bent. Zo word je steeds minder afhankelijk van hulp. > Lukt stappen niet zonder hulpmiddel? Niet prettig, maar hulpmiddelen geven je wel een houvast en bieden je een grotere vrijheid en kwaliteit van leven. > Ook als je nog geen val doormaakte, kan je best veel bewegen en oefenen om je spierkracht, lenigheid en vertrouwen in je lichaam te behouden. > Tip voor de familie: stimuleer bewegen, maar met respect voor de oudere en diens keuze. Ga het gesprek aan op een niet veroordelende manier.
op korte termijn: je voelt de angst niet. Toch is dit vaak een minder helpende manier om met je angst om te gaan op lange termijn.” Vermijd vermijdingsgedrag Waarom is dat niet zo een goede manier? “Door angst te vermijden, blijft de angst bestaan en wordt die zelfs groter. Je geeft jezelf het signaal ‘ik kan dat niet’. Daardoor krijg je steeds minder vertrouwen in je lichaam én worden je spieren gaandeweg zwakker. Dit zorgt voor een steeds groter valrisico. Op langere termijn brengt vermijdingsangst ook andere negatieve gevolgen mee. Je geraakt niet meer waar je wil zijn en je kan steeds minder de activiteiten doen die je de moeite waard vindt. Het vermijdingsgedrag zorgt er dan voor dat je kwaliteit van leven sterk vermindert. Het is daarom belangrijk dat je je kwaliteit van leven afweegt tegen het valrisico: geef ik toe aan mijn angst of wil ik toch liever zoveel mogelijk kwaliteit van leven behouden?”
21
Voorkom vallen
Vallen voorkomen, kan dat? Hoe ouder, hoe groter het risico op een valpartij. Het overkomt heel wat oudere mensen. Toch verzwijgen ze het soms uit schaamte. “Niet doen!”, benadrukken ergotherapeuten Sarah Chavatte en Hanne Sourbron. “Een valpartij kan grote gevolgen hebben. Bovendien kan je door een kleine ingreep het valrisico vaak echt beperken.” Valpreventie roept bij sommige mensen al snel de reactie op: ‘Ik moet mijn tapijten zeker opruimen?’ Tapijten houden inderdaad een valrisico in, dus ruim je ze best op. Maar soms zijn er ook heel andere, belangrijker oorzaken. Sarah: “Voor ons als ergotherapeuten is het belangrijk om te weten of je al eens gevallen bent en wat de oorzaak was. Die oorzaak helpt ons om gericht advies te geven zodat je in de toekomst het risico op vallen kan beperken.” Enkele voorbeelden: Oorzaak en advies > Gestruikeld over een klinker die net iets hoger lag? Mogelijke oorzaak: een omgevingsfactor. Advies: tapijten verwijderen, maar we geven ook tips om een struikelval proberen te voorkomen. > Te snel opgestaan uit bed en op weg naar het toilet gevallen? Mogelijke oorzaak: een biologische factor. Je bloeddruk daalt bij het opstaan en herstelt zich bij het ouder worden soms niet snel Sarah Chavatte
genoeg waardoor je duizelig wordt (orthostatische hypotensie). Advies: Blijf bv. even op de rand van het bed zitten vooraleer je opstaat.
