Puur Natuur Herfst 2022

AJO1AROE RRR ‘Stikstofuitstoot kan fors omlaag’ SnorkelenmetdeHerfst2022

Vier ogen

uit naar prooien en houdt vijanden als vogels in de gaten, het onderste deel kijkt onder water om hongerige vissen aan te zien komen. In geval van nood kan de kever ook vliegen, maar dat doet hij zelden. Het schrijvertje kan zich onder water vasthouden aan een onder gedoken waterplant om te schuilen. Hij neemt dan een luchtbel mee onder water. Dankzij deze ‘duikfles’ blijft hij zomaar een nacht in de diepte.”

BEELD: KARJALAINENSAMI

“Het schrijvertje, ook wel draaikever genoemd vanwege de draaiende zigzagbeweging op het water. De middelste en achterste poten zijn een soort roeispanen waardoor ze goed kunnen zwemmen, zowel op als onder het wateroppervlak. De voorpoten doen dienst als grijporganen. Erg bij zonder vind ik de tweedelige ogen, het schrijvertje heeft eigenlijk vier ogen; het bovenste deel kijkt boven water

Rosalie Martens Boswachter De facebook.com/beleefdewiedenWieden

3

LUISTEREN NAAR PUUR NATUUR Door deze qr-code te scannen kunt u de ingesproken versie van Puur Natuur beluisteren.

WORD VRIJWILLIGER

“Ik ben geboren op het oude land en getogen in de Noord oostpolder. Alweer twintig jaar probeer ik bezoekers met enthousiasme mee te geven hoe bijzonder het Waterloop bos is. Ik noem mezelf dan ook liever gastvrouw baliemedewerkster.”dan

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van de leden van Natuurmonumenten. Vragen over uw lidmaatschap? Vind het antwoord op nm.nl/contact of bel met (033) 47 97 111. Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (033) 47 97 111 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur ISSN:2213_218Xpuurnatuur@natuurmonumenten.nlReacties:

CONTRIBUTIES EN GIFTEN

“Als voormalig medewerker van het hetLaboratoriumWaterloopkundigvertelikgraagverhaalachterdemysterieuzerestantendietevindenzijninhetWaterloopbos.Enoverhunbijdrageaanonzeuniekerelatiemetwater.”

“Afwachten aan de zijlijn wil ik niet. Daarom ben ik actief in het Waterloopbos in het beheer en als excursieleider. Ik hoop dat mijn kinderen en kleinkinderen later kunnen zeggen dat hun vader en opa heeft meegewerkt aan een beter leefklimaat voor hen.”

In alle delen van ons land zetten vrijwilligers zich in om natuur en erfgoed te beschermen. Voor en achter de schermen, zoals deze doeners in de Noordoostpolder.

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid

Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en compenseert de volledige CO 2 uitstoot hiervan.

“Toen Natuurmonumenten op zoek was naar gidsen voor het Vogeleiland, was ik direct verkocht. Heen- en terug varen, vertellen over het gebied, vogels kijken en een sprookjesachtige wandeling op het eiland met mensen die ook van de natuur houden, daar word ik echt blij van.”

Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, Kirsten Dorrestijn, Robert Ketelaar, Wilco Meijers, Astrid Schoenmaker, Petra Strijdhorst, Caroline Togni (Maters en Hermsen), Annemieke Zemmelink en de boswachters Renske Diek, Jeroen Kuipers, Rosalie Martens, Martijn van Schie en Paul Wijnbergen. Art direction & vormgeving Anke Revenberg, Marjolijn Schoonderbeek, Kaisa Pohjola (Maters en Hermsen), Foto op cover Alamy - David Da Costa Prepress Studio Boon Productiebegeleiding EMP grafimedia Druk, papier, biofolie Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh drukt Puur Natuur op FSC Recycled Mix Credit papier. Indien nodig (met een folder erbij) verpakken we Puur Natuur in biofolie. Werp deze wikkel bij het restafval.

4 voertheeftNatuurmonumentendeANBI-statusenhetCBF-keurmerkvanhetCentraalBureauFondsenwerving. gesteunddoelenNatuurmonumenteniseenvandegoedediestructureelwordendoordeloterij.

“Soms gaat de wekker al om 3 uur en denk ik: wat doe ik mezelf aan? Maar als je dan zo vroeg een groep mensen naar het Vogeleiland mag gidsen, is het altijd weer fantastisch. Op ontdekkingstocht door een bos dat doet denken aan oerbos. Heerlijk.”

Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekerscentra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers

Uw contributie en/of gift kunt u overmaken op rekeningnummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

COLOFON

natuurmonumentenfacebook.com/ 379.000 fans natuurmonumenttwitter.com/ 57.000 volgers natuurmonumenteninstagram.com/ 190.000 volgers Puur natuur kun je ook online lezen via nm.nl/puurnatuur BEELD: ENGELSMANDENRENE

“Ik heb altijd fysiek werk gedaan. Dat wilde ik ook toen ik als vrij williger aan de slag ging. Hier in het Waterloopbos onderhoud ik de vele waterwerken die in het bos verscholen liggen. Ook help ik mee om modellen die gerenoveerd worden, te ‘heroveren’ op de natuur.”

doeners

5 15 Pim, hoe zit dat? 16 Vragen aan Frans 18 Waterrijk erfgoed 23 NatuurmakersinWarnsveld 26 Filosoof René ten Bos over water 33 Puur Graafland 37 Canon: Wandelpark De Braak 41 Puur Natuursport 42 ‘Zo herinneringblijft aan grafheuvels levend’ 43 Geert inklimaataanpakTeerling:deregio 44 BiodioversMaashorst nummer herfst 2022 46 Na 30 jaar is herstel Ruiten Aa klaar 49 De geuren en kleuren van de herfst 53 Fotograferenmetzachtlicht 54 Webwinkel 55 Slootleven BOER JOHN IS KLAAR VOOR DE TOEKOMST 12 doorPratsjwanjele28hetGeuldal 24 vanGeheimendebever 38 34 Hoera! 10 jaar OERRR Het jongetjeviestevandeklas6

n mijn middelbareschooltijd reed ik elke dag in een GADO-bus langs het Pekelderdiep. Dat betekende dagelijks twee keer een rit langs een open riool van toch gauw een kilometer of tien. Op het diep lag een dikke laag zwartwitte schuim, veroorzaakt door lozingen van de aardappelmeel- en strokartonfabrieken. Het stonk er naar rotte eieren. Altijd. Zo gemeen als het schuim op het Pekelderdiep, was een gevleugelde uitspraak van mijn vader. Op het oog leek het een geasfal teerde weg, waar je zo overheen kon lopen. Maar als je er een voet op zette, bleek het absoluut niet zo betrouwbaar als gedacht: je verdween in het niets, in pikzwart, dood water.

Je zou het misschien niet zeggen, maar het water in ons land is zo ongeveer het vieste van Europa. Dat is schadelijk voor planten en dieren, maar bedreigt ook onze gezondheid. We hebben in de Europese Unie afgesproken dat ons water over 5 jaar schoon en gezond is. De tijd dringt.

Zo waren er meer kanalen in Oost-Groningen die het smerige afvalwater van de fabrieken afvoerden naar de Dollard en de Waddenzee. Ook in de rest van het land waren kanalen, rivieren, beken, alles waar water door stroomde, in de jaren zeventig in en in goor. Fabrieken en riolen loosden er veelkleurige golven rotzooi in, boeren en loonwerkers spoelden er hun spuitmachines in door.

BEELD: HERDERJELGER-BUITEN-BEELD

TEKST: Frans Bosscher

I

8

het is zo goed als zeker dat ook de deadline van 2027 niet gehaald wordt. Op dit moment voldoet minder dan 1 procent aan de doelen. 1 procent! Daarmee zijn we het slechts presterende land van de Europese Unie. Meststoffen, bestrijdingsmiddelen, medicijn resten, microplastics, cosmetica, PFAS en andere chemicaliën komen in te hoge gehaltes voor. Twee derde van het water vol doet niet aan de normen voor meststoffen, in ruim de helft van het oppervlaktewater zitten meer pesticiden dan toegestaan, vrijwel al ons oppervlaktewater bevat een of meer schadelijke stoffen in te grote hoe veelheden. En het wordt eerder slechter dan beter: sinds 2015 is de waterkwaliteit op sommige locaties achteruitgegaan.

Nog 5 jaar

Drinkwater in gevaar De verontreiniging is nu zover dat onze drinkwatervoorziening in het geding is. In meer dan de helft van de 216 winningen in Nederland zijn of komen in de nabije toe komst problemen met de waterkwaliteit of de beschikbare hoeveelheid water. Zo bevat

In 2027, over vijf jaar dus, moet ons gronden oppervlaktewater aan de richtlijn voldoen. Al in 2015 had Nederland aan de normen moeten voldoen, maar we kregen twee keer uitstel. Een derde keer zit er niet in. Maar

Onze komtvoorzieningdrinkwater-ingevaar

Het water in onze kanalen, rivieren en sloten oogt nu schoon, langs de oevers groeien rietkragen met lisdoddes en gele lissen, in het water leggen waterlelies en gele plompen kleurrijke tapijten. We peddelen ertussen door in kano’s en op supboards, kinderen springen van bruggen uitgelaten het water in. Klaar, zou je zeggen. Op naar de volgende kwestie. Zo gemakkelijk komen we er toch niet mee weg. Zeker, zo erg als veertig jaar geleden is het niet meer. Maar het water in ons land voldoet niet aan de normen die we ons zelf hebben opgelegd. Normen die zijn vastgelegd in de Europese Kaderrichtlijn Water uit 2000 (zie toelichting op pagina 10).

