Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
i
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
1
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
daging majalah Pamahbah surya kembar (Wayan Rugeg Nataran) 3 Sorotan Cerpén cerpén sastra jurnalistik (Gdé Aryantha Soethama) 5 Lawat-lawat nyilih urip (IGA Darma Putra) 8 Satua Cutet kala tresna mabunga (I Madé Sugianto) 18 mémé cenik (IBW Widiasa Kenitén) 46 sandyaning sunia (Agus Sutrarama) 56 kaing (I Putu Supartika) 86 Satua Bali radén mantri kalimburan (2) 32 Puisi Bali puisi-puisi i putu suwéka oka sugiharta 25 puisi-puisi sisia smpn 1 ubud 52 puisi-puisi éka mudiartika yasa 64 puisi-puisi ida idéwa nyoman merta semara bawa 103 Artikel sir ngasirsir angin pasih (Nyoman Dévi Ary Cahyani) 43 Satua Masambung mlancaran ka sasak (9)--Gdé Srawana 78 satuan ati (8)--Agus Sutrarama 93 Geguritan geguritan bangbang wétan (IBW Widiasa Kenitén) 14 Isin Gumi positif (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 13 Kitut inget-ingetan peken bléléng; jaja lukis, jaja olén-olén, jaja orog-orog (Kadék Sonia Piscayanti) 113 Kamus kamus 116
2
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Pamahbah
Wayan Rugeg Nataran
surya kembar Surya kembar ngulapang mata titiang ngyingid ring batan punyan celaginé alun-aluné sepi padangé mati kuning di jalané motoré maseliweran anaké negakin sepéda peluhé makocogan pesu surya kembar muwunang kulit
nanging kotané tetep ramé
3
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
buruh-buruh maksa diri dagang-dagangé cerik mecik péléngan
sané cerik sami kalah ngepung pipis mati asiki-asiki tan padaya
Surya kembar kedék ngakak mirib tan wénten ngalahang di guminé nénénan sami ngayuh suaran titiangé tan paarti
buwin pidan katibén peteng surya kembar pacang mati magingsir ring guminé nénénan ratu bulan jagi nyinarin titiang negak ring tengah natahé mamuja Ida Sanghyang Widhi Wasa Sawiréh Ida sané langgeng
4
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Sorotan Cerpén
cerpén sastra jurnalistik
5
Suara Saking Bali
S
Édisi LXIV | Fébruari 2022
uara Saking Bali édisi 64 mesuang cerpén ané sujatiné tuah satua Bali utawi dongéng. Tokohné beburon najak manusa: kuluk ngajak manusa. Kuluké ené bisa mamunyi manusa, makeneh, ngingetang ané suba
liwat-liwat, lan ngelah makudang-kudang pangapti. Nanging tokoh manusa di cerpéné ené tusing bisa ngongkong cara kuluk. Manusané tuah ngubuhin tur nyayangin kuluké totonan, nanging musuhina ri kala kuluké ento dadi cicing gudig, berung. Dugasé enu moleh lan buluné gémbrong, kuluké totonan kasayangang, nanging disubané dadi cicing gudig kadogdag tur matianga. Ané ngaé cerpén “Kaing” ené, I Putu Supartika, penulis cerpén ané ngelah gaginan dadi wartawan. Sinah ia pepes nepukin unduk-unduk ané sénglad, tusing beneh utawi ketidak-beresan sosial. Dadi juru warta, ia nepukin makudang-kudang kejadian wiadin masalah. Suba pasti ia nepukin anak ané suksés, suksés ulian jemet magaé. Nanging ia masih nepukin tur nyatet ketimpangan-ketimpangan sosial, anak ané kasepékang, utawi ada anak ané demen nyengékang anak lén. Di cerpéné ené ngenah sajan carané nyatua cara wartawan: langsung, tusing misi émbél-émbél, kénkén ja cara wartawané ri kala nulis berita kisah (feature). Cerpéné ené kajumunin uli lead cara ngaé feature berita. Cara laporan, cerpéné ené nelatarang sajelas-jelasné apang anaké ané maca tusing perlu makeneh, ngenehang apa maksud tulisané. Karya jurnalistik marupa feature biasané ketah kasambat gabungan karya jurnalistik lan sastra. Yéning iraga mamaca feature, asané cara maca cerpén utawi punggelan novél, ento ané makada jeg jaen asané yéning mamaca feature ento. Ané tulisa biasané tuah sisi manusiawi, ento makada ri kala mamaca iraga marasa paek ajak ané baca. Tusing ja tokoh, pejabat lan anak ané terkenal, sélebgram, utawi anak sugih dogén ané tulisa, nanging
6
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
masyarakat kelas bawah, akar rumput, anak tiwas, dagang cenik, masi luung yén dadiang feature. Jeg nyak cara cerpén, ngadonang makejang warnan idupé. Ulian ento, cerpénis utawi novélis pasti bisa nulis feature ané melah di majalah, mingguan utawi koran. Ané tulisa tuah fakta, ané seken-seken ada, nanging yén baca asané cara fakta nanging ada fiksi-né, kasujatian lan karangan. Nanging, yén suba biasa nulis karya jurnalistik sastra, bisa masi ngaénang cerpénis lan novélisé kéweh. Ri kala nulis cerpén, ia lakar nulis cara feature, ngaénang cerpén ané gaéna totonan jeg beneng, tusing demen lékak-lékok, sing misi élag-élog. Padahal fiksi cara cerpén ené perlu misi papayasan. Fiksi perlu mapayas apang anaké dot mamaca lan demen. Payasané ené ané kéweh bakatang iraga di cerpén-cerpén ané gaéna tekén pangawiné ané dadi wartawan. Kéto tuah ané asanin iraga di cerpéné I Putu Supartika ané mamurda “Kaing”. Liu wartawan ané biasa nulis feature kuang urati tekén énding satua. Laporan lapangan ané tulisa di koran wiadin majalah mula tusing makejang misi énding. Ané utamaanga tuah rumus berita 5 W+ 1 H rikala ngaé laporané ento. Nanging, malénan ngajak cerpén, ané setata misi énding. Liu pangawiné ané males ngenehang énding satua. Cerpéné Supartika ené masih kéto: jeg aluh-aluhan nyuudang satua, males ngaé énding ané ngaénang pajalan satuané ento nyansan kuat. Yén dadi pangawi mula harus makeneh, ngenehang kénkén carané apang cerpéné ento ngelah énding ané melah. [gdé aryantha soethama]
7
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Lawat-lawat
nyilih urip IGA Darma Putra
8
Suara Saking Bali
M
Édisi LXIV | Fébruari 2022
anusa sing ngelah apa-apa. Idup di guminé sing ngelah apa. Dedemenan baan nyilih tekén gumi, tekén alam semesta. Demen tekén pamandangan melah-melah, iraga nyilih tekén gunung,
tukad, danu, pasih, bunga, batu, lan saterusné. Demen tekén panganggo luung, iraga nyilih tekén punyan kapasé. Demen tekén dedaaran jaen-jaen, inuman énak-énak, masih baan nyilih tekén sarwa gumatat-gumitit. Demen tekén kaduegan, iraga nyilih tekén buku-buku. Tegarang jani alihin, apa ané sekenseken bakat gelahang di guminé né? Urip? Urip masih baan nyilih. Krana baan nyilih, ada gantiné lakar uliang uripé tekén sang nué urip. Satondéné nguliang, urip ento ubuh di tengahan awak iragané. Ayahin ia aji sarwa ané melah-melah. Éngkén carané ngayahin urip aji ané melah-melah? Nak urip ento orahanga patuh cara bhatara, sing ia belus ulian yéh, sing puun baan api, sing masih sakit yén tebek, sing sakit hati yén kalahin tunangan. Urip koné overpower, jeg sing ada nyidang ngalahang! Urip bisa mati? Agama ngorahang urip tusing ngidang mati. Urip ento terus ada. Ané mati tuah awak-awakané. Mirib ené ané nasarin orahanga uripé patuh ajak énergi. Patuh cara rumusné Éinstéin, énergi ento abadi. Tusing mati-mati. Yén alihin di susastra, ané tusing mati-mati madan amerta. Amerta ento marupa yéh ané nyaga awak iragané apang terus idup. Yéh amerta ento ngetél terus uli danu ané tusing ngenah di awak iragané. Nyén ané nyidayang makatang amertané ento, idupné lakar bagia sing rérénan. Sakéwala lacur, unduk amerta mulan liu ada di satua-satuané. Éngkén kadén jeneng amertané jeg tusing tawang. Yén saja amertané marupa yéh, yéh ané kéngkén ento? Apa yéh ening, apa yéh butek, apa cara jus poh? Jus alpokat? Blue lagoon? Wishkey? Arak? Tuak? Uripé musti terus usahang apang maan ketélan amerta ané tekané uli dija kadén. Ento awanané iraga kemu mai nguber pura apang maan ketisan tirta amerta. Maan nunas yéh pangumbahan batis Bhatara. Yéh pangumbahan batis
9
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
ento ané ketisang di pabahan iragané. Di duur pabahané ada koné Bhatara Siwa malinggih. Yadiastun tusing taén tepuk, iraga jeg yakin ditu suba genah Siwané malinggih. Prajani iraga tusing bani nyulubin ane tidong-tidong. Prajani ngaku déwékné paragayan Siwa. Miribang yén suba liu nawang ental, idupé nyansan kéweh dadi ental-entul. Magenepan tepuk sing dadi. Sing dadi masulub. Sing dadi punyah. Sing dadi gedeg. Sing dadi ngajeng yén upawasa. Sing dadi maangkihan yén dot mekek angkihan. Sing dadi kéné sing dadi kéto. Makejang sing dadi. Nak buka kéto koné iraga nyaga apanga urip ané bakat silih ené terus ajeg. Sing pragat nagih malecat. Apang terus urip ané baan nyilih ené suci tan pataleteh. Pokokné apang terus uripé cara yéh klebutan ané ning maglening. Suba pragat baan nyaga uripé, lakar ada gantiné iraga nguliang uripé ené. Yén nguliang urip, iraga suba ngaba bekel ané terus neket. Orahanga tekén guru-guruné, ené suba madan karma wasana. Ento koné ané lakar neket terus. Lénan tekén karma wasana, paplajahan masih lakar nu neket cara di satuasatuan unduk anak matiné. Kayang matiné, iraga lakar nepukin barong selem, buaya, cicing, lan ané lénan. Kayang ento iraga harus nawang, nyén gén adan beburoné ento. Yén tusing tawang, orahanga iraga tulah tekén idup. Sakéwala yén saja paplajahan ento neket, ngudiang iraga bisa pikun tusing inget? Yén jani iraga lakar nguliang urip, kija uliang? Nyén bang? Éngkén carané? Kena bunga apa tusing?
IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”
10
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Isin Gumi
positif I Gusti Lanang Sutéja Naréndra
11
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
U
li mara madan nawang kasemaran tiang suba ngesir tekén Luh Kancring. Adan melahné Luh Astuti Sinar Dunia Juita Dian Permata Hati. Ajak tiang masekolah uli SD kanti SMA. Jegég
nyelolét, kulit putih gading, bancang rengkiang, bohai acikiwir! I Luh mula bunga désa sujati! Kéwala lacur, tiang setata katulak. Goban tiangé mula kalah saing tekén I Slodor, I Kacrit, muah I Bedol. Kantongé masi terak, setata puyung sing misi rupiah. Apa laut anggo bekel nganggur? Apa anggo mlanjain nuju I Luh nagih shoping? Ah, kanggoang suba gelekang sakit kenehé, nepukin trunané selaganti ngandéng I Luh melali. Patilesang ibané, buka pitutur anaké lingsir, “beduda tai urek!” Dugas duang wuku liwat, ada orta ngaé kenehé nyansan sakit. I Luh positif! Suba telu bulan. Mbééé... jeg paberiak gelem truna trunané. Apa buin ané pepes ngandéng I Luh melali jeg ngereges buka tuunin sakit gedé! I Slodor ka rumah sakit, I Kacrit ngojog doktér spesialis dalam, I Bedol bulak balik ka puskésmas. Pak Gedé muah Pak Tut pisaga tiangé masé ketinjot. Jeg mamerag awakné, sing pati nyak madaran. Mirib makejang sakit hati, kilangan bajang jegég ané aptiang. Béh, sing truna, sing tua, kejegégané I Luh liu makan korban! Kéwala lacur, sing ada anak nyak nanggung jawabang. Makejang maklieng, balik kanan bubar! Béh, unduk kéné tusing pesan tiang setuju. Sing saja ngelah tanggung jawab dadi anak muani. Buin pidan panaké lekad, nyén bapané? Pedalem pianaké ané lekadang! Ento mawanan tiang nanjénang awak lakar tanggung jawab. Diastu tiang sing taén malaksana kéto ajak I Luh, lakar idih I Luh juang anggo kurenan. Sangkaning tulusné, sing ada udang di balik batu! Tiang mulihné I Luh ngajak mémé bapa. Ajak tiang masé kelian dadia, kelian banjar tekén klian banjar dinasé. Pak Prebekel masé milu, nak tiang enu
12
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
mamisan ajak ragana. Dugas bapané nakonin I Luh saja demen apa sing, I Luh ngeling sigsigan. “Bli Madé, tiang suksma pesan unduk Bli lakar ngidih déwék tiangé. Bli mula anak muani sujati. Kéwala sépanan tiang ngeh tekén tresna suci Bliné. Ampurayang. Jani tiang suba jelé, depang suba jelé. Bli alihang ragané anak luh lénan. Tiang tusing lakar nutugang tuuh.” Kéto raosné I Luh sigsigan. Béh, milu ngetél yéh matané. Amun ené tulus tiangé, masi enu tulaka. Aduh, lacuré nuluk. “Luh, eda kéto ngaba keneh. Bli nak tulus tekén déwék Luhé. Pedalem pianaké ané kadut di basang!” Kéto tiang nyapsapang I Luh. Sagét I Luh tengkejut. “Nyén ngorahang tiang beling?” kéto ia balik matakon. Béh, makejang makesiab. Dong gosip guyu nénénan? Mbe.... pegat uat lek tiangé. “Sujatiné ortané I Luh positif ento kénkén?” Sesed tiang matakon. I Luh sayan sanget sigsigan. “Sujatiné, tiang positif AIDS,” kéto raosné pegat-pegat. Tiang tengkejut buka mati mireng raosné I Luh. Kéwala sangetan tiang tengkejut dugas nepukin jro kelian banjar, pak kelian banjar dinas lan bapak prebekel ngalemet, ngalimuh pingsan sibarengan! Mbéééé...... Pasti taén....
(Macang, Rumah Cinta Seribu Jendela)
I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.
13
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Geguritan
geguritan bangbang wétan IBW Widiasa Kenitén Pupuh Sinom
/17/ Tṛeṣṇa brahmacari kucap, rangkungan malih asiki, sang wikan mangamel dharmma, guru kakung dharmmaning strī, jaba jero patut nunggil, tegtegang raṣaning kayun, gegodannė katah kebah, patibrata katunggulin, ratu ayu, ngemit satya ngagem lampah.
14
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
/18/ Becikang satyanė gamel, salampah laku pang apik, ngandika ngeningang idhep, idhep dharmma manyunarin, satya ngempu pati urip, satya linggihang ring tanu, dabdab degdeg gemuh raṣa, satya patirthaning ati, gelut etut, patut tibakang ring wargga
/19/ Satyaning Sang Dharmmawangsa, satya tunggul pati urip, satya patut anggėn bantang, satya dharmma galang ati, satya suci manyarengin, satya ngintil ngatut tinut, satya ngiring mantuk budal, satya ngrereh genah margi, satya puguh, satya ṡastra satyāgama.
/20/ Satya wacana tekekang, munyi mobadė ejohin, tutur tatwanė limbakang, etis raṣa sang miragi,
15
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
sawitranė dados kanti, ngardi liyang tuna uyut, ngrucak ngrucukin icalang, dabdab solah dabdab ati, lidah manut, ngamerthanin tan pawiṣya.
/21/ Satya hṛedaya uripang, edoh kayun bingung paling, osah idhep wetu pusang, degdegé pucukang ati, gegodan gelis ngrucakin, mategepan rupan ipun, maya maya nyuti rupa, ngardi twasė tan patangkis, nyingsė ngrudug, tutur ṡastranė pagehang.
/22/ Polah sadhunė limbakang, satya lakṣaṇa wastanin, kayika ṡudhanė margyang, ejoh solah mapi-mapi, tingkah baka jwa tunain, sebeng dharmma mraga putus, ngeca tatwa kauripan, dayanė sepel madungki, ngaba sau,
16
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
ejuk lantas kasabatang.
/23/ Satya mitra nué timpal, ngrereh kanti jwa pilihin, ipun midep manyengkalėn, kadang luwih ngawė becik, mitra satya ya gugonin, janten urip sidha lanus, kawekas kaucap melah, matulung ri panes etis, raṣa tulus, mangemit wengi rahina.
/24/ Satya samaya melahang, tuut tekek tekėn janji, semaya ėling sudharmma, dharmma embas dharmma urip, tėja hṛedaya nguripin, galang idhep panggih gelut, nilar semaya pucehang, suratin lakṣaṇa luwih, wibuh lanus, idup melah sayan ingan.
(pacang kalanturang....)
