ZOUT 8-2022 by ZOUT

met cultuuragenda

zout magazine (voorheen Zuiderlucht)

_ 16e jaargang _ 8/2022

Weg met de macho mode

Lieve Blancquaert Edward Burtynsky Remco Campert Pii Daenen Hilde De Decker Els Dietvorst Maartje Elants Tülin Erkan Ton Lemaire Yasmina El Messaoudi Murielle Scherre

De Grote Versierder

- posterkoning Engel Verkerke De Grote Versierder neemt je mee naar de glorietijd van de poster in de jaren zestig, zeventig en tachtig. De tentoonstelling is een visueel bombardement, een nostalgische trip down memory lane en een reflectie op de ontwikkeling van onze beelden jongerencultuur. www.designmuseum.nl

A collaboration with the Design Museum, London and global e-commerce marketplace for current culture products, StockX

3 mei 2022 t/m 16 oktober 2022 designmuseum.nl DMDB-Sneakers-220x152-v1.indd 1

21/04/2022 16:25

BIAK Stories

Dit jaar is het 60 jaar geleden dat Nederland zijn laatste stukje Indië heeft overgedragen aan de Verenigde Naties: de kolonie Nederlands Nieuw-Guinea. Beeldend kunstenaar en filmmaker Monique Verhoeckx neemt je mee terug in de tijd aan de hand van een bijzonder liefdesverhaal, geïnspireerd

T/M 4 SEP

op het eiland Biak. De ogenschijnlijk glamoureuze en onbezorgde strandfoto’s tonen echter ook een andere kant, die van trauma’s, diaspora en een dreigende oorlog.

2022

Foto Monique Verhoeckx

op de persoonlijke geschiedenis van haar ouders, dat begint

STEDELIJKMUSEUMBREDA.NL

BIAK Stories - Zout - 220 X 310 mm.indd 1

14-07-2022 15:03

expo

06.03 – 21.08.22

Charging Myths On-Trade-Off expo

10.04 – 07.08.22

Same Same but Different BC architects & studies & materials expo

12.05 – 15.08.22

Please do touch Lore Langendries Huis voor Actuele Kunst, Design & Architectuur Bonnefantenstraat 1, 3500 Hasselt

Reserveer je ticket via www.z33.be

@Z33be #Z33be

De zomer van Z33

KIJ

D.NL IVALBOULEVAR ST FE P O FO IN K VO OR ALLE

4-14 AUG 2022

HEERLEN 26 08 T/M 04 09 2022 mediapartner

Balkrishna Doshi

Architecture for the People Expo C-mine, Genk (BE) 02.07 ——— 06.11 2022

The exhibition is a project by the Vitra Design Museum and the Wüstenrot Foundation in cooperation with the Vastushilpa Foundation

Balkrishna Doshi, Indian Institute of Management, Bangalore, 1977, 1992 © Vinay Panjwani India

DOSHI AD ZOUT 220 x 310.indd 1

12/07/2022 11:21

zout magazine 8/2022

inhoud

EDITORIAL

Niet de problemen kleiner maken, maar onszelf

en agendakatern arnhem

terug moeten als maatschappij’

ze in België was kwijtgeraakt

uisteren naar zij L die geen stem krijgen

Meanderend tussen

talen en culturen

46 Met onder andere

Fotografe Lieve Blanquaert op het podium

Tülin Erkan en Yasmina El Messaoudi over hun

met Tiburtina Ensemble

schrijversdebuut

BITS

Slipstream

dirigent Hartmut Haenchen,

Verantwoord

sopraan Maartje Rammelo

groen in Tilburg den bosch

en danser Alexander Vantournhout

aan om terug te keren’

PLEASED TO MEET YOU

Elvis Costello

componiste Aura Bouw, nijmegen schrijfster Dana Linssen,

‘Ooit ben ik hier vertrokken. Nu denk ik er

breda

‘Dus je poseert alleen maar, als een

‘ Het beste wat je kunt laten zien is jezelf’

Achter de kinderwagen tilburg het een obsessie

FEUILLETON

op in Weert

Hilde De Decker in Antwerpen | Maartje

turnhout

bekijkt de wereld vanaf het water in Den Bosch

c olumn — Stijn meisje uit Jutland

venlo 70 Ondertussen in… de rest van

Helmond | Pii Daenen in Venlo

Europa

BLENDR & FILTR

Goh, wat handig ‘Maaltijden, pakketjes, boodschappen: hulp

antwerpen

20 Filosoof van het Ton Lemaire geniet graag van een

column — Timo de Rijk

Huijts denkt aan Elsje, het

Elants in Genk | Edward Burtynsky in

altijd over seksualiteit

maatgevoel

eindhoven

De verschotting van de toekomst

Ook mannenmode gaat van oudsher vrijwel

Cultuuragenda

helmond

Job Smeets slaat, voor even dan, de tenten

e bevrijding van D de macho man

65 PODCAST

Autonomie is belangrijk, maar in Nederland is

provocateur!’

Het maandelijkse service-

Aan de Ierse kust vond Els Dietvorst terug wat

lijdzaam in de hoek’

Zeemeerminnen, zwaluwen en een zwaan

‘Dat gezamenlijke, dat is iets waar we naar

‘Een half verminkte speelpop bungelde

&paper

STUDIO

voor mensen die het niet nodig hebben’

DE VOORKEUR VAN

gezamenlijke maaltijd met vrienden en

Murielle Scherre

vriendinnen

‘Modeontwerpers zijn vaak slimme dieven’

mechelen

AN OLAERTS

Krak! Boem! Gedaan! Het decor van Studio Orka stond in het aardappelveld. De betovering was totaal

HET IS NIET NIKS

Cadeau-advies genk Ook Griet Menschaert krijgt graag cadeautjes hasselt heerlen

26 Samen naar de ratsmodee

maastricht

Zoektocht naar de gemoedstoestand van de doomsday prepper

29 PERRON POËZIE

aken

tongeren

Lamento

Remco Campert (1929 – 2022) wilde vooral herinnerd worden als dichter

luik

Cover: Wales Bonner, Afrique. Lente- en zomercollectie 2015. Zie pagina 18 e.v. foto Dexter Lander

lees en steun zout magazine - smaakmaker in kunst en cultuur

Ja! Ik wil een abonnement op ZOUT magazine en ontvang Hubertina van Kristien Hemmerechts als welkomstcadeau. Word abonnee van ZOUT magazine en ontvang Hubertina als welkomstcadeau. U krijgt dan maandelijks ZOUT magazine toegestuurd à 69 euro per jaar. Wacht niet, op is op! zoutmagazine.eu/abonnees

In de roman Hubertina beschrijft Kristien Hemmerechts het leven van Hubertina Aretz op basis van getuigenissen en minutieus onderzoek. Aretz werd in 1893 geboren in een streng katholiek mijnwerkersgezin en diende in diverse parochies, onder andere in Heerlen, als pastoorsmeid. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zette ze zich in voor ondergedoken Joden in Antwerpen, waarvoor ze een hoge prijs betaalde.

7 Kristien Hemmerechts, Hubertina, De Geus, 2022

editorial

zout magazine 8/2022 het fijnste festival voor literatuur en illustratie 26/27/28 AUG 2022 DUBBELSPEL

ik geloof in een rivier die stroomt van zee naar de bergen

oe vaak lazen en herlazen we begin vorige maand, bij het overlijden van Remco Campert, het eerste gedicht, Credo, van zijn eerste dichtbundel Vogels vliegen toch uit 1951. Vooral de eerste twee regels bleven hangen. Een rivier die van de zee naar de bergen stroomt, dat is zo’n beetje wat we vandaag de dag nodig hebben om het tij te keren. Twaalf woorden, ruim zeventig jaar geleden opgeschreven, raken aan de uitdagingen waar we ons vandaag de dag, als wereld, als samenleving en als individu, voor gesteld zien. Doorgaan zoals we gewend zijn, het water eenvoudigweg naar de zee laten stromen, kan niet meer. Alles moet anders, vooral in onze hoofden - het ingewikkeldste deel van de operatie. Veranderen, tegen de stroom oproeien, bestaande patronen loslaten of juist je poot stijf houden als het nodig is, het is niet niks. Wat zeker is: het tijdperk van de dikke ik ligt achter ons. We zullen ons meer als collectief moeten gaan gedragen. ‘Het kan best dat mijn naam volledig verdwijnt’, zegt Els Dietvorst in de prachtige reportage die Joep Vossebeld maakte voor deze ZOUT vanuit Ierland, waar de kunstenares al dertien jaar woont. Haar geloof in individuele kunst is sinds haar vertrek naar Ierland aan het verdwijnen. ‘Zonder elkaar red je het hier niet’ zegt Dietvorst. ‘Dat gezamenlijke, dat is iets waar we naar terug moeten als maatschappij. Hier is het voor mij makkelijker om die beweging te ‘Dat gezamenlijke, dat is maken, het is hier nog deels aanwezig; een soort compostbodem waarin ik dingen kan iets waar we naar terug planten. In België kost dat meer moeite, daar moeten als maatschappij’ zou ik eerst compost moeten maken.’ We moeten, kortom, niet de problémen ⏤ kleiner maken, maar onszelf. Genoeg om over na te denken, deze zomer, op een stretcher aan zee, in een gemakkelijke stoel in de schaduw van een olijfboom of gewoon thuis, in de tuin. Waar je ook bent, het blijft een aansprekend vooruitzicht: de benen omhoog, een boek erbij, en dit goed gevulde en gevarieerde ZOUT magazine. Als tijdschriftlezer hoort u trouwens tot een behoorlijk collectief; recent onderzoek laat zien dat 63 procent van de Nederlanders tijdens vakanties liever boeken en magazines leest dan e-readers. Steeds meer mensen koesteren hun off line momenten. Bijna de helft van de ondervraagden leest op vakantie meer magazines dan thuis. Mocht dat ook u goed bevallen, laat een abonnement op ZOUT magazine een van de goede voornemens zijn om na deze zomer fris en fruitig te blijven. U mag rekenen op een warme ontvangst, zie de pagina hiernaast.

www.zininzomer.be

Illustratie © Jacques & Lise

Niet de problemen kleiner maken, maar onszelf

GE NK HASSE LT

HOME OF GRAPHIC A RT I N A N T W E RP

FRED BERVOETS 27.05.2022 05.09.2022

GEWOON ONGEWOON

MUSEUM-DEREEDE.COM

WIDO SMEETS hoofdredacteur w.smeets@zoutmagazine.eu

B U R T Y N S K Y, B A I C H WA L & D E P E N C I E R

10 APRIL — 11 SEPTEMBER

M U S E U M H E L M O N D. N L

zout magazine 8/2022

Luisteren naar zij die geen stem krijgen Binnenkort vertrekt ze naar Oekraïne om psychologen en psychiaters te volgen die getraumatiseerde oorlogsslachtoffers bijstaan. Eer het zo ver is, staat Lieve Blanquaert met het Tiburtina Ensemble op het podium met Zie een vrouw. YANNICK DANGRE sprak met haar. ‘Onze positie is heel fragiel.’

Lieve Blanquaert: ‘Het individualisme zorgt voor zoveel tristesse, voor jongeren die niet meer weten hoe ze elkaar moeten vastpakken en bang worden van de ander.’ foto Lieve Blanquaert

zout magazine 8/2022

‘W

at heb je eraan

bedenktijd. ‘Het mooiste wat je kunt

Wereldoorlog-herdenking werden mijn

om alleen maar

meemaken, is om je eigen perspectief

beelden geprojecteerd op een enorm altaar

keihard tegen iets

ontmaskerd te zien worden. Een mens

in een kerk in Loppem, begeleid door oude

te zijn zonder ooit

vertrekt altijd vanuit zichzelf, met al zijn

muziek. Dat was een magische ervaring;

te willen begrijpen

meningen, aannames, vooroordelen, en als

muziek is de kunstvorm die me emotioneel

waar het vandaan komt? Waarom is er

je dat kunt loslaten om vanuit een neutrale

het sterkst kan raken. Toen ik dit voorstel

zoveel feminicide. Waarom verkracht

positie naar een fenomeen te kijken en het

kreeg, hoefde ik niet lang na te denken.

een mens een ander. Waarom bestaan

daardoor te begrijpen, is dat fantastisch.

Barbora Kabátková is een geweldige

kindhuwelijken? Die vragen interesseren

Dan besef je plots dat je er voordien

sopraan.’

me veel meer dan louter verslag uitbrengen

eigenlijk niets van begrepen had, laat staan

van het feit dat die dingen gebeuren.’

dat je er objectief in stond. Ik ervoer het

Ensemble monteerde Blancquaert een

bijvoorbeeld bij kinderen in Nepal, die

selectie van foto’s, maar ze zal ook zelf op

In het Vooruit-café van haar thuisstad Gent

soms op drie jaar al uitgehuwelijkt worden.

het podium staan met persoonlijke verhalen

is Lieve Blanquaert (Sint-Amandsberg,

Natuurlijk ben ik daar tegen, maar als je

die ze optekende tijdens haar reportages.

1963) meteen duidelijk over wat haar

het hele achterliggende systeem ontdekt

‘De vergankelijkheid, de verbinding

drijft: de zoektocht naar inzicht in het

en inziet dat het vanuit hun standpunt een

tussen mensen, de dood zijn dingen

menselijke gedrag. ‘Ik ben eigenlijk een

soort bescherming is van die meisjes omdat

waar ik in veel van mijn documentaires

soort amateur-antropoloog die de verhalen

het outcasts zonder enige maatschappelijke

mee bezig ben. In Zie een vrouw wordt

op een toegankelijke manier bij het publiek

kans worden als ze op hun achttiende nog

de eeuwenoude muziek verbonden met

probeert te brengen, gewoon door te

alleen zijn, dan wordt dat plots begrijpelijk.

mijn hedendaagse journalistieke beelden.

luisteren.’

Niet aanvaardbaar, maar wel begrijpelijk.’

Dat soort combinaties prikkelen mijn

Die zoektocht bracht de fotografe en

Hoewel die grote projecten haar

Voor de voorstelling met het Tiburtina

verbeelding. Ik ben ook snel getriggerd

journaliste naar Afrika, Azië en andere

voortstuwen, begon Blancquaert er pas

voor samenwerkingen als ik er de

verre plekken om de verzwegen levens van

halverwege haar carrière aan. ‘In het begin

meerwaarde van inzie. Zo maakte ik

vrouwen vast te leggen. ‘Ik denk dat het

ben je, zoals zovelen, je weg aan het zoeken

ooit een tentoonstelling in Museum M in

zaadje twintig jaar geleden geplant is in

en vooral financieel aan het overleven.

Leuven, waar ik mijn foto’s plaatste tussen

Afghanistan. Ik heb daar zulke ongelooflijke

Mijn grote droom als adolescente was om

de collectie middeleeuwse kunst. Door

vrouwen ontmoet in schrijnende

überhaupt van de fotografie te kunnen

die beelden van vandaag daar binnen te

omstandigheden. Mooie, sterke vrouwen

leven, dat zou al een wonder zijn. Dat is

brengen, gaan mensen op een heel andere

die geen enkele macht hadden of zelfs

me gelukt, en met het ouder worden heb

manier naar die schilderijen kijken. De

maar een plek om hun verhaal te brengen.

ik de ballast overboord gegooid. Dat is het

geboorte van Jezus krijgt een heel andere

Niemand luistert naar hen. Ik vond het

grote voordeel eraan: je beseft dat je tijd

lading als er een foto naast hangt van

mijn taak om dat wel te doen, en dat is nog

bemeten is, dus cut the crap en concentreer

een baby die het levenslicht ziet in de

steeds mijn drive vandaag: luisteren naar

je alleen nog op de projecten waar je denkt

sloppenwijken van Nairobi. En andersom

zij die geen stem krijgen. Ik probeer een

dat jij het verschil kan maken. Binnenkort

natuurlijk. Dat soort nieuwe betekenissen

doorgeefluik te zijn van hun woorden naar

trek ik naar Oekraïne om een groep

genereren vind ik boeiend.’

de mensen die wél de macht hebben om

psychologen en psychiaters te volgen die

iets te veranderen.’

oorlogsslachtoffers helpen hun trauma’s

Over de vraag wat reportages en

te verwerken. Volgend jaar reis ik door alle

oals in veel van haar werk staat ook in deze muzikale voorstelling de

fotoboeken als Ontmoetingen (z)onder de

EU-lidstaten om te onderzoeken wat ons

boerka dan concreet bijbrengen, denkt

tot al dan niet samenhorige Europeanen

Blancquaert lang na. ‘Dat is niet eenvoudig

maakt. Door de oorlog is die vraag heel

eindelijk, heel veel. Maar als ik dan naar

te beantwoorden, want je hebt altijd

actueel geworden. Over dat soort dingen

IJsland reis, het meest genderneutrale

het gevoel dat je tekortschiet. Ik stel me

wil ik verhalen maken, dat zet me telkens

land ter wereld, zie ik dat wij nog een

voortdurend de vraag: welk verschil maak

weer in gang.’

tandje kunnen bijsteken. Het gaat over

vrouw centraal. Over de genderstrijd

zegt ze: ‘Gelukkig beweegt op dat vlak,

ik nu? Dat is ook de reden waarom ik voor

Eer het zo ver is, staat ze in Antwerpen

televisie ben gaan werken, omdat je dan op

op het podium met de voorstelling Zie een

welke verhalen en gedragspatronen we ze

een uur een miljoen mensen kan bereiken.

vrouw die op het Laus Polyphoniae-festival

meegeven.’

Het geeft je ook naamsbekendheid die

in première gaat. Het wordt een avond in

je toelaat om volgende groots opgezette

samenwerking met het Tiburtina-ensemble

hou ook enorm van mannen. Ik betreur

projecten uit te werken. Als je met je hoofd

onder leiding van Barbora Kabátková.

het mannelijke vijandsbeeld dat leeft

op tv komt, luisteren mensen plots.’

Het is niet haar muzikale vuurdoop;

bij sommige delen van de feministische

eerder deed ze dat met het Currende-

beweging. Polarisatie helpt nooit, zeker

ensemble van Erik Van Nevel. ‘Bij de Eerste

omdat ik geloof dat we iedereen juist enorm

Het antwoord op wat ze voor zichzelf in die projecten zoekt, vergt minder

hoe we jongens en meisjes opvoeden,

Lachend: ‘Maar laat me duidelijk zijn: ik

9 mrt t/m 25 sep 2022

Keith Haring: Grace House Mural is organized by the Museum of Contemporary Art Denver. The Grace House Mural is the centrepiece of this exhibition, which SCHUNCK Museum Heerlen has complemented with additional artworks.

Grace House Mural Keith Haring artwork © Keith Haring Foundation

zout magazine 8/2022

‘Ik betreur het mannelijke vijandsbeeld dat leeft bij sommige delen van de feministische beweging.’

⏤

Slipstream

nder zijn bed stond een piramide waarin een bakje water geduldig

richting oosten energie laadde. Aan de muur hing de voorpagina van Elseviers Weekblad met een pontificale portretfoto van Hans Wiegel waaronder vetgedrukt: ‘Er moet weer gewerkt worden’. Een half verminkte speelpop

Bits

Het Tiburtina Ensemble uit Tsjechië

bungelde lijdzaam in de hoek. Het is begin jaren tachtig wanneer mijn

oudste broer daadkrachtig stelling kunnen versterken als alle genders elkaar in

maatschappij het mij oplegt. Anders

neemt en de kolen uit het vuur sleept

gelijkwaardigheid kunnen kennen.’

zou voor mij de pret al voorbij zijn.’

voor zijn jongere broers en zus. Terwijl

Het gaat dus de goede kant uit,

Dat het ook anders kan, weet

ik behoedzaam mijn lessen volg en op

tegelijkertijd bevinden we ons op een

Blancquaert door haar reeks Last days,

voetbal mijn energie kan laven, tast

gevaarlijk punt. ‘Ik ben bang dat het snel

waarin ze de laatste levensdagen van

hij met een ware zesjesmentaliteit de

kan omslaan. In crisismomenten komt die

mensen uit allerlei culturen volgde. ‘In

grenzen van zijn (on)mogelijkheden af.

gendergelijkheid onmiddellijk weer onder

Kenia bijvoorbeeld delen drie of vier

Waarschijnlijk nooit zo bedoeld,

druk te staan. Het is niet toevallig dat nu,

personen hetzelfde bed zónder daar

maar wat was het heerlijk om in zijn

met de oorlog, corona en een economische

een punt van te maken. Ik zag er zelfs

slipstream zo mezelf te leren kennen.

malaise, de antiabortusbewegingen weer

drie vrouwen naast elkaar bevallen. Zij

Als de kiem van mijn ontwikkeling

op het voorplan treden. Onze positie is heel

kunnen heel dicht bij elkaar zijn, en

ergens goed heeft kunnen gedijen,

fragiel. Er moet maar, zoals in Oost-Europa,

dat is ook wat mensen nodig hebben:

buiten het volle vertrouwen van mijn

een nieuwe leider opstaan en we zijn onze

die fysieke nabijheid, die intimiteit.

ouders, is het toen geweest, in mijn

verworvenheden kwijt.’

Zeker op het einde. Dan kunnen

puberteit tot na de middelbare school.

Ook de dood ontbreekt niet in Zie een

de materiële dingen je niets meer

vrouw, al gaat het Blancquaert vooral om de

schelen, je wilt mensen om je heen, je

ouderdom en onze omgang daarmee. ‘Het

verbonden en gedragen voelen, maar

maakt me woedend hoe negatief wij in het

dat lijkt iedereen tijdens zijn leven te

Westen ouderen bekijken. Ik begrijp wel

vergeten.’

waar het vandaan komt: het is een gevolg

Ben me, blijvend een stukje. MAT VAN DER HEIJDEN

‘Het individualisme zorgt voor

van ons kapitalistische systeem. Dat zorgt er

zoveel tristesse, voor jongeren die

voor dat we niet kunnen loslaten en rustig

niet meer weten hoe ze elkaar moeten

oud worden; zodra we dat doen, denken we

vastpakken en bang worden van de

dat we minder waard zijn. De maatschappij

ander. Ze tekenen als het ware op

beschouwt ons ook zo omdat we in die fase

voorhand hun contract voor een

economisch nog weinig bijdragen. Daar

eenzame ouderdom. We moeten daar

moeten we ons keihard tegen verzetten.

dringend anders over gaan nadenken,

Oude mensen hebben een hoop dingen

want we graven op die manier ons

verwezenlijkt en verdienen daarom een

eigen graf. Daarvoor wil ik blijven

respectvolle plaats in onze samenleving,

strijden.’ Z

zonder dat ze complexen moeten hebben. Laat de rimpels maar komen, laat het lijf maar verzakken, daar is niets negatiefs aan. Ik besef maar al te goed hoe moeilijk het is, ik worstel er zelf ook mee, zeker omdat mijn gevoel nog hetzelfde is als dertig jaar geleden. Ik streef er echt naar om het ouder

Lieve Blancquaert & Tiburtina Ensemble, Zie een vrouw. Op 23.8 (twee voorstellingen) tijdens het AMUZ-festival Laus Polyphoniae in Antwerpen. amuz.be

Mat van der Heijden, Ben (2022). Olie, houtskool, katoen, board. 60 cm x 48,5 cm

worden anders te beleven dan hoe de

KOEN VANMECHELEN GE NK (B E )

LA B IO MISTA ×

S E I ZO E N 2022 1 APRIL TOT 6 N OVE M B E R

Een initiatief van

LABIOMISTA 2022 AD ZOUT 220 x 310.indd 1

Freedom © Koen Vanmechelen

EEN EVO LU ER E N D K U N S T W ER K OVE R DE MI X VA N H ET L E VE N

LA BI O M I S TA . B E 5/03/2022 13:23

zout magazine 8/2022

Elvis Costello

Waarom kunstenaars niet geacht worden te reageren op recensies – en dat soms toch doen

⏤

lvis Costello was in het land, Jan Vollaard (NRC) ging er naar toe voor een recensie. De kop boven het stuk: ‘Allemachtig, wat zong Elvis Costello vals’. Twee ballen stonden eronder; de recensie eindigde met de opmerking dat Costello’s gast die avond, gitarist Charlie Sexton, ook wel zijn gedachten zal hebben gehad over die stem. Er valt veel te zeggen over die recensie, en daarmee over vele andere. Dat de kop veel negatiever is dan de strekking ervan, een verschijnsel dat in het clickbait-tijdperk bepaald niet lijkt te verminderen. Dat die ballen of sterren een ongelooflijk plat en fout schools waarderingssysteem blijven. En dat het een zwaktebod blijft om als criticus (of wie dan ook) het punt dat je zelf maakt te onderbouwen door iemand die je niet kent toe te schrijven dat hij er vast hetzelfde over denkt. Dat zou ik er over zeggen. Maar goed, ik ben gewoon een collegajournalist. NRC en Vollaard kregen kritiek uit onverwachte hoek: van Costello zelf. Die reageerde in een tweet: ‘Je bent duidelijk een poseur zonder enige muziek of gevoel in je lijf. Ga terug naar je treurige New Waveherinneringen, of verblijf in AutoTune-wereld waar zangers nooit risico’s nemen.’ Hij had ook nog een PS achter de hand: ‘Houd Charlie buiten je domme meningen. Hij is onze gast, niet die van jou.’ Ik moest denken aan de recensie die muziekblad OOR in 1997 plaatste van het album Saturday Teenage Kick van Junkie XL, met daarop een gastrol voor Rude Boy van Urban Dance Squad. Het was zo’n typisch zuinige Nederlandse recensie, met een glansrol voor het meest oubollige cliché: ‘Het is daarom de vraag of er buiten ons eigen kikkerlandje iemand op Saturday Teenage Kick zit te wachten.’ Nummers van het album doken erna op in talloze (buitenlandse) games, en inmiddels is Junkie XL onder zijn eigen naam Tom Holkenborg een van de meest gevraagde filmcomponisten ter wereld. In de erop volgende editie van OOR stond een lange ingezonden brief: van Rude Boy. ‘In mijn tienjarige carrière heb ik mij nooit verlaagd tot het schrijven van een tegenwoord. Wat zij ook schreven en let wel, heel Nederland heeft mij op de korrel genomen, ik behield mijn stilzwijgende ‘gentlemanship’. Om vervolgens bijna twee A4’tjes tekeer te gaan tegen ‘Nederlands kleinste, miezerigste, laag bij de grondste scribent’. Zoiets noemt men in het algemeen een kleinzielige reactie. Kritiek, daar hoor je als kunstenaar ‘boven te staan’. Of je doet, zoals Harry Mulisch altijd met glans deed, alsof je het allemaal niet gelezen hebt, wegens gebrek aan tijd voor futiliteiten. Toch heb ik een zwak voor kunstenaars als Costello en Rude Boy die dat ‘stilzwijgende gentlemanship’ laten voor wat het is, en gewoon laten merken dat kritiek op je werk je altíjd persoonlijk raakt, juist omdat het persoonlijk ís. Op een soort bakvissentoon probeerde NRC met een tweet een lichtvoetig einde te maken aan de discussie: ‘Kunstenaars reageren wel vaker boos op ons. Maar dat Elvis Costello onze stukken leest en daarop reageert vinden we heel tof.’ Costello had zijn bijl echter nog niet opgeborgen, en reageerde ook hierop: ‘Then you are just posing as provocateurs. How very passé of you.’ Een paar weken eerder had dezelfde krant de nieuwe roman van schrijver Ilja Gort afgekraakt, en de bespreking afgesloten met twee ballen. Gort reageerde niet met een brief, maar met een advertentie in dezelfde krant. Die advertentie sloot hij hilarisch af met een recensie van zijn eigen boek: vijf ballen.

pleased to meet you

‘Dus je poseert alleen maar, als een provocateur?’