Sindsdien is er veel werk gemaakt van zuiveringsinstallaties, en zijn er enorme hoeveelheden bagger van de bodems opgezogen en in vuilverbrandingsovens verstookt. De Sandoz-ramp in 1986, waarbij tientallen tonnen bestrijdingsmiddelen in de Rijn terechtkwamen, was de aanzet voor een groot herstelprogramma voor de rivier en maakte onder meer een einde aan de lozingen van kalizout in Frankrijk.

In 34 grondwaterbeschermingsgebieden staat de waterkwaliteit onder druk omdat er bijvoorbeeld te veel nitraat in de bodem zit. Het beeld bij het oppervlaktewater is niet beter. Onderzoeksinstituut Deltares concludeerde onlangs dat lage water afvoeren van de Maas ertoe zullen leiden dat er onvoldoende schoon water is voor de drinkwatervoorziening voor de inwoners van Limburg, Noord-Brabant, Zeeland, Den Haag en Rotterdam; in totaal gaat het om 7 miljoen mensen. Klimaatverandering leidt ertoe dat de waterstanden vaker te laag zullen zijn. Door laagwater zijn de gehaltes van veront reinigende stoffen dan snel te hoog.

Dat vervuilde water leidt ook tot achteruit gang van de natuur. In juni trok boswachter Martijn van Schie aan de bel, omdat het water dat in de Nieuwkoopse Plassen (ZH) terechtkomt veel te hoge gehaltes pesticiden bevat. “Schoon water uit het Brielse Meer stroomt door het glastuinbouwgebied in het Westland, wordt daar vervuild met bestrij dingsmiddelen en stroomt dan door naar onze natuurgebieden in Midden-Delfland. Dat is desastreus voor de natuur en voor ons niet langer acceptabel.”

Stop de tekenWatercrisis,depetitie

Nederland heeft nog 5 jaar om ons water schoon en gezond te maken. Halen we de doelen niet voor 2027, dan dreigt verdere schade voor de natuur en onze gezondheid. Het is van belang dat de overheid voortvarend aan de slag gaat om de waterkwaliteit en waterhuishouding te verbeteren. Daarom is Natuurmonumenten een landelijke petitie gestart.

Waterleven verdwijnt

BEELD:

9

IMAGESGETTY(STEIN),VRANCKENJOCOSTA,DADAVID-PHOTOSTOCKALAMY

het grond- of oppervlaktewater in 135 van de winningen stikstof, fosfor, landbouwgif, zware metalen en medicijnresten.

Wil jij ook dat waterschappen, gemeenten en provincies alles op alles zetten om de waterkwaliteitsdoelen in Nederland wél te halen?

Teken dan de petitie nm.nl/waterpetitieop

Het gevolg is dat er nauwelijks kleine waterbeestjes zijn, waardoor er ook maar weinig libellen zijn die zich voeden met deze beestjes. Martijn vermoedt dat vogels door het gebrek aan waterinsecten ook minder jongen grootbrengen. Onderzoekers legden enkele jaren geleden al een verband tussen een groep bestrijdingsmiddelen (neonico tinoïden) in water en de achteruitgang van onder meer boerenzwaluwen, spreeuwen en Watmussen.erinde Nieuwkoopse Plassen misgaat, is bepaald geen uitzondering. Publicist René Didde schreef voor Natuurmonumenten het boekje ‘Nederland, waterland; de stand van ons water’. Hij schetst de gevolgen voor de natuur. “Algen, waterdieren en vissen kun nen slechts in dertig tot vijftig procent van de wateren in Nederland gezond leven. Het lantaarntje, een juffersoort, komt minder

De Europese Commissie bepaalt in 2027 of we de doelen hebben gehaald. De verwachting is dat dat niet gaat lukken. Volgens het Planbureau voor de Leefomgeving is de intensieve landbouw met zijn uitstoot van fosfaten, nitraten en bestrijdings middelen de grootste boosdoener. Ook de industrie is een belangrijke bron door lozingen van stoffen als PFAS. Verder heeft de inrichting van onze watersystemen (ontwateren, beken recht trekken en stuwen) een negatieve invloed op de waterkwaliteit. Het waterpeil in onze meren is te weinig flexibel en de oevers zijn te hard en stenig.

voor bij verhoogde gehaltes bestrijdings middelen. Kamsalamanders vertonen afwijkingen in de buurt van bezinkslib van de papierindustrie. Larven van pluim muggen missen een stuk uit hun kaak als ze bij met zware metalen belast slib liggen. Al langer is bekend dat vissen tweeslachtig kunnen worden of van geslacht veranderen onder invloed van hormonen die door het gebruik van de anticonceptiepil in ons water Wbelanden.”attedoen?