17
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Satua Cutet
kala tresna mabunga
18
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
“Dék, buin pidan ngajakin tiang mlali?” I Madé Sugianto
K
éto munyin SMS Candra Déwi ané kirima tekén tiang. Makelo tiang tusing nyidaang ngwales. Berpikir berkali-kali tiang lakarang nyawab SMSe ento. Di keneh dong ada kita malali. Dot masé
malila cita, maplesiran ajak tunangan. Kéwala apa aba malali? Masekolah gén tiang numpang, karana tusing ngelah sepéda montor. Dong Candra Déwi ngelah montor aba malali, kéwala kantong tiangé pepesan matalang. Yan telah bénsiné di jalan-jalan dadi isinin yéh enceh? Sinah tusing! Yan bedak di tongosé malali, nyidaang ngelekang pues. Matunangan paling sing ngelah modal. Modal montor aba malali. Modal pipis anggon meli bénsin. Modal pipis anggon meli karcis, yan tunanganné nagih mabalih di twenty one. Mamodal pipis anggon meli popcorn apang ngancan mesra di tengah bioskop mabalih lawat. Pengeng! Sajan tiang pengeng minehang unduké ené. Kéweh mula dadi anak tuara. Rerama nyidaang nyekolahang gén suba aget. Diastun tuna bekel pipis, ané penting nyidaang mayah bémo, tiang suba sanget bersyukur. Kenehé dong tusing ngalih tunangan di sekolah. Sastrané nyambatang, yén nu masekolah nyukla brahmacariné kukuhang. Da matunangan, apa buin married by acident; ngantén baan tunanganné beling! Sinah masa brahmacariné pocol. Tondén maan ijazah suba ngelah gelar S2, MBA; married by accident. Tiang suba sawai nulak anak bajang di sekolah ané ngenehang tiang. Boya ja ulian ajum, tiang nulak baan jejeh tusing nyidaang berpréstasi. Seleg matunangan, nganti engsap malajah. Ento ané sanget jejehin. Sri, Ria, Déwi, Sinta, lan Siska, ané taén nglemesin tiang makejang anak bajang jegég. Makejang truna di sekolah tiangé jatuh cinta tekén anak bajang ento. Makejang maawak sangsangan, langsir lanjar, kulitné putih cara turis. Kleteg di keneh
19
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
dong ada cinta, kéwala jejehé mamurti. Disamping ento, tiang lek matunangan ajak anak bajang jegég lan sugih. Mapan tiang truna tuara. Yén alih di goba tiang tusing ja bagus. Pelihné I Kaki mekelin tiang pipis rejuna, ento makrana bajang-bajangé liu nyambatang tresna. Tiang suba nulak dugas bekelina pipis rejuna, tiang marasa tusing perlu. Adanan tiang bekelina pipis Soekarno. Yén liu ngelah pipis Soekarno sinah tiang tusing kéweh mayah SPP. Mabekel pipis rejuna tiang malah kéweh. Kéweh megatin tresna. Sri, Ria, Déwi, Sinta, lan Siska nyidaang tiang nulak. Nanging, sasukat Candra Déwi maekin, tiang tusing nyidaang nulak. Candra saja buka adané, sakadi wulan purnama. Jegegné ngalangin ati. Makejang truna di sekolahan tiangé ngenehang ipun. Makejang nyaratang apanga nyidaang dadi tunanganné. Candra satmaka bunga sekolah. Yén ada anak truna nulak tresnané sinah sing normal. Tiang sakadi anak muani glebugin bulan. Anak lén magarang nyambatang tresna, né mabalik, Candra Déwi nyambat tresna ajak tiang. Yén nganti tiang nulak, sinah tiang sambatanga muani tusing normal. Tiang ngancan bingung. Pengeng ngenehang tresna. Mara paek gén ajak Candra Déwi tangkah tiangé suba runtag. Candra makenyem girang. Tresna matemu tresna. Lontar Sukla Brahmacari kal sinab di kakus. Tondén tiang ngwales SMS-né, Candra Déwi buin ngirimin pesan singkat. “Dék, jani tiang lakarang mulih kema. Ateh jebos tiang ka Badung. Ada film luung jani di Wisata. Jani gén buin nyidaang mabalih film Hollywood,” kéto munyin SMS-né. Buin tiang mapangenan. Tusing nyidaang nyawab SMS-né. Ada rasa jejeh yén tiang pesu malali ajak ipun. Nu tiang inget kénkén munyin reramanné dugas ngopak tiang. Dugas nyelék-nyelékin tiang, kala ketara malali ajak Candra Déwi ka Kebun Raya Bedugul. Bapané ada ditu ajak timpal-timpal kantorné. Kala ento bapanné milu family ghatering, outbond di kebun raya. “Candra, dadi malali ngajak anak muani tuara. Matunangan ngajak panak buruh bangunan apa lakarang tidik. Apa lakar gaé ditu. Lakar ngamangin
20
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
céléng ngamah. Bapa ba pedas ngorin selegang malajah apang buin mani dadi dokter. Yén matunangan ngajak panak buruh bangunan, apa lakarang maan? Panak buruh tusing sandang cagerang. Uli jani cutetné suud matimpal ajak panak buruh!” kéto bapané ngamélmél ngopak pianakné. Nyelék-nyelékang reraman tiangé mapan dadi buruh bangunan. Makeplug asane sirah tiange kala ento. Suba taen tiang nagih suud matunangan, kéwala Candra Déwi tusing nyak. Ipun kaliwat tresna, kaliwat cinta ajak tiang. Munyin reramanné tusing runguanga. Suud ketara malali turin tawanga matunangan, Candra Déwi ngancan nglemeng nglalinin tiang mulih. Pondok tiangé ajak umahné Candra Déwi tuah mapaekan. Tiang satu kampung ajak ipun, tuah malénan banjar. “Dék, tiang suba majalan. Antosang buin kejep gén, inggih!” Nu bengong tiang mamaca SMS-né, sepeda montor Mio suba mulihan jumah tiang. Candra Déwi lantas nongkrak montorné. Tiang nu kamegmegan. “Énggalin Dék. Apang tusing kasusu di jalan!” kéto ucapné, sinambi ngejang hélmné di duur kaca spion. Dugas Candra Déwi teka, umah tiangé suwung. Reraman tiangé ka dadua magaé di Sidakarya. Tiang ngénggalang kayeh. Suud makikén, tiang lantas luas ka Badung. Di jalan ada rasa lek di ati. Malali ka Badung tiang tuah mamodal hélm. Kantong tiangé bolong. Montor tusing ngelah. Ada rasa lek, yén nganti ada anak nyambat tiang muani pangérétan. Mamodal goba ngalih tresna. “Déwa ratu agung, yén tiang dadi anak ngelah, tusing ja tiang nganti kéné. Malali kantongé matalang!” Nyerser plaib montor Mioné. Candra Déwi tekek limanné ngelut bangkiang tiangé. Neked di Balun, pajalan montoré adéng-adéng. Jalané macet. Ada sekaa layangan ngentasin jalan. Ngancan nekekang Candra Déwi ngelut bangkiang. Tangkah tiangé tusing karuan gruduganné. Tumbén jani malali, malila cita ajak anak bajang. Maplesiran ajak tunangan. Assoy geboy asané.
21
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Wayan Jengki Sunarta 22
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Tusing marasa, sakéng liangé di jalan, suba neked di Wisata 21. Neked ditu, film Armagedon ané kenehanga tekén Candra Déwi suba makiré main. Anaké ané lakarang manonton suba pada siaga ngaba karcis. Kéto masé ané mara teka, nu ngantri di lokét. Tiang ajak Candra Déwi masé ngantré. Maan tiang kalina meli popcorn, jeg telah pesu peluh matah-matah. Di tengah keneh tiang satata ngrestiti, apanga antréanné nu makelo. Apang énggal Candra Déwi teka. Yén antréanné énggal sinah tiang tusing nyidaang makiba. Tiang tuara nyang mabakel amangpiah. Kantong tiangé bolong; matalang. Candra Déwi inguh nepukin tiang mapeluh. Ipun laut nyusutin baan sapu tanganné. Kala ento, liu anaké ningalin. Saja mesra, sakadi Roméo lan Juliét. Suba maan karcis, tiang ajak dadua laut macelep ka Wisata 1. Tiang maan negak di tengah-tengah. Pas malun layaré. Lampuné makebiet mati. Film main. Grudugan munyin filmé ngulangunin. Stéréo, suround. Munyin filmé malinder. Ketah kasambatang Digital Suround 5.1. Filmé ngulangunin. Sami pameranné, aktingné luih. Bruce Willis, Ben Afleck, Chaterine Zeta Jones mula saja-saja pemain film karakter. Joh saih ajak film-film Indonésiané. Aktingné kacangan, liunan magoba bulé! Candra Déwi ngeling nepukin perjuanganné Bruce Willis pacang ngebor planété apang pretiwiné tusing kena pancabaya. Nyelamatang Ben Afleck, anak muani ané paling gedegina mapan bani nunangin pianakné. “Yén bapan tiangé buka Bruce Willis, amat bagia tiang dadi pianakné. Kadék suba nawang, bapan tiangé gedeg gati ngajak Kadék. Baan tiang matunangan ngajak Kadék, ané tawanga kuluwarga tuna. Rerama tuah buruh bangunan, boya pegawé negeri. Nanging, amongkén ja tiwasé ngalilit hidup, tiang tetep lakarang tresna tekéning Kadék. Tiang lakarang satia matapa lacur,” kéto abetné Candra Déwi ajak tiang, sahasa nyelélég di pabinan tiangé. Bagia di keneh tiangé ningehin tuturné. Apabuin Candra Déwi mula sangat tresna sihin tiang.
23
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Candra Déwi nyajang ngelut tiang, kala Ben Afleck ajak Zeta Jones magelut, kairingin lagu Jhon Denver ane suba kagubah. “....So kiss me on a jet plane, i want i will back again, oh baby, i have to go. Some living on a jet plane.....” romantis sajan asané idupé buka jani. Kéto asanan tiang kala tresnané mabunga. Gumi sahasa gelah ajak dadua. Yapitui kasujatianné ajak liu. Filmé suud, tiang makikén mulih. Di jalan tiang sawai ngendingang laguné John Denver. “....So kiss me on a jet plane, i want i will back again, oh baby, i have to go. Some living on a jet plane.....” Candra Déwi nyangetang ngelut tiang. Sarasa tekek kaasanin. Pajalan montoré nyerser ngliwatin jalan mahotmix. Suba neked di Tabanan, jalanné benyah latig. Liu ada ukiran. Pajalan montoré nongklang cara negakin jaran. Liman Candra Déwiné marasa ngubegngubeg bangkiang. “Bangun Dék, bangun, bangun suba tengai, tusing lakarang masuk?” mémén tiangé ngubeg-ngubeg awak tiangé. Oh, tiang tuah mangipi!
Pangrupukan, 4 Maret 2010
I Made Sugianto, embas ring Tabanan dina Wraspati Wagé Sungsang (Sugihan Jawa) tanggal 19 April 1979. Dané ngawitin nyurat sastra Bali modéren ring warsa 2009. Ring warsa 2009 dané ngwangun penerbitan sané mawasta Pustaka Éksprési sané sampun nerbitang makudang-kudang cakepan napiké cakepan mabasa Bali wiadin basa Indonésia. Polih hadiah Sastra Rancagé ping kalih inggih punika warsa 2012 bidang jasa lan warsa 2013 antuk novél sané mamurda “Sentana”.
24
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Manik Sudra
puisi-puisi i putu suwéka oka sugiharta 25
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Gending Panundung Gering
Uli dija jeroné nylebseb? Sagétan mapuara eling Anaké kapupungan sépanan macub Nadaksara kababar tampus lanying
Nyén ngutus jeroné aji silib? Panekan jeroné ngadakang paling Anaké kélangan nyelselin nasib Nlégtog nylélégang tulang giing
Nyén ngancukin jeroné bas gaan? Ngojog tusing masambatan Nekain pangrasan nasiné ané nu jaen Miribang pongahé suba liwatan
Mapan panekan jeroné tusing matari Nyak ké jani budal mulih? Lakar upahin gending pangidep ati Né ngendingang anak liwatan sedih
Krana pangojog jeroné tusing maundang Nyak ké jani matulak ngejoh?
26
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Lakar bekelin bé cundang Ané suba liu matabug matambus mokoh-mokoh Ulian palalin jeroné ngaé rusak Nyak ke jani suud nglincak Lakar upahin banten abrarak Sambilang ngalihang pajalan anaké lampus nadak
Panyanding Gering
Mara iusan jeroné ngadakang grubug Tusingké jeroné sandang makanténan? Buka tuna-trunané maplalian gradag grudug Mirib jeroné kasepékang Mara anggan jeroné mawisia Apa makejang musti nemah misuh Tulia dustané kaliwat nista Mirib jeroné lekad ubuh
Mara enjekan jeroné natunin Apa makejang tusing ada bani nresnain? Buka anaké kasemaran makekasihan Takeh jeroné tusing ada nemenin Yén kéto apa né pantes anggon nyandingin jeroné Sajaba solah anaké nglarang pangiwa Yén keto apa né pantes anggon nyandingin jeroné?
27
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Sajaba anaké ngigel ngawé dosa Yén kéto apa né pantes anggon nyandingin jeroné? Jabaning anaké satata drowaka Yén kéto apa né tusing pantes nyandingin jeroné? Jabaning anaké ané inget tekén raga Yén kéto apa ané tusing pantes nyandingin jeroné? Jabaning anaké jemet ngastiti déwa
Gending Gering
Guru laguné Salah lakuné ané kawayahang Nganti anaké ngaé jelé Tusing buin ada melihang
Pangengkalné Bogbogé ané masekeb Nganti tukang piraté Ngangsan marasa santeb
Tukang gendingné Maling-malingé mapanganggo melah Nganti kacerikané Kekeh tusing maan selah
28
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Gamelané Munyi-munyi manisé saling sautin Naut keneh anaké ramé Nganti keneh tegtegné masalin
Anaké mabalih Kacerikané seduk laongan Sisan galihné makelo-kelo mulan teked di pasih Nanging sesarin banten panganyutané kuangan
Mua Seming
Bibihé suba makelo keping Kalingké roko akatih Nasi tulén ajembung Suba makelo kéweh nglantih Kalingké tutur mucingin Munyi sigug ngandang Suba biasa marengin Berekang di basang
Pulesé suba makelo osah Kalingké ngipiang dedari Ngipiang padang lomlom samah Suba makelo tusing misi Kalingké enu ngelah sampi
29
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Pangina tua suba magedi Madak tusing engsap ngastiti
Suba makelo tusing masugi Kalingké mapéndér Ngilangang daki padidi Pepesan liu nekaang munyi éwér Kalingké bani ngédéngang goba Ngenahang lawat suba kimud Kudang jlema kadén ngwada Luungan suba angkihané kajabud Muané seming Cara bangké Melahan ilidang Di natah semané
Maselong
Wariga apané kadén maanggon sikut Déwék mabayu seger katunden masaput Buka anaké mingitang gagemet sangkut Awaké makerut kenehé brenyut
Anak sakti uli dija kadén nibakang tenung Déwéké nagih mulih kaorahang pengkung Pulesané dini selegenti nyerung
30
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Luihan tekén anak ngejuk bangkung
Petékané ané kén kaden madapetan Cunguhé tuh kadalih ngéngésan Kolongané rep kapisuna cekéhan Ukudané ngrenteng kaadanin kamranan
Nyén kadén ané kondén taén ngasanin Natah padidi tusing dadi entasin Panak kurenan tuah dadi iwasin Dumadak tiang tusing énggal ngemasin
I Putu Suwéka Oka Sugiharta wau ngawitin nyurat reriptayan (sastra). Riinan ipun wantah masesuratan non sastra makadi jurnal, artikel, opini, esai, buku populer, miwah sané tiosan. Ipun malajah nyurat sastra sasukat Bulan Bahasa Bali Warsa 2020 duk reriptayan ipuné sané marupa puisi manados jayanti kapertama. Mangkin ipun seringan nylaksak ring bongkol-bongkol gunungé, ngayah pinaka pekerja sosial profesional ring Dinas Sosial Kabupatén Karangasem. Tios ring punika taler mautsaha nyepih galah magendu wirasa sareng mahasisia Fakultas Brahma Widya IHDN Denpasar pinaka dosén tidak tetap.
31
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Satua Bali
radén mantri kalimburan (2)
32
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Déning kéto, lantas I Patih matur tekén Ida Radén Galuh. Saur Ida Radén Galuh kandikaang matur tekén okané dogénan. Dadi buin matulak I Patih matur tekén I Radén Mantri Anom.
“
Nah lamun sing ja Atu Biang ngencanang, kema Atu Nini aturin di purian, apang ida suba ngencanang okanidané!” Majalan lantas I Patih ngapuriang matur tekén Ida Praméswari. Ngandika Ida Prameswari,
“Nah to kéto ja kayunné Nanak Bagus, kénkénang men. Lautang suba Bapa Patih, patut gaénang banten gaénang suba, apa ja patutné gaé dogén suba. Sapipis-pipis nira tagihin.” Déning kéto pangandikan Ida Praméswari, lantas I Patih ngarahin panjakpanjak makejang kandikaang ngaé tetaring. Mara Ida Radén Mantri Anom nyingak panjaké pada répot magarapan, déning merang idané kalintang tekén ajiné, matur ida tekén biangé.
33
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
“Atu Biang, mangkin margi sampun magingsir nongos saking driki, margi drika nongos sig umahé tua, apang tan tepukin tiang anaké maramé-ramé dini. Jengah pesan keneh tiangé, ngenehang unduk i ajiné buka kéto.” Mawanan magingsir lantas Ida Radén Galuh kalih okané. Critaang jani disubané teka dinané lakar mamendak Ida Radén Mantri kalih I Galuh Liku ka Pajarakan, kacrita panjaké suba maktaang I Galuh Liku jempana mas muah gong. Jani mara ukana I Galuh Liku penékanga di jempanané, tusing koné sedeng macelep ban gedénné tur empak koné jempanané. Dadi malipetan lantas panjaké ka puri Koripan, ngaba jempana lung. Tur kandikaang ngaé jempana ané gedénan. Teked di·puri jeg klesokanga dogén koné jempanané di balé gedéné. Makejang panjaké pada kalengeh-lengeh tuara ngelah paitungan nyang abedik lakar ngaé jempana ané gedénan. Dugasé ento sedekan koné Ida Radén Mantri Anom di bancingah. Mara cingakina panjaké makejang pada negak mlengokang, matakén lantas Ida Radén Mantri Anom, “Ento kénkén dadi kali jani tondén teka nganténé, Kaki Patih? Apa sih jenenga kuangan aci-aciné?” Matur I Patih, “Matur sisip Ratu Radén Mantri Anom, titiang kapandikaang antuk ida ajin Palungguh Cokor I Déwa makarya jempana malih sané agengan ring punika, déning I Galuh Liku kelet ring jempanan druéné. Samaliha jempanané punika sampun empak.” “Ento amongkén sih gedénné I Liku, dadi kanti ngempakang jempana?” “Beh ageng pisan, Ratu Radén Mantri. Betekan batisipuné kéwanten wénten makadi punyan buahé. Mangkin titiang kapandikaang malih makarya jempana sané agengan mangda sedeng I Galuh Liku, napi koné anggén titiang ngaryanang?” “Bah yan kéto, jani tiang ngorahin Kaki kema nyepeg tiing petung nyang limang katih, ento anggon jempana, jangin men plengkungan. Kéwala kéto, anaké pada majempana mas, awake kanggoang majempana tiing petung.”