22
> Tijdens het stappen door je benen gezakt? Mogelijke oorzaak: spierzwakte of een verminderde conditie. Advies: meer bewegen. Ook hierbij geven we tips hoe je dit langzaam kan opbouwen op een manier die voor jou haalbaar en aangenaam is. > Last van evenwichtsproblemen? Advies: mogelijk ben je gebaat bij een rollator. Je krijgt zo extra steun tijdens het stappen, je voelt je veiliger en je gang is stabieler. Laat je hierbij adviseren door een ergotherapeut of kinesist. Geen idee van de oorzaak? Toch melden! Hanne: “Soms weet je gewoon niet hoe die val precies gebeurd is. Meld de valpartij dan toch bij je (huis)arts of ergotherapeut! Samen kan er gezocht worden naar de oorzaak. Gaat het bijvoorbeeld om een bijwerking van (slaap)medicatie, dan kan je medicatieschema aangepast worden in overleg met je (huis)arts.” Sarah: “Uiteraard wacht je beter niet tot je gevallen bent. Ook bij valangst, een verminderde mobiliteit, evenwichtsproblemen,… is het goed om je te laten adviseren en preventief te handelen.” Niet ‘moeten’ maar ‘willen’ De adviezen van de ergotherapeuten zijn dus ‘op maat’: welke problematieken heeft de persoon, hoe ziet de woonomgeving eruit, wat met de sociale omkadering, …. Er is geen standaard lijstje met aanpassingen die iedereen MOET doorvoeren. Hanne: “We vinden het vooral belangrijk dat mensen zelf gemotiveerd zijn om hun gedrag te veranderen of omgeving aan te passen. We zeggen dus niet: ‘Je MOET een handvat aan het toilet plaatsen’ of ‘je MOET 30 minuten per dag wandelen’… Ons advies werkt pas als mensen overtuigd zijn dat ze baat hebben bij een bepaald hulpmiddel. Ze veranderen hun gedrag alleen als ze effectief ondervinden dat dat hun levenskwaliteit of hun zelfredzaamheid ten goede komt.” Meer info? Kijk zeker eens op www.valpreventie.be. Dan ben je al een heel eind op de goede weg. Of neem contact op met een ergotherapeut (zie pagina 27).
23
Hanne Sourbron
Zoals in een bos de bomen staandeweg niet ouder maar mooier worden, zo worden ook wij gaandeweg mooier Het is vertakken in stilte, niet rimpelen maar langzaam uitgroeien tot een pièce unique.
Geert de Kockere Uit ‘Woordenboek’, uitgegeven door Uitgeverij Pigmalion.
24
25
Iris Vanheel
26
Je zelfredzaamheid verhogen? Vraag eens advies bij een ergotherapeut aan huis. Merk je dat sommige handelingen thuis niet zo
we bijvoorbeeld advies over hulpmiddelen en leren
vlot verlopen als voorheen, dat je jezelf niet kan
we hen hoe ze deze correct moeten gebruiken. Of
behelpen zoals je wenst? Een ergotherapeut aan
we gaan samen op zoek naar de beste methode om
huis kan je terug op weg helpen. Thuis-ergothe-
een activiteit aan te pakken die je graag doet maar
rapeut Iris Vanheel geeft uitleg.
waarbij je moeilijkheden ondervindt. Een paar voorbeelden uit de praktijk(*):
Wie doet beroep op een ergotherapeut aan huis?
> Anne-Marie leerde strijken ondanks haar verlam-
In mijn praktijk zie ik vooral ouderen en mensen met
ming aan één zijde. Samen gingen we op zoek
een neurologische aandoening (bijvoorbeeld een
naar de beste methode zodat ze tijdens het
herseninfarct). Ik krijg hulpvragen van ouderen met
strijken niet teveel energie verliest en alles
heel uiteenlopende problemen: van personen met
veilig en gemakkelijk verloopt. > Jaak weet nu hoe hij best kan omgaan met zijn
dementie tot een revalidatie na een heupoperatie.
vrouw die geheugenproblemen heeft.
Regelmatig gaat het om mensen die na een zieken-
> Lieve kan weer op haar kleinkind passen door
huisverblijf ontdekken dat het thuis toch niet zo
enkele aanpassingen in en rond haar huis.
gemakkelijk lukt als ze gehoopt hadden. Hoe vind je een ergotherapeut aan huis?