10 BEELD: IMAGESGETTY

Die stroomgebieden zijn onderverdeeld in waterlichamen, variërend van een beekje van 2 kilometer tot een rivier van 200 kilometer. Vrijwel alle waterlichamen in ons land zijn aan gewezen als kunstmatig. De Waddenzee en kustwateren, enkele beken en kleine rivieren en het Naardermeer kregen de status van natuurlijke waterlichamen. Natuurgebieden zijn aangewezen als beschermde gebieden waarvan in 2027 zowel de waterhuishouding als de grondwaterkwaliteit in orde moeten zijn.

Kaderrichtlijn Water: SCHOON EN GEZOND WATER IN 2027

Het boekje ‘Nederland, waterland’ van René Didde kun je hier downloaden: nm.nl/waterland

De Kaderrichtlijn Water (KRW) is Europese regelgeving die dateert uit 2000. Het doel van de richtlijn is dat uiterlijk in 2027 al het water in Europa (oppervlakte- en grondwater)schoon en gezond is. Bij het niet halen van deze doelen kan deEuropese Commissie forse boetes opleggen. Ook dreigen juridische procedures die, net als bij stikstof, economische activiteiten belemmeren. De KRW gaat over alle aspecten van water kwaliteit: vervuilende stoffen in het water (chemie), goede omstandigheden voor een divers waterplanten- en dierenleven (ecologie), en beschikbaarheid en geschiktheid van grond water voor drinkwaterwinning.

Om het water in ons land in 2027 schoon en gezond te hebben, heeft Nederland voor de stroomgebieden van de vier grote rivieren Rijn, Maas, Schelde en Eems plannen gemaakt.

Kortgezegd kan de kwaliteit van ons water verbeteren door een einde te maken aan de lozingen en uitspoelingen uit industrie en landbouw, meer werk te maken van zuivering en het beschikbare water veel langer vast te houden. Vooral de hoeveelheid meststoffen, bestrijdingsmiddelen en chemi caliën in het water moet sterk verminderd worden. Verder kunnen zuiveringsinstallaties helpen om water schoon te maken. Maar dat heeft pas echt zin als er geen nieuwe vervui ling optreedt. Door vervuiling uit het water te halen, krijg je een opleving van waterplanten, -insecten en -bacteriën. Op hun beurt zuive ren zij het water verder. Zo draai je de cyclus om, op weg naar schoon en gezond water. Met en dankzij de natuur.

Het zijn plantensoorten die terug zijn van weggeweest. Deze zomer is ook het zeer zeldzame gekruld sikkelmos gevonden; deze mossoort was voor het laatst in 1865 in de Vechtplassen gezien. De teruggekeerde planten en mossen moeten het hebben van kalkrijk, voedselarm water. Water dat ooit als regen op de Utrechtse Heuvelrug viel en tientallen of zelfs honderden jaren later hier weer aan de oppervlakte kwam. Het was dit water dat zorgde voor een grote Bijverscheidenheid.Tienhovenveert de natuur op. Elders in de Vechtplassen is de kwaliteit van het water erg slecht.” Renske weet waar ze het over heeft. Vijftien jaar werkte ze bij het water schap, voordat ze in juni in dienst kwam bij Natuurmonumenten. “Sinds 2015 is de waternatuur in de Vechtplassen erop achter

Meststoffen

N

De grote boosdoener, zo zegt Renske, is fosfor, een stof die in het water terechtkomt door uitspoeling van meststoffen vanuit landbouwpercelen en overstorten van rioolstelsels. Veel van die fosfor komt, vaak samen met stikstof, van buiten het gebied. Omdat er veel minder kwelwater vanaf de Utrechtse Heuvelrug komt, water bovendien wegstroomt naar diepe polders en er ook nog veel water verdampt in droge periodes, kampen de Vechtplassen met een water tekort. Dit tekort wordt aangevuld met water uit de Vecht. “Met dit ‘gebiedsvreemde’ water uit de Vecht en het AmsterdamRijkanaal komt de vervuiling de natuurgebieden binnen”, aldus Renske. “Fosfor maakt het water voedselrijk, wat funest is voor de watervegetatie.”

Voor het overige deel van het Vechtplassen gebied staat ook het nodige op stapel, zegt Renske. “Het beste is natuurlijk als je de ver vuiling bij de bron kunt aanpakken. Dat lukt voorlopig niet. Daarom werken we met het waterschap en de provincie aan de bouw van waterzuiveringsinstallaties om fosfor uit het water te halen voordat het de Vechtplassen instroomt. Dat is voor de waternatuur al een hele verbetering. Hier bij Tien hoven hebben we geleerd dat een goede samenwerking met alle betrokkenen de natuur een impuls kan geven.”