LEON VERDONSCHOT

zout magazine 8/2022

'Het beste wat je kunt laten zien is jezelf'

Job Smeets: ‘Ik geloof heel erg dat de combinatie van dingen je een gevoel geeft dat je ergens brengt.’ foto John van Hamond

zout magazine 8/2022

Ontwerper Job Smeets is de eerste exposant in Museum W in Weert. EMILE HOLLMAN loopt met hem door de tentoonstelling. ‘Vijftien jaar geleden was ik een bange stijve man in een pak die de Europese Jeff Koons wilde zijn.’

hier over drie dagen nog. Ik geloof heel erg dat de combinatie van dingen je een gevoel geeft dat je ergens brengt.’ Naar eigen zeggen maakte Job Smeets (Hamont, 1969) zo’n driehonderd tentoonstellingen. ‘Ik ben een soort nomade die zichzelf voortdurend tegenkomt als hij weer een doos moet uitpakken. In Italië ben ik altijd ontzettend eenzaam, wil ik terug naar het atelier, terug naar de heimat. En vice versa. Dat gevoel is de hartslag van de tentoonstelling.’

oor de muziek van David

verzameling en die van het museum. Voor

Bowie ontdekte Job Smeets

de inrichting kreeg hij vrij spel. ‘Ik moet

dat de wereld groter

curator Patricia van der Lugt echt een trofee

jezelf nou op? ‘Veel. Bijvoorbeeld: dat je je

was dan Weert, de plaats

geven voor haar hands off. Daar kun je om

niet meer hoeft te schamen over je afkomst.

waar hij opgroeide. Via

lachen, maar als ik een tentoonstelling

Vroeger was ik als Limburger altijd wel

Eindhoven (Design Academy), Antwerpen,

maak in het MAD in New York heb ik geen

onder de indruk van mensen uit de grote

Parijs, Milaan en New York ontsnapte hij

klote te zeggen, niet eens hoe hoog een

steden.’

aan zijn geboortegrond - om er nu terug

sokkel moet zijn. Hier was ik heel erg

te keren als invloedrijke en gefortuneerde

betrokken. Ik ben in mijn leven dertig keer

waanzinnige notenkraker in de vorm van

ontwerper, als vader ook van Elvis en Ziggy.

verhuisd, het gaat over de verloren zoon

Mao’s hoofd. Afgezien van de perfecte

die terug thuiskomt met een enorme berg

uitvoering valt de speelse combinatie van

bagage.’

ontwerp en functionaliteit, van ernst en

Dit najaar onthult hij een beeld aan de

Maar wat levert zo’n confrontatie met

In De carnavalskamer staat een

Welkom in mijn huis, zegt hij als hij

luim op. Aan de muur een Lego-diploma van

verleden van Weert levend moet worden

voorgaat naar de museumzaal die hij De

Job Smeets uit 1976. ‘Nee, toen zat het er nog

gehouden; recentelijk kocht hij twee

slaapkamer noemt. Freddy Quinn zingt Unter

niet in. Dat kwam pas later. In mijn jeugd

monumentale gymzalen van architect Theo

Fremden Sternen, over heimwee en verre

heb ik nogal moeten knokken. Ik was enig

Boosten om deze te behouden. Hij kreeg er

horizonten. Jobs oma speelde het vroeger

kind en we verhuisden veel. Ik heb super

een woonbestemming voor, maar twijfelt

voor hem. De stem komt uit luidsprekers die

lieve ouders die het niet altijd gemakkelijk

aan een terugkeer. ‘Ik weet niet of ik dat wel

hij uit de gymzalen van Boosten haalde.

hadden. Dat levert wel reflectie op, maar

Wertha Boulevard, waar het industriële

misschien heeft het wel helemaal niks te

aankan. Ik heb nog wat dingen te doen.’ We spraken elkaar vijftien jaar geleden, bij een expositie in Z33 in Hasselt. Toen nog

‘Het gaat over de verloren

met zijn partner Nynke Tynagel erbij, de

zoon die terug thuiskomt met

banden zijn inmiddels verbroken. Studio Job verkaste daarna van Antwerpen naar

een enorme berg bagage’

Milaan, het atelier verhuisde naar Tilburg.

⏤

Inmiddels woont hij in Oud-Turnhout en

maken met wat ik nu doe. Het is gewoon geworden wat het is geworden.’ In De vuurkamer klinkt De staking van Jacques Brel. Het staat in schril contrast met Robber Baron Safe uit 2016, een beeld dat reageert op de nouveau riche en excessief vertoon van macht en extreme luxe. ‘Het

heeft hij nog een adresje in de bergen van

De muren zijn volgeplakt met ontwerpen

gaat over graaien. Daar ben ik niet links

Piëmont. Hij komt net terug uit Italië waar

van Studio Job, daarvoor staan objecten of

over. Maar we zijn het uiteindelijk zelf.’

hij de decors verzorgde voor zijn vriend

hangen werken uit eigen verzameling zoals

popzanger Mika – een van de presentatoren

tekeningen van Anton Pieck of zeegezichten

van Studio Job uitmuntende kitsch. Zelf

van het Eurovisie Songfestival.

van Constant Permeke. Maar ook een

vindt hij dat ‘modernistisch gelul’. ‘Ik weet

portret van de jonge Job, geschilderd door

eigenlijk helemaal niet wat kitsch is, al krijg

goeden doen. ‘Zeker, maar ik was ook

zijn vader. Het hangt boven zijn kinderbed.

ik het altijd voor de voeten geworpen. Het

een bange stijve man in een pak die een

Daarop ligt behalve een bronzen kussen

heeft in elk geval te maken met de fascinatie

Europese Jeff Koons wilde zijn. Als er iets

een sprei van nichtje Connie die het haken

voor het alledaagse, achter de traan van de

is veranderd in die vijftien jaar is het dat ik

leerde van oma. Ernaast: Love Boat van

zigeunerjongen schuilt de werkelijkheid.

naar niks of niemand meer kijk. Het beste

Studio Job, een theatraal, kitscherig, happy

Daarom hou ik ook zo van carnavalswagens

wat je kunt laten zien is jezelf.’

en shiny werk met kreeftenklauwen, een

die door gewone mensen zijn gemaakt, ze

regenboog en zoenlippen. Een groene

vergroten iets uit.’ Z

Destijds, in 2007 was Job Smeets al in

In het vernieuwde Museum W in Weert is hij de eerste exposant; hij combineert

staartklok is geïnspireerd op een filmscène

er objecten en ontwerpen van Studio Job

uit Fassbinders Satansbraten. Job: ‘Ik kan

met spullen en kunstwerken uit eigen

wel alles gaan uitleggen, maar dan staan we

The New York Times noemde het werk

Job Smeets & Studio Job, Forever Endeavour I, van 3.05 tot 2.10 in Museum W in Weert. museumw.nl

zout magazine 8/2022

Omar Victor Diop, Jean-Baptiste Belley, 2014. Courtesy MAGNIN-A Gallery, Paris © Omar Victor Diop

Harris Reed, Fluid Romanticism 001. Courtesy Harris Reed. foto Giovanni Corabi

weg met de macho mode Is gender biologisch of cultureel bepaald? Het is een van de thema’s van de tentoonstelling The Art of Menswear in het Victoria and Albertmuseum in Londen. PATRICK VAN IJZENDOORN ging kijken. ‘Waar peacocking eeuwen geleden was weggelegd voor de aristocratische elite, is het nu de culturele elite die ermee wegloopt.’ 18

zout magazine 8/2022

en mannelijke bezoeker van de

thema van deze tentoonstelling: het

de immigratie uit de voormalige koloniën

het Victoria and Albert Museum

verzachten van de mannelijkheid. En bij

waar de kleuren nooit verdwenen waren.

in Londen doet er goed aan

het idee dat gender cultureel bepaald is,

Het Londense warenhuis Liberty en de

vooraf even naar het toilet te

eerder dan biologisch, een onderwerp dat

hippe kledingwinkels aan Carnaby Street

gaan. Niet zozeer om zich te

momenteel voor controverses zorgt.

groeiden uit tot walhalla’s voor jongeren die

ontlasten of zich op te frissen,

De thematiek is nog duidelijker zichtbaar

zich op een psychedelische wijze wilden

bij Overdressed, waarin wordt aangetoond

uitdossen. Roy Strong, de kunsthistoricus

te komen. Sinds een jaar of vijf zijn ze

dat mannen zich eeuwen geleden kleedden

die in 1973 de jongste directeur van de V&A

geheel roze - net als de vrouwentoiletten

op een wijze die vanaf 1900 als ‘vrouwelijk’

zou worden, was een van hen.

trouwens. Er is zelfs een tafel waar mannen

zou worden afgedaan. Rijke mannen,

luiers kunnen verschonen. Trots poseerde

welteverstaan. Flamboyant kleedgedrag

maatpak van karakter. Ooit een teken van

museumdirecteur Tristram Hunt, een

was een teken van macht en status. ‘Think

kracht en mannelijkheid werd het een

voormalige Labour-politicus, indertijd voor

Pink’ zo leek het devies te zijn aan de hoven

symbool van elegantie en extravagantie.

de roze pisbakken.

van Engeland, Spanje en Frankrijk, een

Een voorname inspiratiebron daarbij was

maar om in het juiste gemoed

In de loop der jaren veranderde het

kleur die bijzonder duur was om te maken.

Beau Brummell, de dandy uit het begin

De in samenwerking met Gucci gemaakte

Een illustratie is de rokkenjagende graaf van

van de 19e eeuw die soms vijf uur per dag

tentoonstelling over mannenmode,

Bellamont, voor de fameuze schilder Joshua

nodig had om zich te kleden. Er loopt een

Fashioning Masculinities: The Art of Menswear,

Reynolds poserend in een mantel die zo

directe lijn naar de geklede jas waarmee

puttend uit de 100.000 kledingstukken

roze was als het genoemde herentoilet.

acteur Gary Oldman tien jaar geleden leek

die het museum rijk is, past bij de

Of net zo roze als de cape die de

te zijn weggelopen uit de negentiende

actuele inzichten over seksualiteit. ‘In

Amerikaanse acteur en zanger Billy Porter

eeuw; modekoningin Miuccia Prada

de patriarchische samenleving is de

drie jaar geleden droeg bij de uitreiking

omschreef haar ontwerp als een ‘parodie op

mannelijke genderidentiteit vaak gegoten

van de Golden Globes. Het kledingstuk

mannelijkheid’.

in gewelddadig giftige stereotypen,’ zo

hoorde bij het met bloemen versierde pak

introduceert Gucci-directeur Alessandro

dat was ontworpen door Randi Rahm.

Michele de expositie. Volgens hem is de man

Roze is ook de kleur die vaak opduikt

jarenlang in een verstikkend keurslijf gezet,

in de sekseneutrale creaties van Harris

waarbij elke vorm van vrouwelijkheid op

Reed, de Brits-Amerikaanse ontwerper die

agressieve wijze is verbannen. The Art of

onder meer One Direction-zanger Harry

Menswear is niets minder dan een bevrijding

Styles heeft aangekleed. De 25-jarige Reed

eruit als een pastoor. In een video vertelt de

van de man, de macho voorop.

poseert, als gezicht van ‘fluid fashion’, op

androgyne Bowie dat hij in zijn jonge jaren

een recente cover van Harper’s Bazaar, het

zoveel aandacht aan zijn uiterlijk schonk

tijd gaat, bestaat uit drie delen. In het eerste

modeblad dat een speciale editie wijdde

omdat hij bang was dat zijn liedjes te saai

deel, Undressed, zijn vooral schaars geklede

aan deze expositie.

waren.

De tentoonstelling, die heen en weer in de

mannen te zien, in de vorm van torso’s

Zonder gevaar was kleurrijke

ok David Bowie hield van extravagantie en ironie, zoals in 1996 tijdens de uitreiking van de Brit Awards. Met de overdreven witte

boord bij zijn Thierry Mugler-pak zag hij

Vooral het derde deel van de expositie

uit de Griekse en Romeinse oudheid. De

extravagantie niet, zo merkte Franse

is een feest van herkenning, met foto’s

gespierde lichamen van Hercules en Apollo

auteur Jacques Crazotte, die in 1792, tijdens

van onder anderen Michael Caine, Paul

zijn van oudsher de ideaalbeelden van

de Franse Revolutie, werd onthoofd. De

McCartney en David Hockney, de zwierige

krachtige mannelijkheid. Maar dat is niet

revolutionairen koesterden een verachting

en prachtig geklede hemelbestormers

het hele verhaal. Daar duikt Tiresias op, de

voor weelde. Een andere ommekeer die

uit de jaren zestig die nog steeds tot de

blinde profeet die zeven jaar lang als vrouw

van invloed was op het kleedgedrag was

verbeelding spreken. Waar ‘peacocking’,

heeft geleefd, een transformatie die een

de Industriële Revolutie, het begin van

zoals het rondlopen in flamboyante kledij

straf was nadat hij op de berg Cyllene een

de massaproductie, ook van kostuums,

wordt genoemd, eeuwen geleden was

parende vrouwtjesslang had doodgeslagen

het uniform van de zakelijke moderniteit.

weggelegd voor de aristocratische elite,

en het mannetje zwaar had verwond.

Zelfs in koninklijke kringen heerst

is het nu de culturele elite die ermee

ingetogenheid; Prins Albert, medeoprichter

wegloopt. Z

Deze Griekse mythe spreekt tot de verbeelding bij mensen met een

van het 170 jaar oude museum, was

vloeibare identiteit, zoals de non-binaire

weliswaar een modeliefhebber maar

installatiekunstenaar Cassils. In een vijftien

kleedde zich allesbehalve als een decadente

minuten durende video-opname gebruikt

pauw.

de Canadees zijn lichaamswarmte om een

De kleurrijke mannenmode zou pas

bevroren mannentorso te doen smelten

terugkeren tijdens de Flower Power in

- een bewonderenswaardige fysieke

de jaren zestig. Dat had te maken met de

prestatie. Het past bij het overkoepelende

opkomst van de populaire cultuur én met

Fashioning Masculinities: The Art of Menswear t/m 6.11 in Victoria and Albertmuseum in Londen. vam.ac.uk

zout magazine 8/2022

De filosoof van het maatgevoel

Ton Lemaire bij zijn huis in Frankrijk. foto Nicky Renckens

zout magazine 8/2022

Nederland is een opslagplaats, een distributiecentrum, een doorvoerhaven, een plek zonder eigenschappen waar natuurliefhebbers nog weinig te zoeken hebben. Ton Lemaire was een van de eersten die waarschuwde voor de kaalslag. CYRILLE OFFERMANS breekt een lans voor de filosoof ‘over wie veel kwaadaardige onzin wordt uitgekraamd.’

het burgerlijke verzet daartegen neemt toe, maar al twee decennia voor de brutale zegetocht van de neoliberale economie begon waarschuwde Lemaire in Filosofie van het landschap voor de verwoestingen die op til waren. De historische betekenis ervan is nog altijd maar mondjesmaat doorgedrongen tot de hoofden van beleidsmakers. De veranderingen, zegt Lemaire, hebben een breuk veroorzaakt met het historisch gegroeide geheugen van het landschap, er is sprake van een ont-historisering van de ruimte, die – voeg ik daaraan toe – voor een belangrijk deel verantwoordelijk is voor de massale, bewust of onbewust ervaren

r zijn maar weinig foto’s

ontheemding (variant van de vroegere marxistische ‘vervreemding’) waar nationalistische volksmenners hun giftige Dat veranderde omstreeks 1990, toen hij,

identiteitspolitieke propaganda op richten. In de Dordogne vond Lemaire iets terug

van hem in omloop, films al

gefrustreerd door zijn academische werk

helemaal niet. Ook herinner ik

en door de opzichtige politieke desinteresse

van de oorspronkelijke ruigheid van

me geen enkel optreden in een

in wat toen nog tamelijk onschuldig de

de natuur die hij in Nederland zo node

talkshow of een tv-interview

‘milieucrisis’ heette, de universiteit vaarwel

miste. Maar natuurlijk begreep hij ook dat

naar aanleiding van een nieuw

zei en zich als ecoboer en schrijver vestigde

de begeerde rust en leegte de keerzijde

boek, hoe indrukwekkend zijn bibliografie

in een dorp in de Dordogne, waarna hij het

waren van een pijnlijke ontwikkeling: de

inmiddels ook is. Als geen ander illustreert

volstrekt onterechte imago kreeg van een

ontvolking van het platteland, veroorzaakt

zijn publieke status de even dodelijke

geflipte geitenwollensok, met wie graag

door een fatale Europese landbouwpolitiek

als treurigstemmende mediawet van de

de draak werd gestoken. Zelf zag hij zich,

die de kleine boer brodeloos maakte en niet

omgekeerde evenredigheid: hoe hoger

voor zijn doen nogal pathetisch, als een

zelden tot wanhoop dreef – ‘c’est le progrès

iemands intellectuele of creatieve niveau,

‘ecologische vluchteling’.

qui tue’, hoorde hij meer dan eens, ‘het is

hoe geringer de aandrang bij televisiebazen hem voor de camera’s te halen.

In Frankrijk vond hij de rust, de stilte, de

de vooruitgang die dodelijk is’. Eerder was

ruimte en de nog min of meer onaangetaste

het de oorlog: van de twee miljoen Franse

natuur die hij in Nederland steeds meer

soldaten die tijdens de Eerste Wereldoorlog

begon te missen. Door de schaalvergroting

zijn gesneuveld kwam driekwart van het

sinds een halve eeuw de belangrijkste

van de landbouw, de verstedelijking, de

platteland. Nu is het de politiek die voor een

Nederlandse antropologische filosoof, zeker

explosieve groei van industrieterreinen

verdere ontvolking, voor een ‘rurale exodus’

als het aankomt op waarschuwingen voor

en de even explosieve uitbreiding van

(Lemaire) zorgt, compleet met honderden

de mondiale ecologische catastrofes die

infrastructurele voorzieningen was

spookdorpen en ontelbare verwaarloosde

zich, allang niet meer sluipenderwijs, voor

het aanzien van Nederland in korte tijd

landerijen.

onze ogen bezig zijn te voltrekken.

dramatisch veranderd.

Ik heb het over Ton Lemaire (1941),

Geboren in Rotterdam en opgegroeid

‘En dan: wat is natuur nog in dit land?

De daardoor aangetrokken ‘neo-rureaux’, de nieuwe plattelanders, veelal uit de

in Limburg zwierf hij omstreeks zijn

Een stukje bos ter grootte van een krant’,

rijkere delen van Europa, kunnen dat maar

veertiende al verrukt en met open

verzuchtte de dichter, en Lemaire was

zeer ten dele goedmaken: zij koloniseren

zinnen in het Leudal, zich ook toen al

het met hem eens. Nederland werd een

de ontvolkte gebieden, laten weinig heel

bewust van de bedreiging van al het

opslagplaats, een distributiecentrum,

van de plaatselijke tradities, drijven de

natuurschoon. Hij studeerde in Nijmegen

een doorvoerhaven, een plek zonder

prijzen op en bevorderen het toerisme. De

en Parijs, werd docent cultuurfilosofie in

eigenschappen, een ‘non-lieu’, in de

uitdrukking ‘leven als een God in Frankrijk’

Nijmegen en was actief in diverse milieu-

woorden van zijn Parijse collega-

is in het goddelijke land zelf onbekend.

en natuurbeschermingsorganisaties. In

antropoloog Marc Augé. Natuurliefhebbers

de jaren zeventig en tachtig oogstte hij

hadden hier niks meer te zoeken.

algemene lof met persoonlijke en originele

Tegenwoordig worden we vrijwel

Lemaire is er zich uiteraard van bewust dat hij ook een van die nieuwe plattelanders uit het noorden is, zij het dat hij zich zoveel

boeken als Filosofie van het landschap, De

dagelijks opgeschrikt door nieuwe vormen

mogelijk gedraagt als een onopvallende

indiaan in ons bewustzijn en Binnenwegen.

van noodzakelijk geachte kaalslag. Ook

gast die zijn kleine domein (met kippen,

Woaah... Hét museum voor nieuwsgierige mensen van alle leeftijden. Zien we je deze zomer? www.discoverymuseum.nl

zout magazine 8/2022

Ook Ton Lemaire geniet graag van ‘een gezamenlijke maaltijd met vrienden en vriendinnen, uiteraard geplengd met goede wijn en liefst uitkijkend over een prachtig landschap’.

⏤ bijen, een konijn en ‘een gehandicapte

landbouwrevolutie zijn carrière als

zijn dat zijn werk niet veroudert maar,

steenuil’) ecologisch verantwoord

wijngod kon beginnen, al met behulp van

integendeel, met de dag actueler wordt.

onderhoudt en grotendeels in zijn eigen

de vliegenzwam in extase kwam. Op den

Zojuist verscheen een nieuw boek met

behoeften voorziet. Een druppel op de

duur heeft de wijn in het zuiden en het

‘kanttekeningen bij onze wereld’, Tegen de

gloeiende plaat, uiteraard, een paradoxale

bier in het noorden de paddenstoelen –

tijd. Die titel is niet onjuist, maar suggereert

situatie, natuurlijk, maar dat is voor

althans tot hun terugkeer in de huidige

ten onrechte dat de auteur het laat bij

Lemaire nog geen reden dan ook maar voor

drugsscene – volledig verdrongen; al gauw

kritiek. Wie hem in al zijn genuanceerdheid

de makkelijkste weg – die van het cynisme

waren de hallucinogene sporen daarvan in

wil leren kennen kan het best bij dit

– te kiezen. Hij doet in elk geval een

de volkscultuur, in mythen en sprookjes,

essayboek beginnen. Samenvatten is

bewonderenswaardige poging de (meestal

voor niemand meer duidelijk. Toch, zegt

onmogelijk, daarvoor is het te veelzijdig.

impliciete) moraal van zijn geschriften ook

Lemaire, zou de kabouter wel eens een

Erg persoonlijk wordt hij overigens ook in

zelf in de praktijk te brengen.

nazaat kunnen zijn van de dwerggestalten

dit boek niet. Lemaire heeft een hekel aan

van de menselijke zielen die de in trance

het exhibitionisme en voyeurisme van het

l vanaf diens schrijversdebuut

gebrachte sjamaan in de onderwereld

massa-amusement.

volg ik het werk van Lemaire.

ontmoette.

Het valt op hoe consistent

Lemaire liet zich door alle

Maar het stelt me gerust dat hij, zijn solitaire reputatie en ascetische uiterlijk ten

schimpscheuten en beledigingen – in een

spijt, wel degelijk van lekker eten houdt.

paradigmawisselingen is geen sprake;

schandelijk stuk in De Groene werd hij

Sterker, dat hij zonder aarzelen instemt

talrijke motieven die hij in latere, aparte

in 1997 zelfs voor eco-fascist uitgemaakt

met de Franse gourmand, als die het

publicaties uitwerkt zijn al in het vroegste

– niet van de wijs brengen. Zijn meest

kil-rationalistische ‘ik denk, dus ik besta’

werk in een notendop aanwezig. Wel is hij

omvattende en diepst gravende boeken

terugbrengt tot zijn materialistische basis:

in de loop der jaren, met het wegvallen

schreef hij de laatste tien, twintig jaar.

‘ik eet en drink, dus ik besta’. Van weinig

van de academische plichtplegingen, beter

Ik noem Met open zinnen, Onder dieren en

geniet de filosoof van het maatgevoel

gaan schrijven, eenvoudiger, soepeler,

De val van Prometheus. Prometheus is in

naar eigen zeggen meer dan van een

compacter. In 1995 heb ik in Vrij Nederland

de Griekse mythologie een ambivalente

‘gezamenlijke maaltijd met vrienden en

voor het eerst over hem geschreven, ook uit

halfgod: symbool van de grootheid waartoe

vriendinnen, uiteraard geplengd met goede

ergernis over alle kwaadaardige onzin die er

de mensheid in staat is, maar ook van de

wijn en liefst uitkijkend over een prachtig

over hem werd uitgekraamd.

overmoed, de hybris, die blijkens talloze

landschap met op de achtergrond mooie

verhalen door de goden zwaar bestraft

muziek’ – dat lijkt op een vredig tafereel in

de cultuurhistorische betekenis van

wordt. En overmoed had altijd te maken

de tuin van Epicurus, of liever: toch nog een

paddenstoelen en zwammen in Europa

met mateloosheid, het overschrijden van

beetje als God in Frankrijk. Voor domme

en Azië, Godenspijs of duivelsbrood, werd

de grenzen die de goden aan de mensen

vraatzucht hoeft niet te worden gevreesd;

Lemaire in De Volkskrant door iemand

hadden gesteld.

als geen ander, neem ik aan, zal hij ook voor

het is, van bekeringen of

Naar aanleiding van een essay over

die hooguit het omslag had gezien als

In de Europese cultuurgeschiedenis is

half seniele kabouter geportretteerd. In

Prometheus vanaf de late achttiende eeuw

dit boek, nota bene de eerste serieuze

patroonheilige van de vooruitgang. Voor

Nederlandse bijdrage aan de etno-

de meest uiteenlopende figuren (Nietzsche,

mycologie, laat Lemaire zien dat de

Marx, Hitler) is hij het symbool van een

paddenstoel, in het bijzonder de rood-wit

ongekende kracht en dynamiek, maar

gestippelde vliegenzwam, al in een groot

zonder de antieke ambivalentie: hij vreest

deel van de archaïsche wereld bekend

geen hybris, erkent goden noch grenzen.

was als hallucinogeen. In op het oog zeer

‘De moderniteit herkent zich alleen in een

uiteenlopende landen, Siberië en Mexico,

ontketende Prometheus’. Totdat de aarde

werden zwammen behalve als voedsel

zelf alarmerende signalen begon te geven

en medicijn door sjamanen gebruikt als

van ontoelaatbaar grensoverschrijdend

roesverwekkers; eenmaal in droom of

gedrag. En die signalen waren er ook,

trance communiceerden zij met de wereld

lang voor de klimaatcrisis, van talloze

van de geesten, onder meer met het doel de

cultuurkritische, nadrukkelijk anti-

geest van een dode naar de onderwereld te

prometheïsche denkers, van wie Lemaire

begeleiden.

onder meer Herbert Marcuse (Eros and

Iets dergelijks gebeurde waarschijnlijk ook in het oude Griekenland en bij de Germanen. Lemaire veronderstelt dat Dionysos, vóór hij als gevolg van de

Civilization, 1955) en Hans Jonas (Das Prinzip Verantwortung, 1979) met ere noemt. Ton Lemaire is inmiddels tachtig. Het

deze signalen van de natuur – die van het eigen lichaam – hypergevoelig zijn. Z

Ton Lemaire, Tegen de tijd. Kantekeningen bij onze wereld. Amsterdam, Ambo | Anthos, 22,99 euro

moet hem een dubbelzinnig genoegen

by Guus van den Akker

IN TE RI ORS

www.guus vanden akker.com

Masterplan Wilhelminaberg

Artikelen, columns en agendatips voor uw weekend, elke week gratis in uw mailbox. Meld u aan op zoutmagazine.eu/opzaterdag

zout magazine 8/2022

column

Krak! Boem! Gedaan!

