POLITIEKE DIEREN Te k s t: M e n no Bal m en W arj a Tol st oj I ll us t r a t ie s : Menno Bal m
H
et schenken van dieren als diplomatiek gebaar is een eeuwenoud fenomeen. Een bekend voorbeeld is het neushoorntje dat in 1515 in Lissabon aankwam als geschenk van de gouverneur van Portugees India aan koning Manuel I van Portugal. Het was de eerste neushoorn in Europa sinds de val van het Romeinse Rijk en maakte internationaal furore. Wij kennen het nu nog van de beroemde houtsnede die Albrecht Dürer ervan maakte. Manuel schonk het dier op zijn beurt aan paus Leo X, als onderdeel van een diplomatieke missie teneinde pauselijke steun te verkrijgen voor het groeiende succes van de Portugese ondernemingen in het Oosten en om het internationale prestige van zijn koninkrijk te consolideren.1 Het exotische geschenk, voorzien van een groen fluwelen halsband met vergulde rozen en anjers, kwam echter nooit in Rome aan. Het schip met daarop het dier verging tijdens een storm vlak voor de Italiaanse kust. Een tragische gebeurtenis die de neushoorn, van nature een uitstekende zwemmer, wellicht had overleefd, ware het niet dat het dier met een vergulde ijzeren ketting aan het dek geketend was. Wellicht (en gelukkig) zijn dergelijke praktijken tegenwoordig steeds moeilijker voor te stellen. In deze bijdrage tonen wij aan de hand van een aantal sprekende voorbeelden en illustraties uit Rome en Florence echter dat het schenken en tentoonstellen van dieren in de openbare ruimte een gebruik van alle tijden is. We zullen zien hoe een ander exotisch dier eenzelfde hachelijke reis die de neushoorn maakte wél overleefde en in de Eeuwige Stad verwelkomd werd. Ook tonen we hoe in Florence politieke dieren door de eeuwen heen niet uit het straatbeeld weg te denken waren. Eerst nemen we echter een kijkje in de krap bemeten kooi van een reeks levende emblemen van Rome, die hun dagen tot in de jaren 70 van de vorige eeuw in eenzaamheid aan de voet van de Capitolijnse heuvel sleten.
Fig. 1. Menno Balm, Lorenzo’s giraf, 2021, potlood en aquarel.
56
Een beestachtige geschiedenis onder de Tarpeïsche rots Het schenken van luxe, exotische dieren kan niet losgekoppeld worden van historische machtsverhoudingen. Daarnaast geeft het bemachtigen en tentoonstellen van exotische of wilde dieren ook op zichzelf blijk van een politieke ambitie. Zoals dat ook in bijvoorbeeld de heraldiek het geval is, symboliseert het tentoongestelde dier dan bepaalde, vaak nationalistische kwaliteiten. In Rome dient de wolvin sinds de Oudheid als het gedoodverfde symbool van de stad. Het legendarische dier dat de tweelingbroers Romulus en Remus zoogde, is al meer dan 2000 jaar het onderwerp van historische en politieke verslagen, visuele representaties in allerlei media en van literaire behandelingen in poëzie en proza. De wolvin symbo-
Roma Aeterna 9.II (najaar 2021) www.romaaeterna.nl
liseerde voor de Romeinen uiteenlopende zaken zoals keizerlijke macht, de pauselijke autoriteit en de verbinding tussen heden en verleden, maar heeft ook gediend als een allegorie voor hebzucht, goede politiek, buitensporige vrouwelijke seksualiteit en meest recentelijk voor een modern en multicultureel Rome.2 Om de seculiere macht van het nieuwe Italiaanse Rome te vieren, dat vanaf de jaren 70 van de 19e eeuw niet langer onder het bestuur van het Vaticaan stond, werd op 28 augustus 1872 door de toenmalige burgemeester een levende wolvin aan de voet van de Capitolijnse heuvel geplaatst. Op deze plek, aan de voet van de belangrijkste heuvel van Rome, moest de levende wolvin een krachtig symbool zijn voor de vrijheid