Samenwerking

Bij Tienhoven is het dus gelukt, ook omdat enkele boeren zijn verplaatst of uitgekocht. Het waterpeil beweegt nu mee met het weer: hoger als het nat is (in de winter) en lager als het droog is (in de zomer). Het kalkrijke water van de heuvelrug blijft nu langer in het gebied. Bovendien is de voedselrijke bovenlaag in een deel van het gebied afge graven. Door deze ingrepen komt er minder gebiedsvreemd water en meer kwelwater in de trilvenen bij Tienhoven. Wat daarnaast helpt, is de samenwerking met acht boeren in de omgeving, die onder meer heeft geleid tot een meer natuurvriendelijke bedrijfsvoering. Daardoor spoelen er minder meststoffen uit in de plassen.

uitgegaan. Waterplanten zijn verdwenen.

et ten noorden van Utrecht ligt Tienhoven, een dorp aan de rand van een groot laagveengebied, de Vechtplassen. Op de Dwarsdijk slaan we bij molen De Trouwe Waghter af om bij het deel van de Oostelijke Binnen polder te komen dat boswachter Renske Diek graag wil laten zien. “Want hier gaat het goed. Schorpioenmos breidt zich weer uit. Er groeien wateraardbei, waterdrieblad, ronde zegge, snavelzegge, klein blaasjeskruid en holpijp. Ik hoop dat we ook de groenknol orchis vinden.”

Plantenleven veert op bij Tienhoven

BEELD: NATUURMONUMENTEN

De enige die het wel goed doet is water waaier, een aquariumplant die enorm woekert. Met de planten verdwijnen ook de dieren. Krabbenscheer komt bijvoorbeeld nauwelijks nog voor. Dat betekent dat we ook de groene glazenmaker, een libel die volledig afhankelijk is van deze plant, niet meer zien. Zonder planten stort het hele voedselweb in.”

‘

B

WAT ER NIET IN GAAT, KOMT ER NIET UIT’

TEKST: Frans Bosscher BEELD: Erik Buis

egin jaren negentig nam John Arink het boeren bedrijf van z’n vader over. Maar dat niet alleen. Z’n vaders besef dat de schaalvergroting en intensivering een doodlopende weg was, knoopte hij ook in z’n oren. Nadat de boerderij, die al vele generaties in de familie was, verplaatst werd in een ruilverkaveling, besloot John dan ook al snel om over te stappen op een biologische bedrijfsvoering. Samen met z’n vrouw Liane, zoon Tim en schoondochter Annerein runt hij het bedrijf, dat net buiten Lievelde (Gld) ligt. Ze melken 50 koeien. De kalveren gaan niet naar een kalverhouderij, maar blijven 2,5 jaar op het bedrijf. Een deel wordt dan melkkoe, de rest gaat naar de slager. In totaal gaat het om 120 jonge koeien. De melkkoeien

De stikstofplannen van het kabinet roepen veel vragen op. Melkveehouder John Arink werkt al dertig jaar zo dat hij vrijwel geen stikstof uitstoot. Wat hem betreft is hij dan ook klaar voor de toekomst.

grazen op de percelen bij de boerderij; het jong- en vleesvee graast iets verderop, in de graslanden bij Natura2000-gebied het Korenburgerveen, die John pacht van Natuurmonumenten.

Geen zorgen Menig boer zou nu slapeloze nachten hebben als z’n bedrijf zo dicht bij een Natura 2000-gebied ligt. In de plannen van het kabinet moet juist bij deze gebieden de uitstoot van stikstof drastisch naar beneden, soms met meer dan 90 procent. Maar John maakt zich geen zorgen. “De koeien op die percelen halen stikstof uit het gras, met de mest komt het weer op het gras. Per saldo komt er dus geen gram stikstof bij. Wat er niet in gaat, komt er niet uit.”

De meeste plantensoorten in ons land zijn echter ingesteld op een stikstofarme situatie. Door de extra mestgift verdwijnen ze. Daarmee verdwijnen ook vlinders en insec ten die op die planten leven. Zo werkt het door in de hele voedsel Deketen.stikstofuitstoot door de land bouw is tussen 1990 en 2010 afgenomen, maar neemt sindsdien weer toe. De stikstof die is neergesla gen verdwijnt niet, elk jaar komt er weer wat bij. Het is net als met een emmer. Je kunt de kraan een datdichtdraaien,stukjemaarvoorkomtnietdatdeemmersteedsvollerwordt.