Krijg je het bezoek van een ergotherapeut
Heel vaak komen mensen bij mij terecht via hun
aan huis terugbetaald?
huisarts of kinesist. Ook in je gemeente kan je vaak
Je krijgt een terugbetaling als je een traject in een
informatie over thuisergotherapeuten vinden.
erkend revalidatiecentrum hebt gevolgd en een
Daarnaast kan je ook even (laten) kijken op de
voorschrift van de revalidatiearts voor ergotherapie
websites van het Vlaams Ergotherapeutenverbond,
hebt meegekregen. Is dat niet het geval, dan krijg je
de Gouden Gids, de Sociale Kaart, Zorg in Vlaande-
geen terugbetaling. Toch merk ik in mijn praktijk dat
ren, … Je vindt daar de contactgegevens van ergo-
niet-terugbetaalde oefen- en adviessessies dage-
therapeuten in je buurt.
lijkse kost zijn. De nood aan en de vraag naar ergotherapie is hoog. In mijn ‘ideale wereld’ zou
Wat kan een ergotherapeut in je thuissituatie
iedere persoon met een handelingsprobleem in de
betekenen?
toekomst recht hebben op een aantal uren ergo-
Ons streefdoel is dat ouderen terug die dingen
therapie. Zo kunnen ouderen langer thuis blijven
kunnen doen die voor hen waardevol zijn. We doen
wonen met een goede levenskwaliteit. In Nederland
dit door de zelfredzaamheid te verhogen, hen te
is dat al het geval, hopelijk komt er ook in België
leren handelingen anders en veiliger uit te voeren
zo’n systeem van terugbetaling.
en/of door de omgeving aan te passen. Zo geven (*)
27
fictieve namen gebruikt
Eiwitrijke recepten voor een spoedig herstel!
Een tekort aan eiwitten in je voeding kan spierverzwakking in de hand werken en je herstel bemoeilijken. Tijdens ziekte is de eiwitbehoefte vaak zelfs hoger. Het is dus belangrijk dat je voldoende eiwitten inneemt, ook bij verminderde eetlust. Diëtiste Eveline Claes geeft tips en receptjes. Tips voor een eiwitrijke voeding > Eet een ontbijt, middagmaal en avondmaal en 3 tot 4 tussendoortjes. > Goede eiwitbronnen zijn: magere melkproducten, kaas, vlees, kip, vis, ei, vleesvervangers, vleeswaren, peulvruchten en/of noten. > Een goed alternatief voor een broodmaaltijd? Macaroni met hesp en kaassaus, lasagne, spaghetti carbonara, verloren brood, omelet, … > Drink een ruime hoeveelheid (choco)melk, karnemelk, sojamelk of koffie verkeerd. > Maak soep eiwitrijker met magere (soja)room, melk, vlees, kaas of peulvruchten. > Verrijk je stamppot of puree met melk en ei. > Eet dagelijks vlees, kip, vis of vervangproducten. > Neem als tussendoortje magere (drink)yoghurt, platte kaas, pudding of milkshake. Of kies voor hartige hapjes zoals toastjes met kaas, vleeswaren, noten, haring, makreel of kaasblokjes.
28
Broodje met zelfbereide eiersalade
hartige Linzensoep
Ingrediënten
2 uien
3 blaadjes laurier
Stokbrood of pistolets naar keuze
1 teentje look
3 liter kippenbouillon
5 eieren
4 wortelen
100 g spekreepjes
2 eetlepels skyr
2 stengels selder
1 dl zure room
1 eetlepel mayonaise
1 prei
Olijfolie
Fijngesneden peterselie
160 g gedroogde linzen Peper en zout
Peper en zout
Enkele takjes tijm
Ingrediënten
Tuinkers of rucola
Bereidingswijze:
Bereidingswijze: Maak alle groenten
Bereid de eiersalade
WIST JE DAT linzen boordevol ijzer zitten en ze in (bijna) alle kleuren van de regenboog bestaan?