34
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Dadi ngénggalang lantas parekané nyepeg tiing lakar anggona jempana. Béh gedé tur bakuh jempanané ento, rasa ajak lelima koné negakin tusing empak. Sasubanné pragat lantas tegena jempanané ento abana ka Pajarakan. Jani mara koné sedeng I Galuh Liku negakin jempanané ento. Apang polih masanding ajak I Galuh Liku, déning ida tuara dadi belas, antuk buduh kayuné klintang. Kacrita rauh koné suba di puri Koripan, sing koné dadi macelep jempanané di lawangé, déning keletan. Ida Radén Mantri nyingak ajiné masandingan ajaka I Galuh Liku. Ajiné tusing koné ida nyingakin okané, déning ida nguntul dogénan, tuara purun macingakan kija-kija. Déning Ida Radén Mantri Anom nyingak panjaké makécoan begbeg sarag-siriganga dogen jempanané, dadi tampekina lantas panjaké tekén Radén Mantri Anom tur ida ngandika. “Ento kénkén teka dadi begbeg karag-kirigang dogén jempanané. Sing celepang anaké aba ka punan, nyén sing ya énggalan tuh muan nganténeé kena ai.” Ida Radén Mantri mireng pangandikan okané buka kéto, nangingké ida meneng dogénan, déning ida takut tekén okané. Matur I Patih, “Matur sisip Ratu Radén Mantri Anom. Tan wénten nyandang jempanané macelep iriki ring lawangipun antuk agengipuné.” Ngandika buin Ida Radén Mantri Anom, “Lamun sing ya sedeng jempanané macelep dini, sing songsongang anaké ia I Liku.” “Beh, yén titiang nyongsongang I Liku, aget pesan I Liku. Kadong koya masin titiang padem, titiang tan wénten ngiring kayun Palungguh Cokor I Déwa pacang nyongsong I Liku. Yan biang I Déwané ja, kadong nyuun titiang ngiring.” Keto aturné I Patih. Ngandika buin Ida Radén Mantri Anom, “Beh adadi aéng ja belog Kaki Patihé, sing ento anaké témboké bah. Dadi témboké jena sayangang, buin pidan anak dadi benahin buin.” Déning kéto pangandikanné Ida Radén Mantri Anom, dadi ngénggalang lantas panjaké nyemak perabot, ada nyemak linggis ada tambah anggona
35
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
mongpong témboké. Bek koné prarain Ida Radén Mantriné kena buk. Sasubanné rauh di purian, nglantas koné Ida Radén Mantri ngranjing ka gedongan sareng I Galuh Liku. Jani sing koné Ida Radén Mantri medal-medal, begbeg di gedongan dogén ida ngrumrum I Galuh Liku. Kanti suba daki cuil koné Ida Radén Mantri, déning ida tusing masiram-siram. Sasubanné pitung dina ida tusing medal-medal, makayun-kayun koné Ida Radén Mantri Anom. “Né ngénkén dogén sih karyan ajiné di gedongan, dadi tusing taén medalmedal. Lakar intip uli jendélané apang tawang.” Suba kéto, menék lantas ida di jendélan gedongé, uli ditu ida ngintip ajiné. Dadi cingakina koné Ida Raden Mantri Anom tekén I Galuh Liku. Lantas I Liku matur tekén I Radén Mantri, “Belig Mantrig, belig Mantrig, nyég entog madengokag, aég jag bagug anakég entog? Budug tiag tekég anakig entog. Mesib I Belig Mantrig. Kemag alihag tiag anakég entog, Belig Mantrig!” Ngandika raris Ida Radén Mantri, “Ah da Adi mas manik kéto, ento anak tiang ngelah panaké. Tusing dadi I Déwa muduhang panak tiangé ento, dening ia nu cenik.” “Nag lamug Belig Mantrig ngelag okanig entog, tiag bug nemenig.” Kéto aturné I Galuh Liku. Sedek dina anu matur koné I Galuh Liku tekén I Radén Mantri, kéné koné aturné, “Belig Mantrig, Belig Mantrig, kemog ngdikaag panyeroag Belig Mantrigé ngaliag tiag panag bikug lakag anggog tiag lawar tekég panag cicig anég nug cenig-cenig bakag anggog tiag papindangag. Dog pesag tiag tekég pidangang kulug.” Medal koné lantas Ida Radén Mantri ngandikain panyeroané, “Ih to nyai panyeroan, kema arahin cerik-ceriké di jabaan, tundén ngalih nyingnying tekén panak kuluk ané nu ngidem-ngidem lakar aturin I Galuh Liku!” Majalan lantas panyeroané ka jabaan nundén cerik-ceriké ngalih nyingnying tekén konyong. Magares koné anaké cerik-cerik ka jabaan ngalih-
36
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
alihin nyingnying. Cingakina lantas tekén Ida Radén Mantri Anom cerikceriké pagrudug ka jabaan, raris ida matakén tekén I Patih. “Matur sisip titiang Ratu Radén Mantri Anom. Ipun kandikaang ngrereh nyingnying kalih konyong ring ajin Palungguh Cokor I Déwa. Pacang aturin I Galuh Liku.” “Lakar anggona gena koné ngalih kéto-kéto Kaki?” “Pacang ajenganga reka antuk I Galuh Liku.” “Béh, kéto jena amah-amahanné I Galuh beneh ya ngas mrantaban bonné, aéngan tekén bon domba. Nah to kema tundén ngalih nyingnying cerik-ceriké di glebegé badanginné, nyingnying ko ditu ngebekin glebeg. Lamun ngalih konyong kema laku ka pekené.” Sajaan koné cerik-ceriké pagrudug menék ka glebegé ngalih nyingnying, maan koné akisa. Ada ané ka pekené ngalih konyong: maan koné akisa. Aturanga lantas totonan tekén I Patih ring Ida Radén Mantri. Jani kandikaang koné i panyeroan ngaé lawar nyingnying tekén pindangan konyong. Makejang koné seneb basang panyeroané kanti utah-utah ban tara kodagné ngadek bon lawaré. Apa buin mara ningalin pspindangan konyongé besik-besikan sig payuké. Sasubanné makejang pada lebeng lantas abaanga I Galuh Liku ka gedongan sambilanga nekep cunguh. Kuting Ida Radén Mantri masih koné Ida seneb kayunné nyingakin totonan. Yan sing bas buduh kayuné klintang, méh bareng masih ida ngutah. Matur I Galuh Liku ring Ida Raden Mantri, “Belig Mantrig, Belig Mantrig, dong mrikig ngajengag, nikig sampug pragag ajengagé. Beg buig aég jag jaagné.” Ngandika Ida Radén Mantri, “Nah adi dogén suba malu ngajengang tiang anak tondén seduk.” Ngajengang koné lantas I Galuh Liku ngemol-emol. Ida Radén Mantri kanti keris pesan koné raganidané, dening ida tusing becik-becik kayunné ngrayunang.
37
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Wayan Jengki Sunarta
38
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Sedek dina anu I Galuh Liku koné ka paon ngaé dedaaran. Penyeroané tundéna ngayahin. Baan tuara kodagné baana ngadek bon dedaaran I Galuh Likuné tekén panyeroané, dadi uék-uék dogén koné ia di paon. Dadi gedeg koné I Galuh Liku tur penyeroané nagih lempaga aji saang. Malaib lantas panyeroané ka jabaan. Cingakina lantas antuk Ida Radén Mantri Anom panyeroané babang malaib. Mataken lantas Ida Radén Mantri Anom, “Ih Nyai panyeroan, to ngudiang dadi Nyai malaib? Apa palaibin Nyai?” Dadi aturanga tekén i penyeroan, buatné ia nagih lempaga tekén I Galuh Liku aji saang. Béh apa kadén bendunné Ida Radén Mantri Anom mara ida mireng atur panyeroan buka kéto. Ngandika raris ida, “Béh i panyeroan, dadi jelema tetekaan sih baang ngalahang, nagih-nagih ngedénang tendas dini. Kema kaukin ia I Liku tundén pesu liwat panyengker, lamun sing masibak tendasné I Liku aget ya!” Pangandikan idané kéto dingeha tekén I Galuh. Baan takutné tekén Ida Radén Mantri Anom ngénggalang lantas I Liku macelep ka gedongan, tur aturanga unduk déwékné nagih sibaka tekén Radén Mantri Anom. Ngandika lantas Ida Radén Mantri, “Sangkan da I Déwa degag-degag, pianak tiangé anak tuara takut tekén nyén-nyén. Ngawag-awag nyen I Déwa ngraos katekan sajaanga I Déwa.” Uli sekat ento suud koné I Liku ka paon. Jani apa ja aturina tekén penyeroané, kéto dogén koné ajenganga. Critaan jani Ida Radén Galuh makayun ida mantuk déning méweh idané klangkung makayunin indik rakané kéto. Mara ida ngandikaang lakar mantuk tekén okané, sing koné ida aturina. Matur okané, “Atu Biang, ngudiang Atu Biang makayun mantuk. Dadi nyak Atu Biang teka kalahang jelema kéto. Cendek atur tiang ring Biang, lamun kari tiang idup, da pesan Atu Biang mantuk. Driki Atu Biang malinggih, makayun ja Atu Biang nunun napi to, nunun ja. Inggih napi ja sampun senengin karyané, makarya Atu Biang sampunang Atu Biang kéweh-kéweh. Tiang té nika cingakin, taén kénten tiang mesuang yéh paningalan. Masan anak madaar tiang madaar, masan anak kayeh,
39
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
tiang kayeh. Tiang sing ja ngrunguang i aji apa nyen. Ditu lén ditu, dini lén dini. Inggih té menengang dogén ragan Atu Biangé, sampunang Atu biang nangis kéwanten. Ané kénten-kénten jena sungsutang, belog Atu Biang yén kénten.” Uli sekat kéto atur okané Ida Radén Galuh seleg ngambil karya. Peteng lemah koné ida nunun, ngaryanang okané wastra. Mara I Galuh Liku ningeh munyin cagcag, gedeg koné ia, tur ia lantas matur tekén Ida Radén Mantri, “Belig Mantrig, Belig Mantrig, sirag nikag entog nunug. Dadi aég jag uyutneg. 'I'usig dadig puleg tiag.” Ngandika Ida Radén Mantri, “I Adi Galuh ento nunun, anak Ida ngaryanang okané wastra jenenga.” “Lamug kénteg, merikag tundég suug I Embog Galuh nunug, apag maag tiag puleg.” “Ah, dadi teka tra baang anaké nunun? Yén kéto, sing ya pelih I Déwa. Anak nunun di purinné dadi nagih tra baang.” “Ag tiag sig nyag Belig Mantrig. Lamug Belig Mantrig sig nyag nundég Embog Galug apag suug nunug, tiag lakag magedig ulig dinig.” Déning Ida Radén Mantri nu buduh kayunné tekén I Galuh Liku, tur ida takut kakaonin, dadi medal ida ngrereh I Radén Galuh, kendikaang mararian nunun. Radén Galuh sajaan koné usan nunun déning ida takut lakar magenjalan tekén rakanidané. Dugasé ento sing koné Ida Radén Mantri Anom di purian, sedekan ida di jaba. Mara ida tusing mireng suaran cagcag, ngelisang raris ida ngapuriang, kapanggih biangé nangis di pameremanné. Matur Ida Radén Mantri Anom, “Ento dadi Atu Biang nangis, kenapa sih?” Ndikaanga raris ring okané, ida tusing icéna nunun ring ajiné. Matur buin Ida Radén Mantri Anom, “Merika té sampun nunun kéwanten, Atu biang! Aget tiang ten deriki. Yan tiang deriki dugasé Atu biang ten icena nunun tekén
40
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
i aji, kadong koya masiat lakar lawan tiang i aji. Nyén ya nundén, sajawining I Liku. Nah apang melah-melahanga ngrumrum I Liku.” Pangandikan okané kéto, pirenga koné tekén I Radén Mantri. Dadi sing koné purun buin Ida Radén Mantri nombaang Ida Radén Galuh nunun. Jani critaang suba tutug abulan pitung dina I Galuh Liku ditu, ilang lantas gunanné dadi sesapi putih makeber ngaja kanginang. Bodo koné jani cingakina I Galuh Liku tekén Ida Radén Mantri. Ditu lantas ida ninjak I Liku antuk bendunidané nyingak I Liku tur ida ngandikain i patih, kandikaang ngéréd I Liku. I Patih anak kemulan dané gedeg tekén I Liku, ngénggalang lantas dané ngambil tali tur lantas briguna I Liku. Sasubanné mabrigu éréda lantas abana ka grémbéngané laut entunganga. Mati lantas I Liku. Ida Radén Mantri Anom nyingak I Patih dugasé ngéréd I Liku. Kéné koné patakénidané, “Kaki Patih, ento dadi éréd teka I Liku, nyén sih nundén?” Atur I Patih, “Ida Ajin Palungguh I Déwa ngandikaang titian.” “Bah ilang jenenga suba gunanné I Liku sangkala ia kétoanga.” Kéto koné pangandikanné Ida Radén Mantri Anom sambilanga ica. Déning I Liku suba mati, jani pragaan pesan koné Ida Radén Mantri di gedongan. Budi ida ngandikain oka wiadin rabiné kémad koné ida, déning ida éling ring indik idané. Dadi buka buduh-buduhan koné Ida Radén Mantri, sing jalan-jalan koné ida malinggih bengong mlengokang. Kiris buin daki pesan koné raganidané. Ida Radén Mantri Anom meneng dogén koné masih ida, tusing pesan ida taén ngaturin ajiné. Begbeg kacingakin dogén pamargin idané. Ngagsan di Bancingah koné Ida Radén Mantri malinggih. Déning kéto indik Ida Radén Mantriné, dadi jejepan pesan koné Ida Radén Mantri Anom, lamun nyen ajiné sing ka pasaré. Di jalané ka pasaré suba ida, lantas ajiné bengong-bengong ditu, kénkén ya lakar kemadidané nyingak ajiné buka kéto. Ditu lantas Ida Radén Mantri
41
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Anom nampekin ajiné tur ida matur, “Ratu Guru Aji, margi Guru Aji ngapuriang, sampunang deriki malinggih.” Ngapuriang lantas Ida Radén Mantri kairing ban okané. Sarauh idané di purian, lantas Ida Radén Mantri katurin mangda masucian antuk okanidané. Tutut koné Ida Radén Mantri, lantas ida masucian, usan masucian lantas ida malukat. Suba kéto, mara koné becikan kayunidané. Gelising satua Ida Radén Mantri buin koné becik-becik marabian tekén Ida Radén Galuh buka né suba-suba. (puput)
Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Dongeng Panji dalam Kesusatraan Bali Pengantar, Teks, Terjemahan sané kasusun antuk I Gusti Ngurah Bagus, I Ketut Lama, miwah Ida Bagus Udara Narayana tur kawedar warsa 1986.
42
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Artikel
sir ngasirsir angin pasih Nyoman Dévi Ary Cahyani
N
genénin indik pariwisata, Bali sampun kaloktah ka dura negara. Pariwisata sané kasenengin sakadi tradisi, budaya, alam miwah sané lianan, samian wénten ring Bali. Nika mawinan akéh
wisatawan dura negara malancaran ka Bali. Yéning maosang indik wisata alam punika, Bali madué akéh wisata alam, nika wénten air terjun, gunung, danu, pesisi miwah sané lianan. Wisata alam ring Bali sané sampun kasub inggih punika kaluwihan pesisinyané, nénten ja sumandangsaya yéning Bali madué akéh wisata laut utawi pesisi duaning wates wawidangannyané samian kalingkerin antuk pasisi, nika mawinan Bali punika kabaos antuk wawidangan maritim. Pasisi ring Bali sané sampun kaloktah inggih punika wénten pasisi Sanur, pasisi Kuta, pasisi Jimbaran, pasisi Pemuteran, miwah sané lianan.
43
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Maosang indik kaluwihan pasisi, siraké sané nénten seneng malancaran ka pasisi? Ri kalaning sampun rauh ring wawidangan pasisi punika, i raga nyingakin pasih linggah, ombak sané magulungan, warnan toyan pasihé pelung lumlum. Desir anginé ngaé punyan-punyanné maigelan, asri tur seger karasayang, selem utawi putih biasnyané, alus kainjek, jukung-jukung sané wénten ring sisin pasihé, kaanggén olih juru pencar ri kala ngrereh ulam, munyin ombaké magulungan, tur langité pelung ngawinang kenehé ngancan bungah. Napi malih ri kala sang surya jagi kelem, ngalon-alon warna jingga sang surya sakadi kauluh olih pasisi punika duh, nénten prasida kaucapang, ngaé luluh ati, ngaé pikobet ring déwék sarasa ical. Boya ja nguluk-nguluk napi malih nganggu, niki wantah rasa sané maosang. Wénten malih ring soring samudera (bawah laut), punika wénten sakancan sané maurip, sakadi kaang utawi terumbu karang. Kaang punika genah sakancan ulamé. Mangkin kaang-kaang punika wénten sané kaanggén seni adah pesisi utawi seni bawah laut, sakadi ngaryanin wentuk barong nganggé kaang punika tur kagenahang ring adah pesisi utawi bawah laut. Nika nénten ja kaanggén antuk genah ulam maurip nanging kaanggén malih antuk wisata bawah laut. Maosang indik kaang punika, wénten pasisi Pemuteran, pasisi sané kasub duaning madué kaang utawi terumbu karang sané angen utawi becik. Nika mawinan wisatawan seneng nyilem ring pasisi punika. Lian malih yéning maosang indik ombak, Bali madué pasisi Kuta. Sira sané nénten uning pasisi Kuta? Pasisi sané madué ombak gedé. Duaning ombak gedé punika, wisatawan dura negara seneng maselancar ring pesisi Kuta, nika mawinan pesisi Kuta kasub. Malih wénten sumber daya lautnyané, sakadi ulam, minakadi sakancan ulam wénten ring pesisi. Ulam punika madué akéh sumber nutrisi sakadi protéin, lemak, vitamin sané mawiguna ring kauripan manusa.