Het decor van Studio Orka stond in het aardappelveld. De betovering was totaal

⏤

tudio Orka stopt. Vlaams theatergezelschap was het, met voorstellingen op locatie. Kaartjes waren altijd direct op. Het maakte geen verschil. Studio Orka stopte toch. Niemand deed het graag, maar het was op. Tekort aan middelen, stond in het persbericht. Maar het had ook te maken met te hoog vliegen. Het woord ontgoocheling viel. Het begin van de zomer was het begin van het einde. In Poesele, onnozel dorpje, onderweg naar zee, net achter Gent, daarna nog kleine wegels naar nergens, daar! In Poesele speelde Studio Orka Chasse Patate, één van zijn klassiekers, 29 keer. Alle voorstellingen waren uitverkocht. Ik verzoop een slok diesel om erbij te kunnen zijn. Afspraak in een koeienwei, naast het verdoken glaspaleis van een tomatenserre. Het regende hard. Poncho’s hingen nat en slap om de schouders van cultuurliefhebbers. Mijn witte tennisschoentjes werden vies. We wandelden samen naar een ander erf, voorbij een hoop met autobanden, loods met landbouwmachines, een nieuwsgierige boerenfamilie op plastic stoelen in een openstaande garage. Het decor van Studio Orka stond in het aardappelveld. De betovering was totaal. Een witte stationwagon had zich vastgereden in de modder. Twee muzikanten lagen erin te slapen. We gingen zitten op de grens tussen echte miserie en gespeelde. Niet alles was om te lachen. Café/ Frituur De Sportvriend was een bouwval, werd met takels overeind gehouden in het slijk. Chasse patate, wist ik veel, is wielrennersjargon. Het is een ontsnapping uit de koers die op niets uitdraait. De Flandrien trapt en trapt en trapt tevergeefs, om halverwege te blijven hangen. Sporters kunnen uitstekend doen alsof hun inspanningen ergens toe leiden. Maar het échte leven haalt iederéén in, altijd. Je zou voor minder janken. Finaal zakte Café De Sportvriend weg in het verdriet en in de slijk van de locatie. Krak! Boem! Gedaan! Studio Orka trakteerde met frieten, limonade, bouletten en theater. De lucht klaarde op. En ik liet me troosten. Titus De Voogdt knalde op een oude brommer weg in het patattenloof. Janne Desmet viel voorover in de prut van alles. En drie koeien in de wei maakten bokkensprongen van verbazing toen Tom Ternest met loeiende gitaren van Guns ‘n Roses begon te schreeuwen. Sweet child o’ mine klonk hemeltergend hard. Theater is de klacht die we allemaal delen. Het is ook zo oneerlijk: een kind dat overreden wordt door een volgwagen in de koers. Rodania, Rodania Rodania, zo klonk het muziekje van de sponsor, een merk van Zwitserse uurwerken. Ik mag de plot van Chasse Patate nu wel verklappen. Want Studio Orka houdt ermee op. Tijd is alles wat we hebben. Tot het ineens gedaan is. De voorstelling duurde 110 minuten. AN OLAERTS

zout magazine 8/2022

Samen naar de ratsmodee Gaan we met zijn allen ten onder, of zijn er kansen om te overleven, als eenling of als klein collectief? WIDO SMEETS ging bij Bureau Europa op zoek naar ontsnappingsroutes. ‘Ondanks alle rampscenario’s blijven we grijpen en graaien. Waarom? Omdat het kan.’

overigens. Zo denkt hij dat de Amerikaanse overheid achter de aanslagen van 9/11 zit en heeft hij twijfels bij de staat van de medische wetenschap. ‘Doomsday preppers’ zijn van alle tijden. Noach, de Bijbelse figuur die have en goed verzamelde op een ark om zo een zondvloed te overleven, kan gezien worden als een archetype prepper. Onder zijn navolgers treffen we de meest bizarre figuren aan; documentairemakers als Louis Theroux reizen de meest afgelegen oorden, vooral in de VS, af om ze te portretteren. Het preppen op onverwacht grote schaal zagen we toen in maart 2020 corona om zich heen greep. In de supermarkten

n april 2019 baarde acteur Jeroen van

duwden consumenten hun met toiletrollen

Koningsbruggen de nodige ophef

en pakken spaghetti volgestouwde

toen hij zich in een interview in De

winkelwagentjes in lange rijen naar de

Volkskrant manifesteerde als ‘prepper’.

kassa. De ware Doomsday Preppers zijn er

Ter voorbereiding op de nakende

natuurlijk al veel langer, al is er zeker sprake

ondergang van de wereld had hij voor jaren

van een snelle aanwas; wie ogen en oren

voedsel opgeslagen in zijn (tweede) huis in

openhoudt, kan moeilijk verbaasd zijn.

Limburg, ‘echt gevriesdroogde shit die wel 35 jaar goed blijft.’

Een bijzondere vermelding verdient de categorie waartoe Europarlementariër Marcel de Graaff van Forum voor

Een prepper is iemand die zich voorbereidt

Democratie behoort. Tijdens een door zijn

op een noodsituatie, een ramp of erger.

partij georganiseerd Oekraïne-symposium,

Nu de klimaatcrisis voelbaar om zich heen

afgelopen maand, zei hij te verwachten

grijpt, en overheden er schrikbarend weinig

dat Rusland de gaskraan naar Duitsland

tegenover weten te stellen, is er sprake van

helemaal dicht gaat draaien. De Duitse

een groeiende subcultuur van mensen die

economie raakt dan in een diepe recessie,

zich serieus voorbereiden op de rampspoed

iets wat hij toejuicht. ‘Als de Duitse

die gaat komen - en waartoe intussen ook

economie kapotgaat, dan gaat de EU kapot.

een Russische kernaanval mag worden

En ik haat de EU’, noteerde NRC uit zijn

gerekend.

mond. Intussen bereidt de FvD’er zich voor

Behalve een prepper is Jeroen van

op een barre winter; zijn gezin heeft alvast

Koningsbruggen ook een complotdenker

een aardige voorraad brandhout en voedsel

– een niet ongebruikelijke combinatie

ingeslagen.

zout magazine 8/2022

nu eenmaal is dan wel geacht wordt te zijn. Een uitzondering is Stine Deja die met Last Resort: Thermal Womb (2019) een warme installatie aflevert over een nog onvoltooide technologie waarbij je jezelf kan invriezen, in afwachting van betere tijden. Of het fris en fruitig bijkomen uit de winterslaap gaat lukken, is nog de vraag. Grenzeloos optimisme of struisvogelpolitiek, de ontdooide toekomst zal het leren. Eigenlijk zijn de gigantische datacenters die her en der in de polder opduiken ook voorbeelden van preppen, moet Dennis de Bel gedacht hebben toen hij van Bureau Europa een werk in opdracht mocht maken. Met Mountain Stronghold (2022) ontwierp hij drie metalige kasten die moeten verwijzen naar wat die datacenters in wezen zijn: ‘nieuwe infrastructuren van macht en exploitatie’. In Tannhäuser Gate (2018) laat Rustan Dennis de Bel, Mountain Stronghold (2022). foto ZOUT magazine

Söderling met een post-apocalyptische terugblik op een verlaten supermarkt zien waar het misging met onze kust; relieken van de Tweede Wereldoorlog.

beschaving: tot de laatste seconden van

verwacht bij de tentoonstelling Prepper

Indrukwekkend en achterhaald, maar

zijn ondergang leefde de mens in een

Paradise in Bureau Europa in Maastricht,

allesbehalve een paradijs voor preppers.

vercommercialiseerde, geglobaliseerde

heeft het mis. In een toelichting in een

Ook niet als de nood aan de man is.

cultuur die de aarde willens en wetens

Wie bovenstaande perspectieven

folder bij de expositie zegt curator Ward

Architect Paul Kuipers ontwierp langs

heeft leeggeplunderd. In die laatste fase, zo

Janssen dat niet de prepper het onderwerp

de Amsterdamse grachten een labyrint

lijkt het, zitten we nu, op het hoogtepunt

van de tentoonstelling is, maar ‘de

voor klokkenluider Edward Snowden, ‘een

van het hyperkapitalisme waarin we,

gemoedstoestand van de wereld waarin hij

vrijplaats om zijn visie te etaleren’. Host

ondanks alle rampscenario’s die we onszelf

kan ontstaan: een wereld waar de dreigende

Edward Snowden! The Encrtyption of Space

voorschotelen, blijven grijpen en graaien.

belofte van catastrofe en chaos terecht in de

(2020) is een interessant initiatief - maar de

Waarom? Omdat het kan.

lucht hangt’. En de kunstenaars die hij heeft

relatie met preppen?

geselecteerd, zijn trouwens vooral bezig

Hetzelfde geldt voor de Trophy Helmet

Af en toe dekt de titel in Pepper Paradise de lading, maar meestal niet. het blijft een

met de rol van technologie in ons bestaan.

(2103) van Ted Noten, een van de objecten

raadselachtige presentatie waar je,

Over preppen gaat het zelden.

die hij ontwierp ‘om de vrouw te wapenen

eenmaal buiten, constateert dat je al met

Preppers worden, bondig samengevat,

in haar persoonlijke strijd tegen het

al weinig wijzer bent geworden. Ook niet

overmand door twijfels, wanhoop, vage

patriarchaat’, aldus de wandtekst. Is

over de gemoedstoestand van de prepper.

beloftes en gevoelens van verzet. De

het feminisme nu ook al een vorm van

Daarvoor moeten we kennelijk toch bij de

gemoedstoestand die daaruit voortkomt

preppen?

old school media zijn, met hun recht toe

is volgens Janssen het vertrekpunt van Prepper Paradise. Daaruit is een voorhoede, noem het een elite, ontstaan die beseft dat het te laat is en haar heil zoekt in bunkers, capsules en ondergrondse vluchtoorden.

als Jeroen van Koningsbruggen en Marcel de

City (2021) van Liam Young, een

Graaff. Z

science fiction video over een ultra-

metropool voor tien miljard mensen waarin

Voor het overgrote merendeel van de

de wereldbevolking tijdelijk kan worden

bevolking zijn deze oplossingen te hoog

ondergebracht als Moeder Aarde het niet

gegrepen; die mag het, als het erop

meer trekt. Met tien miljard op een kluitje

aankomt, zelf uitzoeken.

is preppen geen keuze meer, maar bittere

In Bunker Archeology (1975) van steden

recht interviews en reportages over types

ichter bij de thematiek komt Planet

noodzaak.

bouwkundige Paul Virilio gaat het over

De meeste objecten in Prepper Paradise

Duitse bunkers langs de Normandische

zijn kil en afstandelijk, zoals technologie

Prepper Paradise, van 26.03 t/m 14.08 in Bureau Europa in Maastricht. bureau-europa.nl

De locaties van de Ruhrtriennale zijn monumentaal: mijnbouwen staal-industrie-architecturen worden van 11 augustus tot 18 september omgetoverd tot indrukwekkende podia. Internationale kunstenaars ontmoeten elkaar hier voor een festival op het raakvlak van muziektheater, drama, dans, concert, performance, literatuur en beeldende kunst. Installation / Première

EUPHORIA JULIAN ROSEFELDT 25 augustus t/m 10 september 2022 Halle 5, Welterbe Zollverein, Essen

RESPUBLIKA ŁUKASZ TWARKOWSKI / LITHUANIAN NATIONAL DRAMA THEATRE vanaf 9 september 2022 Jahrhunderthalle Bochum

Tickets en het volledige programma www.ruhrtriennale.de

Shareholders and public sponsors

Foto: Mischa Leinkauf / VG Bild-Kunst

Toneel / Rave

Hij kan niet binnen maar jij wel Kunst- en cultuurbeleving deze zomer in Tongeren

18/06 - 19/09 Info & tickets: moment.tongeren.be

zout magazine 8/2022

perron poëzie

LAMENTO Hier nu langs het lange diepe water dat ik dacht dat ik dacht dat je altijd maar dat je altijd maar hier nu langs het lange diepe water waar achter oeverriet achter oeverriet de zon dat ik dacht dat je altijd maar altijd dat altijd maar je ogen je ogen en de lucht altijd maar je ogen en de lucht altijd maar rimpelend in het water rimpelend dat altijd in levende stilte dat ik altijd zou leven in levende stilte dat je altijd maar dat wuivend oeverriet altijd maar langs het lange diepe water dat altijd maar je huid dat altijd maar in de middag je huid altijd maar in de zomer in de middag je huid dat altijd maar je ogen zouden breken dat altijd van geluk je ogen zouden breken altijd maar in de roerloze middag langs het lange diepe water dat ik dacht dat ik dacht dat je altijd maar dat ik dacht dat geluk altijd maar dat altijd maar het licht roerloos in de middag dat altijd maar het middaglicht je okeren schouder je okeren schouder altijd in het middaglicht dat altijd maar je kreet hangend altijd maar je vogelkreet hangend in de middag in de zomer in de lucht dat altijd maar de levende lucht dat altijd maar altijd maar het rimpelende water de middag je huid ik dacht dat alles altijd maar ik dacht dat nooit hier nu langs het lange diepe water dat nooit ik dacht dat altijd dat nooit dat je nooit dat nooit vorst dat geen ijs ooit het water hier nu langs het lange diepe water dacht ik nooit dat sneeuw ooit de cipres dacht ik nooit dat sneeuw nooit de cipres dat je nooit meer REMCO CAMPERT Uit: Remco Campert, Dichter Amsterdam, De Bezige Bij, 1995

zout magazine 8/2022

Els Dietvorst, laureaat van de BelgianArtPrize, creëert in haar kunst steeds meer ruimte voor anderen. Ze woont alweer dertien jaar aan de Ierse kust, waar JOEP VOSSEBELD haar opzocht. ‘Om 10.45u op het strand. De zeemeerminnen wachten op je.’

Els Dietvorst (links) met filmmaker Alec Moore. foto ZOUT magazine

zout magazine 8/2022

Zeemeerminnen, zwaluwen en een zwaan

exford, een

‘The Mermaids’ noemen ze zich,

vrij en vrolijk je ding kan doen, zo ben ik

oud stadje

zeemeerminnen. Zomer of winter, elke

ook opgegroeid en dat wilde ik hun graag

aan de Ierse

dag gaan ze de zee in. Maria, een van de

meegeven.’

Zee, gesticht

Mermaids, blijft vandaag aan de kant. ‘Ik

door de

woonde in Dublin, maar tijdens corona zat

vraag wat Els nu precies voor kunstenaar

Noormannen.

In België is lange tijd geworsteld met de

ik hier vast, ik paste op mijn moeder van 93.

is. Dat ze tekent, schrijft, performt, filmt

De trein richting Dublin puft met een

Samen keken we uit over de zee. En elke dag

en monumentale beelden maakt uit hout

slakkengangetje over de kade, rakelings

zagen we een vrouw het water in duiken,

en leem, is nog tot daar en toe. Maar als

langs de puien van permanent gesloten

heel vreemd. “Ga eens vragen wat ze daar

ze na een uitnodiging van een Brussels

winkels. Een zwerm mussen heeft zijn

doet.” zei mijn moeder. En zo zijn we

kunstencentrum aangeeft graag met de

intrek genomen in de plaatselijke Aldi,

vrienden geworden. Ze heeft ons allemaal

buurtbewoners te willen werken, wordt

hun gekibbel galmt door de vervallen hal.

samengebracht tijdens corona, er zijn nu

haar dat afgeraden: ‘Die mensen hebben

Struiken schieten door het gehavende

elf Mermaids. Voor de meesten van ons was

al zoveel problemen, die hebben wel wat

dak van een tuincentrum, op de verlaten

dat toen echt een redding. We zwemmen,

beters te doen dan kunst.’

parkeerplaats breken kleurrijke bloemen

we zingen, drinken thee, komen samen met

door het asfalt. De natuur lijkt hier aan de

volle maan en zeggen dank aan de zee.’

winnende hand. De hoek om, met de rug naar de zee en de avondzon in het gezicht. Een korte klim

In de verte neem Els schaterend een diepe

Ze besluit zelf contact te leggen in de wijk. Ze noemt het daar al gauw ontstane gezelschap De Zwaluwen, het groeit uit tot

duik. Marie: ‘Elsa is een aparte hoor. Mad as

dertig personen van diverse afkomst. Met

a box of frogs.’

De Zwaluwen werkt Els zes jaar lang aan

Dertien jaar geleden verhuisde Els

films en performances. Dat ze ook in de

door een straat met grijze huizen. Een

Dietvorst (Kapellen, 1964) vanuit Brussel

jaren erna artistieke verbonden aangaat

driehoekig plein met in het midden een

naar het dunbevolkte zuidwesten van

met wijkbewoners, vluchtelingen en

stenen beeld van een zwaan die opkijkt

Ierland. In eerste instantie voor de

daklozen roept in de kunstwereld vragen

naar twee gebouwen. Links een pand met

liefde, haar toenmalige partner wilde

op. Wat doet Els Dietvorst nou eigenlijk?

zwart geblindeerde ruiten, Billies Gun Shop.

terug naar haar geboorteland om er een

Is het community art, social art, slow

Rechts daarvan in vrolijke houten letters

schapenboerderij te beginnen. Els geeft

art, of misschien zelfs human art? Dat

ABACUS, de Montessorischool.

toe dat ze eerst wat huiverig was voor de

juist het sociale, het trage en het humane

verhuizing: het contrast tussen Brussel

als afwijkend worden bestempeld zegt

ontstaat magie. Het stille Wexford is een

en het Ierse platteland leek te groot. Maar

misschien iets over de naar binnen gekeerde

mythische plek, dit plein het begin van

al gauw merkte ze dat er een last van

kunstwereld, maar toch vooral over de

een sage. Billie en Montessori vormen de

haar afviel. ‘In Brussel moet je ogen in

bizarre ontwikkeling die onze maatschappij

tweesprong waarmee hogere machten ons,

je achterzak hebben, je moet altijd op je

heeft doorgemaakt. ‘Als je in België van de

simpele stervelingen, op de proef gaan

hoede zijn. Toen ik met mijn twee zoons

fiets valt komt er niemand om je te helpen.

stellen. De witte zwaan midden op het

naar hier verhuisde, zag ik ons allemaal

Ze zullen vooral toeteren omdat je in de

plein? Dat is Els Dietvorst.

ontspannen. De stress was er af. Hier staat

weg ligt.’

Niks is ooit wat het lijkt in Ierland, hier

‘Je wilde toch mijn studio zien? Welkom,

mijn huisdeur altijd open en kan ik de

De waarden die ze in België miste, vond

dit is mijn studio!’ roept ze, terwijl ze haar

sleutels in de auto laten zitten. Die vrijheid,

Els Dietvorst terug op het Ierse platteland.

waterschoenen aantrekt, haar felroze

dat is een dankbaar iets voor mij, elke dag

In haar eerste jaren in Ierland maakte ze een

badjas over een rotsblok gooit en rent de

weer. In Brussel ben je bang dat je kinderen

documentaire over de lokale boeren, die

golven in. Twee vriendinnen hollen achter

gekidnapt worden of wat dan ook, hier

in moeilijke omstandigheden proberen te

haar aan, samen duiken ze de zee in. De

wandelen ze dwars door drie velden naar

overleven. Tijdens de première van de film -

wolken zijn net weggetrokken en de zon

de schoolbus. Die rust, dat je kampen kan

The Rabbit and the Teasel - in het plaatselijke

glinstert op het water, de wind is koud.

bouwen, rond kan trekken door het veld,

cultuurcentrum werd ze benaderd door

Paul devens + the derailment of the / usual 22.02.2022 – 28.08.2022

BONNEFANTEN www.bonnefanten.nl @bonnefanten

zout magazine 8/2022

‘We zwemmen, zingen, drinken thee, komen samen met volle maan en zeggen dank aan de zee’

⏤

een visser. ‘Je moet iets over ons maken’, zei hij, ‘ook wij sterven uit.’ In de jaren erna voer ze mee met de vissers en legde hun harde leven vast op film. De meest heftige momenten liet ze naspelen door acteurs, uit respect voor de mensen die ze volgde. Haar films zijn, net als haar andere werk, een geloofwaardige mengeling van feit en fictie. ‘Hoe de wereld weer humaner te maken, daar gaat mijn werk over. Dat humane is hier nog voelbaar. Je zit afgelegen en bent daardoor op elkaar aangewezen. Tegelijk is hier veel minder geld dan in België, en is het leven tien keer duurder. Tijdens de lockdown zaten mensen zonder werk, ze hadden niks meer. Daar zijn we samen eten voor gaan koken. Zonder elkaar red je het hier niet. Dat gezamenlijke, dat is iets waar we naar terug moeten als maatschappij. Hier is het voor mij makkelijker om die beweging te

foto Alec Moore

Voor de tentoonstelling maakt ze met een

het magisch, dan zie je ze oplichten in het donker.’

maken, het is hier nog deels aanwezig; een

groep kunststudenten reconstructies van

soort compostbodem waarin ik dingen kan

haar vroegere werk. Deze zomer, bij Bozar

Al gauw groeit het aantal witte stenen op

planten. In België kost dat meer moeite,

en CENTRALE, gaat ze op dezelfde wijze te

de rots; voorbijgangers hebben het signaal

daar zou ik eerst compost moeten maken.’

werk. ‘We werken met een groep van 13.

begrepen en leggen tijdens hun wandeling

Van tevoren heb ik een framework bedacht

ook witte stenen neer. De rots verandert in

aar eigen oeuvre composteert

voor de tentoonstelling, maar daarna laat

een altaar, misschien voor communicatie

ze ook. In het begin maakte Els

ik het los. Er moet magie ontstaan, en die

met hogere machten, maar vooral met

Dietvorst haar beelden vooral

ontstaat pas als ik aan anderen de ruimte

dorpsgenoten en voorbijgangers. Dat

met leem, tegenwoordig gebruikt ze veel

laat. We noemen ons The BARRA Movement.

de witte stenen na een hoge vloed weer

drijfhout dat ze verzamelt aan de kust. ‘Ik

BARRA, naar een grote storm van een paar

verdwijnen, draagt volgens Els juist bij

leen materiaal van de natuur en behandel

jaar geleden, en movement omdat het

aan de kracht. ‘Ik kan hier samen met de

het met respect, om het daarna weer terug

een beweging is. We willen iets in gang

Mermaids drie uur lang intensief naar witte

te kunnen geven.’ Als ze in 2020 wordt

zetten. Nu is het nog The BARRA Movement

stenen zoeken en de volgende dag begin je

uitgenodigd voor een tentoonstelling in

featuring Els Dietvorst, als een soort

gewoon weer opnieuw. Het gaat niet om de

het M HKA in Antwerpen, concludeert ze

band. Maar het kan best dat mijn naam

dingen, maar om de energie die je samen

dat ze nauwelijks werk heeft om te laten

volledig verdwijnt. Ik geloof niet meer zo in

creëert. Kunst en leven zijn geen gescheiden

zien. ‘Zelfs geen tekeningen meer. Een jaar

individuele kunst.’

werelden.’

of vijf geleden heb ik besloten dat ik te veel

‘Corona, I’m Lonely’. Het is tijdens de

spullen had. Toen heb ik alles weggegeven.’

lockdown dat Els iets verderop een steen

Terwijl Els en de fotograaf een goede plek zoeken voor een portret, beklim ik met

vindt met deze tekst,

twee witte keien in de hand de rots. Op

verstopt op de richel van

het hoogste puntje stapel ik ze voorzichtig

een grote rots aan de

op elkaar, een grote en een kleine. Weer

rand van de zee. Intuïtief

beneden kijk ik tevreden omhoog naar mijn

legt ze een witte kei

bouwwerk. Het lijkt warempel een zwaan.

van het strand naast de

Niks is wat het lijkt hier. Laat het los en er

beschreven steen. En de

ontstaat magie. Z

volgende dag nog een. De dag daarna weer. ‘Witte stenen zijn iets bijzonders, het zijn afwijkingen, ze vallen op tussen al de rest hier aan het strand. Vooral als de zon ondergaat, is foto Alec Moore

The BARRA Movement, featuring Els Dietvorst, This is what you came for. Van 28.04 t/m 18.09 in CENTRALE for Contemporary Art in Brussel. centrale.brussels.nl

zout magazine 8/2022

eel haar jeugd voelde Yasmina El Messaoudi zich ‘half’: voor haar dorpsgenoten in Kapelle-op-den-Bos was ze

niet Vlaams genoeg. Door de Belgen van Marokkaanse origine in Brussel werd ze als te Vlaams gezien. ‘De vanzelfsprekendheid waarmee talen en culturen in ons gezin dooreenliepen, hield op zodra je de deur uit ging, terwijl je als kind niets liever wilt dan erbij horen.’ Op school zocht ze zo hard naar aansluiting met haar Vlaamse klasgenootjes dat ze ontkende dat El Messaoudi een Marokkaanse naam is. ‘Belachelijk natuurlijk, maar als kind kun je dat niet relativeren. Mijn moeder ging daar juist fantastisch mee om. Toen ze met de kinderwagen in het park liep en iemand uit het dorp zei dat je amper zag dat er een Marokkaanse baby in lag, zei ze met een glimlach: “Van mij had ze gerust nog enkele

Meanderend tussen talen en culturen De auteurs Tülin Erkan en Yasmina El Messaoudi voelen zich geen spreekbuis voor mensen met een Turkse of Marokkaanse achtergrond. In hun debuut zoeken ze wel begrip voor de buitenstaander. YANNICK DANGRE sprak met hen. ‘Ik geniet enorm van de intimiteit van het schrijven, van het alleen zijn met je hoofd’.

tinten donkerder mogen zijn!”’ Tülin Erkan (Oostende, 1988) herkent het verhaal van haar collega-schrijfster maar al te goed. ‘Ook ik zocht wanhopig aansluiting bij mijn Vlaamse vriendinnetjes. In Turkije, het land van mijn vader, kwam ik bijna nooit. Ik sprak de taal zelfs niet, dus voor de Turkse gemeenschap was ik maar half, of zelfs nog minder. Het doet wat met een kind als geen enkele groep je volledig wil opnemen. Het duurt lang voor je kunt aanvaarden dat je wél een geheel bent, bestaand uit meerdere lagen die er allemaal mogen zijn. Ik meander nu monter tussen Turk en Belg. Ook al zal het gevoel van thuisloosheid nooit helemaal verdwijnen. Dat mijn vader in mijn jeugd in Turkije bleef wonen en ons slechts sporadisch bezocht, hielp natuurlijk niet. Zodra hij aankwam, wist ik dat het afscheid alweer nabij was.’ Erkans debuut Honingeter speelt zich niet toevallig af op een luchthaven, bij uitstek de plek waar niemand thuis is en iedereen afscheid neemt. ‘Een luchthaven staat voor mij ook symbool voor het zoekende en langzame,’ zegt ze. ‘Als klein meisje al voelde ik me comfortabel in de stilte, de traagheid, en vooral in de rol van observator. Ook mijn drie hoofdpersonages (bewaker Ömer, ex-piloot Wernicke en de mysterieuze Sibel die elke dag doelbewust

zout magazine 8/2022

‘Het duurt lang voor je kunt aanvaarden dat je wél een geheel bent, bestaand uit meerdere lagen die er allemaal mogen zijn.’

