DE RENAISSANCE BEGON NATUURLIJK IN ROME O v e r P i e t r o C avallin i en Gio t t o t u ssen Fl o r e n c e e n Rom e J o e p B e ijs t
E
r kwam geen zoektocht bij fakkellicht of het doorbreken van muren en plafonds of zelfs maar een toevallige afbladdering van een pleisterlaag bij kijken. Het was een typisch Romeinse ontdekking, zoals de arm van de Laocoön op een plank in een depot bleek te liggen. Ergens ging een deur open, waarachter een verloren kunstwerk van wereldformaat tevoorschijn kwam, dat een herschrijven van de kunstgeschiedenis noodzakelijk maakte, waarover vervolgens tot op de dag van vandaag wordt gepolemiseerd.
Fig. 1. Foto van het interieur van de Santa Cecilia, met links het Laatste Oordeel van Cavallini, vlak na de herontdekking door Federico Hermanin.
30
In de eerste maanden van de 20e eeuw deden de nonnen van het Benedictijnse klooster van de Santa Cecilia in Trastevere de deur open voor een kunsthistoricus genaamd Federico Hermanin, die daar de monumentale resten van een fresco van het Laatste Oordeel aantrof. Ondanks de koorbanken, die tegen de frescomuur waren gespijkerd en zo het overgebleven fragment in tweeën deelde, waren de apostelen, engelen en de oordelende Christus in hun volle glorie zichtbaar.(fig.1) Hermanin zag wat wij nog steeds kunnen aanschouwen: lichamen die gestalte krijgen door schaduwwerking, gewaden die de proporties van die lichamen aangeven, perspectief dat figuren in de ruimte doet staan, figuren die beweging suggereren met gebaren.(fig. 2) Hij schreef het werk toe aan de Romein Pietro Cavallini en dateerde het werk op 1293, een datering die nog steeds geaccepteerd wordt.1 Dat jaartal is van enorm belang, omdat het fresco daarmee ouder zou zijn dan het werk van die andere beroemde voorloper van de Renaissance, Giotto, de Franciscus–cyclus in de bovenkerk van Assisi. Tot op dat moment was het die cyclus die als het onvolprezen startpunt van de Renaissance werd gezien. Hermanins ontdekking en vooral ook de datering noopte dus tot een herziening van de kunstgeschiedenis: bleek nu niet zoals zolang gedacht Giotto de vader en Florence de geboortegrond
Roma Aeterna 9.II (najaar 2021) www.romaaeterna.nl
van de renaissanceschilderkunst, maar toch Cavallini en Rome? Deze kunsthistorische discussie werd de inzet van een inter-Italiaanse regiostrijd, die 90 jaar later in de krant La Reppublica verscheen onder de titel “De oorlog tussen Rome en Florence”.2 In deze bijdrage voor Roma Aeterna wil ik de achtergrond van deze Romeins-Florentijnse kunst-twist bespreken. Verdwenen erfenis, geschreven onzichtbaarheid De cyclus in de Santa Cecilia, een handvol andere werken en drie contemporaine documenten waarin de Romeinse kunstenaar voorkomt, steken als een topje van de ijsberg boven de vergetelheid uit. Van het vermeende oeuvre in Napels en Rome is het grootste deel verdwenen, over Cavallini’s leven weten we eigenlijk niets.3 Veelzeggend is dan ook het lege vlak op de plek van een portret dat Cavallini’s levensbeschrijving van zijn meest invloedrijke biograaf, Giorgio Vasari, vergezeld. Deze beroemde Florentijnse schrijver en kunstenaar had al in 1568, 200 jaar na de dood van de Romeinse schilder, een vrijwel blanco canvas. En daarop bracht hij de contouren van een biografie aan, die naadloos pasten in het overkoepelende vertoog van Levens van de Beroemde schilders en kunste-