44
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Yéning pinehang, asapunika sampun alam ngamolihang guna majeng ring manusa. Nanging, mangkin napi sané i raga icén antuk ngawales punika? Nglestariang alam? Boya ja éling antuk punika, sakéwanten mangkin manusa wantah makayunan antuk pikolih sané wénten ring pasisi. Minakadi wénten sané nganggé bahan-bahan utawi alat baya antuk ngarereh ulam sakadi pukat harimau miwah ubad baya mangda akéh polih ulam, nika mawinan kaangkaang utawi ékosistem laut punika nyag. Wénten malih alih fungsi lahan sakadi villa, hotél, réstaurant miwah sané lianan, nika mawinan wawengkon pasisi punika sasai wénten abrasi utawi pengikisan tanah oleh air laut, wénten malih luu-luu sané wénten ring wawengkon pasisi punika. Hmmm, yéning sadurungnyané nyingakin pasisi déwek sarasa bagia, mangkin lian, pedih, pedih sané karasayang.
Nyoman Dévi Ary Cahyani, embas ring Banjar Tegeha, 20 Maret 1999. Ngaranjing ring Kampus Sekolah Tinggi Agama Hindu Negeri Mpu Kuturan Singaraja, ngrereh Jurusan Dharma Acarya, Program Studi Sastra Agama dan Pendidikan Bahasa Bali. Email nyomandeviarycahyani@yahoo.com
45
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Satua Cutet
mémé cenik
46
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Mémék Cenik boya gendingan raré, Mémé Cenik tamplig motor ibi sanja, montor Badung ka Gianyar. Mémé niki mula cenik. Awakné cenik, munyiné cenik, sakéwala makrama désa seleg gati. Sabilang ada anak magaé, ia mautsaha apang maan dogén ngripitang limané. “Mumpung enu ada selah matulung, matulung malu,” kéto ia ngrieng.
IBW Widiasa Kenitén
B
aan cenikné ento tusing ada anak muani ané ngelah keneh demen tekén ia. Ia masi tusing sanget ngrunguang anak muani. Mirib ngrasa tekén awakné tusing lakar ada ané sanget demen
sangkananga ia jemet pesan melajahang awakné. Jengah mirib ia. Sabilang ada morta anak dueg aliha idihina paplajahan. Indeng-indeng ia mlajah. Kéto masi sabilang ada Pura wiadin tongos tenget tangkilina. Sabilang dina melah ia ngaturang pajati ka tongos ané anget-anget. Dugasé ené maan ka Mrajapati ngaturang pajati. Iseng tiang matakon, “Ngujang ngaturang pajati di Mrajapati?” “Di guminé ajak liu, celebingkah batan biu, don sénté don palindo.” Tiang karesep baan munyiné ento. Koné Mémé Cenik ada ngaturang atmané di Mrajapati. Ané tusing kakeneh baan tiang, ngujang dadi Mémé Cenik aturanga ka Mrajapati? Apa ia pelihné? Tiang makeneh-keneh. Selahang tiang matakon, “Mé kéné polosé masi ada anak tusing demen.”
47
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Wayan Jengki Sunarta
48
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
“Ajak liu, apa kadén pelih méméné. Sabilang peteng Mémé tusing nyidaang pules. Jam dasa pules nyanan jam roras enten kanti das lemah. Nglemahang mara buin nyak kiap.” “Indayangin inget-ingetang Mé. Mirib taén matungkas ajak anak lén?” Mémé Cenik bengong. “Saja pesan dugasé ené maan matungkas ajak sandingané.” “Putu Mirah ané janda ento?” “Beneh pesan Dé. Malah pesan Mémé nungkasin apang tusing pepes pesu peteng-peteng awak suba mulih bajang. Mabalik mémé orahanga tusing bisa ninghalin anak demen. Bes kakéto, sesai cara bukal. Lek Mémé Dé. Maan klémékin abedik.” “Awak tuna goba, eda misi nuturin tiang nah. Iba dogén ngaba tuturé ento. Ené malaksana, tusing iba. Iba awak cenik masi mabet jamprah dogén.” Putu Mirah mamunyi buka gentuh sasih Kaulu. “Mémé lek ningehang. Sabilang ada anak ngliwat pragat nyambatang pajalan Putu-né. Yén sing inget tekén manyama, tusing lakar nuturin Putu. Mémé nawang awak Putu-né, Putu ané nglahang. Bes sesai ada munyin pisaga ané tuara-tuara dingeh nyambatang indik pajalan Putu-né. Nah, lamun tusing dadi orahin, lautang. Kénkén ja keneh Putu-né.” Uli sukat ento Mémé Cenik ngreres. Awakné ané suba cenik buin nyenikang. Ada nyambatang Mémé Cenik alihanga acep-acepan apang tusing nyidaang pules melah. Ada masi ané nyambatang alihanga cetik. Baan jengahné Putu Mirah tuturina buka kéto. “Jelema agemel bani nuturin idéwék. Jani apang rasaanga. Apang bangka poloné.” “Pa bangin tiang acep-acepan apang nyempang jelemané ané akepelan ento. Jelema lebihan tutur.” “Nglah potoné?” “Ené. Pa.” Putu Mirah mesuang potoné Mémé Cenik. Lantas mantraina tekén Bapa Balian. Kemik-kemik buka mujairé lengeh di bebengané.
49
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Sabilang awuku, Putu Mirah magenti anak muani kija kadén ajaka? Bes sanget rungu tekén pisaga bisa masi pelih. Yén uli sebeng, Putu Mirah saja magoba abedik. Kénkén kadén sagét palas masomah. Ada ané nyambat anak tusing dadi tuturina apang tusing pepes magedi. Matuané tusing ngelah mua di désa baan pepes ningeh munyi di sisi baan sesai kakéto lantas tegakanga. “Tu ibi dija nginep?” Ia mapi-mapi tusing ningeh. Ingetanga ngulik hapéné. “Tuuuuuuuuuu, ibi dija nginep?” “Masi somah tiangé tusing dini Pa. Panak masi tiang tusing ngelah. Pragat ngisiang entud dini. Tiang magaé Pa.” “Apa pagaén Tu-né?” “Ngujang Bapa matakon buka kéto? Apa ja ané ngleganin tiang ento pagaén tiangé.” “Péh, yén kéto pasaut Tu-né. Lautang suba mulih ka umah bajang. Yén manian Bapa takonina tekén somah Tu-né lakar orahang bapa, Putu tusing dadi tuturin. Jani, lautang suba isinin keneh Tu-né kija ja lakun Putu.” “Mula ento ané alih tiang Pa.” Putu Mirah mulihné. Tusing buin ngitungang somahné ané magaé di duranegara. Tusing buin ngitungang kénkén ja munyin pisagané. Demené negul kenehné. Ia tusing mrasa lek kasambat jamu (janda muda). Buina lakar ngujang lek mula gumanti janda muda kanti maan masempilan ajak Mémé Cenik. Mirib jengah Putu Mirah mara tuturina tekén Mémé Cenik. “Pa, tiang med ningehang munyin anak lén. Jani, tiang ngidih apang takutin anak. Apa ja tagih Bapa lakar kisinin?” Bapa Balian maan selah. “Ené ada jelema dadi anggon. Nah, Tu, kayang Kajeng Kliwon Nyitanné abaang Bapa banten mabé siap biing lakar rajah Bapa layah Tu-né.” Kendel gati Putu Mirah. Ia mrasa lakar maan pajalan ngisinin kenehné. Kajeng Kliwon Enyitané teka. Putu Mirah mula anak luh wanén tusing buin
50
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
ngitungang apa. “Rajah suba tiang, Pa, apang misi kenehé sabilang tiang pesu peteng pragat tombayanga.” “Lédlédang layahé Tu.” Bapa Balian ngrajah layahné. Celepina panungkem agung apang sabilang ané matungkas tekén ia apang buka jangkrik ketebin. Jejeh satondén mesuang munyi. “Ingetang sabilang mapapas liat ajak Mémé Cenik. Incepang di keneh panungkemé apang ngreres ia mati. Bapa masi mekelin Putu baan gegemet. Aba dogén ené.” Ada nyambatang Putu Mirah awakné suba mabulu api. Ada nyambatang pepes tepukina makeber sabilang Kajeng Kliwon. Ada masi nyambatang tusing bani mapas mua ajak Putu Mirah. Mrasa tekén awakné suba mrajah sayan ngéndah Putu Mirah sabilang ada ané bani nungkasin ngreres, awakné sayan meragang, sayan ilang bayuné. “Jani apang tawanga, awak cenik misi liu mesuang tutur tekén kai.” Putu Mirah kenyem-kenyem andel tekén awakné suba ada ané naméngin. Ia sayan lagas mesuang munyi. Tusing dadi dingehang baan kuping. Tusing matolihan ajak nyén mamunyi buka tanduk sampi luh, asal pesu dogén. Mémé Cenik sayan tusing nyidaang pules. Awakné sayan meragang. Suba kudang balian alihanga, masi tusing dadian. Dugasé niki maan tepuk. Ia mamunyi kéné, “Yén Mémé mati, bekelin mémé taji lakar tebek uli kadituan.”
IBW Widiasa Kenitén embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga, Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.
51
Suara Saking Bali
Manik Sudra
Édisi LXIV | Fébruari 2022
puisi-puisi sisia smpn 1 ubud 52
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Deo Anandaputra
Guru Rupaka
Guru Rupaka Ento tuah rerama iraga di jumah Ento tuah pinakné mémé lan bapa Ento sané patut iraga hormatin
Guru Rupaka Sang sané ngaénang iraga idup di guminé Sang sira sané miara iraga nganti kelih Sang sané nyayangang lan ngarawat iraga uli lekad nganti kelih
Eda nganti nyakitan rerama Krana ento sané ngaryanin iraga Nemu sengkala tur neraka I raga patut subakti tekén mémé lan bapa Nika guru i raga di jumah
53
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Cokorda Gedé Yogiswara Nanda Arimbawa
Pakéling
Guminé suba wayah Kadirasa berag nandang layah Makejang pada ngéndah
Suba liu jani benyah Pegat tan pakah Kahyun ba goyah Énggal suba serah
Élingang jadma corah Kramané tan salah Anggén pawarah Minab sampun Lali ring natah
54
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Gusti ayu tiwi cahyani
Sekolah
Kruyuk-kruyuk munyin siapé Tekak-tekok munyin penginané Matanda jagat sampun semeng Sang hayang surya nyunarin jagat sami Kedis-kedis sané mangunci Sarasa nundun tiang uli ngipi Tiang matangi, ngalantas masiram Taler nyiapang buku pelajahan Dina sané mangkin Tiang jagi ngeranjing ka sekolah Apang polih kaweruhan Nénten lali Mapamit saking guru rupaka Apang iraga selamat rahayu
55
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Satua Cutet
sandyaning sunia
56
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Wayan Jengki Sunarta
57
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Ipun tuara pati ngomong, kéwala limané kriput nyiriang yusané suba nyaluk ulung dasa tusing ja nawang prai, ngulat tipat, nyacal jaja, nanding canang, tuah gaginanné sawai. Baisné enu nyidang cacag cicig ka tegal ningalin yén ada biuné suba nasak, ngalih donné, lakar gapgapina pianak mantu cucuné. Ipun tuara ja mémé kandung tiang, kéwala ipun suba ngajahin tiang apa ané madan pianak ento.
Agus Sutrarama
M
émé tiri tiang ento, suba dadi mémén tiang pedidi, uli tiang nawang idup, tiang tuah mamémé tekén ipun. Disubané bapan tiang ngelah pianak lalima, ipun buin ngantén ngajak mémé
kandung tiangé, lacur mémé kandung tiangé ngalahin dugas ngalekadang tiang, laut i bapa masih nutug tusing makeloné. Mémé tiri tiang tetep nyayangin tiang kénkén jé pianak kandungné pedidi, nadiang tiang pianak lan tuah ipun mémén tiangé. Bli, peteng lemah Bli megaé, apanga nyidang nyicil tegalan apang iraga ngelah tetamian baang pianak cucu. Bli, ipidan dugasé Bli mara mulih uli Jawa, laut nganggon tiang tunangan, Bli taén nyanjiang, di subané raga ngantén lakar ngajak tiang kemu ka Yogya, tongos Bli masuk pidan, melali, mabulan madu. Kéwala tiang kimud lakar nakonin Bli, elek ngulgul ngingetin
58
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Bli, tiang nawang, tiang lakar ngantiang kanti iraga seken ngelah tabungan malu. Bli, buka sander krébék, ituni semeng Bli matimpuh di bais tiang, sigsigan buka anak cenik, lan nyambatin tiang, ngidih tekén tiang, kurenan Bliné ené, lakar nyuang I Luh Sri, Bli... pastika Bli nawang kénkén benyah di tengah tangkah tiang, kéwala tiang musti kuat Bli, lakar jalanin tiang, ulian kadung suba macepol semaya di muncuk layah tiangé ipidan, lakar satya nampingin Bli, ngayahin Bli, saidup samati... Mémé tiang mapungkusan Mén Putra, ulian Blin tiangé madan Wayan Putra, adi-adiné makejang luh, aget Mbok Adé lan Mbok Mané nganten paek, enu di banjaran pedidi, dadiné aluh i mémé mlalinin, tuah Mbok Tut ngajak Mbok Adék Baliké ané paturu kajuang joh ka Badung, makejang ngajak timpalné di tongos pagaénan. Nuju tiang lekad, Bli Wayan Putra ada di kelas telu SMA, buin akejepan lakar namatang. Kala ento nyidang ngeték anaké nyidang asukanga SMA tekén reramané di banjar tiang, diapi ngangsehang, Bapan tiang ané tuara ngelah geginan tetep dugasé ento, sajaba buruh bangunan, dikénkéné masih muruh ka uma, suba sanget ngarasaang bangga, ulian pianak-pianakné jemet nyak melajah lan nuutin munyin rerama, apanga nyidang namatang Bli Wayan di SMA, ngisinin jengahné ipidan tuara pragat masekolah di Yogya. Dugas ento mbahé tusing kuat ngenehang pianakné ejoh, setata liat-liat, laut ngidih apanga i bapa enyak mulih, neked jumah i bapa kajodoang ngajak i mémé. Blin tiang Bli Wayan Putra tuara buin nyidang tegteg kenehné masuk, dikala mémé kandung tiangé ngalahin, ipun sebet pesan ulian adiné ané paling cenik, mara lekad suba kakalin méméné mati, tusing ada yéh nyonyo lan anget sayang mémé ané nyambut ipun di guminé ené. Matumpuk sebet Bli Wayan ulian keséhatanné I Bapa milu masih ngedrop. Tusing makeloné i bapa nutug mémén tiangé, Bli Wayan mutusang suud masuk, lan lakar tuah magaé marengin i mémé, ngidupin kulawarga, nyanjiang apang adin-adiné tusing milu nungkak sakolahné, diapi luh luh, ada keneh
59
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
ipunné sabedikné makejang nyidang tamat di SMK. Kéwala lacur, makejang mbok-mbok tiang masekongkol, nuutin Blinné, makejang tuah neked SMP, makejang énggal-énggal apang nyidang magaé, apang masih patuh nyidaang nguupin i mémé ngajak Bli Wayan, lan tuah lakar mucukang idup tiangé, adin ipunné ané paling cenik, apang nyidang masekolah sategeh-tegehné. Né jani tiang ada dini, di gumi Miami, nyalanang kontrak atiban tiangé, kakirim baan hotél tongos tiang magaé di Bali, dadi Barista. Dini tiang negak di pasisi, ningalin Hyang Surya tuun nyinebang wainé, tuah ulian ipun jak makejang, i mémé lan penyaman tiang, nadiang tiang nyidang namatang Diploma tiga pariwisata tiang, maan magaé di hotél bintang lima lantas kakirim mai. Kéwala, tetep tiang tondén nyidang ané madan ngwales. “Eda ja mémé belianga magenep-genep, ngelah Putu pipis, punduhang malu nah.” Enceg ingetan tiang dugasé i mémé ipidan taén pedih ulian tiang meliang ipun baju nuju maan gaji pertama tiangé magaé di hotél. Sanja ené sajan sepi dini mé, iseng tiang tekén mémé kéto masih kulawarga di Bali. “Kemu suba Tu, jemak kesempatanné ené. Bliné ngerunguang i mémé dini.” “Anak kaiket kontrak atiban tiang, Bli.” “Nah, jalanin gén, atiban tuara makelo.” Tu, suba teka li megaé né? Nah, kayeh malu, nyidang video call, jak natab. Pabesen SMS Mbok Adék Balik mara bakat baca tiang. Wraspati Umanis, oton tiangé. Jumah di Bali, tuah suba dina Wraspati semeng, dini di Miami durian biin sawetara roras jam, enu Buda Kliwon peteng, tiang mara teka uli pagaénan. Kéweh baan tiang naanang baat rasa kangen tiang ring kulawarga di jumah, ramé di vidio call, makejang mbok-mbok tiangé mulih, kenehang tiang tuah nyelapang. Ponakan-ponakan tiang masi ada pacruét ngenah, diapi gambarné tuara sajan jelas, kéto masih pegat-pegat. I Mémé, ratu... ipun ngenah ditu di balé dangin, nguncarang mantra, mapakéling ring Déwata sami, sedek
60
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
nunasang tiang rahayu di dina otonan tiangé, ané tumbén jani tiang sing ada jumah, joh, kéwala tuara ngalangin ipun natabang tiang. “Tu, ayab Tu...” Dingeh tiang suaran i mémé tiang sayang, duh, dot san tiang melekuk mémé, sekenang tingalin tiang limanné ngejer mirib baan tuuhné, ngisiang gelas misi tirta, ipun makenyem, belus lingker paningalan ipun, jegég pesan ipun, Ratu... kakencanin baan bli lan mbok-mbok tiang, ningalin tiang ngayab-ayab di vidioné. Tumbén di jumah ramé, biasané nuju tiang nélpon mulih, kéto masih yén nyidang vidio call-an ngajak ponakan tiang pianakné Bli Wayan, tuah ipun sakulawarga mimbuh i mémé dogén ané ada ditu. Tumbén jani makejang mbok-mbok tiang ada ditu, kenehang tiang, mirib dot milu ningalin tiang natab. Barak langit sakabedik dadi peteng, mara san Hyang Téja ilang di tanggu kauh, lan lakaran mentik buin dadi semeng ditu, di Bali, nyunarin sahananing kaluihan di Pulo Déwata, di umah tiang joh ditu, né suba nem bulan kalahin tiang. Tuah dina ané biasa, kasaputin baan kangen, pengacepné i mémé sayang dugas ipuan natabang tiang uli joh, nganggon sarana vidio call, acepang tiang balik, tunasang tiang balik, ring Ida Batara Guru, apanga setata nyaga mémé tiang, kulawarga tiang, né tuara kajujuh baan kadadua liman tiangé jani, kéwala setata paek di hatin tiangé. SMS tiang tumbén makelo sing kawales baan kulawarga tiangé di Bali, maan tiang nyilih HP, télpon tiang mulih, kéwala makelo tuara kaangkat, ibuk tiang jani sing dadi engkebang buin. Turut berduka atas meninggalnya ibunda tercinta I Wayan Putra Arsana. “Mémééé...” *** Yan, iseng san jak I Putu... Nah, Mé jani nak I Putu sedek magaé ditu... Kanti peteng kéné magaé Yan o? Nak mabading guminé. Yén dini peteng, ditu nak semengan.