Voor het hele bedrijf komt John wat betreft stikstof ook erg laag uit: 90 kilo per hectare. De norm in Europa is 170 kilo per hectare, maar ons land heeft lang een uit zonderingspositie gehad – waar nu wel een eind aan lijkt te komen – waardoor er 230 tot 250 kilo per hectare mag worden uitgereden. Dat John zo ver onder die normen ligt, komt doordat hij geen krachtvoer voor de koeien aankoopt en hij de grasgroei niet stimuleert met kunstmest. Bovendien grazen z’n melkkoeien meer dan 4.000 uur per jaar buiten. Ter vergelijking: bij boeren die voor het keurmerk ‘Weidemelk’ in aanmerking willen komen, zijn de koeien minimaal 720 uur per jaar buiten. Omdat Johns koeien maar enkele maanden op stal staan, hoeft hij geen grote berg mest weg te werken. Hij gebruikt de mest op z’n weilanden en op de akkers die hij ook van Natuurmonumenten pacht. “Mooie esgronden, waar misschien al duizend jaar op geboerd wordt. We verbouwen er in een drieslagstelsel hakvruchten, zoals aardappelen, luzerne en andere gewassen die stikstof uit de lucht binden, en granen zoals rogge en spelt. Een deel van het graan gaat naar de koeien, een ander deel naar de bakker die er heerlijke broden van bakt.”

BEELD: IMAGESGETTY

STIKSTOF, WAT DOET HET MET DE NATUUR?

John heeft ook wel ideeën waar het geld dat het kabinet voor innovatie uittrekt aan besteed kan worden. “Om de kringloop helemaal te sluiten, moet je ook humane mest – onze poep zeg maar – hergebruiken. Daar zitten

Door de verzuring verandert ook de bodemchemie. Calcium en natrium verdwijnen bijvoorbeeld, terwijl de concentratie aluminium toeneemt. Dat heeft als gevolg dat dieren geen stoffen meer opnemen, waarmee ze kalk kunnen aanmaken. Mezen krijgen daardoor bijvoorbeeld jongen met heel broze

pootjes, slakken kunnen geen huisjes meer maken.

Gevlekte orchis

Een ander effect van de stikstof neerslag is dat planten die het goed verdragen, zich flink uitbreiden. Je moet dan denken aan brandnetel, pijpenstro en bochtige smeele.

Zo komt John al aardig in de buurt van het kringloop bedrijf dat hij nastreeft. Met enkele collega-boeren die ook een bedrijf naast een Natura 2000-gebied hebben, pre senteerde hij voorstellen aan de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. “Zoals wij werken, zijn er geen problemen met stikstof voor de natuur. Boeren bedrijven blijven bestaan en wij kunnen ons als boeren blijven inzetten voor het beheer van natuurgebieden.”

Bijna 80 procent van de lucht die we inademen, bestaat uit stik stof. Daar is niks mee aan de hand. Er zijn echter verbindingen van stikstof die voor mens en natuur wel degelijk schadelijk zijn, zoals ammoniak (NH3, vooral afkomstig uit de veeteelt) en stikfstofoxiden (NOx, vooral afkomstig uit verkeer en Alsindustrie).ammoniak en stikstofoxiden op de grond terechtkomen, verzuurt de bodem. Het gevolg is dat schim mels en bacteriën verdwijnen. Het bodemleven raakt daardoor uit balans. Vallende bladeren worden niet meer verteerd. In combinatie met verdroging zorgt verzuring ook voor eikensterfte.

is een ernstige bedreiging van de biodiversiteit, en dus van onze leef omgeving. Vermindering van de uitstoot is noodzakelijk.

STIKSTOF, WAT NATUURMONUMENTEN?DOET

Het kabinet heeft de eerste stappen gezet om een duidelijk toekomst beeld voor de boeren te realiseren. De provincies kregen geld om vast aan de slag te gaan. Gespreksleider Johan Remkes is met zijn gesprek ken begonnen; wij zijn, uiteraard, ook op zijn uitnodiging ingegaan. Rond deze tijd presenteert minister Staghouwer zijn toekomstvisie. Nu is het zaak te versnellen. Daarbij is het onze inzet dat het kabinet de 24 miljard die beschikbaar is, ook direct gebruikt voor de aanpak van de klimaatverandering, het waterbeheer en herstel van de Doorbiodiversiteit.allessamen op te pakken, kun je boeren voor lange termijn duide lijkheid geven. Als ze voor lange periodes gegarandeerde vergoe dingen krijgen voor het werk dat ze doen voor natuur en landschap, kunnen ze veranderingen op hun bedrijven doorvoeren. We steunen daarom ook het GroenBoerenPlan en het initiatief Natuurbuurderij van boeren zelf. Het uitgangspunt van hun voorstellen is: voedsel produceren binnen de grenzen van de natuur.

haken en ogen aan. Het is verontreinigd met medicijnen, hormonen, chloor, noem maar op. Ga onderzoeken hoe je dat eruit kunt krijgen. Nu wordt het verbrand. Zonde.” Dat het uitrijden van weinig mest, en dus van stikstof, goed is voor de biodiversiteit ziet hij in de graslanden bij het Korenburgerveen. “Ik ken niet al die bloemen, maar de gevlekte orchissen herken ik wel, omdat ze zo mooi zijn. De kraanvogels die in het veen broeden, komen op de graslanden voedsel zoeken; dit jaar zijn er zeven jongen grootgebracht. In de randen scharrelen patrijzen. En de hoop is dat de ortolaan ook terugkomt. Dit vogel tje hoort bij het kleinschalige landschap.”