⏤

haar vlucht mist) zijn eenlingen die op

een allegaartje van Nederlands, Frans en

zoek zijn naar zichzelf. Ze dwalen rond op

Engels gesproken. Maar taal was en is nog

Atatürk Airport, maar aan het eind vinden

steeds mijn primaire manier om grip op de

ze elkaar. De thuisloosheid is dan ook geen

werkelijkheid te krijgen. Ik begon al snel te

eindpunt bij mij. Hoe gespleten ze ook

schrijven, tot ik daar helemaal mee ophield

zijn, mensen vinden altijd weer ingenieuze

tijdens mijn studie taal- en letterkunde.

manieren om te communiceren. Mijn

Ik was murw geslagen door al die grote

personages zijn naar binnen gekeerd, maar

mannelijke Westerse namen die we

overwinnen dat uiteindelijk. Dat is de hoop

voorgeschoteld kregen. Zelf was ik idolaat

in mijn boek.’

van Vladimir Nabokov en Jeroen Brouwers

Ook bij Yasmina El Messaoudi (Mechelen, foto's Marleen Daniëls

1983) is de aanvaarding met de jaren gekomen. ‘Vooral mijn verhuizing naar

- wat kon ik daar, zeker als Turks-Belgische vrouw, nog aan toevoegen?’ Meer dan tien jaar duurde het voor Erkan

Brussel, waar iedereen een mengelmoes is,

haar schroom overwon. ‘Honingeter was

bleek een zegen. Toch voel ik nog steeds de

een bevrijding. Ik wil dan ook nog niet

gevolgen van die vroege afwijzing. Ik kan

teveel denken aan een volgend verhaal en

heel moeilijk met groepen omgaan en maak

opnieuw mijn tijd nemen, vooral nog wat

me het liefst zo snel mogelijk uit de voeten.

genieten van dit boek.’

Zolang ik me nergens bij aansluit, kan

Op de vraag of ze als debutanten

ik ook niet buitengesloten worden. Mijn

een voortrekkersrol ambiëren voor de

bindingsangst is verlatingsangst.’

groeiende groep ‘dubbelbloeden’, zoals ze

Met dat laatste werd El Messaoudi een

zichzelf noemen, schudden ze resoluut het

paar jaar geleden brutaal geconfronteerd

hoofd. Erkan: ‘Ik vind het mooi als lezers

toen haar moeder overleed aan kanker - de

zich herkennen in mijn boek, maar ik

rechtstreekse aanleiding van haar debuut

ben meer dan die vrouw met een dubbele

Straatkat, het rauwe relaas van die periode.

origine.’

‘Het was voor mij het moeilijkste afscheid

El Messaoudi knikt. ‘Het feit dat ik

in mijn leven, en ik was er al zo slecht in.

nieuwslezer ben op een nationale

Toen mijn vader vroeger elke zomer naar

radiozender zonder dat mijn achtergrond

Marokko vertrok, ging ik kapot van gemis.

word benadrukt, is waar we naartoe

Ik hou afscheid daarom graag zo kort

moeten. Als ik zo een voorbeeld kan zijn

mogelijk, maar met de diagnose van mijn

voor anderen, is dat mooi meegenomen,

moeder kon dat niet. Dat was een jaar lang

maar ik hoef niet op de barricaden te gaan

elke dag afscheid nemen; ik ben het boek

staan. Het begrip dat ik met mijn boek zoek,

begonnen om die laatste momenten vast

is ook veel breder gericht: tot iedereen die

te leggen. Ik was bang dat ik anders op een

zich een buitenstaander voelt, of dat nu

dag zou ontwaken en beseffen dat ik me

cultureel, relationeel of wat dan ook is.’ Z

nauwelijks nog wat herinnerde. Sommige mensen zouden dat met foto’s doen, voor mij was dit boek het middel.’ El Messaoudi noemt zich eerder een verhalenvertelster dan een schrijfster, omdat ze ook in haar werk voor radio en tv haar verhalen kwijt kan. ‘De vorm is minder belangrijk voor mij, dit boek had ook een documentaire of een podcast kunnen zijn. Al geniet ik enorm van de intimiteit van het schrijven, van het alleen zijn met je hoofd, zonder dat er een technicus of regisseur aan te pas komt.’ ‘Voor mij is de vorm en zeker de taal wel essentieel. Ik las al verhalen voor toen ik nog niet kon lezen,’ lacht Tülin Erkan. ‘Mede

Tülin Erkan en Yasmina El Messaoudi zijn op 26 augustus te gast in C-mine in Genk bij het literair programma Zin in Zomer. zininzomer.be Tülin Erkan, Honingeter. Uitgeverij Pelckmans. Yasmina El Messaoudi, Straatkat. Uitgeverij Vrijdag.

dankzij mijn Britse oma werd bij ons thuis

zout magazine 8/2022

Verantwoord groen in Tilburg

foto's John van Hamond

Na de Loc-Hal heeft het herrijzende Tilburg er een nieuw kroonjuweel bij: het Spoorpark. Het negen hectare grote stadspark heeft de harten veroverd van burgers én buitenlui. LUDO DIELS trok door lanen en paden. ‘Ooit ben ik vertrokken uit deze stad. Nu denk ik er steeds vaker aan om terug te keren.’ 36

zout magazine 8/2022

et is geen stad om meteen verliefd op te worden. Tilburg wil liever stukje bij beetje ontdekt worden. Maar het koor van bewonderaars groeit; de stad kent veel ambassadeurs die de rauwe

schoonheid en de levenslustige aard van de inwoners weten te waarderen. Langs die weg van de geleidelijkheid is ook het Spoorpark ontstaan, een kroonjuweel waar de stad eigenaarschap, creativiteit en burgerzin bij elkaar probeert te brengen. Eindhoven is hip and happening, in Breda kent gezelligheid geen tijd en Den Bosch, de provinciehoofdstad, heeft zijn monumentaal aura; in de Brabantse stedenrij bleef Tilburg lang het lelijke eendje dat zich maar moeizaam ontworstelde aan zijn industriële verleden. Een stad die je, onderweg naar pretpark, museum of natuurgebied links liet liggen. Dat beeld is

ook fungeert als evenemententerrein waar

burgers zelf komen. Qua schaalgrootte

gekanteld. Zoals Guus Meeuwis zong: ‘Het

onder meer Spoorpark Live plaatsvindt en

is het Spoorpark een grensverleggend

duurde even, maar nu wil ik er leven’.

die ruimte biedt aan een stadscamping.

burgerinitiatief in Nederland. Tegelijkertijd

Het drie jaar geleden geopende Spoorpark

Volgens Lucy Bathgate, als kwartiermaker

is het een kunstwerk van de menselijke maat.’

ligt, ingeklemd tussen twee woonwijken,

van het eerste uur betrokken bij de

op het voormalige Van Gend en Loos-

totstandkoming van het park, is

terrein en maakt deel uit van de Spoorzone,

‘eigenaarschap’ de kernwaarde van het plan.

een beroep gedaan op de inzet van de

een centraal gebied in het stedelijk

‘Gebruikers voelen zich betrokken bij het

burgers. Er lag geen blauwdruk van een

hart dat volop in ontwikkeling is. Het

Spoorpark, ze zijn in feite mede-eigenaar.

plan toen de gemeente in 2015 het Van

ruim negen hectare tellende Spoorpark

Dit park is ontstaan door en voor Tilburgers

Gend en Loos-terrein aankocht; het enige

wordt omzoomd door de non-descripte

die al bouwend aan dit park ook op zoek

uitgangspunt was dat de burgers bij de

hoogbouw die veel Nederlandse steden

gingen naar hun identiteit.’

invulling ervan betrokken moesten worden.

Bij de totstandkoming van het park werd

teistert. Maar juist daardoor weet het park

Een andere kernwaarde is het water.

Binnenstromende buurtinitiatieven

een gevoel op te roepen van een stedelijke

Bathgate: ‘Vroeger waren er wel 35 beken

werden op waarde geschat; er kwam

oase, een Central Park in zakformaat.

in Tilburg, in de loop der jaren allemaal

een onafhankelijk regieteam op. Waarna

gedempt door de industrie. Ze waren zo

de gemeente een stap terugdeed en de

aan de oostzijde, waar je op een bord

vervuild dat niemand ze miste. In het

uitvoering grotendeels overliet aan de

leest dat het park ’s avonds sluit en dat

Spoorpark hebben we het stromend water

Tilburgers zelf.

honden er niet welkom zijn. Eenmaal

weer teruggehaald. Water is een sterke

binnen strekt zich een groot grasgebied

kracht. Iedereen begrijpt de poëzie van het

bleven er acht over, verdeeld over diverse

uit en wordt je een blik gegund op de

water, dat maakt het zo bijzonder.’

functies, van verblijfsmogelijkheid tot

We komen binnen via de pergolapoort

Kempentoren en De Rits, een kunstwerk

Architect Tjeerd Timmermans werd

Van de ruim tachtig aangebrachte ideeën

recreatie, van horeca tot sport. Acht

dat knipoogt naar de oude textieltraditie

als voorzitter – ‘ordenaar’ – van de

kwartiermakers mochten zelf zorgen voor

en tegelijkertijd symbool staat voor de

kwartiermakers in stelling gebracht om de

de financiële haalbaarheid van hun plan.

verbinding van stad en park. Verder baart

bouwkundige eenheid te bewaren. ‘Tilburg

Uiteindelijk stak de gemeente 5,3 miljoen

deze groene omgeving op het eerste gezicht

is een nuchtere stad. Een stad ook die

euro in het park, en haalden de acht

weinig opzien. Geen architectonische

werkt aan een nieuwe identiteit. Er gebeurt

kwartiermakers samen bijna vier miljoen op.

aandachttrekkerij of beplanting met

hier veel, het enthousiasme is groot. Het

exotische bomen en struiken, maar een

Spoorpark sluit daar naadloos op aan.

de bloemweide en de waterpartijen, kom

aangename uitgestrektheid waar mensen

Tilburg is niet af, je blijft eraan werken,

je de verschillende functies tegen. Aan de

wandelen, hardlopen of lanterfanten. Een

no-nonsense. Dat is ook de grondgedachte

westzijde bevindt zich het BeweegR terrein,

plek om tot rust te komen, die op zijn tijd

van het Spoorpark: het moest van de

uitgebaat door Paul Franssen, samen

Rondlopend door de groene vallei, langs

zout magazine 8/2022

podcast ACHTER DE KINDERWAGEN

met twee compagnons. Hij is enthousiast

hen beheerd en onderhouden: door zo’n

over de wijze waarop de onderdelen

zeventig vrijwilligers. De stad zelf ziet het

in elkaar passen. ‘Iedere partner, van

ook als bewijs dat samenwerken tussen

scouting tot T-huis, voegt iets toe. Voor

overheid, publieke en private partijen niet

ons is het wezenlijk dat we ons sport- en

altíjd tot mislukken is gedoemd. Andere

gezondheidsconcept koppelen aan de

steden kunnen er hun voordeel mee doen,

beleving van het park als geheel. Je merkt

al is het maar om te laten zien dat projecten

dat de Tilburgers het Spoorpark hebben

van deze omvang niet per se leiden tot ego-

omarmd. Ooit ben ik vertrokken uit deze

architectuur met een hoofdrol voor de usual

stad. Nu denk ik er steeds vaker aan om

suspects, en dat gemeenschapszin sterker

terug te keren. Tilburg staat in vuur en vlam,

kan zijn dan rendementseisen, waar welzijn

dat geldt ook voor dit park.’

zwaarder weegt dan welvaart.

Niet dat het Spoorpark een en al idylle

ric Steur van de stadscamping

is. Toezicht is noodzakelijk, zo vertelt de

komt ons tegemoet wanneer we

19-jarige Palina Sinitsa, die als Fontys-

de tot hotelkamers omgebouwde

studente wat bijverdient in de kiosk. ‘Ik

bouwketen en treinstellen staan

houd van dit park. Je komt er tot rust en ziet

te bewonderen. ‘We zijn het hele jaar

dat de Tilburgers er graag komen. Alleen

open, maar liefst een derde van onze

zijn er soms mensen die onder invloed

bezoekers komt uit Tilburg zelf.’ Dat een

van alcohol of drugs voor overlast zorgen.

crowdfunding-actie inmiddels 40.000

Gelukkig houdt men een oogje in het zeil en

euro opleverde voor de aanleg van

zijn de problemen altijd vlug opgelost.’

douchecabines onderstreept het verhaal

Een mevrouw die buiten de omheining haar

dat de stedelingen het park een warm

hond uitlaat is niet te spreken over het feit

hart toedragen. Zo is er ook de inbreng

dat ze zo’n mooi park voor haar deur heeft

van de Quiet 500, de in Tilburg ontstane

waar ze met haar troeteldier niet in mag.

organisatie die zich inzet voor mensen

Om vervuiling van het park, inclusief het

die in armoede verkeren. Gezinnen uit

water, te voorkomen mogen huisdieren er

de doelgroep krijgen de kans om van de

niet in. Z

Kent u de jassentruc? Ik zag hem in een filmpje op de telefoon van vriendin Caro. Haar neefje van twee toont daarin hoe hij zijn jas aantrekt. Ingewikkeld voor een peuter, behalve met een in de crèche geleerde trucje. Hij legt zijn geopende jas op de grond, stopt de armen in de mouwen en trekt in een zwaaiende beweging de jas over het hoofd op zijn rug. Tataa! Mama en papa applaudisseren. Caro en ik zeggen ‘wauw’. ‘Al die jassen en kinderen op de grond. Ik snapte er niks van’. Zegt genderwetenschapper Kaouthar Darmoni in een aflevering van de podcast Met zijn allen achter de kinderwagen. Ook haar zoon leerde het trucje in de crèche, al keek zíj meteen voorbij het wauw-moment. Darmoni ziet er de Nederlandse fixatie op de zelfstandigheid van kinderen in. Autonomie is belangrijk, zegt ze, ‘maar in dit land is het een obsessie’. Daarbij komt nog een andere obsessie, die van het beschermen van je privésfeer. ‘Daar zit je dan straks, lekker zelfstandig in je privésfeer. Met andere woorden: eenzaam.’ Het is niet de enige keer tijdens de podcast van Daan Borrel dat ik moet grinniken, soms over mijn eigen denkbeelden. Borrel vraagt zich af waarom kinderopvoeding vaak een eenzame aangelegenheid is. In de vijf gesprekken die ze hierover voert, ontplooien zich boeiende levensverhalen en antropologische inzichten. Of wist u hoe het is om met z’n drieën zwanger te zijn, en waarom een hamam belangrijk is voor een kind? CHRISTIANE GRONENBERG

Daan Borrel, Met zijn allen achter de kinderwagen, 2022

stadscamping gebruik te maken. Het Spoorpark is niet alleen door Tilburgers bedacht, het wordt ook door

zout magazine 8/2022

Met bijdragen van Dieter van den Bergh, Gerrit van den Hoven en Wido Smeets

Leven in het antropoceen

Met drones en camera’s laat het trio de ernst en omvang van het slagveld zien. Indrukwekkend is een film over de potasmijn Oeralkali bij Berezniki in Siberië. Een mijn

Het is geen toeval dat veel recente

van monsterachtige afmetingen

films en boeken handelen over

waar geboord wordt naar potas,

aardbewoners die op zoek gaan

kaliumzouten die gebruikt worden

naar een nieuwe, leefbare planeet.

voor kunstmest. Lang voor de oorlog

We zijn immers hard bezig de onze

in Oekraïne hadden de drie makers

kapot te maken.

er al problemen met de autoriteiten.

Volgens wetenschappers bevinden

De beelden van de enorme afgravin

we ons in een nieuw tijdperk: het

gen in Noordrijn-Westfalen waar

antropoceen. Nooit eerder was de

complete landschappen inclusief

invloed van de mens op zijn leef

dorpen moeten verdwijnen voor de

omgeving en de natuur zo groot

winning van bruinkool, zijn ronduit

– met alle gevolgen van dien. In

schokkend.

rap tempo verdwijnen planten

De vaak adembenemende schoon

Hilde De Decker, Tandenstokers en bekers. foto Tom Cornille

Hoe word je een diamant

Gilbert Swimberghe (bekend van zijn driehoeken in gekleurde vakken),

diersoorten. Het klimaat verandert,

heid van de in Antropoceen getoonde

de wereldbevolking is op drift. Veel

foto’s en films is verraderlijk. Bij de

mensen realiseren zich dat het rap

foto van een fosformijn in Florida

Peperdure diamanten, zilveren

van zilver maakte, al is (bewust)

anders moet. Voor anderen blijft

duurt het even eer je ontdekt dat

en gouden sieraden en juwelen en

onduidelijk wat je met het werktuig

het een ver-van-mijn-bed show; de

het prachtige groen een giftig

andere blingbling: je hebt er wat

kunt. Van de ingelijste bekers met

mensen met de waarschuwende

fosformeer is. Vanaf grote hoogte

mee of het kan je gestolen worden,

tandenstokers achter glas van Hilde

vinger zijn voor hen onheilsprofeten

lijkt een in okertinten gevatte foto

zoals vorige maand op de kunst

De Decker is dat wel duidelijk, al

die het leven lastig en verwarrend

van een kopermijn in Arizona een

beurs Tefaf in Maastricht gebeurde.

zal zilver niet echt lekker stoken.

maken.

indrukwekkend abstract schilderij.

In Antwerpen lukt het DIVA, het in

Ook geheel in lijn met het Belgische

Antropoceen nodigt uit tot goed

2018 gefuseerde Diamantmuseum

surrealisme is het Panamarenko-

De expositie n Museum Helmond

die een abstract juweel fabriceerde, of Max Gielis die een werktuig

is zo’n onheilsprofeet. Fotograaf

kijken en nadenken. Na al die haar

en Zilvermuseum, heel aardig om op

achtige ‘rotor’- hangertje van

Edward Burtynsky en filmmakers

scherp gedocumenteerde aanslagen

eigenzinnige wijze interesse op te

Rembrandt Jordan, met zilver,

Jennifer Baichwal en Nicolas de

op de planeet sta je buiten, kijk je

wekken voor het onderwerp. Nu het

staal en kristal - turritella agate om

Pencier reisden vijf jaar lang de

op je mobiele telefoon en stap je in

museum wordt verbouwd is er nu

precies te zijn.

wereld over om plekken vast te

je auto. En je realiseert je: met deze

op de Grote Markt, in de voormalige

leggen waar de invloed van de

planeet zullen we het toch moeten

VVV, een pop-up. Een aardig zoet

dragen omdat ze onaf zijn, vraagt

mens het meest zichtbaar is. Niet

doen. (GvdH)

houdertje totdat het museum op

Andreea Cojocaru zich af met behulp

om te beschuldigen, maar om te

Antropoceen, het tijdperk van de mens.

9 december weer heropent aan de

van halve ringen en halve parel

onthullen, zoals ze zelf zeggen. Een

Van 9.4 t/m 11.9 in Kunsthal Museum

Suikerrui.

snoeren. Zijn wij als consument dan

groter bewustzijn is het begin van

Helmond. museumhelmond.nl

verandering.

Naast het verhaal van de geschiede nis van Antwerpen als diamanthoofd

Edward Burtynsky, Coal Mine no.1 Nord Rhine, Westphalia, Germany (2015)

Wat als we de juwelen niet kunnen

nog bereid er iets voor te betalen? Interessant weetje: wie lid wil

stad van de wereld, het winnings- en

worden van de Antwerpse Diamant

bewerkingsproces (denk slijpen,

beurzen dient van onbesproken

ciseleren, graveren) en de prijs

gedrag te zijn; zelfs vreemdgaan

bepaling zijn er uiteraard blinkende

kan reden voor weigering zijn.

edelstenen te zien – omwille van de

En als je geen geld hebt om een

veiligheid zijn het vooral replica’s.

diamant aan te schaffen, kun je ook

Ook is er een ereplek ingericht

een diamant wórden - als je dood

voor het art deco-servies Gioconda

bent. De koolstof die overblijft na

van Philippe Wolfers, in 1925 te zien

verbranding van je lichaam kan

op een kunstexpo in Parijs in het

onder hoge druk en grote hitte in

paviljoen van Victor Horta.

een laboratorium tot een diamant

Spannender wordt het als talent

Zoals de Belgische kunstschilder

worden geperst. (DvdB)

volle zilversmeden en kunstenaars

Work in Progress. Van 22.3 t/m 26.11

op niet voor de hand liggende wijze

in DIVA Pop Up, Grote Markt 13 in

met het edelmetaal aan de slag gaan.

Antwerpen. divaantwerp.be

zout magazine 8/2022

De verschrotting van de toekomst

t mensen die ervan profiteren.’ Een andere tafel is gedekt met

(WS) Pii-Files 505. Van 29.3 t|m 28.8 in

maakte het werk na een onderzoek

Museum Van Bommel Van Dam in

naar het gedrag van bijen onder

Venlo. vanbommelvandam.nl

Het duurt even tot het werk van Pii tot je doordringt, maar dan is het

In een nis hangt, achter kippengaas,

ook goed raak.

een tikkende klok. De slinger is een

Pii Daenen (Steyl, 1950) gebruikte

stronk prei. Pii-Files 505 is een verstilde,



Gevallen vaas in heidelandschap

kunstenaar hanteert hij alleen zijn

consciëntieus vormgegeven

voornaam. Hij verwisselt ook graag

presentatie die doet vermoeden dat

van gedaante; in het retrospectief

het hier (ook) gaat over schaarste.

Pii Files 505 in Museum van Bommel

Over dat we met zijn allen boven

Maartje Elants (1977) moet wel

Van Dam in Venlo komt hij als

onze stand leven, dat we, hardleers

diep gezucht hebben toen haar

jager voorbij, herinnerend aan een

als we zijn, daar geen afstand van

werd gevraagd of ze wilde reageren

performance in Centre Pompidou

kunnen doen.

op het werk van Emile van Doren

in 2008, en als visser, een hilarische

Een van de blikvangers is de IJstafel

wat er overblijft van onze toekomst?

een in bijenwas gedrenkt bestek; Pii

imkers in zijn geboorteplaats Steyl.

in zijn leven tal van (bij)namen; als

Maartje Elants, Naast gevallen vaas (2022)

(1865-1949) in het aan hem gewijde

overeen. Er is zowaar een klein

foto van de kunstenaar in een mega-

- dat wil zeggen, wat ervan over is.

museum in Genk. Veel raakpunten

landschap te zien, inclusief de vale

aquarium.

Vanaf de opening van de expositie is

leken er niet te zijn.

zon die ook op Van Dorens De heide

Pii als boer had ook gekund,

de tafel gaan smelten. Wat resteert,

Waar Elants narratieve schilderijen

in bloei figureert – en toch is het

gefascineerd als hij is door (de

op de vloer, zijn de scherven van de

maakt met vrouwen in de hoofdrol,

helemaal Elants.

productie van) voedsel. Zo

borden en het bestek: een stilleven

was Van Doren gespecialiseerd in

maakte hij een reeks werken met

van wat overblijft als we niet weten

landschappen. Elants: ‘Ik maakte

gevallen vaas, gebeurt iets soort

afbeeldingen van de magen van

te voorkomen dat er nog meer

nooit landschappen, voor mij zijn

gelijks. Er zit een vrouw op de

beroemdheden als Pythagoras,

smeltende gletsjers naar beneden

interieurs belangrijk.’

grond en er ligt een gevallen vaas.

Descartes en Darwin.

denderen.

In Pii-Files 505 staat ook een tafel

Pièce de résistance van Pii-Files 505

Toch zei Elants ja. Ze nam twee

Op haar tweede schilderij, Naast

Wat er is gebeurd, is aan de kijker.

werken, Sneeuwlandschap en De

Het is typisch Elants, intiem en

met vergulde, van bestek voorziene

is Geplette kinderkamer (2022), de

heide in bloei van Van Doren mee

mysterieus. Zo lijkt De heide in bloei

laptops waarvan de schermen zijn

door cineast Rob Hodselmans in een

naar huis en bestudeerde twee

van Van Doren zich voort te zetten

gevuld met zaden en vruchten.

ijzingwekkende video vastgelegde

maanden lang intensief diens

in de vloerbedekking en de jurk van

Laptop Diner heet het werk, dat

verschrotting van een aluminium

schildertechniek. Vervolgens

de vrouw.

verwijst naar de wereldwijde

kinderkamer die jarenlang in Pii’s

maakte ze, gebruikmakend van

onlinehandel in basisvoedsel in

atelier stond. Ook hier ligt het

wat ze bij Van Doren ontdekte,

museum, het vroegere woonhuis

bestuurskamers. ‘Wat we eten

resultaat uitgestald op de vloer.

twee schilderijen. Op de eerste

van Van Doren, hangen diens

is vooraf bepaald’, staat er als

Kijken we hier naar de restanten

verdieping van het museum

werken naast recente schilderijen

toelichting bij, ‘meestal door

van een gefnuikte droom? Of is dit

hangen de vier doeken bijeen. Het

van Elants. Die doeken werden

resultaat is verbluffend. De aan de

niet voor de expositie gemaakt, de

Amsterdamse Rietveld-academie

onderlinge samenhang is daardoor

als fotograaf opgeleide Elants heeft

minder groot. Toch is ook daar

met Van Doren in het achterhoofd

zichtbaar dat Elants en Van Doren

twee schilderijen afgeleverd die

elkaar versterken. De respectvolle

naadloos in haar oeuvre passen en

aanpak van Elants maakt, mede

tegelijkertijd recht doen aan de

dankzij de foto’s van Selma

meer dan een eeuw oude land

Gurbuz die het proces voorbeeldig

schappen van Van Doren.

vastlegde, Binnen Buiten tot een

‘Kijk naar die penseelvoering van

In de andere kamers van het

geslaagde dialoog. (GvdH)

Van Doren’, zegt ze, ‘die is met

Binnen Buiten, een schilderdialoog

al die kleine penseelstreken heel

tussen Maartje Elants en Emile van

modern voor die tijd. Dat heb ik

Doren. Van 22.5 t/m 2.10 in het

gebruikt in mijn schilderijen.’ Haar

Emile van Dorenmuseum in Genk.