61
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Oo... kéto. Yan... eda kanti baanga I Putu nawang yén mémé gelem, apang sing makeneh ia ditu, apang kumuh seleg ia magaé, dija kadén guminé ento. *** Ané jani tiang dini, negak nyelélég tan pasisa bayu, di bucun ruang tunggu Bandara Internasional Hongkong. Pésawat tiangé ditunda keberangkatanné ka Bali kanti galah ané todén jelas, ulian andus Gunung Agungé enu nglikup. Nyansan tan padaya rasa ring Widhiné suba ngelah sasuratanné padidi, dadi ati sajan, kanti tiang musti nawang yén ipun, mémé tiri tiangé, ané suba anggep tiang mémé tiang padidi ento suba ngalahin pertiwi ulian tiang ngalihin padidi di médsos, mirib bas sayang sajan mémé ngajak déwék tiangé mé, kanti sakit méméné sing baang tiang nawang. Dong suba dugas ento mémé natabang tiang, mémé suba gelem, lan maksaang raga. Dong mbok-mbok makejang mulih ento ulian nengokin i mémé? Dadi ati san mémé, tuara ngemaang tiang selah ngajak mémé melali ka Yogya, lakar ngisisinin semayané i bapa ané nungkak, buka ané bakat baca tiang di buku harian méméné ané tan panyelapan tepukin tiang. Mirib dot sajan mémé apang tiang berhasil, apang tiang suksés, kanti tiang sing baang mémé ngayahin mémé, abedik pa mé, disisan idup méméné, mémé... “Tu, ampurang bli, ulian pati kaplug lan sanget baan bli ngenehang kenken carané lakar nyambatin Putu, ané pasti lakar selegagan. Bli masih bas mamolos, nuutin i mémé ané nembahang ngabarang awakné gelem tekén Putu ditu. Tu, Putu masih nawang i meme demen ngopi, sing ja kapok diapi pidan taén kambuh maagné, koné apanga gaénang kopi cara ané biasa gaénanga ngajak I Putu. Apanga kuatan koné bin dik magadangin berita internasionalé di TV sambilanga nanding bantal porosanné. Nuju penyiaré nyambatang Amérika, pasti mekejang lakar kaukina ngajak i mémé, koné dini sa I Putu magaé.” Sanja sawetara jam lima tiang neked dini, di umah tiangé, beseh-beseh peningalan tiang mabayahan ngajak sopir taksiné, tingalin tiang Mbok Adék
62
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Balik tiang diwangan sedek ngerisakin lad-ladan luuné, ipun ngentungan sampatné kala ningalin adinné teka, adi kesayanganné ané mara teka uli sajoh joh gumi, melekuk ipun, pada ngeling sigsigan. “Putu... ampurang Mbok, ampurang Mbok... Tu.” Lantas teka uli jumahan Bli Wayan, Mbok Adé, Mbok Man, lan Mbok Tut, makejang ngeling, makejang malekuk tiang. Bli Wayan, Bli Wayan ané paling kuat ento, né jani masih mesuang yéh matané, ngisiang liman tiang, dingin liman ipunné, natad tiang menék ka sepéda montoré, nengokin I Mémé... Matan ainé elek, tuara ngelah alasan buin lakar ngajumang endihné kapining déwék tiang. Tuah petengné sakabedik buka ngerti, nyamurang yéh paningalan tiang ané buka tan parérénan membah ka tanah, di kwangén duur gagumuk, tongosné jani sunar kesayangan tiangé sirep. Om Swargantu, Moksantu, Sunyantu, Murcantu Luh, semayan mboké, lakar nyaga I Putu cenik, kanti ia madan suksés idupné lan maguna ring kulawarga.
(170619)
63
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Manik Sudra
puisipuisi éka mudiarti ka yasa 64
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Gita Kali Sangara
Tut Ketut Mai malu paekin bapa Tegarang ketut cingak Tegaran ketut pireng Tegaran ketut baca surat kabaré Pabalih tipiné Kénkén pakibeh guminé jani? Apang ketut nawang Tusing tuah pragat mangipi Pragat mamunyi ngaé salah tampi
Tut Ketut Ané jani bapa mabesen marep tekéning ketut Idup di guminé keweh Sukeh Apa buin dimasan gumi kali buka jani Kali ngaran kalut Kalut ngranayang uyut Uyut ngranayang jagaté buut
65
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Tut Ketut Dimasan guminé gerit cara jani Liu anaké majepit Nyerit kajengat kajengit Kéto masih ékonominé sulit Ngranayang makejang anaké énggal sénsitif
Tut Ketut bagus Aab jagaté cara jani Makejang anaké mamata liu Bungut liu ngawé saru Munyi ngacuh patikacuh Ngawé bicuh Kecah kecuh sada angkuh
Tut Ketut bagus pianak bapa Suud monto pules Apang tusing énggalan makules Cingakin tolih guminé jani Makejang saling sindir Makejang ngalih panggung Ngawé bingung Makejang saling nyinyir kenyar kenyir Makejang saling sentil Makejang saling paririhin Buka kedis goaké ngadanin iba
66
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Makejang ngaku nawang Déwa liunan satua Makejang paling kanti sinting Makejang bicuh ngaku tuyuh Pamuputné Abra Gamang
Tut Ketut Bangun tut dengéngan matané Jalan jemak arité Suud jerat jerit Apang tusing énggalan telah tanah cariké
Tut Ketut Yén enu ketut nyideyang ningeh Kebengan kopingé To dingeh!!!!! Kénkén dingeh tut? Ida Dewi Sri sedih ngeling sig-sigan Tongos nyané telah kapulain beton Kalah nyerah nglawang arus globalisasi Kalah nyerah nglawan kala kali Ané mabok gading demen nungging
Tutu Ketut To tlektekang delikang matané Lelakuté anggut-anggut Glantak-gluntuk ngluluk
67
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Umah nyané kacor
Tut Ketut bagus pianak bapa Yén enu ketut ngelah pangrasa Tekekang pangraksa jiwané To tolih tanah panglekadané Ibu Pertiwiné Kénkén Kénkén Kénkén tut Kaden simpatang cunguhné Sesek tangkahné Ringsek awakné Bekang cangkemné Sumpel plastik ané buka cetik
Tut Ketut bagus pianak bapa Jani suud monto nyinyir kenyar kenyir Suud monto angkuh Jalan selegan ngarit Upapira tanah panglekadané Bakti ring Ibu Pertiwi Apa mawinan kéto tut? Yén buin mani mati Tuah Ibu Pertiwiné ané ngraksa
Buda Pon, 27 Mei 2020
68
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Kampuh Poléng Bali Kénkén sujatiné ragané? Makejang masuryak mélaning Bali Apa buin ngaku sutindih tekéning Bali
Bali Kenapa ragané? Sakit apa? Kejokanké batisé ajak limané?
Bali Subatawang gelah anak Bali Ané disisi mamunyi manis mai ngisep sari
Bali Digantin cara jani makejang magedi Disubané layu tanpa bayu
Bali Makejang ngaku sakti Makejang ngaku mélaning Bali Pamuputné mamati-mati paturu nyama Bali
69
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Bali Tusingké kanggo I Kampuh Poléng Ané melanin budaya Baliné? Tusingké kanggo wong Baliné?
Bali Kenapa I Kampuh Poléng? Apa ia kuang aéng?
Bali Kenapa I Kampuh Poléng? Apaké ia tusing nawang carané melaning Bali?
Bali Tanguda ané jani encik-encik ada wong dauh tukad Ngaku satya sutindih lakar mélaning Bali Kanti ia ngaé organisasi dini di tanah Bali
Wong Bali, suud liunang munyi Jalan iket semayané Tunggalan pangrasané Sutindih ring tanah Bali
Kampuh Poléng Jalan encepang suksman Poléngé Nawang beneh pelih Selem kalawan putih
Yén raga seken sutindih ring Bali
70
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Tekekang antengé keret indriané Tekekang saseleté apang tusing kanti nyangkét di punyan krékété.
Anggara Pon Klawu, 16 Juni 2020
Pancasila
Cening jani koné dina embasné Pancasila Enuké cening nawang? Enuké cening éling? Mirib suba lali Ulian cening bes sesai maceki Pancasila ento wantah dasar panegaran iraga Ento mawinan…….. Béda suku eda pesan saling siku Béda gama tusing dadi pegat manyama Paras paros salunglung sabayantaka Wasudéwa Kutumbakam Makejang kadasarin antuk pancasila Kaiket antuk Bhinéka Tungkal Ika Lalima dasar panegaran iraga Eda pesan usak asiké Eda pesan cening ngutak atik Apang tusing cening ulung ngalilik
71
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Resepang to ning Da lémpas Da bokah Da masih pangkah Mapi-mapi nagih nganti Inget ning, tanbina buka umahé Yéning dasarné suba kaganti Sinah makejang lakar uug Tegarin cening tingalin Tegaran ning! Kebengan matan ceningé Kedis garudané mawarna emas Gagah di duur langié Da udeka Depang ia makeber mangindang
Soma Pon Ugu, 1 Juni 2020
72
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Arak
Ipidan mangkeb engkeban Cara bikul ngajak méng Saling uber pada mangkeb Lepetangan katangkep dibui Ané jani….. Suba légal buin misi mérek Sakewala isiné tusing ja berek Arak minuman khas Bali
Inem asloki duang sloki Ngaé tangkah panes Awak anget
Petang sloki limang sloki inem Tanbina cara wanara konyér Kejengat-kejengit kenyar-kenyir paling
Nem sloki pitung sloki Tendas maplincer Iga-igané tepuk malingser buka gangsing
73
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Makejang tepuk mabading
Kutus sloki dasa sloki Nylepetég ngaséksék Maguyang uyak Utah Tusing enu bokah
Arak Bisa ngaé melah Arak bisa ngaé benyah
Arak Bisa ngaé emosi ngawé brangti Masiat mamati-mati Arak Koné ngilangin frustasi Arak ngaé rasa percaya diri tinggi Ngilangin rasa tusing juari
Arak ngaé anak mrekak cékah Arak ngaé anak bokah nigtig tagkah Nyama katon satru Marasa tekén awak teguh
Arak ngaé takut Arak ngaé uyut Arak ngaé takut buka pecut
Arak ngaé salah tingkah
74
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Arak sujatiné tatadahan bhuta bhuti Arak ngaé punyah Ngranayang marebat ngajak somah Arak…….. Arak……….. Arak…………. Jalan cir apang tusing kanti makah
Wraspati Kliwon Klawu, 18 Juni 2020
75
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Mai Bareng Buduh
Iseng masebeng Nyaruang kenehé badeng Yadiastun buka jangkrik indeng Tusing ngenot kilang-kileng Nginteng Jani jalan bareng buduh Sawiréh buin mani tonden karwan kena taluh Mai bareng buduh Ané penting tusing angkuh Mai bareng buduh Ané penting tusing dadi raja buduh Ngutang somah Masolah cekah Buin misi pangkah Demen ngenah Jani jalan bareng buduh Suud monto nekepin butuh Sastrané anggon suluh Jalan ayuné duluh Aksarané anggon sundih Apang tusing kanti kalilih Di paukudané makejang alih Mai bareng buduh Yadiastun kantun mapupuk cekuh Majalan kadirasa kondén mampuh
76
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Aduhhhhh…… Aahhhhh……… Kéné suba tutur anak buduh Cuah cauh Ngacuh Pati kacuh buka anak makecuh
Keranjangan, 16 Agustus 2020
I Putu Éka Mudiartika Yasa embas 26 Désémber 1989. Magenah ring Br. Keranjangan, Desa Manukaya, Kecamatan Tampaksiring, Gianyar.
77
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Satua Masambung
mlancaran ka sasak (9)
78
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Ipun ring sakolahan mauruk basa “ngéndah pélag” yan turah rawesané ring margané rangkung ring tatiga ipun maurukin basa Éropah. Yéning antuk punika ipun adung pisan ring I Dayu, déning bajang kantun ipun, tur tan maotoh, séosan ring matetumbasan buku mahal-hahal,tur amangkinan bantas dahar kantun pepek bapannya madué, inggihan tan ngawewehin pabuktian pianaknya, sida antukipun nyacelengin pakolihannya akedikakedik; tragianang ipun, gumati mangda ri tepengan mrasidaang sakolahnya. Sakolahan genahipun kéngin guru, mrarian asasih, saantukan tampek sampun rahina Galunganné. Kéngin ipun élah ring pakarangan, ngiring I Dayu mameng-ameng ka Sasak.
Gdé Srawana
D
asinipuné madasar barak wayah, madaging tampak dara putih madérék-dérék. Sepatunya makenyor, mludlad ipun ngenyahang iwau antuk sikat.
Sampun ipun malih ring arepan kamar I Dayuné, rauh mandoré iju, makta
jinah panyusuk. “Apa, Pak? Kamar sewanya sudah dibayar?”
79
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
“Saya, Tuan. Harap Tuan suka memberi uang ini pada Nyonyah.” “Payu masih I Dayu naur, mara anak istri pengkung.” Mapangenan ipun ring manahnya, raris ipun negak ring kursiné ring arepan kamar punika. “Kriut!” I Dayu medal. “Kopiné ulihang yang, tawang suba... nyem! Nyangetang nyen nyem Madéné nginem kopi... nyem!” I Madé nganengneng muncuk sepatunnya, ipun tan nyaurin pawecanan anaké istri. I Madé Sigug pisan ipun kasampun tama saking sakolahan, irika boyaké kalinguang kéwanten samanahnya antuk murid-muridé. Néné mangkin pedih ipun saantukan kamanah antuknya, aseliwegan. I Dayu nganggo kita mamuuk pauruk sang guru! “Sangkal kéto, Dé? Madé pedih, baané yang mayah séwan kamaré? Liu pesan ngelah pipis, nagih mayahin yang? Juari sing yang kéto, kalud Madé tuyuh ngateh tiang ileh-ileh, séwan magenep nyen Madé nyakitang. Sugih kéto Dé?” Nyunyur medal pawecananida. “Sugih! Yan sugih wau seneng Ratu?” Jag asapunika saurnya. Kadi, anaké runtuh mablengek Ida, miarsa atur I Madéné asapunika, Ida nlektek sebeng anaké bajang punika, panyingakanida ngedép, mimbané mapecuk, samaliha lambéné cakup ajahana. “Oo sa ja Madé, mara tawang jani berek yangé? Yang anak dong anak luh, yang anak lua tawang, ngajap-ajap anak sugih dogén suba. Yang nawang sing asan anak sugih, kénkén kadén asan anaké sugih. Yan sing maan anak sugih, yang dong sing masomah...” Maklieng Ida ngranjing ka kamar, tembang pawecanan Ida érang pisan. Sikian I Madéné mabuah-buah. Nembé ipun miragi I Dayu ngamedalang pawecana lintang banggras tur pramangkin pedihipuné kadi sapsapin, élingipun ring padéwékannya kalonjok matur.