Daarnaast doen we veel aan voorlichting en educa tie. Zo hebben leerlingen van twee basisscholen uit de omge ving hier hun tuintjes. Wij kunnen zo vooruit. En het is mooi dat m’n opvolger al meedraait.”

Meer lezen? Kijk op nm.nl/landbouw

BEELD: IMAGESGETTYBRINK,DENVANRULANDJAN

Opvolger

Samen met collega-pachters en boswachters van Natuur monumenten volgde hij de cursus ‘Van Pachter naar Partner’. “De schellen vielen van m’n ogen. Ik ben toch best bewust bezig met de natuur, maar realiseerde me nooit hoe fragiel de relaties tussen planten en dieren zijn. En dus ook hoe gemakkelijk je het beschadigt. Dat schimmels onder de grond bomen niet alleen van voedingsstoffen en water voorzien, maar ook communi catie tussen bomen mogelijk maken, vind ik ongelooflijk. Het bevestigt me ook zeer in de keus om geen pesticiden te Maargebruiken.”kunjeop zo’n boerderij, die minder produceert, wel een inkomen verdienen, is al gauw een vraag die opkomt. Ja, zegt John onomwonden. “We kunnen er met twee gezinnen goed van leven. Dat komt doordat we de kosten heel laag houden, door het biotel (een ‘hotel’ op het erf met vijf kamers, red.) en de rechtstreekse verkoop via de boerderijwinkel; daar verkopen we onder andere het vlees van onze koeien.

14 Deze zomer stond in het teken van de stikstofaanpak en de gevolgen voor de boeren. Natuur monumenten is positief over de plannen van ministers Christianne van der Wal (Natuur en Stikstof) en Henk Staghouwer (Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit). Einde lijk is er zicht op een daadwerkelijk vermindering van de schadelijke stikstofneerslag in natuurgebieden. Tegelijkertijd geven de plannen handvatten om te komen tot een landbouw die bijdraagt aan een gezonder en mooier Nederland. De plannen beogen geen kaal slag van het platteland. Zeker, voor bedrijven met enorme uitstoot zal geen plaats meer zijn. Maar de ministers willen het merendeel van boeren stimuleren om natuur vriendelijker te werken en zo hun stikstofuitstoot te verlagen. Het is nu zaak om dit perspectief handen en voeten te geven. Dat vraagt om Omsamenwerking.datmogelijk te maken, kozen wij ervoor om in de ver hitte sfeer terughoudend te zijn met uitingen in de media. Boer en boswachter komen dan al gauw tegenover elkaar te staan, terwijl we het juist samen moeten doen als buren op het platteland. Wel vertelden onze boswachters in lan delijke en regionale kranten over de schade die stikstof veroorzaakt. Hun boodschap is helder: stikstof

Natuur beschermen dankzij jullie

Grote zorgen over vogelgriep kort

En dat is hard nodig want de natuur lijdt ernstig onder de overmaat aan stikstof, klimaatverandering en vervuiling. We moeten nu natuur herstelmaatregelen nemen om de natuur robuust te maken en te laten overleven. En waardevolle cultuurhistorische landschappen en erfgoed willen we behouden voor de generaties na ons. Een

BEELD: IMAGESGETTY

Jan Overesch, Raalte Met je lidmaatschap Natuurmonumentenvanlever je een fantastische bijdrage aan de bescherming van onze natuur.

Pim,hoezitdat?

In deze editie, op pagina 12, vertelt John Arink uit Lievelde over zijn stikstofaanpak. Het is voor ons niet of-of, maar en-en. Er is niet één waarheid. We willen laten zien dat je op verschillende manieren kunt werken aan een natuurinclusievere landbouwsector. En ja, biolo gische boeren zijn daarin koplopers die we een warm hart blijven toedragen.”