Onder volle maan is niet alleen qua

emilevandorenmuseum.be

penseelvoering gebaseerd op Van Pii, IJstafel. foto Zebra Fotostudio’s.

Doren, ook het kleurenpalet komt



zout magazine 8/2022

De voorkeur van... Murielle Scherre Blendr & Filtr ARMOEDE _ ‘Wie denkt dat wat in

‘Modeontwerpers zijn vaak slimme dieven’

conservatief, en met een vergelijkbare

voelde, niet aan kon naar school. Ze snapte

(1958-1981) vind ik boeiender dan de

culturele en intellectuele armoede die

niks van de ongeschreven sociale codes

fotografie in Vogue. Als de cover van Vogue

ervoor zorgt dat het vrijheidsbegrip

die nu leidraad zijn in de tentoonstelling

interessant is, dan komt dat negen op

niet verder strekt dan opkomen

DressUndress die ze voor Modemuseum

tien keer omdat ze ergens iets hebben

voor het eigen belang en plat anti-

Hasselt heeft ontworpen. Ze constateert wel

gepikt. Dat is tegelijk ook magisch aan

overheidssentiment’.

dat er meer blijheid in de mode komt.

modeontwerpers, het zijn vaak zeg maar

Amerika gebeurt ver weg is, is naïef. Nederland is het meest Amerikaanse land van Europe: bijna net zo rijk en

ls kind vond Murielle Scherre het

Inzoomend op een tekening van Bellmer zou

heel raar dat ze de kleren die ze

ik bijna bij mijn patronen uitkomen.

mooi vond en waarin ze zich goed

Sander Schimmelpenninck over de staat van Nederland.

De zelfportretten van Francesca Woodman

slimme dieven. Ik wil zelf geen gedachten

MODE ‘De Genkse ontwerper Martin

van een ander recycleren of werk kopiëren.’

Margiela is echt een game changer. De

GOH, WAT HANDIG _ ‘Maaltijden,

mode lijkt een hele vlotte, aimabele

MUZIEK ‘Al mijn ontwerpen hebben namen

pakketjes, boodschappen, wat je maar

industrie maar het is allemaal zo rigide

van songtitels of komen uit lyrics van songs.

wil. Hulp, speciaal voor mensen die het

en protectionistisch. Daarom vind ik het

Als ik veel aan mijn hoofd heb, grijp ik graag

niet nodig hebben. Goh, wat handig, en

dubbel boeiend dat hij zo’n prachtige

terug naar The Black Keys. Twee gasten die

jeetje, wat snel.’

carrière kon opbouwen terwijl hij de codes

knallen met een gitaar en niet eens een

Columnist Frank Heinen over de

heeft doorbroken en het raadsel heeft

volledig drumstel. Heel rudimentair, daar

gemaksindustrie.

verklapt - meestal mijden ze je dan. Picasso

houd ik echt van. Of van Steve Reich. Dat

zegt: Ik heb mijn hele leven erover gedaan

nummer Come Out kun je gebruiken om

VERSLAAFD _ ‘Techbedrijven zijn zo

om te kunnen tekenen als een kind. Ik heb

mensen mee te folteren. Binnen een uur

hard bezig met onze aandacht te kapen

het gevoel dat dit ook voor Margiela geldt.

heb je ze knettergek. Soms word ik er ook

Er is een enorme keuze in bovenkleding,

agressief van, maar als ik schrijf vind ik het

en ons verslaafd te houden aan de telefoon voor hun eigen gewin, dat we de

maar bij lingerie is die keuze zeer klein.

tijd niet meer nemen om van onszelf te

Je moet fan zijn van bloemen en kant en

houden.’

voorgevormde bh’s en dan al die posters

gemaakt: The Sound of Belgium. Ik mocht

Filosofe Miriam Rasch in De Standaard over

van modellen met gefotoshopte benen die

ooit samen eten met de koning en de

techbedrijven die je beter kennen dan je

een voorbijgestreefd mensbeeld etaleren.

koningin in Gent. Toen heb ik gevraagd of

eigen moeder.

Wat een tristesse. In de supermarkt kun je

hij The Sound of Belgium kende. Hij niet

heel aangenaam omdat het een rare trip is. België heeft hele mooie vieze house

kiezen uit 300 verschillende wasmiddelen

maar de koningin wel. Zo’n unieke, rare,

AFROPEAAN _ ‘Ik wilde aantonen hoe

maar je moet wel een push up beha met

depressieve, duistere muziek maar ook blij

de levens van zwarte Europeanen net zo

bloemen erop kopen. Welke lingerie

met die smiley op de cover. Het was eigenlijk

goed gelaagd als alledaags zijn. Er zijn

dragen mensen die in kleren van Margiela

een groot sociaal experiment, iedereen ging

meer smaken dan alleen overgestileerde

of Vivienne Westwood lopen? Toch niet

naar duistere clubs met de raarste kleren

retrohipsterdandy’s en in hoody’s

allemaal bloemenbh’s?’

aan, ik vond dat echt wauw.’

gehulde gevaarlijke gangsters, zoals je in de media vaak ziet.’

BEELDENDE KUNST ‘Moest Felicien Rops

BOEKEN ‘Ik heb sinds kort een profiel op

Johny Pitts over zijn boek Afropeaan:

(1833-1898) kleding maken in zijn tijd dan

Goodreads. Het is mega nerdy om te doen

Notities uit Zwart Europa.

zou hij een Martin Margiela zijn geweest.

maar je kunt er je boeken scannen. Dat is

Zo ervaar ik dat. Hij schilderde taferelen

zoals winkeltje spelen. Zo maak je één groot

PARANOÏDE _ ‘Poetin maakt geen

voor rijke families maar als de lijsten eraf

boek van alles wat je gelezen hebt en dat

grapjes. Ik geloof absoluut dat hij in

gingen dan stonden daar allemaal kleine

is precies zoals het voor mij voelt. Ik lees

staat is om zijn nucleaire arsenaal te

gore cartooneske schetsen in de rand, echt

vooral non-fictie. Ik woon in twee huizen

gebruiken. Deze paranoïde man denkt

kattenkwaad, mooi om te zien.

dus ik lees constant allerlei boeken door

De Duitse kunstenaar Hans Bellmer (1902-

elkaar. Ik leg iets weg, ik pak iets vast, lees in

de wereld.’

1975) heeft mij enorm beïnvloed in patronen

twee boeken iets over het brein en zo wordt

Alezander Tsjeparoekhin, producent van

maken, vooral door zijn lijnvoering: hoe

dat één lang boek. Ik was vroeger op school

Pussy Riot, over wat veel Europeanen maar

één lijn twee dingen kan zijn. Of hoe

gebuisd voor alle wetenschappen en nu

niet onder de pet krijgen.

strepen van kousen haar kunnen worden.

lees ik over kwantumfysica en tegelijkertijd

niet redelijk, hij is een bedreiging voor

colofon

zout magazine 8/2022

ZOUT (oplage 15.000) is een uitgave van Bodosz Media, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in Zuid-Oost-Nederland en Vlaanderen. Online: zoutmagazine.eu E-paper: zoutmagazine.eu/e-paper Inschrijven voor het wekelijkse online magazine ZOUTopZATERDAG kan via zoutmagazine.eu/ opzaterdag

Boeken top 10 Murielle Scherre (Gent, 1977) is ontwerper van lingerie die ze produceert via haar bedrijf la fille d’O dat gelijknamige boetieks heeft in Gent en Antwerpen. Scherre schreef twee autobiografische boeken en cureerde de tentoonstelling DressUndress die tot 20 november te zien is in Modemuseum Hasselt.

‘Al die posters van modellen met gefotoshopte benen die een voorbijgestreefd mensbeeld etaleren. Wat een tristesse.’

Psycho Magic van Alejandro Jodorowski. Het gaat deels over hetzelfde maar in een andere taal, de één is wetenschapper de ander kunstenaar. Ik heb het gevoel dat ik weer op de middelbare school zit, behalve dat ik nu zelf mag kiezen wat ik wil leren.’

FILM ‘Ik hou van zeer trage films zoals Stalker van Andrej Tarkovski uit 1979. Ik droom nog steeds in zulke beelden. A Comédia de Deus van Joaõ César Monteiro

Abonnees krijgen ZOUT voor 69 euro per jaar thuisbezorgd. Abonnee worden kan via zoutmagazine.eu/abonnees

1 — Karen Slaughter Gewetenloos (-) 2 — Marcel van Roosmalen Totaal. Zijn beste reportages (-) 3 — L ucinda Riley De geheimen van de kostschool (-) 4 — Mackesy De jongen, de mol, de vos en het paard (-) 5 — Joep Dohmen/Paul van de Steen De vriendenreünie (-) 6 — David Graeber en David Wengrow Het begin van alles (8)) 7 — Frank Bokern Crapuul (9) 8 — Jeroen Brouwers Alles echt gebeurd (-) 9 —M ariken Heitman Wormmaan (-) 10 — D imitri Verhulst Hebben en zijn (-) Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Gianotten Mutsaers (Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).

Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 433 500591 info@zoutmagazine.eu Bladmanager Christiane Gronenberg 0031 433 500591 0031 610 661205 c.gronenberg@zoutmagazine.eu Hoofdredacteur Wido Smeets 0031 433 500591 0031 653 338905 w.smeets@zoutmagazine.eu Eindredacteur online Marc Puyol-Hennin 0031 642 279977 m.puyol-hennin@zoutmagazine.eu Commercie Karin Winkelmolen 0031 628 646578 k.winkelmolen@zoutmagazine.eu Max Majorana 0031 626 789236 m.majorana@zoutmagazine.eu Administratie administratie@zoutmagazine.eu ZuiderLeven Christiane Gronenberg 0031 610 661205 c.gronenberg@zoutmagazine.eu

gaat over de uitbater van een ijssalon op

Medewerkers

zoek naar de ultieme smaak. De nieuwe

Dieter van den Bergh, Roger Cremers, Yannick

serveersters zet hij in een bad met melk

Dangre, Marleen Daniëls, Ludo Diels, Edo

waar hij dan ijs van maakt. Heel vreemd,

Dijksterhuis, Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond,

heel persoonlijk, net als mijn dromen.

Mat van der Heijden, Emile Hollman, Gerrit

De naam van mijn bedrijf, la fille d’O, komt van de film Histoire d’O uit 1975. Porno was totaal duister, underground en verboden en je ging op de brandstapel als je ernaar keek.

van den Hoven, Rowland Jones, Pascalle

The Missing Inks

Mansvelders, Ben van Melick, Griet Menschaert, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Paul van der Steen, Kevin Toma, Leon Verdonschot,

Opeens was daar Histoire d’O die om de

Joep Vossebeld, Veerle Windels, Patrick van

een of andere reden mainstream werd. Het

IJzendoorn (Londen).

was bon ton om te zeggen dat je die gezien

Tekstcorrectie

had. Er is veel te zeggen over wat er niet

Pieter Beek

goed aan is, maar tof dat er midden jaren

Grafisch ontwerp Andrea Bertus / Buro Bertus

zeventig opeens een cultfilm komt die alles

Druk

weggooide wat we net verworven hadden.

Coldset Printing Partners, Beringen

Ik begreep dat toen niet. Toen ik begon

Bankrekening

met la fille d’O wist ik: mensen willen wel

IBAN NL55SNSB 093 67 79 675

een heleboel dingen, maar dat wordt niet

Distributie T.U. Theaterfacilities Venlo

ondersteund of gereflecteerd in de dingen

MXvervoer Breda

die je om je heen ziet.’

— ISSN: 2949-6535

EMILE HOLLMAN

themissinginks.com

het is niet niks

zout magazine 8/2022

CULTUURAGENDA | 64

foto Sofie Knijff

te doen in augustus

ONDERTUSSEN IN... DE REST VAN EUROPA | 70 column

TIMO DE RIJK BEKIJKT DE WERELD VANAF HET WATER | 67 STIJN HUIJTS DENKT AAN ELSJE, HET MEISJE UIT JUTLAND | 69

Alexander Vantournhout bouwt een muur van gekko’s _ 46 | Eva Line de Boer verkent de duistere hoeken van het internet _ 48 | Lucas Wiegerink schrijft een kinderopera over lichaamsgeluiden _ 49 | Hartmut Haenchen dirigeert Wagner _ 50 | Aura Bouw verklankt zeewezens _ 52 | Ella Kamerbeek plaatst Bernadette van Lourdes in het nu _ 54 | De Warande viert vijftig dagen lang feest _ 55 | Dana Linssen kruipt in het hoofd van een veteraan _ 56 | De Link presenteert het nieuwe muziekseizoen _ 58 | Jan-Peter de Graaff componeert een dans rond het gouden kalf _ 59 | Phoebe Brack vernieuwt de flamenco _ 60 | Maartje Rammelo zingt een Broadway opera van Kurt Weill _ 62

& paper 8/2022

TheaterSpecial

Alexander Vantournhout: ‘Een festivalthema is er niet. We kiezen voor kwaliteit.’ foto Bart Grietens

Volop circus in Turnhout 46

& paper 8/2022

TheaterSpecial

De Warande in Turnhout programmeert al jaren hedendaags circus. Festival Plein de Cirque laat zien wat we daar onder moeten verstaan. ‘Het is een volwaardige kunstvorm geworden.’ DOOR EMILE HOLLMAN

lexander Vantournhout (1989) mag dan cultureel ambassadeur van zijn geboortestad Roeselaere zijn, vlak zijn bijdragen voor de Kempense stad Turnhout niet uit. In het plaatselijke cultuurhuis de Warande is hij al jaren een voorname gast. Niet voor niets dat de danser, choreograaf en circograaf de centrale gast bij het festival Plein de Cirque is. Wie voorstellingen als Red Haired Men en Through the Grapevine heeft gezien weet dat de producties van Vantournhout (en zijn danspartner Alex Guérin) bijzonder fysiek zijn, om niet te zeggen acrobatisch. Inmiddels geldt Alexander Vantournhout als representant van het hedendaagse circus en is hij present op alle grote festivals van Europa – Van Oerol tot Avignon. Hij studeerde onder meer aan de dansschool van Anne Teresa de Keersmaeker en de Ecole Supérieur des Arts Du Cirque in Brussel. Het hedendaagse circus gaat niet meer over wilde dieren die kunstjes doen of clowns die flauwe grappen maken. ‘Circus is een volwaardige kunstvorm geworden die de kinderschoenen allang ontgroeid is’, zegt Alexander Vantournhout. Circus schurkt tegen dans en theater aan. ‘Je voelt en je ruikt het zweet. We denken nog te vaak dat circus alleen voor kinderen is.’

‘Het gaat niet om spektakelkunst maar om wat we willen vertellen’

De choreografieën van Vantournhout zijn zo fysiek en ogen soms zo complex dat de relatie met acrobatiek niet ver gezocht is. ‘Zeker’, zegt hij, ‘een aantal mensen van onze compagnie Not Standing heeft een circusachtergrond. Met onze lichamen kunnen wij dingen doen die een normaal getraind lichaam niet voor elkaar krijgt. ‘Maar wij denken ook circografisch. Voor mij zijn objecten onlosmakelijk verbonden met circus. Om daar zo manipulatief of creatief mee om te gaan dat die een zekere merkwaardigheid krijgen. Bijvoorbeeld een hamer of een vlag die een toverstok worden in mijn hand.’ Speciaal voor Plein de Cirque ontwikkelde hij Screws Extra Large voor tien performers en vier kinderen uit de streek die hij speciaal opleidt. Het gaat om een serie kleine voorstellingen van solo’s, duetten en choreografieën waar het publiek langs wandelt. Het doet zo steeds nieuwe ontdekkingen. En uiteraard komen ze opmerkelijke objecten tegen. Zoals bowlingballen die spotten met de zwaartekracht. ‘Normaal gesproken zijn die bedoeld om kegels om te gooien, maar wat als je de bal berooft van zijn functie en er een nieuwe aan geeft?’ Vantournhout speelt in zijn performances met die relatie tussen mens en object maar evengoed met de zwaartekracht. In een andere voorstelling Van Thorhout gaat het over mannelijke kracht. Goden, klassieke helden, soldaten en atleten worden vaak bejubeld om hun kracht die meestal ontaardt in oorlog en geweld. Zoals de God Thor uit de titel die voortleeft in strips en animaties en vervaarlijk kan zijn met zijn hamer genaamd Mjölnir. Vantournhout bevraagt zulke stereotype beelden en probeert er nieuwe aan toe te voegen. Ook dit zoeken naar diepgang noemt hij een wezenlijk verschil met het traditionele circus. Maar uiteraard zal Vantournhout, die de rol van Thor op zich neemt, ook spelen met de functionaliteit van zijn Mjölnir. Hij bracht de voorstelling eerder dit jaar op het Oerol-festival. Alexander Vantournhout zegt het festival leuk te vinden omdat hij de ruimte krijgt om te experimenteren. De bezoekers van Plein de Cirque krijgen bijvoorbeeld een preview van Foreshadow dat pas volgend jaar in Lyon officieel

in première gaat. Object van betekenis hierin is een muur die op het speelvlak wordt opgetrokken. ‘Die gaan we met acht performers als gekko’s gebruiken’, belooft Vantournhout. ‘Complexe partneracrobatiek’, noemt hij dat. ‘We proberen steeds met een nieuwe bewegingstaal iets nieuws te vertellen. Dat is de kracht van onze compagnie. En daarbij is het belangrijk dat het niet om de kunsten is te doen maar om de mensen. Dat het niet om spektakelkunst gaat maar om wat we willen vertellen. Welke beelden kunnen we creëren, zodanig dat we leren hoe sterk lerend en krachtig we kunnen zijn. We gebruiken de muur bijvoorbeeld om verticaal te gaan en elkaar te helpen om eroverheen te komen. Hoe, dat onderzoeken we in de voorstelling.’ De kracht van het festival noemt hij de brede programmering. ‘Er is voor ieder wat wils, overdag voor jeugd en familie, ’s avonds de wat complexere stukken. Bovendien biedt Plein de Cirque kansen voor jonge talenten.’ Een thema is er niet. ‘We kiezen voor kwaliteit. Er zijn wel veel voorstellingen waar we uit konden kiezen maar we wilden de beste en de meest recente hebben. Mijn rol is die van aanjager, de anderen gaan ermee aan de slag. We gaan er een fantastisch familiaal circusweekend van maken, zodat mensen zin krijgen om andere voorstellingen in het seizoen te zien.’ h

Festival Plein de Cirque. Op 17 en 18 september in en rond de Warande in Turnhout. warande.be

& paper 8/2022

TheaterSpecial

Over normies en bronies Infinity Chan geeft inkijkjes in de duistere kant van het internet. foto Sofie Knijff

In Infinity Chan onderzoekt theatermaakster Eva Line de Boer de duistere hoeken van het internet. ‘Gebruikers worden steeds verder een andere wereld ingezogen.’ DOOR PAUL VAN DER STEEN

e spreken met dedain over de mensen die op ‘normale’ social media actief zijn’, weet Eva Line de Boer. ‘Die noemen ze normies. Bij hen zou alles te veel gericht zijn op het instandhouden van het mooie plaatje naar buiten toe. Terwijl op duistere plekken op het internet als 4chan en 8chan iedereen zichzelf zou kunnen zijn.’

Infinity Chan, coproductie van Het Zuidelijk Toneel en Eva Line de Boer. Van 5 t/m 8 augustus op theaterfestival Boulevard in Den Bosch. Daarna tournee door het land t/m eind november. hzt.nl, festivalboulevard.nl

In De Boers voorstelling Infinity Chan volgt het publiek een vrouw die duikt in de internetfora waar haar overleden broer actief was. Ze komt terecht in hoeken van het internet waar racistische en seksistische grappen heel ver kunnen gaan en ‘waar bronies, overwegend mannelijke fans van My Little Pony, hardop kunnen praten over hun dromen: een bestaan in hun fictieve land Equestria en over samenleven met een pony.’ Theatermaakster Eva Line de Boer (Breda, 1988) is al veel langer gefascineerd door de werelden on- en offline, door het met elkaar vervlochten raken van realiteit en fictie. Voor Infinity Chan verkende ze voor het eerst de donkere krochten van het internet. ‘De delen die ongezonde nieuwsgierigheden van mensen aanspreken. Soms deden we dat met open vizier, bijvoorbeeld via een oproep aan mensen om hun ervaringen met ons te delen. Op andere

momenten hebben we onszelf op fora begeven, overigens zonder grenzen over te gaan die we zelf onverantwoord vinden. Vaak was het wantrouwen merkbaar. Deelnemers zijn scherp op types die té nieuwsgierig zijn. En praten over de plek zelf is eigenlijk ook not done.’ In de aankondigingen van de voorstelling door Het Zuidelijk Toneel zijn de verantwoordelijkheden van de verschillende makers strikt gescheiden: De Boer (concept & regie), Jessie Wilms (spel) en Steff Geelen (onderzoek & tekst). ‘In werkelijkheid loopt het erg door elkaar en werken we er heel erg samen aan’, vertelt De Boer. ‘Het is technisch ook nog eens een complexe voorstelling, omdat we ook met beelden veel van die online wereld willen laten zien. Uiteindelijk gaat Jessie ook de interactie aan met het gefilmde.’ De theatermaakster verwacht tegenstrijdige gevoelens bij de toeschouwers. ‘Ik vermoed dat veel van hen gedurende de voorstelling steeds liever weg willen uit de werelden, waarin ze terecht komen. Omdat die zo heftig zijn. Tegelijkertijd hoop ik toch ook dat ze via het hoofdpersonage voelen hoe ze erin meegezogen kunt worden.’ h

Triggerwaarschuwing: De voorstelling bevat gevoelige content die vrouwonvriendelijk, homofoob en racistisch van aard is. 16+

& paper 8/2022

TheaterSpecial

Het lichaam als bron van leven Componist Lucas Wiegerink schreef een kinderopera over lichaamsgeluiden. ‘Ik ben opgegroeid met de prachtige muziek van Igor Stravinsky, maar ik ben ook gek op Harry Bannink.’ DOOR MARK VAN DE VOORT

oor muziektheaterkenners geldt componist Lucas Wiegerink (Amsterdam, 1985) als een van de grote beloften. Een toondichter met een melodische gave en een glasheldere communicatieve kracht. Eerder werkte hij al samen met de Nederlandse Reisopera en Theater Sonnevanck. Nu schrijft Wiegerink een kinderopera over -nota benelichaamsgeluiden in opdracht van Opera Zuid/De Nationale Opera. Het zaadje werd geplant tijdens een bezoek aan de Art and Science Academy in Amsterdam. Wiegerink raakte in gesprek met een microbioloog. ‘Zij vertelde me dat zelfs de allerkleinste eencelligen geluid maken. Ons hele lichaam is één groot complex van leven en geluid. Dat idee liet me niet meer los.’ Toen Wiegerink in contact kwam met regisseur/schrijver Alma Terrasse bleken ze allebei te broeden op een kinderopera over lichaamsgeluiden. ‘Zo’n opera is heel geschikt voor kinderen. Het is prachtig als kinderen zich kunnen realiseren wat een bron van leven, samenwerking en strijd hun lichaam is.’ In Het Lijflied (6+) maakt de toeschouwer een klankreis door het lichaam van het verliefde meisje Ina. Operarollen zijn er naast Ina onder meer voor het kloppende hart, de pruttelende darmen en een wit-bloed-lichaampje dat als Ina’s reisgids dient. Om deze unieke klankwereld tot leven te brengen gebruikt Wiegerink een klassiek instrumentarium (klarinet, cello en slagwerk) en werkt hij samen met klankontwerper Roel Snellebrand. De vernuftige aankleding is van Lobke Houkes. ‘Op het toneel beland je samen met Ina in haar verliefde lichaam. Van het suizende bloed tot het kraken van de zenuwen, alles komt voorbij.’ Wiegerink leeft zich helemaal in. ‘De maag klinkt mechanisch, terwijl ik voor het hart negentiende-eeuwse, romantische operamuziek heb geschreven. Ondertussen gaat Ina op zoek naar een geluid dat ze wonderschoon vindt. Over de feestelijke slotscène verklap ik niet te veel. Want Ina moet ook nog uit het lichaam’, klinkt Wiegerink al vergenoegd. Wiegerink schrijft in een aansprekende, melodische klanktaal. Hij leerde het vak bij Louis Andriessen, Martijn Padding en Willem Jeths. ‘Ik ben opgegroeid met de prachtige muziek van Igor Stravinsky, maar ik ben ook gek op Harry Bannink. Ik koester mijn vrijheid en schrijf waar ik me goed bij voel. Kinderen zijn heerlijk om voor te componeren. Ze zijn een onbeschreven blad en reageren direct en uit het hart. Dat verwacht ik straks ook.’ h

Lucas Wiegerink: ‘Zelfs de allerkleinste eencelligen maken geluid maken.’ foto Anna Perger

Het Lijflied. Opera Zuid. Van 23 september t/m 10 januari 2023. operazuid.nl

& paper 8/2022

TheaterSpecial

De kleuren van Wagner

Hartmut Haenchen: ‘We moeten Wagner in de tijd zien als we het over zijn antisemitisme hebben.’ foto Marjolein van der Klaauw

& paper 8/2022

TheaterSpecial

Wat dirigent Hartmut Haenchen betreft hoeft Richard Wagner niet ‘gecanceld’ te worden. ‘Als we alleen maar kunstenaars accepteren die een onberispelijk leven hebben geleid, dan wordt de wereld wel erg klein.’ DOOR EMILE HOLLMAN

rof. dr. Hartmut Haenchen (Dresden, 1943) grossiert in prijzen, titels en plaatopnames. Hij dirigeerde in alle belangrijke concertzalen ter wereld en was muzikaal directeur van De Nederlandse Opera en chef-dirigent van het Nederlands Philharmonisch Orkest en het Nederlands Kamerorkest. Hij naturaliseerde zich tot Nederlander maar woont inmiddels weer in Dresden. Zijn liefde geldt vooral het Duitse repertoire en met name Wagner die hij in oktober met philharmonie zuidnederland zal brengen.

‘Nederland heeft een ander mens van me gemaakt.’