80
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Ring kamaré Ni Sari miragi pagujegan rawesé ring jaba, nanging té tan wénten, pepek keni antukipun nuptupang wau I Dayu ngranjing nyeluat ipun, raris matur. “Napi, Tu, dados bendu, Tu?” “Sing!” Bawak Ida nyaurin, raris Ida ka ranjang ngebah. Galeng gulingé jangkutinida tur ngepes nangis. Érang Ida karangkung saantukan I Madé purun nyengguhang Ida mambuatang kasugihan ngrereh rabi. I Sari ngon ipun ring I Dayu, adi alah marabi ja Ida ajaka beli Madé. Jani mrebat nyanan melah-melah pesan. Raris, ipun nglawan-lawanin bangun, ngrépé ka ranjangé, ring tebénan Cokor I Dayuné usud-usud ipun. “Ratuuuu, dados sungsut, Tu?” “Luh lan mulih lan? Aduh med yang dini tawang. Kadén yang luwung guminé Sasaké?” Madé ukuh nunas suecanida I Dayu, mangda kayun Ida nyinempuraang iwangnya matur iwau... jag motor wénten makempréng rauh tur kekasihanipun sané mawasta Ketut Gunawan rauh. Dané ukuh kadunungin ring Mataram. “Bé, dini suba I Madé dadinné! Sing nyak nitipang tulisné. Tawang Beli Madé lakar teka. Adi ada anak istri koné bareng, nyen ento Madé? Kuangan I Madé mendep-mendep dogén makurenan! Pelih bebadéan beliné. Nyén ngugu jelma kakéné. Adi teka beli mai?” “Béh, da Madé pedih malu nah! Beli tekain tamiu ituni, lakar menék ka Jawa mani. Ajaka patpat binsada. Bé, makalukan jumah suba. Dija men ajak beli? Yan Madé dogén ja, ingan, ingan baan beli ngenehang asal kanggoang dogén, dija to. Men ento dané? Ida?” “Oo, anak ménak, beli! Okan Ida Bagus Kumara.” “...o, tawang beli, taén Ida iring beli luas ka Banyuwangi, makelo suba. Nu Ida mlinggih Sedahan Agung? Sedahan Agung asana!” “Nu! Batak bin nem tiban mara ja Ida pansiun.”
81
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Wayan Jengki Sunarta
82
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
“Bé, bégak Ida madué, dingeh beli ortané. Kopin idané dogén koné duang palihat! Saja, Dé?” “Kéto kocap. Mula uli lalingsirida madué.” “Pang kuda ja suba Ida mlebonang?” “Pepes irib, yan kéné unduké. Oo beli Ketut, oo adi ngabén teka ada? Beli suargan idepana!” “Ah, data rawesang Madé! Da nyatcadin anggon-anggoan iraga. Nyén orahanga tidong anak Bali nyen! Kadong jelé san, anggon tulusang. Yan kutang ané jelé, sing nyen orahanga iraga anak Bali tulén! Yan boyanin, tundéna suba dadi Belanda. Beli pepes ngujegang kekencané tidong-tidong karasa baan beli, bapan beliné jumah sigug suba ngrawes. ‘Mo, dadiang Belanda awaké, sing makéné-kénéan milu.’ Sing taén baanga nyluat, sing baanga majigad beli tekén I Bapa, yan ngujegang unduké né patut salinin. Asal krama, anggo-anggoan kadong sing magutuk ja tekén rerasan iragané jani, apang masih sunggi, nu jangkutin, apang nu iraga keket. Pelanan suba daak pesan
guminé masi
nu
ngabéééén
dogén,
maongkos
liu-liu,
mara
suud, ngadengi! Nah kéto ané ngelah anyeheta, cara rawes iragané di Buléléng. Beli lénan tekén ajak bapan beliné jumah, sing ja bani mesuang rerasan. ‘Jaringané gigi dogén, apa men anggon matuhutin timpal’ kétoanga nyen, iyab muané, awak saja sing ngelah... Yéh, lén ja rawesé buin. Unduk Madéné ngiring Ida. Men, kénkénang beli men jani? Dija aturin?” “Saja! Jabin dini iring Ida buin, kénkénang? Makelo tamiun beliné bakala?” “Sing, tu apeteng. Mani kema ja suba iring Ida, yan kanggé antuk Ida. Nyén parabidané, Dé?” “Dayu Priya.” “Dija maan masekolah? Di Bali dogén?” “AMS, ba beli Ketut! Bé, rapotidané panyuud, ngengonin! Ngutangin karirihan. Sat masambilan Ida masuk, buku lén-lénan ja pawesinida. Binané buat-buat, wayah-wayah. Nang ja beli bin pidan ka grianida ajak imbok, jani
83
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
suba ja pada tawang. Bibliotheekidané, aduh nyud baan ngenot. Bin tuukan Ida tekén Ajinida, yan buat jinah numbas buku. Tahén maguyu-guyuin Ida. “Ratu dados ten nganggén “kedengaluh” beros? Anaké istri, luh lianan saling pagungin pariganggé. Ratu kakéné nganistaan angga pisan.” Kéné lantas Ida ngandika, “Madé tandruh mara kéto. Madé dadi adi onyang bekelé beliang buku. Kadéna sing nawang! Madé tuah petang stél ngelah pakéan, kamen tu dadua! Keneh pada lén, Dé, goba lén, kénkénang patuh kenehé. Aruh yan cara yang ada sing gunana magernéng-gernéng. Yan yang nak nunas tekén I Aji, dong sida antukida numbas. Siiing, sing perlu yang, adénan meli buku!” Nanging I Madé tan tegep antuka midartaang pangandikan I Dayuné, wénten kantun sekepangipun, I Dayu daweg punika asapunika taler guyu medal
rawesé! “Api
yang
sing
magelang,
sing
masumpel,
bocok
yang? Bibliotheek yangé jumah, ento beros yangé, ento gelang yangé, dot, dot?” Lek I Madé midartaang pangandikanida ring tepengan punika. “Made caluh suba ka grianida, o, Dé? Ada... nyet?” “His, data rawesang beli. Pang tulah, apa to adané ané kéto? Misi langkah... langkah...” “Alangkahi karang ulu? Nglangkahin galeng! Dong, Dé, asupundung adanné. Mipit kéto Ajinidané?” “Bé, yan beli tahén ka geria parek sing acepok apa dadinné. Pangus Ida, dija ada unduk mipit. Di kénkéné idalem pesan tiatig ditu. Nah, tiang dong tanikelen suba, masih Ida bes ngajinin. Yan Ida ngayunang, musti pang iring...” “Na, tawang dayanné pedas ada sekepang Madé! Nah bin pidan, apang tuturin ja beli. Dija Ida, beli natur ja ukana malu nunas sempura.” I Madé ngetok jlanan kamaré. “Sira diwangan? Béh Madé? I Dayu sirep!” Sapunika I Luh. “Sirep? Buin sirep, mara ajam matangi.” “Nah, Dé, aturang suba beli nunas ampura tekén Ida, jani sing nyidaang ngaturin Ida jumah!” Sapunika rawes Ketut Gunawanné.
84
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Ring kamaré I Dayu makisi-kisi ngrawes. “Nyén nto Luh?” “Tamiu nika, Tu!” “Tengilang awaké, Luh! Orahang ja yang pules lamun ia matakon buin!” I Madé nyarengin kekasihannya ka arepan. “Kalahin ba, Dé.” “Inggih, bin mani tiang batak pukul 9 teked ba ditu.” “Paselidin ja, Dé. Ajaka ja ka Saksari, Pagutan mlali. Ida méh tumbén mai?” “Inggih, mani kénkén ja, beli Ketut!” “Nah, yan tengai, dong emboké nyapa Ida. Kalahin ba.” I Madé manggutan, motoré magrung tur masupuk buké ring arepan gedongé. Wantah ajahan, doh sampun suaran motoré. I Made mewali malih, raris ipun ka kamar makan. Mandoré tan wénten irika. Jongosé wénten, itep ipun ngosot méja. “Pak, Mandor kemana?” “Lagi sebentar datang. Tuan pakai apa?” “Beri tahu, saya dan... tinggal bermalam lagi sekali di sini!” I Madé raris negak ring arepan kamaré, maca buku wau medal saking Betawi, parindikan pauruk anyar ring murid-muridé. (masambung...)
85
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Satua Cutet
kaing
86
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Kaing... kaing... kaing.... kaing...
I Putu Supartika
I
Sémpol, kuluk koréng, berig, mabulu liglig, tunduné bongkéng, berung, ulédan, malaib sambilanga naanang sakit di batisné ané di duri. Ikuhné masingset lan ngatitem malaib tusing bani matolihan kuri. Ia sabata tekén
manusané aji batu lamun gemelan limané lan pas kena batisné di duri ané paling kebot. Manusané sing demen nepukin gobané. Bon awakné masih pengit ulian bongkéng di tunduné. **** Sujatiné iseng ia melali-lali ngalih timpal. Suba uli makelo I Sémpol mengkeb di paluhé, di tengah gooké ané ada di beté. Kangen kenehné lakar nepukin timpalné, cara dugasé ipidan, dugasé ia enu moleh lan buluné samah mawarna putih kedas. Dugasé totonan, liu ia ngelah timpal lan biasa macanda, magonggang, marebut tulang, kéto masih marebut lua. Kisah-kisah ia bangun, masiksikan, laut majalan géjod pesu uli beté. Cunguhné I Sémpol nu melah, lan disubané majalan beneng kaja, ia ngadek bon timpalné. I Sémpol laut nuutin boné totonan kanti ia neked di umah manusané. Neked di embak-embakan umahné, kenehné lakar ngalih timpal, ia garanga tekén timpalné. Kuluk selem mokoh-mokoh ajaka dadua teka nyagjagin I Sémpol, laut ngrenyek awakné. Suba pasti ia tusing ngelah bayu lakar anggona ngalawan kuluk ané gedé dadua ento. Ia kaing-kaing naanang sakit.
87
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Sagétan teka mekel kuluké totonan, ngorahin apang kuluké ajaka dadua magedi. Kuluké ento satinut tekén mekelné. Disubané orahina magedi, kuluké ento lantas kilang-kilung tur macelep ka kubuné. I Sémpol marasa lega ulian kaselametang olih manusané. Nanging ia tusing nawang yéning manusané totonan ngemel batu laut noot batisné I Sémpol. Yadiastun katundung, I Sémpol enu masi makeneh lakar ngalih timpal. Ia lantas matemu ngajak kuluk putih mabulu gémbrong. Kuluké ento monoh sakéwala mategul aji ranté. Ia lantas maakin kuluké totonan. Saling silapin, saling léklékin, lan I Sémpol marasa maan timpal. Ajaka dadua lantas macanda, magulungan, saling gibeg, saling tegor, sakéwala tusing keras. Ri kala sedeng demena macanda, sagetan mekel kuluké totonan teka. Ngénggalang nyemak sampat, laut ngepung I Sémpol. I Sémpol malaib. Sawiréh tusing nyidaang ngepung, mekel kuluké totonan nyampar I Sémpol baan sampat. Untung, ia tusing kena samparan sampat. Sebet kenehné I Sémpol. Ia majalan nuutin margané, yéh matané macéhcéh. Awakné sakit lan tusing ada ané ngarunguang. Buina, ri kala ia mentas di margané, ada ané nootin aji batu. Manusané totonan masebeng gedeg sambilanga nekep cunguh. Ia kaing-kaing sawiréh tunduna kena batu. Ia ngadébras malaib sambilanga nyingsetang ikuh. Ulian sebet rasané kasabat, kadagelin batu, kasampar lan tusing nepukin timpal, ia ngesul ka goté. Ia mengkeb di betén bolong goté, ané bet, ané sampetan mis. Uli ditu, ia ngintip. Ada manusa majalan sliwar-sliwer sambilanga nekep cunguh. Dlekepanga awakné apang tusing ketara. “Ada bon bangké.” “Mirib bangkén bikul.” “Awagina ngentungan bangkén bikul.” “Nagih ngutah awaké ngadek.”
88
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Manik Sudra
89
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
“Sundelé, bon apa koné nénénan?” “Pengit, uék cuh!” Ia nginget-ngingetang unduké ipidan. Satondéné dadi kuluk koréng lan bongkéng, I Sémpol kaubuh baan sudagar biu. Ia kasayangang pesan olih sudagar biuné totonan. Dikénkéné ia ajaka luas ka peken, menék mobil palungan, tegakanga di samping tongosné nyetir. Ri kala mekelné madepan di tengah pekené, ia nongos di tengah mobilé, lan uli di kacan mobilé ia nyengéngét, ningalin anaké ané madepan di tengah pekené. Teka uli luas, ia gapgapina nasi madarang tendas pindang magoréng. Dikénkéné baanga bé ati magoréng. Ulian sesai nutug mekelné kemu-mai, dija kaden ia maan maképu, sagétan awakné suba misi kutu. Sabilang peteng ia kaskas-késkés ulian sing kodagkodag baan naanang genité. Unduké totonan ané makada buluné aas saka bedik. Awakné boglar-boglar, lantas koréng. Rasa sayang mekelné tekén I Sempol sayan ilang. Dikénkéné, tepukina mekelné kecah-kecuh ri kala nepukin ia kaskas-késkés di malun mekelné. Sesai masih ia maan pisuhan uli mekelné. Apabuin rikala ia ngasanin awakné bintul-bintul barak, makelo-kelo mananah, nanahné bedah tur dadi berung, mekelné nyansan tusing demen tekén I Sémpol. I Sémpol laut katundung uli umah mekelné. Kasabatin. I Sémpol magedi. Nanging, ulian bes layahné sing nyidaang baan nanggehang, bin limang dinané, I Sempol malipetan ka umah mekelné. Dugasé totonan, berungné suba sayan ngalinggahang, bonné mangkug. Cara biasané, ia macelep ka pakarangan mekelné, ikuhné kilung-kilung lan katingalin olih mekelné. Boya ja nasi madarang tendas pindang ané bakatanga, nanging mekelné nyemak sampat, lantas ia katoog aji bongkolné kanti awakné géjod. I Sempol malaib uli ditu. Malaib joh, sajoh-johné uli umahé totonan. Ia nuju ka paluhé, laut ngesul ka tengah beté ané ada di paluhé totonan. ***
90
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Redité semengan, liu anaké pasliwer di margané. Neked di tongosné I Sémpol mengkeb, makejang nekep cunguh, ada masih ané kecah-kecuh. Ané sing biasa, ada masih ané kanti ngutah. Bon pengité totonan lantas kaalihin. Makejang tongosé totonan kaseluk. I Sémpol jejeh. Satondéné ketara, ngénggalang ia pesu uli tongosné mengkeb. Maka ukud awakné marasa sakit. Nanging, mara manjokan abedik, ada manusa ané nepukin. “Cicing berung!” Makejang manusané ané ada ditu matolihan, nolih awakné I Sémpol. I Sémpol makecos. Manusané ané ajaka liu totonan ngepungin. Apa ja ané bakata baan nyemak, kéto abana. Lungan bata, batu, tugelan tiing, tugelan kayu, carang kayu. Slegenti manusané totonan nyabatin. Slegenti nimpugin. I Sempol beletanga di bucun témboké. Ia sing nyidaang kija. Makejang négdag aji batu, kayu, lungan bata, tugelan tiing. Kaing kaing ia ngidih tulung, nanging makejangné tusing ngarunguang. “Sangsot.” “Matiang malu.” “Anyudang ka tukadé.” “Tanem tendasné.” I Sempol leleh. Ia slegak-slegak. Angkihané karasa suba nagih telah. Matané kelik-kelik. “Suba nagih bangka.” “Oros, kutang ka tukadé.” Ada manusané ané nyemakang tali plastik. Batisné I Sémpol lantas latiha aji tali tur soota. Disubané masoot, lantas awakné I Sempol orosa. Makejang manusané totonan nutugin. Awakné I Sempol dadianga balih-balihan. Ané ada di kenehné tuah apang énggal mati, ulian manusané totonan suba tusing lakar rungu tekén idupné I Sémpol.
91
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Ia orosa kanti neked di sisin abingé. Awakné lantas keswaganga ka abingé dalem totonan. “Huuuuuu...” makejang manusané totonan masuryak, sakadi mabalih igelan jogéd. Awakné I Sémpol ngalépat, laut ngengsut di punyan kétkété, nanging kelés, lantas ulung, nampél carang klampuak, carang tapis-tapis, carang badung, satondéné nyangglak di selagan pugpug jakané. Awakné telah matatu lan urab getih. Paliatné suba remrem. Sakit di awakné suba tusing asanina ulian bayuné suba telah. Idup matiné karasa asah. Sakéwala, kanti peteng, I Sémpol enu masih nyidaang idup. Di tengah petengé, munyin jangkriké ngering, katimpalin balang ékékékan, munyin clepuk, embahan yéh, dongkang lan enggung, I Sémpol enu slegakslegak. Kidemanga matané. “Ratu Bhatara, yening Ratu Bhatara swéca kapining damuh I Ratuné, titiang mapinunas, sumangdané titiang prasida dados kuluk putih, gedé, moglong. Yéning I Ratu nénten ica, mangda digelis urip titiangé kabancut,” kéto I Sémpol mapinunas. Kénkén kadén undukné, tan mua I Sémpol dadi seger, awakné putih, gedé tur monglong. Ia maklejatan uli punyan jakané, lantas makecos ka tangkidé. Disubané nyidaang menékin abingé, ia nuju ka margané. Dugas tengah lemengé totonan, jalané enu sepi. Ditu I Sémpol majujuk di tengah jalané, ngrawatang kénkén awakné katimpugin, kaoros, lantas kaentungang ka abingé. *** Buin maniné manusané ditu biur. Biur ulian liu ané tegor kuluk. Di Puskésmas, liu manusané ané ngantré vaksin anti rabiés. “Wénten kuluk putih gedé nika nyegut batis tiangé dugasé tiang menpen barang neruputé,” kéto pangakun sudagar biuné tekén perawaté satondéné baanga vaksin anti rabiés.
92
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Satua Masambung
satuan ati (8)
93
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
“Bli Tu, niki Gung Mas lan niki adikné Gék Is. Anak-anak salim dulu sama Ajik Tu.”
Agus Sutrarama
“A
duh, uda pada gedé, cantik-cantik sami. Oh, Jung... Jung Dé… mriki Jung.” Ajikné Jung Dé saha ngelunin okanné dugasé ento.
