Joanna Zielińska
TEATR TAŃCA
Rytuał – tradycja a współczesność. Ceremonia sema Zakonu Wirujących Derwiszy kiedyś i dziś Tak jak jedzenie i woda są konieczne w czasie głodu i pragnienia, tak sema jest potrzebna do duchowego dojrzewania, ponieważ rozwija radość życia [derwisza]1.
Sema – rytuał religijny Zakonu Wirujących Derwiszy – liczy sobie już kilkaset lat istnienia i tyleż lat praktyki. Interesujące jest prześledzenie wpływu czasu i przemian kulturowych na obecną postać tego starożytnego rytuału. Współczesnej wersji sema miałam okazję doświadczyć w trzech różnych postaciach, dwukrotnie podczas podróży do Turcji, po raz trzeci w Pradze. Pierwotna symbolika i znaczenie rytuału stały się dla mnie inspiracją do refleksji związanych z osobistym przeżyciem sema. Według legendy idea rytuału sema narodziła się podczas spaceru Rumiego 2 po dzielnicy złotników. W dźwięku rytmicznych uderzeń młoteczków o złoto usłyszał myśliciel, jak wezwanie do modlitwy, imię Allaha. W spontanicznym geście wzniósł wtedy ramiona w górę i zaczął wirować w rytm uderzeń. Symbolikę tak zrodzonego tańca And Metin odnosi do istoty ruchu wszechświata3. W świecie wszystko znajduje się bowiem w nieustannym ruchu, od atomów po planety, od pór roku po rytm narodzin i śmierci. Cała natura bazuje, pisze autor starożytnej rozprawy przywołanej przez Metina, na takich paru podstawowych rytmach, które zostały przydzielone jej przez Boga wraz z powstaniem wszechświata. W związku z czym wirowanie derwiszy wokół własnej osi podczas sema symbolizuje niebiański ruch obrotowy obejmujący wszystkie istoty i rzeczy. Przez współuczestnictwo w tym uniwersalnym ruchu oraz duchowe samodoskonalenie się w ramach sema derwisz ma dostąpić zespolenia z całą naturą, a tym samym z Bogiem.
Struktura sema Sema składa się z kilku części. W ceremonii uczestniczy zazwyczaj siedemnastu derwiszów oraz szajch – mistrz zakonu, który czuwa nad całością rytuału. Pierwszą częścią właściwej ceremonii jest nat. Rozpoczyna ją hymn ku czci Proroka autorstwa Rumiego z akompaniamentem muzyki. 1 Maqalat of Shams-i-Tabriz, http://republika.pl/sufizm/Sema/sema. html, 20.05.2011 r. 2 Calaleddin Rumi (turecki) – duchowy przywódca zakonu. 3 A. Metin, The Mevlana Ceremony (Turkey), „The Drama Review: TDR” 1977, September, s. 88-94.
Tę część kończą uderzania w bęben (kudum). Po nat następuje taksim, czyli improwizacja na trzcinowym flecie – ney, podczas której wygłoszona zostaje (w formie melorecytacji lub śpiewu) kolejna pochwała. Wraz z zakończeniem gry na ney rozpoczyna się kolejna część sema, podczas której derwisze pod przewodnictwem mistrza trzykrotnie okrążają miejsce wirowania. Część ta nosi nazwę „spaceru Sułtana Veleda” – czyli syna Rumiego, kontynuatora prac ojca. Z każdym pojedynczym okrążeniem uczestnicy pozdrawiają się nawzajem naprzeciw miejsca przeznaczonego dla szajcha. Kolejną częścią są cztery pozdrowienia (selam), czyli muzyczne ruchy, każdy oparty na innym rytmie. Towarzyszy im recytacja Koranu. Rozpoczynają się one od błogosławieństwa mistrza zakonu. Następnie derwisze rozpoczynają taniec, czyli ruch obrotowy wokół własnej osi. W każdym selam bierze udział inna liczba derwiszy. Podczas wirowania derwisze powtarzają słowa „Allah, Allah”. W ostatniej fazie tej części do tańca jedenastu derwiszy dołącza się szajch zakonu. Wiruje on w samym centrum holu i jednocześnie w środku okręgów tworzonych przez tańczących derwiszy. Na zakończenie całej ceremonii szajch recytuje Al-Fatihę (pierwszą, najważniejszą surę Koranu). Po czym po krótkim zikirze wszyscy oddalają się na medytację.
Symbolika sema przestrzeń ceremonii Symbolika przestrzeni, w której rozgrywa się tradycyjna ceremonia – oktagonalnego hallu nazywanego semahane – odwołuje się do duchowej wędrówki, jaką derwisz odbywa podczas sema. Naprzeciw wejścia znajduje się mihrab, który wyznacza kierunek modlitw muzułmanina. Twarz, ciało i serce mają być skierowane właśnie w tę stronę, w stronę Mekki. Nieopodal mihrabu położona jest czerwona barania skóra, miejsce mistrza zakonu. Kolor czerwony odnosi się do zachodu słońca i symbolizuje śmierć Rumiego. Jest również znakiem ostatecznego zjednoczenia Rumiego z ukochanym Bogiem, a tym samym symbolem mistycznej unii, której mają dostąpić uczestni-
19