Wagnergrandeur met Hartmut Haenchen, philharmonie zuidnederland. Op 7 oktober in Eindhoven, op 8 oktober in Maastricht. philharmoniezuidnederland.nl

Toen Puccini voor het eerst Tristan & Isolde hoorde, verzuchtte hij: ‘Hiermee vergeleken zijn wij een armetierige bende van dilettanten en mandolinetingelaars’. Toch geldt Wagner als hardcore opera en niet alleen vanwege de duur van zijn werken. Wat moet je eigenlijk weten als je hem gaat beluisteren? ‘Helemaal niets’, zegt Haenchen. ‘Je moet je hart openen en luisteren. Als je het mooi vindt, dan leidt de volgende stap naar verdieping.’ Toch kun je nauwelijks om het extravagante leven van Wagner heen. ‘We moeten hem in de tijd zien als we het over zijn antisemitisme hebben. Het was modieus en chique; ik zeg dat nu héél boos, maar het was zo. Aan de andere kant: hij heeft altijd joodse mensen om zich heen gehad. ‘Ik voel me als in een synagoge’, riep hij eens in zijn villa Wahnfried in Bayreuth. Hij werkte graag samen met die mensen maar wees ze ook weer af. Wagner had ook altijd geldproblemen en opeens wordt de man die tegen koningen en alle gezag was, een grote vriend van Ludwig II. Had hij dat niet gedaan dan had Bayreuth niet bestaan maar ook sommige grote werken niet. Dus wat willen we? Iemand die strikt en onveranderlijk is in zijn houding liever dan zijn enorme creativiteit? We moeten dit niet goedpraten, maar proberen de omstandigheden te zien.’ Haenchen ontketende ‘een revolutie’ met de Meistersinger. ‘Dat kon niet. Het stuk was na de oorlog in Nederland nog nooit uitgevoerd, ik was de eerste. Ik heb toen veel interviews gegeven om duidelijk te maken dat Wagner het heeft over het Deutsche Reich dat toen niet bestond. Hij wilde een Duitsland dat er niet was. En zijn utopie is niet

Hitlers utopie. Dat heeft niks met elkaar te maken en wordt altijd uit zijn historisch verband gerukt. Ik vecht er voor om het op de juiste plek neer te leggen en dan te oordelen. Geen halve waarheden. In de teksten en personages van Wagner wordt antisemitisme geclaimd maar niemand heeft mij dat kunnen bewijzen.’ Wat vergt Wagner van musici? ‘Hij heeft ze in zijn tijd aan de grens van hun mogelijkheden gebracht. En dat heeft hem niet alleen vrienden opgeleverd. Maar kijk naar Bayreuth, daar betalen ze tot op de dag van vandaag dirigent, solisten, orkest en koor slechter dan waar ook en toch willen musici daar spelen. Ook al is het vreselijk vermoeiend voor iedereen. Ook in Amsterdam waren destijds orkestmusici die tegen Wagner waren. Sommigen weigerden te spelen of namen vakantie toen ik aankondigde Wagner te doen. Maar uiteindelijk hebben ze allemaal meegespeeld. En waren dolblij en dankbaar voor het geduld dat ik met ze heb gehad. Ik heb ze vooral gevraagd open te zijn, niet dat ze niet kritisch mochten zijn, daar gaat het niet om.’ In een documentaire die de NPO maakte over Haenchen vertelt hij over beelden die hij als tweejarige oppikte in de straten van het gebombardeerde Dresden en die hij terugzag in de muziek van Sjostakovitsj. Welke beelden krijgt hij op het netvlies bij Wagner? ‘Wagner hoorde in kleuren. Net als Aleksandr Skrajabin. Ik heb nu alle Wagner-opera’s gedaan, behalve Das Liebesverbot, daardoor ben ik daar heel dichtbij gekomen en zie ik ook kleuren. Ik weet niet of het Wagners kleuren zijn maar het zijn kleuren die bij mij terug komen.’ Zijn Tristan (Vorspiel und Liebestod) en Die Walkure (eerste akte) een goede introductie voor Wagner? ‘Absoluut. Die Walkure is een verhaal dat op zichzelf staat. Daarom is het ook mogelijk om dat separaat als concert te spelen. Het is een liefdesverhaal dat eindigt in een happy end – ha ha, we vertellen niet wat later nog komt. We missen natuurlijk het toneel, maar het is muzikaal zo dramatisch, zo duidelijk en compact dat het een hele goede introductie is. En er zijn mensen die Tristans Vorspiel und Liebestod voldoende Wagner vinden. In twintig minuten hoor je alles wat er in die opera gebeurt.’ Hartmut Haenchen zegt dat zijn verblijf in Nederland een ander mens van hem heeft gemaakt. ‘Ik ben veel minder stijf; er zijn mensen die me nog steeds stijf vinden hoor maar die weten niet hoe ik daarvoor was’, lacht hij. ‘De Nederlandse praatcultuur is soms heel lastig en die heb ik ook wel eens vervloekt maar het helpt om permanent in contact te blijven en dat heeft ook mijn manier van samenwerken met mensen veranderd. Nederland heeft jammer genoeg niet meer zo veel orkesten; toen ik kwam waren het er 21, nu zijn het er nog acht. Dat is schrikbarend, maar de orkesten die er nog zijn bevinden zich allen op een verbazingwekkend hoog niveau.’ h

& paper 8/2022

TheaterSpecial

Het oor leidt het oog en vice versa Siem Ranoesetiko tijdens een concert in de expositie van Johan Tahon en Ronald Zuurmond in PARK in Tilburg. foto Paul Janssen

In het nieuwe programma Reflex van De Link in Tilburg reageren componisten en muzikanten op beeldende kunst. Je gaat er anders door kijken, om vervolgens weer anders te gaan luisteren. DOOR EDO DIJKSTERHUIS

useumbezoekers staan gemiddeld 28,63 seconden stil bij een kunstwerk. In minder dan een halve minuut consumeren ze een schilderij of beeld waar de maker waarschijnlijk dagen, weken zo niet maanden op heeft gezwoegd. Maar stel dat er muziek klinkt tijdens dat kijken? Dan blijft het oog waarschijnlijk langer hangen. Muziek is immers de kunst van het oprekken van de tijd door hem voelbaar te maken. En terwijl je je ogen makkelijk

kunt dichtdoen of afwenden, kun je muziek veel moeilijker ontlopen. Muziek heeft op zijn beurt iets te winnen bij de combinatie met beeldende kunst. In het visuele domein zijn bepaalde experimenten – abstractie, wilde expressie, leegte – veel breder geaccepteerd dan in de muziek, waar al snel laatdunkend wordt gesproken van ‘piepknor’ of zelfs ‘herrie’. Het oog kan dus houvast bieden voor wat het oor niet herkent.

& paper 8/2022

TheaterSpecial

‘Feedback die je anders in woorden krijgt: een godsgeschenk.’

Zie daar de basis voor Reflex, het programma waarin De Link in Tilburg sinds kort beide kunstdisciplines combineert. Componisten en muzikanten, veelal jong talent uit de regio, worden gevraagd te reageren op een tentoonstelling, een kunstwerk of het oeuvre van een artist in residence. ‘Het combineren van de twee disciplines is steeds logischer’, vindt ook Rob Moonen (Schaesberg, 1958), oprichter van het Tilburgse kunstinitiatief Park. ‘Veel kunstenaars rekken hun praktijk op en houden zich bezig met muziek en theater. Onder de naam Komma organiseerden wij al langer ontmoetingen tussen muziek en beeldende kunst. De samenwerking met De Link borduurt daar op voort.’ Een van de componisten die in Park van zich liet horen is Aura Bouw. Zij werd gevraagd te reageren op de tentoonstelling Uit de diepte van schilder

Ronald Zuurmond en beeldhouwer Johan Tahon. ‘Ik kreeg de sleutels en had de hele ruimte voor mezelf’, vertelt ze. ‘De titel van de tentoonstelling riep iets bij me op wat versterkt werd toen ik een bijna geheel zwart schilderij met lichtpuntjes zag. Ik dacht aan een diepte met knipperende lichtjes, misschien een soort zeewezens. Het glazuur op de beelden, in blauwtinten en wit, trok meteen mijn blik en deed me denken aan de oceaan.’ Zulke associaties vertalen zich in haar hoofd meteen in klankkleuren. ‘Mijn werk is altijd verhalend en hier dacht ik aan het afdalen naar de zeebodem, waarbij de sfeer in het begin heel donker is en de druk op je oren toeneemt. Maar dan verschijnt dat onderwaterleven in de vorm van losse tonen en wordt alles weer lichter.’ Bouw liet zich niet alleen door de kunst inspireren maar ook door de ruimte zelf, een acht meter hoge white cube met 250 vierkante

meter oppervlak. ‘De akoestiek is bijzonder en daar wilde ik iets mee. Geluiden als de piepjes die klinken bij het intoetsen van de verwarming of mijn ring die tikt op de trapleuning. Die heb ik verwerkt in een soundtrack, die de basis vormt voor het werk voor gong, klankschaal en cymbalen met percussionist Siem Ranoesetiko. Ik heb alleen de grove opzet met mijn ideeën uitgewerkt en verder niets genoteerd, zodat de muzikant ruimte heeft zijn persoonlijkheid in de improvisatie te leggen. Dat doe ik pas sinds kort.’ Vanwege de losse opzet – alles is mogelijk – leent Reflex zich perfect voor dit soort experimenten. Dat merkten ze ook bij Witte Rook, waar saxofonist Hannah Koob was uitgenodigd te reageren op een installatie van Ole Nieling. ‘Nieling doet onderzoek naar geluk en de rol die samenzijn daarin speelt’, vertelt Esther van Rosmalen (Hilversum, 1970) van het Bredase podium voor beeldende kunst. ‘Hij had een geïmproviseerde keuken gebouwd waar mensen konden koken en praten. Niet heel concreet maar Koob bleek zich verdiept te hebben in het werk van componist Hans Kox, dat gezien kan worden als een persoonlijke zoektocht naar geluk. Zo ontstond een mooie parallel.’ Voor een volgend project gaat de samenwerking nog een stapje verder. ‘Kunstenaars Floor Snels, Jetske van Dorp en Sofie Hollander hebben een film gemaakt die de gemeentelijke samenvoeging van de wijken Liniekwartier en Doornbos in beeld brengt als een huwelijksfeest’, vertelt Van Rosmalen. ‘Het is een bijzonder beeldende film, maar er zit geen geluid bij. Nu hebben we componist Eveline Vervliet, die net is afgestudeerd in Tilburg, gevraagd muziek bij de beelden te schrijven. De volgende keer dat we de film laten zien is het met live begeleiding.’ Een mooie bijvangst van Reflex is dat concert gangers en tentoonstellingsbezoekers mengen en dat er een kruisbestuiving ontstaat tussen het publiek van beide disciplines, dat vaak in gescheiden werelden leeft. Niet dat kunstlief hebbers altijd zullen begrijpen wat muzikanten bedoelen, is de ervaring van Bertil Neijts. In Hilvaria Studio’s, bij een tentoonstelling met werk van Marja Koenraad en hemzelf, werd gemusiceerd door Rianne Wilbers. ‘Als exposant word je uitgedaagd om de interpretatie van je werk in de muziek te herkennen. Het is feedback die je normaliter in woorden krijgt, als je die al krijgt. Het is een soort geschenk.’ h

Meer info: delink.nl

& paper 8/2022

TheaterSpecial

Met Bernadette op de bank Club Lam presenteert een hedendaagse Bernadette van Lourdes die via een app op haar smartphone een visioen van Maria krijgt. ‘We zijn toe aan genezing.’ DOOR RENÉ VAN PEER

‘W

e hebben de merchandise voor Lourdes al’, grinnikt theatermaker Ella Kamerbeek. Ze draagt een T-shirt met het opschrift Club Lam en toont een roze drinkfles vol water met de beeltenis van de Madonna. Ze richtte Club Lam op met Marloes IJpelaar en Ayla Çekin Satijn. Daar heeft beelden eindregisseur Deniz Campinar zich later bijgevoegd. Ondersteund door onder andere

talentontwikkelingsorganisatie VIA ZUID, plaatst het gezelschap historische vrouwenfiguren in onze tijd. Ella Kamerbeek (Amsterdam, 1992) vindt dat Bernadette en Maria een nieuwe stem nodig hebben, in een nieuw perspectief gezet moeten worden. ‘Zo reflecteren we op wat er in de tussentijd gebeurd is. We hebben Lolita gehad, vrouwen rond Jezus in Die Already en eind dit jaar kaarten we in een voorstelling over de vrouwen van Rubens veranderende schoonheidsidealen aan.’ In Lourdes is dat de figuur van Bernadette Soubirous, die als jong meisje in een grot in ZuidFrankrijk visioenen van Maria had. De naam van de stad werd een begrip voor bedevaartgangers op zoek naar genezing. ‘Wat is de grootste kwaal van deze tijd? Depressie, eenzaamheid, existentiële angst. Er zijn tips om je beter te voelen, maar Bernadette is verlamd door haar eigen gevoelens. Ze fantaseert hoe het leven eruit zou kunnen zien, terwijl ze op de bank blijft hangen. Ze weet niet hoe ze eruit moet komen.’ Terwijl ze ligt te Netflixen, verschijnt een blauw licht en hoort ze een stem. Die is afkomstig uit haar smartphone. Er ontspint zich een gesprek, waarin Bernadette erkent dat het niet zo goed met haar gaat als ze dacht, en dat ze er iets aan moet doen. De historische Bernadette had last van haar longen toen de verschijningen begonnen, zegt Kamerbeek. ‘Ze ging het klooster in, en vond het belangrijker dat anderen beter werden dan dat ze zelf genas. Onze Bernadette is vooral geïnspireerd op haar. Het gaat niet alleen over haar, maar over mensen die naar Lourdes gaan. Die hebben een beslissing genomen: ze zijn toe aan genezing. Het gaat erom een beslissende stap te zetten. Het gaat ook over onszelf. Ik heb zelf last van eenzaamheid. Dat uitspreken en deze voorstelling maken met Club Lam, mezelf openstellen en toegeven dat ik eenzaam ben, geeft al verlichting. Het is deel van de oplossing.’ h

Ella Kamerbeek in Lourdes

Lourdes, Club Lam. Op 24 en 25 augustus op het Limburg Festival, op 26,27, en 28 augustus op Sint Rosa in Sittard. viazuid.com clublam.nl

& paper 8/2022

TheaterSpecial

Warande viert feest

Choreograaf Sidi Larbi Cherkaoui en muzikante Sylvie Kreusch (rechts) zijn twee van de vele namen die op het jubileumprogramma van de Warande staan. foto links Rahi Rezvani

Najaar 1972 opende het cultuurhuis de Warande in de Belgische Kempen. Na 20.000 voorstellingen en 2.000 exposities is er liefst vijftig dagen feest. DOOR EMILE HOLLMAN

egenwoordig is de goedlachse An Joseph programmeur Jeugd, ze was 29 toen ze er vlak voor het feest van 20 jaar in de Warande ging werken. ‘Ik heb het theater zien veranderen van een cultureel centrum tot een van de best uitgeruste zalen van Vlaanderen.’ Maar als de programmeur de afgelopen dertig jaar iets heeft zien veranderen dan is het wel de enorme openheid naar buiten. ‘In het begin werden er vooral de kunsten gepresenteerd, inmiddels gaat het veel meer om betrokkenheid en beleving van het publiek.’ Door het organiseren van tal van grote festivals, een gericht doelgroepenbeleid en veel inzet op educatie en jongeren, geldt de Warande als een culturele dynamo voor de regio. ‘De constante’,

zegt An Joseph, ‘is de breedte van het aanbod: een kwalitatief goed aanbod voor iedereen naast de hoge cultuur.’ Als ze een onvergetelijke voorstelling mag noemen? Natuurlijk, altijd lastig. ‘Dan Project of Generosity met Enrique Vargas van het Spaanse Teatro de los Sentidos met 37 jongeren en vijf gezelschappen in 2012.’ De mooiste ontmoeting? ‘Eén van de mooiste was in 2016 met een groepje vluchtelingenkinderen die voor een project getuigden over hun ervaringen in het thuisland en in Turnhout.’ Op een gegeven moment begonnen ze uit volle borst het Syrische volkslied te zingen, barstten ze allemaal in tranen uit, om twee minuten later weer te spelen en te lachen. Wat een veerkracht! Het geeft mij moed dat kunst voor kinderen van grote waarde kan zijn.’ In het najaar wordt het vijftigste jubileum stevig gevierd. Er wordt terug geblikt en vooruit gekeken. Onder de noemer Future/Classics komen artiesten op het podium die de Warande mee hebben groot gemaakt en een nieuwe generatie muzikanten en theatermakers, zoals Alain Platel, Annelies Van Hullebusch, Anouar Brahem,

De Nwe Tijd, FC Bergman, Herman van Veen, Kapitein Winokio, Raymond van het Groenwoud, Ruben Block, Sidi Larbi Cherkaoui en Ultima Vez. Het theatergezelschap BERLIN werkt zelfs een hele special uit voor de Warande waarbij ze voorstellingen en installaties hernemen en hun nieuwe stuk The making of Berlin presenteren. Voor de tentoonstelling Oude wijn/nieuwe zakken brengt de Warande 25 ‘memorabele’ kunstenaars samen. Zij selecteerden op hun beurt iemand voor de toekomst. Anne-Mie Van Kerckhoven, Fred Bervoets, Jef Geys, Ria Pacquée, Vaast Colson, Hans Op de Beeck, Nadia Naveau geven acte de présance. En daarbovenop organiseert de Warande op 14, 15 en 16 oktober een groots kunstfeest, een cultuurmarathon waarbij alle mogelijke expressievormen met elkaar in dialoog gaan. Die duurt liefst vijftig uur. h

Meer info: warande.be

& paper 8/2022

TheaterSpecial

De strijd na de strijd en voor een nieuwe

In Kroon komen tal van vragen rond heldendom aan de orde. foto Sofie Knijff

Prachtige en akelige herinneringen spoken door het hoofd van een veteraan. Dana Linssen schreef met Kroon een voorstelling die zijn worsteling met de militaire ambities van zijn dochter invoelbaar maken. DOOR PAUL VAN DER STEEN

& paper 8/2022

TheaterSpecial

‘Gillis Biesheuvel is een van de meest taalgevoelige acteurs van Nederland.’

n de nazomer van 2021 kreeg Dana Linssen een telefoontje. Acteur Gillis Biesheuvel wilde een voorstelling maken over de binnenwereld van een militair. Of zij de tekst wilde schrijven. Samen werden Linssen en Biesheuvel het redelijk snel eens over het basisidee: een vader zou terugkijken op zijn loopbaan bij de strijdkrachten, terwijl zijn dochter op het punt staat om te worden ingezet bij een conflict aan de rand van Europa. Linssen: ‘Toen nog iets denkbeeldigs. Maar we werden het erover eens dat Oekraïne geen onwaarschijnlijke plek zou zijn. Een klein halfjaar later brak daar echt de oorlog los. Dat gaf het stuk opeens een heel andere lading.’

Anders dan Kroon, de titel van de voorstelling van Het Zuidelijk Toneel (HZT), wellicht doet vermoeden, gaat de voorstelling niet over Marco Kroon. Hooguit een klein beetje. De met de Militaire Willemsorde onderscheiden militair was een van de Defensiemedewerkers met wie Biesheuvel en Linssen in de voorbereiding van het stuk spraken. In Kroon komen tal van vragen rond heldendom aan de orde: Hoe word je een held? Waarom de een wel en de ander niet? Kan een held nog falen? ‘Maar het gaat ook over intergenerationeel trauma. De oorlogsindustrie, de drills, het onderlinge vertrouwen, PTSS, het bezweren daarvan met onder meer muziek, de politiek, het onbegrip bij ‘nukubu’s’ (nutteloze kutburgers) en de littekens die achterblijven. Vrijwel niemand komt ongeschonden terug van een uitzending.’ Linssen wil ‘alle complexiteiten laten zien. De hoofdpersoon heeft militair inlichtingenwerk gedaan, is dus een man met geheimen en iemand die zich redelijk onzichtbaar kan maken. Tegelijkertijd is hij als ieder ander een mens vol verrukkelijke tegenstrijdigheden: trots op zijn werk en tegelijkertijd brengen zijn overpeinzingen hem tot de conclusie – al is het maar in zijn hoofd– dat zijn dochter aan de vooravond van een zinloze exercitie staat.’ Dana Linssen (Arnhem, 1966) beschouwt zichzelf als pacifist. ‘Dat kreeg ik van thuis mee en via het onderwijs. Ik zat op de Werkplaats in Bilthoven (een algemeen-bijzondere basisschool) opgericht door Kees Boeke, ook een pacifist. Maar in de meest pure vorm werkt pacifisme natuurlijk alleen, als niemand elkaar ooit aanvalt.’ Veel begint volgens Linssen al bij de overheersende denkrichting: ‘In het meest dominante wereldbeeld is het leven strijd. Maar je kunt ook op een andere manier kijken. Het menselijk lichaam is een enorm complex organisme. Af en toe is daar ook strijd, bijvoorbeeld door een ontsteking. In de meeste gevallen functioneert dat echter door samenwerking. Waarom zouden dan ook niet op grotere schaal vormen van samenwerking mogelijk zijn?’

Ze geniet de meeste bekendheid als filmjournalist, maar is - afkomstig uit een gezin van toneelacteurs - goed bekend met de wetten van het theater. Ze vindt het mooi om er teksten voor te schrijven: ‘Qua dramaturgie kan heel veel. Toneel kan ontzettend talig zijn, omdat het direct is en op een andere manier communiceert dan film. Daar wordt vaak meer realisme nagestreefd of een structuur die makkelijker te volgen is, omdat er nog zoveel andere elementen zijn.’ Linssen vindt het zelfs ook spannend hoe de voorstelling er precies uit gaat zien. ‘Een theatertekst is min of meer halffabricaat. Situaties, die door jou zijn aangegeven, moeten nog geconcretiseerd en voltooid worden. Deels in de mise-en-scene, in de voorstelling. Vervolgens in het hoofd van de toeschouwer. Het is een soort drietrapsraket.’ Ze verheugt zich op de onverwachte extra’s: ‘Gillis Biesheuvel is werkelijk een van de meest taalgevoelige acteurs die we in Nederland hebben. Hij kan ook met heel erg rake, onverwachte interpretaties komen. En hij herkent muzikaliteiten in teksten.’ Linssen heeft een al even hoge pet op van regisseur Sarah Moeremans, vaste maker en coartistiek leider van HZT: ‘Ze is heel erg gericht op het vertellen van het verhaal en ziet de noodzaak van verhalen.’ Heeft het onderzoek en het schrijven ondertussen de pacifist Linssen van mening laten veranderen? Ze denkt even na en zegt dan: ‘Alles wat je doet, zorgt ervoor dat elke overtuiging, die je denkt te hebben, alleen maar oneindig veel genuanceerder in elkaar blijkt te zitten dan je dacht en hoopte. Maar omdat ik filosofie heb gestudeerd, weet ik dat vrijwel niets eenvoudig is. Tegelijkertijd heb ik enorm veel plezier in het steeds weer bevragen van vanzelfsprekendheden.’ Het maken van Kroon was op zijn minst ‘een verrijking. Ik ben een wereld binnengetreden, die ik vooraf nauwelijks kende. Ik had mijn ontmoetingen met mensen, die daarbinnen actief zijn, en hun verhalen niet willen missen. Zeker niet in een tijd waarin er weer een oorlog op het groot-Europese grondgebied woedt.’ h

Kroon, Het Zuidelijk Toneel. Vanaf 15 september t/m 3 december te zien in diverse theaters, startend met een reeks voorstellingen in het Geniemuseum in Vught. hzt.nl

& paper 8/2022

TheaterSpecial

Van wrede klankwerelden tot energieke post-minimal Muziekpodium De Link in Tilburg presenteert het komende seizoen een gevarieerde ontdekkingstocht. Zowel beginnende luisteraars als nieuwe muziekfanaten komen aan hun trekken. DOOR EDO DIJKSTERHUIS

Aftab Darvishi schreef in opdracht van De Link een nieuwe compositie. foto Mahdyar Jamshidi

‘H

et beste strijkkwartet ter wereld’, noemt Merijn Bisschops het Canadese Quatuor Bozzini. De programmeur van De Link is dan ook blij dat hij het viertal dit najaar weer mag verwelkomen in Tilburg. ‘De manier waarop zij klassiek en hedendaags in hun spel verenigen is ongeëvenaard, zo verfijnd en van pure schoonheid. Bij ons zullen ze onder meer Strijkkwartet No. 3 van Jürg Frey spelen, een ingetogen, meditatief werk dat de opperste concentratie vergt van uitvoerders en luisteraars.’ Ook het concert van Nieuw Amsterdams Peil op 27 september belooft een staaltje musiceren op het

scherpst van de snede te worden. Op de agenda staat het iconische stuk Glissade (1982) van de Amerikaanse componist James Tenney. ‘Wrede muziek’, typeert Bisschops het experimentele stuk voor altviool, cello, contrabas en taperecorder. ‘Het is een compromisloze klankwereld die je echt meesleurt. Soms is het rauw en het volgende moment verdwaal je in prachtig sprankelende toonwaaiers.’ De concerten van Quatuor Bozzini en Nieuw Amsterdams Peil zijn duidelijk bedoeld voor de meer geoefende luisteraar. Laagdrempeliger is het optreden van het Anzû Quartet, een nieuwe groep rondom leden van het roemruchte Bang

On A Can. Verwacht een hoogst energieke mix van post-minimal music en moderne jazz, en een splinternieuwe compositie die Aftab Darvishi in opdracht van De Link schreef voor het kwartet. Deze drie voorbeelden uit de seizoenprogrammering illustreren de variatie en reikwijdte die De Link al 36 jaar voorstaat. Alle hoeken van het stilistisch spectrum worden verkend, zolang de kwaliteit maar allerhoogst is. Ook wordt er veel waarde gehecht aan podiumpresentatie. In Tilburg zie je niet snel musici verscholen achter hun standaards, maar worden luisteraars met inleidende praatjes en niet zelden wat humor de muziek binnengeleid. Als er een rode draad in het programma te vinden is, dan is het talentontwikkeling – van zowel de mensen op het podium als in de zaal. Tracking Tilburg is het toppunt wat dat betreft. Het festival rondom stadscomponist Mathijs Leeuwis trekt een publiek dat doorgaans niet met nieuwe muziek in aanraking komt. In de LocHal kunnen ze kennismaken met opkomend talent uit de regio en de provincie Brabant. Ook op nationaal niveau speelt De Link een belangrijke rol. Zo heeft het podium er mede voor gezorgd dat het Vlaamse Het Collectief voet aan Nederlandse bodem kreeg. ‘Ze komen in december naar Tilburg met sopraan Katrien Baerts, die een solide reputatie geniet in de klassieke muziekscene’, vertelt Bisschops. ‘Het is mooi om zo’n gezelschap vaker te laten terugkeren. Zo kan het publiek over langere periode een band opbouwen.’ h

Nieuw Amsterdams Peil op 27 september, Quatuor Bozzini op 8 november, Anzû Quartet op 22 november en Het Collectief & Katrien Baerts op 6 december. delink.nl

& paper 8/2022

TheaterSpecial

Jan-Peter de Graaff: ‘Ik leen veel uit de jazz, maar ook uit modernistische stromingen. De dans om het gouden kalf is geïnspireerd op Oost-Europese volksmuziek.’ foto Brendon Heinst

Festival Musica Sacra in Maastricht komt dit jaar andermaal met een wereldpremière. Librettist Jibbe Willems en componist Jan-Peter de Graaff schreven een oratorium voor het jarige Studium Chorale. DOOR EMILE HOLLMAN

Dans rond een gouden kalf D

e vraag was of hij een stuk wilde componeren voor twee blazers, vijf strijkers, een slagwerker en een koor. Thema (Exodus) en tekstschrijver (Jibbe Willems) werden meegeleverd. Graag, zei JanPeter de Graaff (Papendrecht, 1992), een jonge Nederlandse toondichter die kan bogen op mooie recensies en een behoorlijk oeuvre. Voor De Graaff en Willems was het even verleidelijk als voorspelbaar om iets te doen met de uittocht in Egypte en de huidige vluchtelingencrisis. Daar trapten ze niet in. Ze vonden elkaar in het verhaal over het gouden kalf: Mozes leidt zijn volk door de Rode Zee en beklimt de berg Sinaï om de stenen tafelen, het woord van God, in ontvangst te nemen. Aan de voet van

de berg mort het volk omdat het verlangt naar Egypte. ‘Dat is een sterke vorm van nostalgie, en waar dat toe kan leiden zien we vandaag de dag nog steeds’, zegt De Graaff. ‘Een nieuwe identiteit opbouwen is heel veel gevraagd van mensen. Dat geldt voor vluchtelingen maar net zo goed voor boeren in de stikstofcrisis. Terug naar vroeger kan niet en daarom wordt dat verlangen des te sterker.’ Mozes’ broer Aaron besluit een God te gieten uit gouden sieraden om het volk koest te houden. Vervolgens smijt een ziedende Mozes de stenen tafelen aan diggelen. ‘Een mooi dramatisch moment. Vooral Händel zette vaker Bijbelse vertellingen op muziek. Vandaar de keuze voor een oratorium. Dus met recitatieven, aria’s en koralen en een verteller.’ De Graaff liet hij zich op verzoek van opdrachtgever philharmonie

zuidnederland inspireren door eerdere samenwerking met Ramsey Nasr (Le martyre de St. Sébastien van Debussy en Oedipus Rex van Stravinsky). ‘De tekst bepaalt voor een groot deel hoe ik mijn muzikale zinnen bouw’, schetst Jan-Peter de Graaff zijn werkwijze. ‘In de prelude verklank ik al de sfeer van zo’n grote groep mensen die traag door de woestijn sjokt.’ Zijn stukken kenmerken zich door beweging, stromen van energie. Kleurrijk, contrastvol en temperamentvol maar met veel complexe akkoorden. ‘Ik leen veel uit de jazz, maar ook uit modernistische stromingen. Ik hou ervan boventonen te mengen zodat je de instrumenten als zodanig niet meer kunt herkennen en er nieuwe klanken ontstaan. De dans om het gouden kalf is geïnspireerd op OostEuropese volksmuziek, dus snelle, onregelmatige maatsoorten.’ Voor de liefhebbers deelt hij knipoogjes uit naar Händel en Mozart. Maar met eigen kleuren en klanken. ‘We staan op de schouders van reuzen, verankerd in de traditie maar ik probeer altijd iets te maken dat fris en avontuurlijk klinkt.’ h

Tijdloos Gouden Kalf. philharmonie zuidnederland, Toneelgroep Maastricht en Studium Chorale. Tijdens Musica Sacra Maastricht van 16 t/m 18 september.