“Trus, semua sekolah di Jakarta niki Gung Mas sareng Gék Is?” Nglantur
ajikné Jung Dé nakonin sang ayu jaka dadua ento. “Gung Mas kantun ring Jakarta Jik, kalau adik masih mau di Bali aja, ring kampung di Tabanan.” Manis sajan kemik sang ayu ané kasambatang Gung Mas ento. “Gung Mas mau kayak ibunya, tapi di psikologinya. Kalau adiknya, si centil Gék Is lanjut di SMA 3, ga mau jauh-jauh dari Kakiang sareng Niniknya, haha.” Tamiu ento ané tuah enu masemeton ngajak ajikné Jung Dé, nuturang. “Kalau Jung De milih pariwisata dia, masih di Bali di .. Kampus Pariwisata Bali, di bukit.” “Nggih, kan kalau ilmu pariwisata tetap di Bali yang terbaik, Bli Tu...” “Padahal dulu ajik pingin punya anak angkatan, haha... Nah, ini dia datang!” Rikalaning panyuryan sang kakalih katemuang, kadi sida ngamedalang sahananing carita duké dumun. Napiké tresna punika jati sepatutnyané tumbuh padidi, napiké katumbuhang? Napiké idup puniki tuah nyalanang carita sané sampun kakaryanang sadéréng iraga wénten driki? Napiké idup ané mawasta patut, ané kasambatang wantah apisan puniki, tuah ngaryanin padidi carita idup iraga ngraris nyalanin, tan pasisa akidik rasa kuciwa?
94
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
“Punapi gatra, Jik.” Ganggas suaran ipun Jung Dé. “Mih, sajan tegeh bagus mawibawa Jung Dé, pantes san Jik Tu makayunan Jung dados angkatan, haha.” Raos ajikné Gung Mas saha nyledét okané ento ane makenyem nguntul. Pelung nguda. Buka langité dadi besik ngajak Samudra. Yan Arsa ngajak Nada negak ditu, di duur batu, tanggun kangin pulau karangé. Mabalih ombak, mabalih ipian ipuné di muncuk guat segarané. “Éngkén ya asané magaé di Australi, ae?” Petakoné Arsa. “Mm, kerén kayakné Ar. Raga malah dot dadi diplomat. Haha.” Sautné Nada. “Nah, sekenang lan mempersiapkan diri! Ané suba jelas, kamu duegan kén aku, hahaha.” Buka nguca ebokné Nada. “Nah. Pokokné iraga jak dua harus suksés!!” Munyiné Nada ané lantas kasautin baan suaran ombak ngaplug karang. Buka nangtangin semayan kadadua wimuda ento. “Wi... Éka jak Éwik belusan né… hahaha.” Munyiné Éka di sisi delod ané awakné licitan kena tampias yéh pasihé. “Da, bin puan milu survéi ka Dasong?” Petakonné Arsa kén Nada ané megandéng duriné, kala mulih ajaka papat uli melali ka Nusa Dua. “Éngkén dik né a...” “Raga bisa milu bisa sing. Nak makiré karya gedé di banjar, bisa-bisa ada jadwal ngayah. Kapah-kapah ada jumah, apang maan ngenah.” “Mm, nah, SMS nak nyén nah mun Ar nyidang bareng. Nak ngelah gén idé acara I Ari mun liburan-liburan kakéné.” “Kéwala luung masih to. Raga Jurusan Perjalanan Wisata, mula benehné sai jalan-jalan, héhé. Apang sing nawang téori gén.” Da, raga sing payu bareng. Adiké labuh ibi sanja. Munyin SMS-né Arsa ané mara katrima baan Nada, semengan kala ipun mara suud kayeh, sujatiné suba siap lakar berangkat milu survei tongos
95
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
kémahé di Dasong, Buyan. Prajani dadiné Nada makeneh nga-SMS Ari Kusuma nyambatang unduk ento, lan ngorahang lakar sing milu ka Dasong. Rencanané lakar payu ka umahné Yan Arsa di Mambal nengokin Dék Ari, adinné Yan Arsa ané kasambatang labuh ibi sanja. O, nah Da. Né raga jak timpal-timpal uba otw, nah énjep kel singgah sik Arsa. Kakéto balesan SMS-né Ari. Disuba ia sarapan, Nada nyemak montorné lan berangkat ka umahné Arsa. “Bli Dé... makasih nah uba nengokin Dék.” Abetné Kadék Ari, adinné Yan Arsa kala kadengokin baan Nada. Bibihné, cadik lan pipiné telah beréd, enu beseh. Kéto masih nyidang katingalin baan Nada di entud tangédél ipuné. “Tabrak lariné, Da.” Abetné Yan Arsa. “Oh,” Nada buka dot nawang kénkén caritané. “Ae, Dék tabrak jak méong rengas. Méongé sing ada kénkén, Dék ané dadiné kakéné.” Sautné Kadék Ari ané prajani ngaé blinné kedék, lan Nada ané milu makebris. “Men, Bli Dé uling jumah Tabanan san né?” “Ao Dék.” “Nah, mu sa malu alih yéhé, apa ya gaénanga jak Bli Yané to.” “Nah, Dék, istirahat sa malu nah.” Nada ngalahin Kadék Ari ané buin ngidemang paningalanné. “Ar, wé, kamu ngaé apa to?” Nada ngaukin Arsa ané kumuh magutit di tengah paon. “Ada gén ja. Kadung ada nyuh né. Anak-anak ngorang singgah énjep.” Abetné Arsa. “Mai barengin pa ngikih nyuh.” “Nah, dadi masé Da, raga nugtugang ngaé basa lu dik.” Guss guss... Munyin céléngné I Arsa bedangin madingehan.
96
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
“Ar, céléng kamuné uba maan ngamah to?” “Uba busan, nyananan mara baang dinner buin, haha. Kenang-kenangan béasiswané gas ené to Da, ada kambing bin sik to danginné, tingalin ja mu.” Abetné Yan Arsa. Nada majalan nganginang ngalahin Yan Arsa ané enu sibuk di paon. Mirib ada bibit dadi artis, céléng lan kambingné Yan Arsa ancog-ancog gelar-gelur uli tengah kandangipuné, buka ngidih olas tekén Gdé Nada apang enyak ngamaang tanda tanganné. Paningalanné Nada nyledét fotoné magantung di metén badaja. Foto lawas mémékné Yan Arsa ngajak duwata bapakné ané sedek nyangkol Yan Arsa né sawatara enu duang tiban. Delod umahné Arsa enu linggah cariké. Koné ditu ipidan Arsa kaajakin baan pekakné mabalih perang api. “Da!” Makesiab Nada kakaukin baan Arsa. “Oi!” “Mai ndén. Cobak malu tum raga, né!” “Mm... jaen Ar.” “Lantas jemakang nasi muh, ube tengainé.” “Nah, nah. Dék Ari uba makan ia, Ar?” “Ené, uba kel jemakang. Muh, makan sa nah.” Mara sajan Nada suud ngumbah limanne, makire lakar nyemak piring turin ngisinin basangné ané maan makriok mara acepok, saget ada madingehan munyin anak rame di malun pemesuan umahné Arsa. “Swastiastuu…” Hadéh, ento sajan munyinné I Gobér, enyén buin ngelah tabuh munyi kakéto. Madengokan Arsa uli selat témbok bates paonné. Ngenah cunguhné I Gobér, limanné I Ari, kupingné Dé Alus, bok jeringné I Budi, tundunné I Mira, lan kadadua paningalanné Arra, magapgapan kenyung di bibihné. Éh, ditu ada masih Yuni.
97
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Manik Sudra
98
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
“Wé, Da! Ngudiang ditu to?” Petakonne I Budi sengap, mirib ngadek bonné Nada di paon, diapi suba mengkeb. “Waé Da, kopai dua Da wakakakak.” Pesu suba tabuh munyinné I Gobér. “Siep ci Bérr...” Nada naenang grimutanné, ulian kondén maan nga-nasi. “Eda nak ci kétanga I Nada, Bérr.” Abetné Ari Kusuma buka ngelonin timpalné ento. “Iii... yéh putih gén raga a gelas Da, hahaha.” Enyén ngaden tondén pragat munyinné I Ari ladné. “Hahahaha…” Yan Arsa ané pesuan uli di tengah jeg nadak kedék kadidina. “Ada apa, Ar?” Matakon I Ari. “Aing ada apa, raga gembira gen ja ningalin timpal-timpal ragané.” Sautné Yan Arsa. “Badahh...” Ari kitak-kituk. “Ar, adik kamu éngkén? Aku dadi ka tengah?” Arra matakon, Arsa manggutan. “Béh Ar, eda ja repot-repot.” Abetné Dé Alus, kéwala simalu nyokot tumé ané enu makudus. “Nah, mai makan malu, pedalem Nada busan nak mekiré nyemak nasi to, dadi buung haha.” Arsa mesuang dedaran ané suba li tuni gaéna. Ada tum bé siap misi nyuh, lélé dumbo magoréng, témpé magoréng, jukut maurab, sambel tomat, sambal emba, sambal bawang matah, sambel tabia. “Ar.” “Éngkén, Bér.” “Kamu nawang san seléra raga…” “Hahaha suba tawang aku kamu demen ken sambel, haha.” Makejang nyalig masapsapan dedaaranné Arsa. “Yun, kayang ené milu gén kémah.” Abetne Nada teken Yuni ané negak di sampingné Arra, kadirasa Arra dogén tondén ada takonina uli tunian. Arra
99
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
majujuk lantas ka paon. Paningalanné Nada buka tuara nyidang ngaleb lawatné Arra. “Ra...” “Mm.” “Aku ja.” Limanné Nada jak Arra matemu di kotak tongos sabun, di pengumbahan piringné Yan Arsa. Ada ketug keras jani kerasa baan tangkah ipunne Nada, bas kaliwat dayuh Hyang Chandra di kadadua paningalan ento ngedautin, “Ing napa Da, aku ja nugtugang bin dik né.” Saut ipunné Arra. “Ra...” “Ya.” “Aada…” Arra ngidemang paningalanné, kala jerijinné Nada ngusap nelahin buih sabun ané makecrit ka muncuk cunguh ipunné. “Uba ilang Da?” Arra nyekenang. “Uba...” Nada makenyem. “Ckckck.” I Cekcek masuara baduur, mirib tuah Ida ane nyaksiang unduké mara liwat. “Hmm,” Sagetan ada anak teka di sampingné Nada. “Éh, Yuni.” Nada buka kabilbil. “Mm.. Ra, aku bantuin yaa...” Abetné Yuni. “Mm, dadi masé Yun, jemak jep perabot kotor ané enu di tengah, nah...” Saut ipuné Arra. Sujatiné uli pidan Yuni dot iseng nakonang tekén Arra, unduk Nada. Ada kliab tuara biasa uli carané Nada urati tekén Arra, kadirasa enyénké anak luh saenuné ngelah pangarasa, lakar nyidayang ngarasayang gejer nglinus ento. Arra ané ngansan tertutup sekat kenal ngajak Jung Dé, ngaénang Yuni lakar setata ngalih selah yén dot nakonang unduk apa ja. Ah, matimpal melah apa ia adané ento, yén rasa kapercayaan ento suba luntur. Sakéwala, Yuni suba
100
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
majanji kén déwékné lakar tetep ada di sampingné Arra, nampingin suka, utamané duka. “Éh, Yun... Arra uda baikan?” “Héy, Da, uda sih, tidur lagi tuh dia. Sini Da, duduk sini.” “Oh biar dah dia tidur, Yun. Mm, aku boleh minta tolong ya, Yun?” “Minta tolong apa, Nada?” “Aku bawa bubur, mm nanti kalau Arra bangun, minta tolong tawarin, siapa tahu dia mau?” Kenyem ipuné Nada dugas ento, buka ulungan salju ané nyidang ngilangang gaing, nayuhin, kéwala sepi, buka nunas apang ada las anak sadia ngangetin. Nada... “Bubur ayamné Mas Partok ené, kan?” “Mm.” Nada manggutan. “Kesukaan Arra, jak .. aku juga nih, kok Nada tahu...?” “Yé... waktuné kan maan ketemu ditu. Trus Yuni ngorang kalau Yun jak Arra langganan ditu, héhé.” “Eh, iya, hehe.” “Oh ya Yun, Ari Kusuma, ketua kelas yangé biasané ngelah gén idé-idé acara pas liburan seméster. Liburan kayangné mungkin lakaran kémah, nyanan milu gén.” “Iya Da.” “Ya déh, aku balik dulu ya Yun.” “Iya Da, ati-ati ya ..” “Mm.” Aget kamu Ra .. Yuni ningalin Nada kanti tanggun knalpot montorné ilang uli paliat ipuné. Ajin raga jak suaran ati. Hh, dikénkéné sajan tusing enyak adung. Suaran ati dot tetep idup, carané ia musti kasuarayang. Kéwala, nyuarayang musti nuunang ajin ragané abedik. Ajin raga tuara enyak.
101
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Nada nawang, endih api ungguné tuara lakar sanggup nandingin dingin Dasongé peteng ento. Nada nawang, yén Arra taén ngaraksa asma dugasé ipun cenik. Nada masih ningalin, ulian rasa lan paliatne mula sajan kéweh ejoh uli anaké ento, yen ituni Arra maan ngilgilan, mirib baju angetné kuangan anget. Nada, ngembus jikétné, kéwala buin i ajin raga ipuné, bas kaliwat mael. “Ra, pake nih.” Ari Kusuma nyaputang baju jikét ipunné ka awakné Arra. “Eh, kamu ga dingin ntar, Ri?” Abetné Arra. “Ah, ngga begitu, uba maan ‘penghangat’ masi busan.” Ari ngédéngang gelas slokiné ané mara puyung. “Ish, kamu, awas gén ada ané ngutah énjep buin.” “Tenang, Ra, masih kontrol.” Uli sisin téndané, Nada nganggon buin jikét ipuné ané mara suba kakelésang. Buin ngilidang déwékné, buin ngengkebang suaran atiné, kanti buin pidan? Rawat bulan di duur kléncokan yéh Buyané abedik tuara ngamaang jawaban. (masambung....)
Agus Sutrarama magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”.
102
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Wayan Jengki Sunarta
puisi-puisi ida idéwa nyoman merta semara bawa 103
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Lipia Semaya
Inget bli dugasé nuju di sasih kapat. Demen rasané. Majalan bli di tamané linggah. Sambilang ngeliangang keneh.
Cingak bli di taman ento. Liu puspané kembang. Mirib égar Ngempyar mahias. Sarasa ngeludin.
Cingak bli i kupu-kupu pada mecanda. Apabuin i tamulilingan luh-muani pada memadu smara di duur puspa komalané. Ditu bli inget tekén kenangané ipidan. Dugasé bli nu ngelahang adi.
Inget bli di tamané. Bli macanda, maplalyanan, ngadungang tresna ajak adi. Bli lan adi sarasa kadi Semara Rati. Katibén tresna ajak dadua. Sarasa guminé gelah ajak dadua.
Nanging suba laut makela kenangané ento. Bli jani padidi. Makeneh bli.
104
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Makeneh... Ngenehang adi.
Inget tekén janji adiné lakar idup ajak béli saidup samati. Adi majanji lakar nampingin bli. Kéwala kanti jani bli kondén matemu ajak adi. Ijaké adi jani? Duhita Duhita
Tusing karasa suba limolas tiban bli ngantiang. Nanging tuara ngidaang bli naanang. Sarasa sing maurip déwék bliné. Sarasa tresnané suba ilang.
Suba makela bli mengantosang. Naging adi tuara mawali. Ijaké adi jani?
Tuara ngidaang bli naanang. Rasa sakit keneh bli. Kailangan adi ané tresnain bli. Nguda adi tan mawali lan matemu ajak bli?
Semayané pidan ane idamang bli, suba ilang.
Bebalang Bangli, Novémber 2017
105
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Mayura
Jambul kenjir ngadeg Menék tuun jegjeg Mabulu ijo pelung leget Maawak tegeh siteng
Buluné luung mriang Mriang samah Majalan lemed-lemed Katon prabawané
Tatkala ikuhné kembang linggah Linggah buka wanané jimbar Buron-buron lén nyingakin cengad Angob ajak makejang Ipun sinamaian ngasumayang
Piaaarrrr.... Kembang ya ikuhné Ento ngaénang ané lua katibén tresna
Uduh... Sang béru ané ngelangenin Buka ayu rupané Setata ngeludin pisan
Sing ada ngalahang keluiahané
106
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Kadi buron uling suargan Melampah mawibawa Batek selantang ambah
Sang Béru... Palinggan Sang Déwi Sang Ngawisésa weruh Weruh lina tandruh Lantang tuwuh Ngantos landuh
Sang Béru... Sundari anglipur lara Duhita dalem wulu Manah liang Kalapu-lapu.