Kook de eieren ongeveer 12 minuten
schoon en snij in
Pel de eieren en plet met een vork
stukken
Meng de eieren, skyr, mayonaise,
Verhit een scheut
peterselie, peper en zout
olijfolie en stoof
Beleg de toast of pistolet met de
de groenten hierin aan
eiersalade en werk af met tuinkers
Voeg de linzen samen met
of rucola.
enkele takjes tijm en laurierblaadjes toe Giet de kippenbouillon bij de groenten en laat de soep zachtjes garen op een laag
Beleg een broodje met de zelfbereide
vuur
eiersalade en werk af met tuinkers of
Bak de spekreepjes in een pan tot ze
rucola
krokant zijn Haal na 45 minuten de tijm en laurier uit
Skyr
de soep en mix fijn
spreek ui t:skir) nds is een ty pisch IJsla melkproduc t,en is van nature eiwitrijk
Kruid de soep met peper en zout Serveer de soep en werk af met een lepel zure room en krokant gebakken spek.
29
Ovenschotel van gerookte zalm, cottage cheese en groene groenten Ingrediënten 200 g gerookte zalm
Vers citroensap
300 g boerenkool
50 g geraspte
2 courgettes
Parmezaanse kaas
1 teentje look
Olijfolie
500 g tomatenpassata
Bussel verse basilicum
2 gegrilde paprika’s, uit blik
Peper en zout
200 g cottage cheese Bereidingswijze: Verwarm de oven voor op 180°C Was de courgettes en versnijd in lange linten, met een mandoline of met een mes. Leg de courgettelinten op een bakplaat, besprenkel met olijfolie, kruid met peper en zout en bak 10 minuten in de oven Was de boerenkool en snijd het blad van de nerven en doe de nerven weg. Snijd het teentje look fijn en fruit samen met de boerenkool aan in een scheut olijfolie. Kruid met peper en zout. Doe het mengsel in een vergiet en laat goed uitlekken. Mix de boerenkool samen met de cottage cheese. Kruid met peper en zout en voeg enkele druppels vers citroensap toe Mix de gegrilde paprika’s met de passata, de ricotta en de verse basilicum en kruid met peper en zout. Doe de saus op de bodem van een ovenschaal Neem de courgettes uit de oven en beleg ze met plakjes zalm en de boerenkoolsaus en rol op. Zet ze mooi rechtop en strooi er de Parmezaanse kaas over. Bak 15 minuten in de oven en serveer.
30
WOORDZOEKER Zoek en doorstreep de volgende woorden in de woordzoeker. Met de overgebleven letters kan je een zin vormen. arts, bewegen, bloed, diëtist, ergotherapeute, fiets, geloof, gira, heupbreuk, hulp, infuus, Jessa, kinesist, looprek, moed, onderzoeken, operatie, opname, orthopedist, patiënt, pijn, revalidatie, spoed, stok, team, thuis, valangst, valpartij, wonde, ziekenhuis, ziekte, zorg.
O
N
D
E
R
Z
O
E
K
E
N
K
O
T
S
J
E
T
U
E
P
A
R
E
H
T
O
G
R
E
E
S
R
O
T
K
I
N
E
S
I
S
T
A
A
T
E
E
T
P
H
E
U
P
B
R
E
U
K
R
Z
B
V
F
N
E
V
D
L
O
O
P
R
E
K
I
E
A
N
O
E
R
A
E
T
S
N
J
I
P
E
W
L
T
D
O
I
A
L
O
H
P
I
E
W
K
E
I
D
S
E
L
T
T
P
L
U
O
G
O
E
G
D
I
T
G
O
E
A
I
A
B
I
E
N
N
E
A
E
J
I
N
M
G
P
E
R
A
S
D
H
N
T
T
E
N
M
A
P
L
A
L
T
E
E
U
E
I
I
S
F
A
N
L
E
T
K
E
I
Z
I
N
E
S
S
U
E
P
U
A
A
R
T
S
J
S
V
O
T
A
U
T
O
H
O
V
Z
O
R
G
R
F
I
E
T
S
I
D
E
P
O
H
T
R
O
Oplossing pag. 17
31
BEWEGEN VOORKOMT
VALLEN Blijf in beweging, maar doe het veilig! Bewegen kan zelfs vanuit je zetel.
32 INFO www.jessazh.be/valpreventie
Meer weten? www.valpreventie.be