& paper 8/2022

TheaterSpecial

Flamenco op blote voeten

Conchita Boon

& paper 8/2022

TheaterSpecial

‘Ik verlies de traditie niet uit het oog, maar laat die een beetje wankelen.’

Choreografe Phoebe Brack wil flamenco in een nieuw licht zetten. Dat doe ze in een voorstelling voor danseres Conchita Boon. Daarin vertelt ze een verhaal dat uitstijgt boven pure emotie. DOOR RENÉ VAN PEER

ntcijferen en weer opbouwen, dat is het uitgangspunt van De and Recode II. Dat kan gelden voor de flamencodans waar Phoebe Brack zich in gespecialiseerd heeft. ‘Maar ook voor hersenen’, zegt ze. ‘Je kunt nieuwe wegen leren bewandelen in je hoofd. Patronen hoeven niet vast te liggen. Je kunt nieuwe maken. Vroeger moest je met een trauma leren omgaan, als je er last van had. Nu ligt de nadruk op eruit zien te komen, door bestaande patronen te doorbreken.’ Deze voorstelling is een vervolg op De and Recode. Daarin stonden patronen centraal. Die worden in dit tweede deel doorbroken. De and Recode II wordt uitgevoerd door de vooraanstaande Nederlandse flamencodanseres Conchita Boon. Flamenco heeft een aantal vaste codes. De volgorde van de verschillende onderdelen, de passen en bewegingen, de rol van ritme. De flamencodans als expressie van pure emotie die geen verhaal vertelt. Phoebe Brack (Maastricht, 1987) morrelt aan een aantal van deze patronen. Ze vertelt wel degelijk een verhaal. ‘Dat begint met de geboorte van een kind als een onbeschreven blad. Nadat ze een traumatische ervaring heeft, probeert ze daar als volwassene mee te leven. Later probeert ze eruit te breken, maar ze valt telkens weer terug. Dat vertaal ik in telkens herhaalde bewegingen. Bij de volwassen vrouw krijgen die een verdieping. Ze kan op een gebalanceerde manier leven, wat resulteert in een nieuw patroon.’ Ook hebben conventies rond de flamenco haar aandacht. De vorm van de sjaal en de waaier die de danser gebruikt. Phoebe laat Conchita Boon op

Phoebe Brack

blote voeten dansen en met de schoenen in haar handen ritmes slaan. Ze laat de vaste opbouw van een flamencodans los. ‘Wat blijft, is het ritme. Ik werk met percussionist Diogo Carvalho. Hij speelt cajón (een houten kist waar de slagwerker op zit), maar speelt ook met soundscapes en stiltes. Ik laat Conchita rollen, vallen en weer opstaan. Wat daarvan in het stuk terecht komt, is nog niet beslist. Wel heeft ze ruimte om te improviseren. Ik verlies de traditie niet uit het oog, maar laat die een beetje wankelen.’ Die eigenzinnigheid is typerend voor Phoebe Brack. Op haar dertiende werd ze aangenomen op de vooropleiding voor academische dans in Maastricht, maar die vond ze te klassiek. ‘Ik was vroeger rebels. Ik houd er nog steeds van mijn eigen weg te gaan. Toen ik over flamenco hoorde, merkte ik dat de kracht, de expressie en het ritme me goed lagen. Vijftien jaar geleden ging ik naar Spanje. In Sevilla heb ik flamenco geleerd bij een zigeunerdynastie.’ Brack is eerder actief geweest in een stichting waarin ze alles zelf deed. Toen ze daarin vastliep, klopte ze aan bij VIA ZUID, dat haar koppelde aan het Danslab in samenwerking met SALLY Dansgezelschap Maastricht. Daar heeft ze veel geleerd, zegt ze. ‘Ik heb de neiging om alles in een voorstelling te proppen, maar het is niet mogelijk om een levensverhaal in tien minuten te vertellen. Soms kun je meer zeggen in een herhaling. Daarmee kan het verhaal beter tot leven komen.’ Het Danslab geeft haar de kans om meer tot de kern te komen van wat ze te vertellen heeft. ‘Belangrijk is ook om een eigen signatuur te ontwikkelen. Mijn coaches uit het Danslab toetsen wat ik wil zeggen aan wat ze zien.

Daarmee zetten ze me op scherp. Het is goed dat ze niet uit de flamencowereld komen. Ze toetsen daardoor niet in hoeverre ik me houd aan de codes en conventies van de flamenco.’ ‘Phoebe benaderde ons met de vraag wat we voor haar konden betekenen’, zegt Jackie Smeets van VIA ZUID. ‘Ze vroeg of we haar konden koppelen aan producerende en presenterende partners. Via Danslab kunnen we dansers en choreografen een plek aanbieden bij SALLY Dansgezelschap Maastricht. Phoebe heeft een plan geschreven waarin ze flamenco wilde koppelen aan vernieuwing in dans. Tijdens de repetities kijken wij hoe ze zich ontwikkelt en wat ze nodig heeft. Ze heeft feedback gekregen, te horen gekregen dat fouten maken mag. Haar perfectionisme kan haar in de weg staan. We begeleiden haar ook in de zakelijke kant. Door deze manier van werken met jong danstalent hebben we de dans in Limburg de afgelopen jaren een enorme boost kunnen geven.’ h

De and Recode II, op 26, 27 en 28 augustus om 10.30 en 17.30 uur op het Limburg Festival in het onderdeel Natuurlijk… Theater. Op 9 september op het Festival PAS in Maastricht. viazuid.com

& paper 8/2022

TheaterSpecial

Broadwayopera vol Hollywood-glamour

Maartje Rammelo: ‘Ik krijg coaching in het Engels. Ik wil me helemaal inleven in deze rol.’ foto Maren Banus

& paper 8/2022

TheaterSpecial

Sopraan Maartje Rammelo zingt in de zelden opgevoerde Broadwayopera Lady in the Dark van Kurt Weill. Daarin wordt ze letterlijk door twintig mannen op handen gedragen. ‘Ik kan werkelijk niet wachten.’ DOOR MARK VAN DE VOORT

ls de naam Kurt Weill valt denk je onverwijld aan sociaal-politiek bewogen muziektheater als de Die Dreigroschenoper. Maar er is nog een andere Kurt Weill die zelden in de operahuizen is te beleven. De Duits-Amerikaanse componist was namelijk ook verzot op musicals. Opera Zuid brengt nu één van Weills wervelende Broadwayopera’s op de planken, Lady in the Dark uit 1941. Na zijn Berlijnse successen met theatergenie Bertolt Brecht, zocht Weill net als Brecht een veilig heenkomen in New York. Hun werk werd door de nazi’s als entartet bestempeld. In de Verenigde Staten wachtte een nieuwe toekomst. In de jaren dertig en veertig kon Weill al zijn creatieve energie kwijt op Broadway. Hij voelde de tijdsgeest goed aan en schiep een bijzonder amalgaam van theater, Broadway musical en opera.

‘Ik heb een laatje aan repertoire opengetrokken dat ik had weggestopt.’

Eén van zijn meest geslaagde voorbeelden is Lady in the Dark, op teksten van Broadway-legende Ira Gershwin. Dit muziekspektakel wordt dit najaar net als toen met live orkest uitgevoerd. Opera Zuid kiest voor een zo authentiek mogelijke uitvoering, vertelt sopraan Maartje Rammeloo (Geleen, 1982). Zij vertolkt de rol van Liza Elliot, hoofdredacteur van een modeblad. Een tikkeltje overwerkt klopt deze ambitieuze redactrice aan bij een psychiater. Op de divan zoekt Liza naar antwoorden. De toeschouwers nemen en passant een duik in haar onderbewuste. ‘Een belangrijk onderdeel van deze Broadwayopera zijn drie droomsequenties. Eigenlijk een drieluik van opera’s waarin we haar angsten en dromen leren kennen’, legt Rammeloo uit. Deze dromen over glamour, het huwelijk en het circus bevatten enkele prijsnummers van Kurt Weill. Geweldige liederen voor sopraan waaronder My Ship en The Saga of Jenny. ‘Ik kende deze nummers eigenlijk eerder dan Weill’s opera’, glimlacht Rammeloo. ‘Ze stonden op een cd van sopraan Dawn Upshaw. Een gouden tip van mijn zangdocent.’ Rammeloo was helemaal verguld toen ze gevraagd werd voor de rol van Liza Elliot. ‘Een hele grote rol. Niet alleen zingen maar ook acteren. Je bent constant op het podium.’ Een kolfje naar haar hand omdat ze zowel thuis is in opera als in musical. Een pittige klus, beaamt ze. ‘Voor mij ligt de moeilijkheid niet zozeer in Weills muziek. Zijn noten kosten me minder voorbereidingstijd dan bijvoorbeeld Wagner of Puccini. Maar Liza is een dragende rol met veel tekst. Ik wil sowieso vat krijgen op het typische, wat overdreven MidAtlantic accent dat in de jaren dertig en veertig werd gesproken door de hogere klassen in New York. Ik krijg coaching in het Engels. Ik wil me helemaal inleven.’ Lady in the Dark krijgt ook de bijbehorende decors en aankleding, weet Rammeloo. ‘Denk

aan de oude Hollywood-stijl en die grote filmsets van MGM, compleet met hoge trappen. Die sfeer willen ze terughalen. Hoogtepunten zijn er volop. Een prachtnummer voor sopraan als One Life to Live, maar ook Girl of the Moment waarbij Liza letterlijk door twintig mannen op handen wordt gedragen. Ik kan werkelijk niet wachten.’ Maartje Rammeloo genoot niet alleen een klassieke zangopleiding aan het Tilburgs conservatorium, ze bekwaamde zich ook in het zingen van musicals. ‘Toen ik als kind The Phantom of the Opera bezocht in Scheveningen was ik verkocht. Dansen, bewegen, acteren en zingen, het kon allemaal. Dat trok me enorm. Vaak zijn klassieke operarollen nogal statisch omdat je al veel vocale uitdagingen moet tackelen. Maar er mag best wat meer aandacht zijn voor bewegen in de klassieke opera.’ Uiteindelijk is Rammeloo bekender van haar sterrollen in klassieke opera’s. ‘Ik heb genoeg aanbiedingen gehad vanuit de musicalwereld, onder meer voor Mary Poppins en Beauty and The Beast. Maar je hebt dan te maken met engagementen van een jaar. Daar kun je niets anders naast doen. En ik wil ook klassiek werk blijven zingen.’ Als hoge sopraan beheerst Rammeloo zowel de klassieke zangtechniek als de meer cross-over stijl van de musical. ‘Vaak wordt er neergekeken op het zogenaamde belten, hard en hoog zingen. Maar het is maar een van de musicaltechnieken. Je zit vaak heel dicht bij je spreekstem in de musical, waarbij je de borststem en kopstem mengt.’ In de toekomst hoopt Rammeloo meer crossover repertoire te zingen. ‘Ik heb een laatje aan repertoire opengetrokken dat ik had weggestopt. Ik denk al aan liedrecitals met meer musicalachtig repertoire. Zelf werk ik aan de bijzondere liedcyclus December Songs van de Amerikaan Maury Yeston. Een interpretatie van Schuberts Winterreise maar door de oren en ogen van een jonge, moderne vrouw, wandelend door Central Park New York. Er is zoveel moois. Van Stephen Sondheim tot Leonard Bernstein. Gelukkig ontdekken operahuizen en concertzalen dat ook. Nu is blijkbaar de tijd rijp.’ h

Lady in the Dark van Kurt Weill door Opera Zuid. Tournee van 12 november t/m 11 december. operazuid.nl

&paper 8/2022

FESTIVAL MAAS!

Duik er ‘es in..

Van 8 tot 11 september vindt de eerste editie van Festival MAAS! plaats in Maastricht. Tijdens dit stadsbrede en interdisciplinaire weekend vol events stroomt de stad over van kunst, theater, sport, kennis en muziek. Het begin van een nieuwe traditie!

Wees welkom in Maastricht van 8 t/m 11 september en kom voelen wat de Mestreechter Geis nu eigenlijk is… . Meer informatie over het festival: festivalmaas.nl Voor meer info over de organisatie surf naar: culturamosae.nl

MAASTRICHT OP HAAR ALLERBEST Festival MAAS! laat je creatief en authentiek Maastricht in één weekend zien, op haar allerbest: lokaal en eigen, met internationale kwaliteit. Zo beleef je op de Jan van Eyck Academie het inspirerende Food Art Film Festival. In een aantal bijzondere gebouwen en binnentuinen van Maastrichtse faculteiten organiseert Studium Generale opnieuw hun welbekende PAS festival met allerlei interessante lezingen & cultuur. Maastricht Sport pakt met vele verenigingen uit in het stadspark en op Plein 1992. Kunstbende, hét creatieve platform voor jonge makers tussen 13 en 18 jaar, laat o.a. het fantastische talent van Pop in Limburg zien en instellingen als Marres, Bureau Europa, Centre Céramique en Theater aan het Vrijthof laten het mooiste werk zien. In een aantal wijken zal er programmering zijn voor jong en oud door o.a. Hoge Fronten en Compagnie COVAR. CAMPING KOSMOS Een belangrijk onderdeel van MAAS! is Camping Kosmos in samenwerking met Toneelgroep Maastricht en poppodium de Muziekgieterij. Een intiem kunstenfestival in campingsferen op het mooiste plein van Maastricht, het Vrijthof. Hier laat je je verrassen door theater van Letizia Rompelberg, Het Laagland, Släpstick, Zorba en Luka, Sven Ratzke en vele anderen. Ook is er op de ‘camping’ ruimte voor dans van o.a. Nederlandse Dansdagen en SALLY, kunst van Bonnefanten in hun pop-up museum, voor debat, literatuur en film. Dans de avond uit bij het hoofdpodium met muziek van grote artiesten als 2manydjs, Goose en Karsu!

&paper 8/2022 Anders ontwerpen met ’s werelds meest verguisde materiaal. T/m 31 december in Yksi Expo- ruimte Square. yksiexpo.nl GENK > Balkrishna Doshi - Architecture for the People. Over het werk en de praktijk van de vooraanstaande architect uit India. T/m 6 november in C-mine. c-mine.be HASSELT > Same same but different. Hoe kan je ontginnen zonder de aarde leeg te halen of uit te putten? Dat toont BC architects & studies & materials. T/m 7 augustus in Z33. z33.be

Architectuur, design&mode DEN BOSCH > De Grote Versierder posterkoning Engel Verkerke. Deze tentoonstelling neemt je mee naar de glorietijd van de poster in de jaren zestig, zeventig en tachtig en vertelt het verhaal van een ware revolutie in de manier waarop we onze huizen versieren. T/m 2 oktober. Sneakers Unboxed. Expo over ‘het belangrijkste designobject van onze tijd’. T/m 16 oktober in Design Museum. designmuseum.nl EINDHOVEN > Plastic Justice. Studenten van de Kunstacademie Den Haag buigen zich over plastic. T/m 28 juni in Yksi Expo – Wall. Expositie pasafgestudeerden Design Academy Eindhoven. Eerbetoon aan het Craftoceen. T/m 4 september in Yksi Expo- Podium. Rethinking Plastic.

KERKRADE > Innovatiegalerij. Eigentijdse, circulaire ontwerpen uit de provincie Limburg. T/m 31 december. Stad in de steigers. Kinderen leren aan de hand van bijzondere (bouw) projecten van IBA Parkstad spelenderwijs wat er komt kijken bij het bouwen van een stad. T/m 31 december in Discovery Museum. discoverymuseum.nl MAASTRICHT > Prepper Paradise. Gastcurator Ward Janssen koppelt de verbeelding van het einde der tijden in kunst, ontwerp, architectuur en wetenschap aan droombeelden en speculaties over hoe we ons daarop kunnen voorbereiden. T/m 14 augustus in Bureau Europa. bureau-europa.nl 

Beeldende kunst ANTWERPEN > Fred Bervoets – Gewoon Ongewoon. Overzichtstentoon stelling ter ere van de 80e verjaardag van Fred Bervoets. T/m 29 augustus in Museum De Reede. museum-dereede.com

ARNHEM > Van links naar rechts. Een nieuwe kijk op een eeuw neorealisme. T/m 23 november. Tenminste houdbaar tot. Verschillende manieren waarop kunstenaars vanaf de 17de eeuw tot nu de natuur verbeelden. T/m

9 januari. Open. Met Open geeft Museum Arnhem een impuls aan de educatieve traditie die door Pierre Janssen is gestart. T/m 1 januari 2024 in Museum Arnhem. museumarnhem.nl BERG AAN DE MAAS > Zomerexpositie! Groepsexpositie met diverse kunstenaars. T/m 28 augustus in Galerie JoLi. galeriejoli.nl BREDA > Prado in Breda. Schilderijen uit Museum Prado vertellen het verhaal van Breda. T/m 21 augustus. BIAK Stories. In 2022 is het 60 jaar geleden dat Nederland zijn laatste stukje Indië prijsgeeft: de kolonie Nederlands Nieuw-Guinea. Stedelijk Museum Breda besteedt aandacht aan deze geschiedenis aan de hand van een bijzondere analogie: een liefdesrelatie op het eiland Biak. T/m 4 september. Rick van Meel – TJ-II. Nieuwe houten sculptuur op de binnenplaats van het museum, geïnspireerd op de kernfusiereactor TJ-II in Spanje. Razende Stilstand. Werk uit de museumcollectie, aangevuld met nieuwe aanwinsten en bruiklenen van hedendaagse kunstenaars. Pieter Laurens Mol - Nachtvlucht. Een ode aan de duisternis. T/m 13 november in het Stedelijk Museum. stedelijkmuseumbreda.nl DEN BOSCH > Touching Worlds: ontdek de keramiekcollectie. Keramiek van onder meer Pablo Picasso. T/m 6 september in Design Museum. designmuseum.nl > Tangled up in Words. Soloexpositie van Cecilia Rebergen. Van 30 juli t/m 25 september in Willem Twee kunstruimte. willem-twee.nl DEURNE | DRACHTEN > Vrouwenpalet 1900-1950 - haar kunst, haar verhaal. Ruim 100 werken van 24 vooruitstrevende Nederlandse vrouwelijke kunstenaars. T/m 20 november in Museum de Wieger in Deurneen Museum Dr8888 in Drachten. vrouwenpalet.nl EIJSDEN - MARGRATEN > Plateaukunst. Jaarlijkse kunstexpositie, dit keer met 45

&paper 8/2022 deelnemers. Op 27 en 28 augustus op diverse locaties op het plateau van Margraten. plateaukunst.nl EINDHOVEN > Silvia Martes - Omsluiten. Kunstenaar Silvia Martes onderzoekt het conflict tussen isolatie en blootstelling. T/m 9 oktober. Dwarsverbanden. Nieuwe, doorlopende collectiepresentatie die alle zintuigen prikkelt. T/m 1 juli 2024 in het Van Abbemuseum. vanabbemuseum.nl > Eyecatchers - Philips Graphic Art 1910 - 1965. Origineel drukwerk en voorstudies. T/m 30 oktober in het Philips Museum. philips-museum.com GENK > BINNEN BUITEN. Een schilders dialoog tussen Maartje Elants en Emile Van Doren, tussen toen en nu, tussen binnen en buiten. T/m 2 oktober in het

30 JULI T/M 20 AUGUSTUS

Emile van Dorenmuseum. emilevandorenmuseum.be > LABIOMISTA. Diverse exposities op de bijzondere locatie vormgegeven door kunstenaar Koen Vanmechelen. T/m 6 november. labiomista.be HASSELT > Lore Langendries - Please do touch. De harige objecten en sieraden van Lore Langendries (1988, BE) smeken om aangeraakt te worden. Langendries werkt met natuurlijke materialen, in het bijzonder met dierenhuiden. T/m 15 augustus. Charging myths. Kunstenaarscollectief On-Trade-Off volgt het spoor van lithium - het nieuwe goud - en vertrekt vanuit het Congolese Manono. T/m 21 augustus in Z33. z33.be HEERLEN > Keith Haring: Grace House

agendatip

Werk van Franscz Witte is t/m 1 oktober in Museum Valkenburg te zien.