Bebalang Bangli, Novémber 2017
107
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Prananing Urip Linaning Gering
Kala manusané kasor engseb mengkeb nunceb tan metu tutur Caket kalut takut pangapti urung tan teked-teked Lambé irung masaput makukup, panyingakané surup Ulian buta cilik krura kroda ngres-ngresin ngawé sekel-sekel Manresti pinaka maryada gering agung luir kala rudra krurakara wirya wisésa gawok-gawok Tan sios metu sangkaning momo moha mada imbuh matsarya Titi pratata pratiti tata kacampahang kakutang katanjung Ébek jeljel masah-sah nyeksek nyuksuk penuh puruh
Sangsara kayun Ida Biang Sundari manulamé kategul kagulgul pedih sedih kingking Kala, kali, luang, liang, nungkang, ningkang berang-berang garang mrekak Anginé glindang-glindeng nyaru-nyaru mapi-mapi tusing tau Gumuyu-guyu tuhu-tuhu nyapa kadi aku ngampru Ngasirsir nglémékin sahasa matembang durma, nyimbuh wisa saking awangawang Jagaté masambeh lawat, masambeh bangké Lawat malawang sebet lawat ngajap, bangké matah bangké motah bangké salah Téja Hyang Arka tinggar ngentér morbor muntab murub Laut magentos bayu bajra angrengreng-angungreng nglinus muspus
Deres ngadres padrebes toyan aksi sakancan aksi Ngarad-ngarad Hyang Widhi kinasih, ngaptiang asah asih asuh boya sugih Kakul cilik luntang-luntang, kirang pangan kirang inum kirang kung-kung
108
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Gering nyusup, nusuk nyuksuk ngrangsuk ngancut-nglincut Tan ngatonang rupa apabuin arta brana, tan tau ené beneh ené pelih Ngarad-ngarad manusané setata, nanging utsaha tan mintulin tan mapikolih Sakatah wiku pada linglung, tan surud-surud ngradana ri sakancan Ista Déwata Mandung, bendu jagat ngawé puruh ngawé surup Urung-urung sarwi karya, patilup-lup tan puput-puput Élingang! Regepang angen sikiang kayun rarudang momo angkara Salantang Hyang Arka matéja, Teguhang Tri Kaya Tri Hita setata Sayangang I Biang, ngupapira sametoné ngupapira palemahan salantang tuwuh Pirengang setata tutur luhur sang maraga guru, sampunang guyu-guyu
Tat twam asi kasungsung, boya kararung Sagilik-saguluk salulut-ilut pasahaya, deg rumaket jeg-jeg kukuh bakuh pageh puguh Resik-resik, wacik-wacik salantang krida, mona brata asana kamargiang Arta dana phala boga wewehin ring sadulur lacur nganggur, sampunang piitpiit Sayuakti, yéning madasar bakti, nyamrti apabuin sutrepti Sinah, pasah si gering jungir jalir Margi margiang, téja téjaning angga diri Luput susut, tincepang ulengang kayun Cepeng-cepeng jaga baya, raksa sarira raksa sawitra sarwa raksata Tegtegang Ati Satyaning Bhakti Prananing Urip Linaning Gering
Uddhalaka Graha, Agustus 2021
109
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Ida Ratu Gedé Mas Macaling Ida Ratu Gedé Dalem Nusa
Ida Ratu Sang kasungsung Ida Ratu Sang Raksakéng Ida Ratu Sang Pralina Ida Ratu Sang Ngamong jagat Tan sida antuk titiang nyihnayang kautamanan I Ratu I Ratu maraga suksma Taler I Ratu nyusup ring tungtunging ati Sekala niskala sami bakti nyungsung I Ratu Maha Durga Murti Rupam I Ratu taler palawatan Hyang Maha Durga Déwi Ibu ring jagat tiga, Pinaka Ratu sakanacan sané aéng krura I Ratu sané ngawésayang sarwa marana Sami manut ri sapatitah I Ratu Tengah wengi Ri kala para jana lep-lep ring pagulingané Ratri kabaos wenginé tan pa sunaran Hyang Chandra Madasar antuk manah suci, ening oneng Mangaturang canang asebit sari, imbuh sekar kembang rampé Dupa gaharu sané maambu merik ngébekin Paliaté nuju endihan dupané
110
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Marawat-rawat irika kawibawan I Ratu Nglungsur waranugraha ri pada I Ratu Iki sang jadma punggung tur tuna Tuna arta, tuna widya, tuna sastra Malarapan sraddha makamiwah bakti Ngarad-ngarad ri sajeroning ati Ayu ri sajeroning pangapti Saking asep dupané sané ngulayang ka akasa Driki pinunas titiangé
Bebalang Bangli, Januari 2022
111
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Liang Liah
Liang Liah Liang Liah Liaaang! Liaaah! Liaaaaaaaaaang! Liaaaaaaaaaah! Li Ang Li Ah Liiiiiiiiii! Aaaaaaaaaang! Liiiiiiiiii! Aaaaaaaaaah!
Ang Ah Ah Ang Aaaaang! Aaaaaah!
Bangli, Juli 2021
112
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Kitut
inget-ingetan peken bléléng; jaja lukis, jaja olén-olén, jaja orogorog Kadék Sonia Piscayanti
D
ugas yang nu cerik, kira-kira kelas 3 SD, ibuk yangé sabilang wai nundén yang ka peken. Peken Bléléng. Ento sekitar tahun 1990-an, yang kan lahir tahun 1984, waktu yang kelas 3 berarti tahun 1992-
1993, nah ento masa-masa emas Peken Bléléngé. Sing ada peken ané melahan jak Peken Bléléng waktu ento. Top gati pekené. Murah meriah gati. Soalné ento peken ané paek jumah. Amen ka Peken Anyar, harus negak bémo, sing top dadiné. Sawiréh ongkos bemoné lumayan maal. Adénan beliang jaja. Nah né ané demenin gatiné amen mabalanja ka Peken Bléléng. Dagang jajané liu gati. Jaja apa alih ada. Apa gén ada. Sing sombong. Dagang jajané mebrarakan, uli lantai satu, lantai 2, pinggiran, tengahan, durian, makejang. Ada dagang jaja Bali, dagang jaja Jawa, dagang jaja China, dagang jaja Arab, ah makejang suba ada. Pluralisme gati jajané. Uli sekonden macelep ka tengah,
113
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
uli di sisi suba cegat dagang jaja. Nah tapi ané paling top of the top, mula dagang jaja légendaris ané madan Mék Siti. Jani kaorahin, amen dot meli jaja ané jaan gati ané jani sing ada nak ngadep, coba meli mesin waktu, kembali ka tahun 1990an-milu ngantri di warungné Mék Siti ené. Nak Bali ané suba teruji gati duegné ngaé jaja. Nah jani kal orahin jaja apa gén adepa. Pertama ané top gati-gatiné, juara satu. Jaja lukis. Nawang jaja lukis? Ento téh, jajané ané malakar aji ketan nto. Nah ané ngaranaang jaja lukisé né spesial gati sing lén tuah asané ané nyampuh tur teksturné lemuh gati. Ketanné to jeg aduh suba lemuh, pulen, halus, jeg jaan gati-gati. Adonané pas, masa uyah, mabesikan jak asan nyuh jak gulané, aduh. Suba tahun kuda jani, 2021? Mih kondén ada asané ané ngalahang jaja lukisné Mék Siti. Lanjut. Ané khas buin, bentukné. Sing segitiga ané cara lukis ané mainstream bentukné, né persegi panjang bentukné, ukurané mirib nem sénti kali dua sénti, cenik, tapi jaan gati. Pokokné jani kapah gati nepuk jaja lukis kéto. Persegi panjang. Ribet mungkin ngaé bentukné, presisi gati. Panjang kali lebar to persis ya. Luasné dua belas sénti persegi. Dagang jaja apa matematikawan Mék Siti? Wakakak. Ané juara dua jani. Jaja olén-olén. Mihhhh, Déwa Ratuuuuu. Nawang madan jaja olén-olén? Entooo téhh, ané jajané cara jaja uli, iris iris dadi lembar-lembar kéto. Tapi jaja uli kan biasané nganggo ketan putih, né nak ketan selem anggona, alias injin. Nawang injin? Black ketan. The ketan is black you know. Nah ento suba. Ané jaan gati, nak ketané lemuhhhhh gati-gati. Jani sing ada jaja olén-olén kéto lemuhné. Biasané katos, atau tengal, atau sambrag ketanné. Né nak sing. Melah gati. Cara sopan gati macelep ka bibihé, jeg sopan lan adem gati. Macelep ka kolongané lancar gati, cara naar makanan terbaik di dunia. Mih sayang gati waktu ento sing ada ané madan sosial média. Sing ngidaang upload di instagram. Jani lén nu Mék Siti madagang jek viral gati ba.
114
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Terakhir né, last but not least, alias, terakhir tapi bukan yang terburuk, héhé, orog-orog. Né buin, nawang sing madan orog-orog? Né adan jaja ané sesuai jak dwi sama lingga- éh apa dwi maya lingga ah- orog-orog. Asal mula jajané né uli dija kadén, tapi sing penting, ané penting ento asané. Nah orog-orog né uli baas masi bahanné tapi macampur nyuh misi gula bali, jeg top gatiné. Biasané orog-orog né satu pakét jak bubuh gadang, ané maknyus tur legit gati. Soal harga, mimih mudahné. Ipidan né ngaba pis 500 gén magenep ti bakat. Biasané pis 500 to maan jaja lukis abungkus (5 pieces), jaja olén-olén abungkus (5 pieces), ajak orog-orog misi bubuh gadang. Jaan gati idupé pidan. Jani dija meli mesin waktu dik. Dot kemu buin. Jelap meli jaja gén. Singaraja, 10 Méi 2021
Kadék Sonia Piscayanti, embas ring Singaraja, 4 Maret 1984. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média minakadi Jawa Pos, Koran Témpo, Bali Post miwah sané lianan. Cakepannyané sané sampun embas luiré “Karena Saya Ingin Berlari Saya Ingin Berlari” (Akar Indonesia, Yogyakarta, 2007), Buku Sastra “Literature is Fun” (Pustaka Ekspresi, 2012), “The Story of A Tree” (Mahima Institute Indonesia, 2014), The Art of Drama, The Art of Life (Graha Ilmu, 2014), A Woman Without A Name” (Mahima Institute Indonesia, 2015). Mangkin dados pamucuk ring Komunitas Mahima miwah dosén ring Jurusan Pendidikan Bahasa Inggris Undiksha.
115
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
Kamus
kamus bali – indonesia be.cing-be.cing n berudu be.cok n lumpur bé.col a gendut be.cong a pucat 1
bé.da n beda; bé.da.ang v bedakan; bé.da.anga v dibedakannya; ka.bé.da.ang v dibedakan (oleh); ma.bé.da v berbeda: raosné ~ tekén laksanané kata-katanya berbeda dg perbuatannya; mé.da.ang v membedakan; mé.da-mé.da.ang v membeda-bedakan
2
bé.da v ganggu (dg jalan meminta sst tidak pd tempatnya, tt kanak-kanak); be.bé.dan n gangguan (roh); ma.mé.da v mengganggu; menyusahkan orang tua;
116
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
ngra.bé.da v mengganggu: da dini ~ jangan mengganggu di sini; pra.bé.da n tanda akan adanya gangguan (malapetaka) 3
bé.da a sial bé.da.sma.ra, pa.mé.da.sma.ra n kelainan seksual bé.dag n 1 dinding dr papan; 2 gudang yg berdinding papan
be.dag, ma.me.dag v berburu be.da.gal v terobos, tubruk; be.da.gala v ditubruknya; be.da.gal.ang v tubrukkan; be.da.gal.anga v ditubrukkannya; ka.be.da.gal v ditubruk (oleh); ka.be.da.gal.ang v ditubrukkan (oleh); ma.da.gal v tertubruk be.dah a tembus; pecah; bocor: payuk tiangé -- periuk saya bocor; be.daha v ditembusnya, dipecahnya; be.dah.an n tempat yg dapat ditembus; be.dah.ang v tembuskan; bocorkan; pecahkan; be.dah.anga v dibocorkannya; dipecahkannya; be.dah.in v lubangi; be.dah.ina v dilubanginya; be.dah-be.dah.an n lubang tembus; ka.be.dah v ditembus; dilubangi; dipecah (oleh); ka.be.dah.ang v 1 dilubangi; dibocorkan; dipecahkan; 2 ki diungkapkan (tt perasaan); ka.be.dah.in v 1 dilubangi; dibocorkan; dipecahkan; 2 ki diungkapkan (tt perasaan); ma.be.dah v terlubangi; dipecah; ma.me.dah v menembus; me.dah v 1 menembus; 2 ki mengungkap perasaan;
117
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
me.dah.ang v 1 menembus sst yg menyebabkan bocor; membocorkan; memecahkan; 2 ki mengungkapkan perasaan; me.dah.in v 1 melubangi; 2 ki mengungkapkan (tt perasaan) be.dak a haus: -- layah lapar dan haus; me.dak.an adv semakin haus; me.dak.in v menyebabkan haus; me.dak.ang v membuat haus: jajaené ~ jajan ini membuat haus; ma.me.dak v terus berasa haus be.dau n perahu jukung tidak berkatir be.da.wang n penyu dl mitologi: -- nala penyu api dl mitologi sbg dasar dunia bed.bed n ikat; bebat; balut; bed.beda v diikatnya; dibebatnya; dibalutnya; bed.bed.ang v balutkan; bebatkan; bed.bed.anga v diikatkannya; dibalutkannya; bed.bed.in v baluti; bed.bed.ina v dibalutinya; ka.bed.bed.ang v diikatkan (oleh); dibebatkan (oleh); dibalutkan (oleh); ka.bed.bed.in v dibaluti (oleh); ma.bed.bed v memakai selendang dibelitkan di pinggang; med.bed v mengikat; membalut; med.bed.in v membaluti; med.bed.ang v membalutkan; membebatkan bé.dé n anyaman bambu menyerupai tikar bé.dég → bédé be.dég n anyaman bambu untuk dinding atau atap; gedek; be.dég.in v isi gedek; pasangi gedek; be.dég.ina v diisinya gedek; dipasangi gedek; ka.be.dég.in v dipasangi gedek (oleh); ma.be.dég v memakai gedek; bergedek
118
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
be.deg a kurang sempurna mengucapkan kata-kata (msl rujak diucapkan lujak) 1
be.dél n bedah; be.déla v dibedahnya; be.dél.ang v bedahkan; be.dél.anga v dibedahkannya; ka.be.dél v dibedah (oleh); ka.be.dél.ang v dibedahkan (oleh); ma.be.dél v dibedah: ia tusing bani ~ dia tidak berani dibedah (dioperasi); me.dél v membedah; mengoperasi
2
be.dél a buncit: basang -- perut buncit; ma.me.dél v memperlihatkan be.del v pijit; cubit; be.dela v dipijitnya; be.del.ang v pijitkan; be.del.anga v dipijitkannya; be.del.in v pijiti; be.del.ina v dipijitinya; ka.be.del v dipijit (oleh); ka.be.del.ang v dipijitkan (oleh); ka.be.del.in v dipijiti (oleh); ma.be.del v dipijit; me.del v memijit; me.del.ang v memijitkan; me.del.in v memijiti
1
bé.déng v tarik; bé.dénga v ditariknya: kuping panakné ~ tekén timpalnételinga anaknya ditarik oleh temannya; bé.déng.ang v tarikkan; bé.déng.anga v ditarikkannya; bé.déng.in v tariki;
119
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
bé.déng.ina v ditarikinya; ka.bé.déng v ditarik (oleh); ka.bé.déng.ang v ditarikkan (oleh); ka.bé.déng.in v ditariki (oleh); ma.bé.déng v ditarik; tertarik; mé.déng v menarik; mé.déng.ang v menarikkan; mé.déng.in v menariki 2
bé.déng n seikat kecil (tt padi); bé.dénga v diikatnya kecil-kecil; bé.déng.ang v ikatkan kecil-kecil; bé.déng.anga v diikatkannya kecil-kecil; bé.déng.in v ikatkan kecil-kecil; bé.déng.ina v diikatkannya kecil-kecil; ka.bé.déng v diikat kecil-kecil (oleh); ka.bé.déng.ang v diikatkan kecil-kecil (oleh); ka.bé.déng.in v diikatkan kecil-kecil (oleh); ma.bé.déng v terikat kecil-kecil; mé.déng v mengikat kecil-kecil; mé.déng.ang v mengikatkan kecil-kecil; mé.déng.in v mengikatkan kecil-kecil
3
bé.déng n bangsal darurat untuk para pekerja
bé.dét v tarik; bé.déta v ditariknya; bé.dét.ang v tarikkan; bé.dét.anga v ditarikkannya; ka.bé.dét v ditarik (oleh); ka.bé.dét.ang v ditarikkan (oleh); mé.dét v menarik (bagian tubuh, msl pipi, telinga, hidung): nyén ané ~ kuping tiangé siapa yg menarik telinga saya;
120
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
mé.dét.ang v menarikkan be.dét v tarik; be.di.dang n urat yg besar pd kaki 1
be.di.gal n kepompong pd tahi sapi
2
be.di.gal v tubruk; be.di.gala v ditubruknya; ka.be.di.gal v ditubruk (oleh); me.di.gal v menubruk
be.dik a sedikit: idih -- minta sedikit; a.be.dik a sedikit; be.dik.ang v sedikitkan; be.dik.anga v dikuranginya; be.dik.in v kurangi; perkecil jumlahnya; be.dik.ina v dikuranginya; be.dik-be.dik.in v sedikit demi sedikit; ka.be.dik.ang v disedikitkan (oleh); ka.be.dik.in v disedikitkan (oleh); ma.be.dik-be.dik.an v menghemat; me.dik.ang adv makin sedikit; pa.be.dik.in v sedikit saja (sedikitkan) be.dil 1 v tembak; 2 n senapan;bungas -- mulut senapan; bungbung – laras senapan; -- angin senapan angin; a.pa.me.dil.an n sejauh peluru ditembakkan; be.dila v ditembaknya: kedisé ~ burung itu ditembaknya; be.dil.ang v tembakkan; be.dil.anga v ditembakkannya; be.dil.in v tembaki; be.dil.ina v ditembakinya; be.dil-be.dil.an n mainan menyerupai bedil;
121
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
ka.be.dil v ditembak (oleh); ka.be.dil.ang v ditembakkan (oleh); ka.be.dil.in v ditembaki (oleh); ma.be.dil v tertembak: perampoké mati ~ perampok mati tertembak; ma.be.dil.an v berburu dg bedil; ma.be.dil-be.dil.an v bermain bedil-bedilan; me.dil v menembak; me.dil.ang v menembakkan; me.dil.in v menembaki be.di.gul n kayu gelondongan be.dis → bé.dog bé.dog a gembung ke samping (tt perut) be.bé.dog.an n sejenis bakul untuk sajen be.dog, ma.ka.be.dog Ks num seluruhnya: ~ nyamané teka seluruh saudaranya datang be.do.gol n patung: -- ngapit lawangan patung mengapit pintu bé.dol, ma.bé.dol v 1 terpetik dg paksa; 2 tercubit dg paksa; bé.dola v dipetiknya dg paksa; dicubitnya dg paksa; bé.dol.ang v petikkan dg paksa; cubitkan dg paksa; bé.dol.anga v dipetikkannya dg paksa; dicubitkannya dg paksa; ka.bé.dol v dipetik dg paksa (oleh); dicubit dg paksa (oleh); ka.bé.dol.ang v dipetikkan dg paksa (oleh); dicubit dg paksa (oleh); mé.dol v memetik dg paksa; mencubit dg paksa; mé.dol.ang v memetikkan dg paksa; mencubitkan dg paksa be.dos a cepat marah: ia mula jlema – ia memang orang cepat marah (masambung...)
Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali
122
Suara Saking Bali
Édisi LXIV | Fébruari 2022
123