Mural. Tentoonstelling over het vroege werk van Keith Haring (1980 – 1984) met in de hoofdrol de Europese première van de Grace House Mural. T/m 25 september in SCHUNCK. De Buitenhof X Keith Haring. SCHUNCK gaat de wijk in en presenteert kunstroute door jongeren. T/m 25 september in Heerlen-Centrum. schunck.nl HELMOND > Emilie Wesselman - Van Helmond. Tentoonstelling over het leven van de dochter van de laatste kasteelheer. T/m 30 oktober in Kasteel Helmond. museumhelmond.nl

René Daniëls, La Muse Vénale, 1979, collectie Van Abbemuseum, Eindhoven. foto Peter Cox

TOT HIER… en verder Ruim twintig jaar interviewde Rob Schoonen talloze kunstenaars en designers voor het Eindhovens Dagblad. Ter gelegenheid van zijn afscheid als coördinator van de kunstredactie stelde hij een expositie samen met werk van Maarten Baas, Joost van Bleiswijk, Gijs van Bon, René Daniëls, Piet Hein Eek, Kiki van Eijk, Bart Hess, Hans van Hoek, John Körmeling, Aagje Linssen, Helma Michiels, Marc Mulders, Norbert van Onna, United Cowboys, Henk Visch en Jeroen Wand. Daarnaast wordt een selectie getoond uit Onderweg, een wekelijkse rubriek van Rob Schoonen en fotograaf Kees Martens in het ED, waarbij Schoonen vrijelijk fantaseerde bij een foto die Martens ergens onderweg in de regio maakte, steeds vanuit het raam van zijn auto. TOT HIER… en verder, van 30 juli t/m 20 augustus bij Pennings Foundation in Eindhoven. penningsfoundation.com

> If you want to see what I see, look towards the light. Collectief SOLID onderzoekt het samenspel van licht, materiaal, oppervlakte en volume. T/m 22 augustus in De Cacaofabriek. cacaofabriek.nl MAASMECHELEN > Freddy Tsimba - Lignes De Vie. Sculpturen, installaties en tekeningen van een geëngageerde intrigerende Congolese kunstenaar. T/m 6 oktober in Galerieën CC. ccmaasmechelen.be MAASTRICHT > The Derailment of the Usual. Groepstentoonstelling met werken van Paul Devens, Lis Rhodes en Heba Y. Amin. T/m 28 augustus. Melati Suryodarmo - I am a Ghost in My Own House. Melati Suryodarmo (1969, Surakarta, Indonesië) is de elfde winnaar van de Bonnefanten

Award for Contemporary Art (BACA). T/m 30 oktober. Beating Around the Bush #7: Vals Plat. Vormen van schilderkunst in en rond de collectie van het Bonnefanten. T/m 8 januari. Raul Marroquin. Tentoonstelling over de Colombiaan Marroquin, die in de jaren ‘70 een centrale rol speelde binnen de Maastrichtse kunstwereld. T/m 26 maart in het Bonnefantenmuseum. bonnefanten.nl > Tweede Limburg Biënnale. Groepstentoonstelling die alle soorten kunstenaars, professionals, amateurs en hobbyisten bij elkaar brengt. T/m 14 augustus in Marres. marres.org > Charlotte Koenen - Water Monumenten. In de hoekruimte en de etalages is een nieuwe presentatie te zien waar ook van straat van kan worden genoten. T/m 14 augustus in Bureau Europa. bureau-europa.nl SITTARD > Stefan Cools - Uit het leven van een vlinder. Botanist en beeldend kunstenaar die opereert op het snijvlak tussen kunst, natuur en wetenschap. T/m 30 oktober in De Domijnen. dedomijnen.nl STEYL > Uit papier gesneden. Uitzonderlijke papiersnijkunst werken van Ties Poeth. T/m 14 augustus in het Missiemuseum. missiemuseum.nl

&paper 8/2022 TEGELEN > Expositie Colour – kunstenaars kiezen kleur. Gerenommeerde kunstenaars uit binnen- en buitenland kiezen elk op unieke wijze hun kleur. T/m 25 september in Keramiekcentrum Tiendschuur. tiendschuur.net

VENLO > Re-think Re-act. Kunst en design voor een vitale regio. Pii-Files 505. Overzicht van de video’s, foto’s, performances en installaties van Pii Daenen. T/m 28 augustus in Museum van Bommel van Dam. vanbommelvandam.nl

> Cees de Gast. Grafisch werk van Cees de Gast, met mede-exposant Yvonne Bisschop. T/m 30 september in Galerie Tegelen. ceesdegast.nl



TILBURG > GODHEAD. Internationaal toonaangevende exposities van hedendaagse sculptuur in een prachtig sterrenbos. T/m 2 oktober. Brief Encounters #2. Drie event sculptures van kunstenaars buren (BE), Clédat & Petitpierre (FR) en Julian Weber (DE). Op 4 september om 14.00 uur in Park de Oude Warande. lustwarande.org TURNHOUT > Making Fun. Een tentoonstelling waar het maakplezier van afspat. T/m 14 augustus in de Warande. warande.be VALKENBURG > Wandelingen in hoop, liefde en chaos. Schilderijen van Franscz Witte. T/m 1 oktober. Uit hetzelfde hout. Overzichtstentoonstelling Gène Eggen, Frans Eggen, Titia Eggen, Anneke Eggen en Coen Eggen. T/m 16 oktober. Textiel uit Afrika en Azië. Doorkijkjes naar andere culturen uit de collectie van Coen Eggen. T/m 16 oktober in Museum Valkenburg. museumvalkenburg.nl

TIMO DE RIJK, DIRECTEUR VAN HET DESIGN MUSEUM DEN BOSCH, EN HANS GUBBELS, DIRECTEUR VAN DISCOVERY MUSEUM KERKRADE, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER DESIGN EN ANDERE ZAKEN.

column

Fotografie &film ANTWERPEN > Diana Markosian. Op verrassende en ontroerende wijze vertelt Markosian het migratieverhaal van haar gezin. Bertien van Manen. Sinds de jaren ’70 fotografeert de Nederlandse fotograaf Bertien van Manen (NL, 1942) het dagelijks leven van de mensen die ze tijdens haar reizen ontmoet. TIFF 2022 Emerging Belgian Photography. Elk jaar selecteert het FOMU tien beloftevolle fotografen die in België wonen of werken. T/m 28 augustus in FoMu. fomu.be > Lenin was een paddenstoel – Bewegende beelden in de jaren 1990. Hoe films en video’s het tijdperk weerspiegelen en hoe kunstenaars nieuwe manieren vinden om beelden te maken, dankzij technologische innovaties. T/m 21 augustus in M HKA. mukha.be BILZEN > Tour D’Afrique. Foto's van Chris Keulen van wielerrondes op het Afrikaanse continent. T/m

Boot en kunst

ie wel eens in een bootje vaart, herkent het wel. Op het water ziet de wereld er heel anders uit. Haast verdwijnt door het geklater van het water. Weg is de drukte op de weg. Wie in een boot stapt geeft zich over aan een ander tempo. Een boot kan niet anders dan langzaam zijn, terug duurt nog een hele tijd en je kunt er ook niet zomaar af. En een omgeving die heel gewoon voor je is, heeft plotseling een onbekende achterkant. Het water schept kortom zijn eigen wereld. In mijn culturele thuishaven ‘s-Hertogenbosch bestaat sinds een paar jaar Bosch Parade. Eens per twee jaar wordt een vaartuig of twintig opgelijnd voor een tocht door de historische binnenstad. Duizenden langs de oevers van de Het water schept kijkers Dommel vermaken zich met zijn eigen wereld compleet verschillende, in de geest van Jheronimus Bosch uitgedoste boten. Voor de goede orde: geen uitbundigheid als de Gay Pride in de gracht, maar een artistiek schouwspel, waar de langzaam varende boten het tempo van de avond bepalen. In het gras - toegegeven, ik zat op een gehuurde stoel op de tribune - wordt ook Den Bosch door de boten van Bosch Parade een andere stad. Markt en Sint-Jan, Vughterstraat en Korte Put waren ineens ver weg, en waren ingeruild voor Dommel en Dieze, Zuid-Willemsvaart en Aa. Net als de kunst toont het water een andere wereld. En misschien maakt de combinatie van die twee, Bosch Parade wel zo’n verleidelijk evenement. TIMO DE RIJK

SUILLUS, Looking at the sun with closed eyelids (2020–2021) van Alice Pallot is te zien in het FOMU in Antwerpen.

&paper 8/2022 28 augustus in Alden Biesen. chriskeulen.com HELMOND > Antropoceen. Drie Canadese kunstenaars leggen de impact van de mens op de planeet vast. T/m 11 september in Kunsthal Helmond. museumhelmond.nl LEUDAL > Sint Joris niet verloren in Beesel. Fototentoonstelling van Peter Bors. T/m 28 augustus in de Missiekapel. missiekapel.nl MAASTRICHT > The best of Fotobond Limburg 2022. Tweejaarlijkse fotowedstrijd. T/m 1 oktober in Centre Céramique. centreceramique.nl VENLO > Zilveren Camera. De beste nieuwsfoto’s van 2021. T/m 16 oktober in het Limburgs Museum. limburgsmuseum.nl

foto Sénen Fernandez García / Orlando Festival

11 T/M 21 AUGUSTUS

WEERT > Gaze Into Space. Fotografie van Satijn Panyigay. T/m 28 augustus in Museum W. museumw.nl 

Dans, muziek &toneel BAEXEM > Club Lam - Lourdes. Bernadette’s eenzame bestaan wordt opgeschud door een wonder. In haar zoektocht naar betekenis in het onverklaarbare wordt duidelijk dat niemand zit te wachten op een alleenstaande vrouw met waanideeën. Zie TheaterSpecial pag. 54. Op 24 en 25 augustus om 19.30 uur in Kasteel Baexem. viazuid.com DEN BOSCH > Het Zuidelijk Toneel - Infinity Chan. Een multimediavoorstelling

agendatip

Orlando Festival viert haar 40-jarig bestaan Liefhebbers van klassieke kamermuziek komen al 40 jaar in de zomer vanuit het hele land naar Zuid-Limburg om op het Orlando Festival te genieten van prachtige kamermuziek. Er zijn twee concerten per dag in het Parkstad Limburg Theater in Kerkrade te beluisteren, daarnaast kunt u meemaken hoe een compositie wordt ingestudeerd, u kunt masterclasses en diverse regioconcerten door heel Limburg bijwonen en er vinden twee avondconcerten in de Sint Janskerk te Maastricht plaats. Jubileumeditie Orlando Festival, van 11 t/m 21 augustus. Volledige programmering en meer informatie op orlandofestival.nl

over de doorlopende verant woordelijkheid, on- en offline.Zie TheaterSpecial pag. 48. Op 5, 6, 7 en 8 augustus telkens om 19.00 uur in de Verkadefabriek. hzt.nl > Boulevard. Jaarlijks festival voor theater, dans en muziek(theater). Van 4 t/m 14 augustus op diverse locaties. festivalboulevard.nl HEERLEN > Darkness Rises. Samensmelting van muziek, ruimtetechnologie en actualiteit. Compositie van Aart Strootman, o.l.v. dirigent Michiel Delanghe. Op 1 september om 20.30 uur in Parkstad Limburg Theaters. philharmoniezuidnederland.nl > Cultura Nova. Beeldend theater met meer dan 300 voorstellingen. Van 26 augustus t/m 4 september op diverse locaties. cultura-nova.nl > The Notorious IBE. Breakdancefestival. Van 12 t/m 14 augustus op diverse locaties. thenotoriousibe.com KERKRADE > Orlando Festival. 40e editie van het Orlando Kamermuziek Festival. Van 11 t/m 21 augustus. Openingsconcert Orlando Festival. Van de vroegste Beethoven tot een nieuwe Dove. Op 11 augustus om 20.00 uur. Afscheidsconcert Osiris Trio. Op 19 augustus om 20.00 uur. Slotconcert Orlando Festival. Met Gruppo Montbello en vijf solisten. Op 20 augustus om 20.00 uur in PLT Kerkrade. orlandofestival.nl MAASTRICHT > Borrel Noten. Diverse, zomerse livemuziek op een bijzonder sfeervolle locatie. T/m 21 augustus bij de Helpoort. culturamosae.nl > Avondconcert Orlando Festival. Met werken van Bach, Beethoven en Escher. Op 12 augustus om 20.00 uur in de Sint Janskerk. theateraanhetvrijthof.nl RUHRGEBIED

> Ruhrtriennale. Internationaal muziektheaterfestival. Van 11 augustus t/m 18 september op diverse locaties. ruhrtriennale.de WEERT > De and Recode II. Voor de choreografiereeks De and Recode

laat choreograaf Phoebe Brack zich inspireren door principes van neuroplasticiteit en traumatherapie. Zie TheaterSpecial pag. 60. Op 26 augustus vanaf 10.30 uur bij het Limburg Festival. viazuid.com 

literatuur GENK > Zin in Zomer. Festival voor literatuur en illustratie. Op 26 augustus om 20.00 uur in C-mine en op 28 augustus om 14.00 uur in de Bibliotheek en De Uitdaging. zininzomer.be HASSELT > Zin in Zomer. Festival voor literatuur en illustratie. Op 27 augustus om 13.30 in Cultuurcentrum Hasselt. zininzomer.be 

Diversen HEERLEN > Expeditie Euregio met de Romeinen. TV-presentator Jeroen Kramer neemt als virtuele Romeinse gids de bezoeker mee door de verschillende aspecten van het Romeinse leven. T/m 31 oktober 2023 in het Thermenmuseum. iba-parkstad.nl > Slotweek IBA Parkstad. Van 26 augustus t/m 4 september. Regiosymposium op 1 september. iba-parkstad.nl > The Heerlen Rooftop Project. Plantenbakken vol kruiden en groenten in kleinschalige urban farming daktuin. T/m 23 oktober op het Parkeerdek van Q-Park Putgraaf. schunck.nl HEERS > HEX Festival. Tuinfestival. Op 10 en 11 september bij Kasteel Hex. hex.be KERKRADE > Expeditie. Themawerelden over gezondheid, voeding, wonen, werken en leren. Aarde theater. Spectaculaire bioscopen met een

&paper 8/2022 STIJN HUIJTS, DIRECTEUR BONNEFANTENMUSEUM MAASTRICHT, EN DINGEMAN KUILMAN, DIRECTEUR STEDELIJK MUSEUM BREDA, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER BEELDENDE KUNSTEN EN ANDERE ZAKEN.

foto Robin de Puy

column

The Rooftop Project in Heerlen. foto David Doelen

Eye opener

uniek zicht op onze planeet. T/m 31 december in het Discovery Museum. discoverymuseum.nl TEGELEN > Demonstratie 3D-printer. De keramist legt uit hoe hij van een ontwerp op het computerscherm komt tot een object in klei. Op 3 augustus om 14.00 uur. Demonstratie kalibreerapparaat. Voor de demonstraties wordt een originele kalibreermachine gebruikt van omstreeks 1940. Op 11 augustus om 14.00 uur. Demonstratie draaischijf. Demonstratie potten draaien op de pottenbakkersschijf. Op 28 augustus om 14.00 uur in Keramiekcentrum Tiendschuur. tiendschuur.net TONGEREN > MoMeNT festival. Multidisciplinair kunstenfestival. T/m 23 september op diverse locaties in Tongeren. moment.tongeren.be VALKENBURG > Rampjaar 1672 - kasteel Valkenburg opgeblazen. Expositie over de vernietiging van kasteel Valkenburg in 1672 door de Staatse soldaten in de strijd tegen de Fransen. T/m 9 oktober in museum Valkenburg. museumvalkenburg.nl

colofon &paper &PAPER is het service- en agendakatern van ZOUT. &PAPER bevat sponsored content en valt buiten de verantwoordelijkheid van de ZOUT-redactie. Coördinatie en eindredactie

> Oevers vol Romeinen. In een interactieve tentoonstelling voor het hele gezin ontdekt u hoe de Romeinen zo’n tweeduizend jaar geleden woonden, speelden en vochten. T/m 4 september in het Limburgs Museum. limburgsmuseum.nl

Christiane Gronenberg Eindredactie Theaterspecial Emile Hollman Wilt u advertorials of agendatips plaatsen? Kijk op zoutmagazine.eu/adverteren Wilt u agenda-items aanleveren?

nlangs was ik in het Eye filmmuseum in Amsterdam voor de opening van de tentoonstelling van Kahlil Joseph. Uit de collectie van het Bonnefanten is er Wild Cat (Aunt Janet) te zien, een dromerige filminstallatie waarin Joseph de Afro-Amerikaanse rodeo cultuur in Oklahoma onderzoekt. In de installatie figureert een meisje in een witte jurk, een engelachtige verschijning als personificatie van de geest van de jonge ‘aunt Janet’, die ooit de grondlegger van deze rodeo was. Toen ik op de projectieschermen het meisje in de witte jurk tot leven zag komen, moest ik onwillekeurig denken aan Elsje. Elsje Christiaens uit Sprouwen in Jutland, die in april 1664 als arbeidsmigrant naar Amsterdam kwam, maar al na twee weken ter dood veroordeeld werd in verband met het doodslaan van haar hospita (de ‘slaapvrouw’), die haar niet langer op de pof Overgeleverd aan de vogels en wilde huisvesten. Volgens Amsterdamse de elementen archiefstukken werd Elsje veroordeeld ‘aan een paal geworcht te worden dat de dood er na volgt’. Zo’n terechtstelling vond doorgaans plaats op de Dam, waarna het lijk aan de overkant van het IJ werd opgehangen aan een paal op het Galgenveld, om ‘van de locht en het gevogelte verteerd te worden’. Dat Galgenveld bevond zich ongeveer op de plek waar tegenwoordig het Eye Filmmuseum staat. En hier, waar Kahlil Joseph momenteel de geest van ‘aunt Janet’ op het scherm tot leven brengt, vereeuwigde Rembrandt zo’n driehonderdvijftig jaar geleden in een tekening het lijk van Elsje Christiaens, zoals het daar hing aan een paal, overgeleverd aan de vogels en de elementen. De tekening, tegenwoordig onderdeel van de collectie van het Metropolitan Museum in New York, inspireerde de Duitse kunstenaar Paloma Varga Weiss tot het maken van een groep sculpturen, die in 2019 te zien waren in het Bonnefanten, en die inmiddels deel uitmaken van onze vaste collectie. Oog in oog met Josephs betoverende installatie overdenk ik hoe deze locatie een palimpsest van historische en artistieke verhalen is. Hoe mooi het zou zijn als we de sculpturen van Paloma Varga Weiss ooit in bruikleen zouden geven aan het Eye Filmmuseum, om hier samen met de tekening van Rembrandt tentoongesteld te worden.

Kijk voor de voorwaarden op



zoutmagazine.eu/zout-agenda

STIJN HUIJTS

&paper 8/2022

ondertussen in... BRUSSEL Kidorama — Met een overzicht van de kindermode van de afgelopen tweehonderd jaar vertelt Kidorama het verhaal van de plaats van het kind in de maatschappij. Hierbij komen thema’s langs als het nabootsen van de mode voor volwassenen of de groeiende invloed van de luxe-industrie. — T/m 5 maart 2023 in het Mode & Kant Museum. fashionandlacemuseum.bruss

Etel Adnan, Landschap, 2014. Te zien in het Van Goghmuseum in Amsterdam. © The Estate of Etel Adnan. Museé de l’Institut du monde arabe, Paris donation of Claude and France Lemand

AMSTERDAM Kleur als taal — Overzichts tentoonstelling van schrijfster en activiste Etel Adnan die op late leeftijd ook met haar schilderijen doorbrak. — T/m 4 september in het Van Goghmuseum. vangoghmuseum.nl Eye Art & Film Prize — EYE presenteert het werk van de drie laatste winnaars van de Eye Art & Film Prize: Meriem Bennani, Kahlil Joseph en het Karrabing Film Collective. — T/m 18 september in EYE. eyefilm.nl It’s Our F***ing Backyard — Tachtig projecten van ontwerpers en bedrijven van over de hele wereld laten zien wat slim grondstofgebruik is. Soms door vernieuwende experimenten, soms door terug te grijpen op ‘vergeten’ kennis. De expositie gaat ook in op hoe de uitputting van de bodem samenhangt met praktijken van het kolonialisme, die nog altijd door sommige multinationals worden voortgezet. — T/m 4 september in het Stedelijk. stedelijk.nl Barbara Hepworth - Van de Engelse beeldhouwer Barbara Hepworth (1903-1975) zijn negen werken te bewonderen in de tuin van het museum. — T/m 23 oktober in de Rijksmuseumtuinen. rijksmuseum.nl

BASEL Jean Jacques Lebel — Het aan Jean Tinguely gewijde museum vestigt met deze expositie de aandacht op de Franse artiest Jean Jacques Lebel en de expositie Anti-Proces die hij 1960 in Venetië organiseerde. Ingezoomd wordt op een happening waarbij een werk van Tinguely plechtig in de Canal Grande werd gegooid. ‘Gooi het maar in de gracht’ was de instructie van Tinguely geweest voor het (toen waarschijnlijke) geval dat zijn werk aan het einde van de expositie nog niet zou zijn verkocht. — T/m 18 september in Museum Tinguely. tinguely.ch

Het zelfportret en zijn dubbel — Toen na haar dood het fotoarchief van de Amerikaanse kinderjuffrouw Vivian Maier (1926-2009) werd ontdekt, bleek dat ze op grandioze manier een stuk Amerikaanse geschiedenis had vastgelegd. Haar werk maakte snel furore. Haar opnames uit New York en Chicago weerspiegelen een periode van grote sociale en economische veranderingen. — T/m 22 augustus in Bozar. bozar.be DEN HAAG Rondom Mondriaan — Ter gelegenheid van het Mondriaan jubileumjaar – de kunstenaar werd 150 jaar geleden geboren – presenteert het Kunstmuseum een tentoonstelling waarin het laat zien hoe Mondriaan zich bewoog tussen zijn vrienden en tijdgenoten, en hoe groot zijn artistieke invloed is op de kunstenaars na hem. Naast werk van Mondriaan (het Kunstmuseum heeft met driehonderd werken

de grootste Mondriaan collectie ter wereld in huis) is er werk te zien van onder andere Bridget Riley, Fred Sandback, Rob van Koningsbruggen, Bob Bonies, Isa Genzken en Remy Jungerman. — T/m 25 september in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl KASSEL Documenta — De vijftiende editie van de vijfjaarlijkse kunstmanifestatie wordt voor het eerst geleid door een collectief, ruangrupa uit Indonesië. De basis

BERLIJN The Woven Child — De Gropius Bau wijdt een expositie aan het textielwerk van Louise Bourgeois, een onderdeel van haar oeuvre waaraan de kunstenares pas begon toen ze de tachtig gepasseerd was. — T/m 23 oktober in Gropius Bau. berlinerfestspiele.de Think Big! — Egyptisch textiel uit de collectie van het Museum voor Byzantijnse Kunst vormt de inspiratiebron voor de nieuwe serie monumentale schilderijen van de New Yorkse kunstenaar Gail Rothschild. – T/m 31 oktober in het Bode Museum. smb.museum Louise Bourgeois, The Good Mother (Detail), 2003. Te zien in Gropius Bau in Berlijn. The Easton Foundation/VG Bild-Kunst, Bonn 2021. foto Christopher Burke

&paper 8/2022

de hele wereld en uit meer dan 50 jaar. — T/m 29 augustus in Tate Modern. tate.org.uk METZ Le Musée sentimental d’Eva Aeppli — De retrospectieve gewijd aan Eva Aeppli nodigt de bezoeker uit om haar textiel werk te ontdekken dat het museum als het hoogtepunt van haar kunst beschrijft. In dit ‘sentimentele museum’, geïnspireerd op dat van Daniel Spoerri in het Centre Pompidou in 1977, gaan haar werken in dialoog met die van Jean Tinguely, Niki de Saint Phalle, Louise Bourgeois, Annette Messager en Sarah Lucas. — T/m 14 november in Centre Pompidou Metz. centrepompidou-metz.fr

van hun artistieke concept is de ‘lumbung’. Het woord betekent rijstschuur en verwijst naar een gemeenschappelijk gebruikte schuur waarin de overtollige oogst wordt opgeslagen en via gemeenschappelijke principes wordt verdeeld. — T/m 25 september op diverse locaties. documenta-fifteen.de

OSNABRÜCK 13 April, 13 April, 13 April — Kunstenares Mounira Al Solh (Beiroet, 1978) woont en werkt in Libanon en Nederland. Voor deze expositie verdiepte zij zich in het leven en werk van de schilder Felix Nussbaum. Net als Nussbaum in zijn tijd confronteert Al Solh zichzelf met haar eigen kwetsbaarheid, intieme verlangens, hoop, wonden en pijn in de vorm van zelfportretten. — T/m 13 november in het Felix-Nussbaum-Haus. museumsquartier-osnabrueck.de

LONDEN Lubaina Himid — De oorspronkelijk in theaterontwerp geschoolde kunstenares Lubaina Himid (Zanzibar, 1954) mocht in 2017 de Turner Prize in ontvangst nemen. Ze staat bekend om haar innovatieve benadering van schilderen en zij engageert zich in de Britse Black Arts beweging. – T/m 2 oktober in Tate Modern. tate.org.uk

PARIJS Jochen Lempert — Van opleiding is hij bioloog en libellen specialist; pas op 31-jarige leeftijd begon Jochen Lempert aan zijn carrière als fotograaf. De natuur speelt hierin nog steeds de hoofdrol. Zijn fotografie doet denken aan het werk van Anna Atkins en Karl Blossfeldt. — T/m 4 september in Centre Pompidou. centrepompidou.fr

Surrealism Beyond Borders — Wat is surrealisme? Het is geen stijl, zegt Tate Modern, maar een gemoedstoestand. Het wil de werkelijkheid ondermijnen om het griezelige in het alledaagse te vinden. Het museum zegt ook dat surrealisme tot nu toe te kleinschalig werd gepresenteerd, met een focus op de kunstscene van Parijs in de jaren twintig. Deze tentoonstelling toont Surrealistische kunst van over

Femmes photographes en guerre — Het werk van acht fotografen die 75 jaar internationale conflicten tussen 1936 en 2011 hebben vastgelegd: Lee Miller, Gerda Taro, Catherine Leroy, Christine Spengler, Françoise Demulder, Susan Meiselas, Carolyn Cole en Anja Niedringhaus. — T/m 31 december in Musée de la Libération de Paris. museeliberation-leclerc-moulin.paris.fr

Kledingontwerp van Caroline Bosmans. Te zien in het Mode & Kant Museum in Brussel. foto Merlin Meuris

ROME The Eye as Vocation — De documentaire fotografie van Gianni Berengo Gardin (Santa Margherita Ligure, 1930) laat de mens in zijn sociale omgeving zien: tijdens een arbeidersstrijd, op zijn werkplek of in een psychiatrisch ziekenhuis. Museum Maxxi toont een overzicht met meer dan 150 werken. — T/m 18 september in Maxxi. maxxi.art ROTTERDAM Here We Are! Women in Design 1900 - Today — Van Charlotte tot Perriand tot Christien Meindertsma, van Greta Magnussons tot Hella Jongerius: de kunsthal presenteert in samenwerking met het Vitra Design Museum in Weil am Rhein een overzicht van honderdtwintig jaar design van de hand van vrouwen. — T/m 30 oktober in de Kunsthal. kunsthal.nl Claude Cahun. Onder de huid — Wandelend langs de op groot formaat afgedrukte foto’s van Claude Cahun leert de bezoeker deze fascinerende Franse kunstenaar, schrijver en activist kennen. Met haar werk onderzocht ze verschillende (gender)rollen en identiteiten, bracht zich in bij de Parijse avant-garde en manifesteerde ze haar verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. — T/m 28 augustus in de Kunsthal. kunsthal.nl

van zijn fotografische bevindingen. Volgens de tentoonstellingsmakers levert dit een ‘bizar portret op van een land dat zichzelf zo normaal vindt.’ — T/m 30 oktober in het Nederlands Fotomuseum. nederlandsfotomuseum.nl VENETIË La Biennale di Venezia — ‘s Werelds grootste kunstmanifestatie staat dit jaar onder de artistieke leiding van Cecilia Alemani. Zij koos voor de hoofdtentoonstelling werk van meer dan tachtig procent vrouwelijke kunstenaars. Voor de Nederlandse inzending zorgt dit jaar Melanie Bonajo, in de Belgische paviljoen is werk van de BelgischMexicaanse kunstenaar Francis Alÿs te zien. — T/m 27 november op diverse locaties. labiennale.org WATOU Watou 2022 — Het jaarlijkse beeldend kunst en poëziefestival in het Westvlaamse plaatsje Watou staat dit jaar onder leiding van curatoren James Putnam en Michaël Vandebril en ‘inspirator’ Koen Vanmechelen. — T/m 4 september. kunstenfestivalwatou.be 

Typisch Nederland — Waarom zetten mensen witte HOME-letters voor het raam? Deze en andere vragen stelde zich Fotograaf des Vaderlands Jan Dirk van den Burg in de afgelopen drie jaar. Ter afsluiting van zijn ambtsperiode presenteert hij een overzichtstentoonstelling

Welke foto gaat jou het meeste raken?

Zilveren Camera De beste nieuwsfoto’s van 2021

t/m 16 oktober 2022

2e prijs Nieuws Regionaal Enkel | 1e prijs Nieuws Regionaal Serie – Joris van Gennip – Mensen staan op een ‘eiland’ bij een volledig ondergelopen camping in Roermond

ZOUT 8-2022

Articles inside

column — Timo de Rijk bekijkt de wereld vanaf het water in Den Bosch

Ondertussen in… de rest van Europa

Cultuuragenda

Met onder andere componiste Aura Bouw, schrijfster Dana Linssen, dirigent Hartmut Haenchen, sopraan Maartje Rammelo en danser Alexander

column — Stijn Huijts denkt aan Elsje, het meisje uit Jutland

PODCAST

FEUILLETON

paper

Verantwoord groen in Tilburg

Meanderend tussen talen en culturen

STUDIO

PERRON POËZIE

PLEASED TO MEET YOU

‘Het beste wat je kunt laten zien is jezelf’

BITS

De bevrijding van de macho man

Luisteren naar zij die geen stem krijgen

Samen naar de ratsmodee

AN OLAERTS