Boswachters in witte pakken. Vuilniszakken in de hand en bij elke stap een kadaver om te ruimen. Dat was wat we de afgelopen maanden zagen langs de kust. De reden? Vogels gingen massaal dood aan vogelgriep. Zo is een broedkolonie met 3.300 grote sterns op Texel volledig weggevaagd. Maar ook land inwaarts zijn vogels gestorven door vogelgriep. Zo zijn in het Zwarte Meer honder den dode vogels gevonden, waaronder een jonge zee arend. Dat vogelgriep in de

In 2019 sloten we een partnerschap met FrieslandCampina, omdat je samen verder komt. De aangesloten melkveehouders beheren ge zamenlijk ongeveer twintig procent van ons landoppervlak. Als zij een serieuze stap extra zetten om planten- en diersoorten meer ruimte te geven op hun bedrijven, dan levert dat enorme natuurwinst op. En dat laten we in Puur Natuur, op onze website en social media zien. Is er dan geen ruimte voor biologische boeren in onze kanalen? Zeker wel. Veel van onze pachters werken biologisch, zoals jij. Aan de samenwerking met hen besteden we ook geregeld aandacht.

Beste Pim, Als biologische boer verbaas ik me erover dat jullie On the Way to Planet Proof van FrieslandCampina in het zonnetje zetten, terwijl de deelnemende boeren nog steeds kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen gebruiken. Waarom niet onomwonden gekozen voor biologische boeren?

15

atuurmonumenten wil de natuur in heel Nederland versterken. Daarom willen we ook dat de agrarische sector een nog grotere bij drage levert. Er gebeuren al veel goede dingen voor de natuur in de agrarische sector, maar er zijn ook kansen om dat veel groter te maken. Dat kan op ver schillende manieren. Als biologische of gangbare boer, herenboer, melkveehouder, akkerbouwer of op een gemengd bedrijf.

enorme taak die we niet zonder jullie kunnen uitvoeren. Omdat de kosten voor deze inspanningen hoger worden, is besloten de minimumcontributie voor 2023 iets te verhogen. Een individueel lidmaatschap wordt € 35 per jaar of € 3,25 per maand. Een Samen-lidmaat schap (met je partner) wordt € 6 per maand en het Gezin-lidmaat schap € 8 per maand. Mocht je vragen hierover hebben, neem dan contact op met onze leden service via nm.nl/contact

Contributie 2023

zomermaanden op deze schaal toeslaat is ongekend. Ook elders in West-Europa maakt het virus veel slachtoffers. Vogelgriep is ook een risico voor bezoekers van natuur gebieden en hun honden. Zowel mensen als andere zoogdieren kunnen besmet raken met het virus. Kom je dode vogels tegen, raap ze dan niet op, houd je hond aan de lijn

Directeur Pim van der Feltz gaat in elke Puur Natuur in op een vraag van een lezer. Heb je ook een vraag? Stuur ‘m puurnatuur@natuurmonumenten.nlnaar

“N

Kun je wat meer vertellen over de behangersbij?

Tilly Deelen uit Den Haag ontdekte dat behangersbijen de zak met viooltjes op haar balkon opruimden. Of we niet eens wat meer konden vertellen over deze bijzondere bij. Maar natuurlijk. Behangersbijen zijn flinke bijen, ze worden 9 tot 18 millimeter groot. In ons land leven maar liefst 13 verschillende soorten behangersbijen. Wat ze gemeen hebben, is dat vrouwtjes hun nestcellen ‘behangen’ met stuk jes blad of bloem. Die knippen ze met hun kaken uit verschillende planten. Dat kunnen dus ook viooltjes zijn. Dat knipwerk gaat heel secuur. Ze knippen mooi langwerpige en ronde stukjes weg, er zijn vrijwel geen rafels te zien. De stuk jes blad vormen in het nest een kokertje. Met langwerpige stukjes maken ze zijkanten, met de ronde tussenwanden. In het kokertje legt de behangersbij een eitje, stuifmeel en nectar. Die nesten kunnen ze op verschillende plekken maken: in de grond of bovengronds in holle stengels, die ook in insectenhotels zitten.

Het viel Jeroen en Mylène op dat er in de buurt van hun huis in Utrecht meer aalscholvers zijn. Maar zijn er echt meer? Of zien we meer omdat we er meer op letten, vroegen ze zich af. Vermoedelijk dat laat ste. Het kan natuurlijk best zijn dat hun buurt ineens in trek is bij aal scholvers, maar de aantallen van deze vogel, die vaak zo opvallend met de vleugels gespreid op een paal zit, gaan alweer enkele jaren achteruit. In het hele land broeden

Frans van Natuurmonumenten werkt al jaren als redacteur voor Puur Natuur en kent bijna alle natuurgebieden. Als hij het antwoord op je vraag niet weet, klopt hij aan bij onze boswachters.

VragenaanFrans

1

BEELD: IMAGESGETTY 2

Zijn er ineens aalscholvers?meer

er nu zo’n 16.500; dat is een derde minder dan tien jaar geleden. Maar ook die 16.500 vinden sommige Europarlementariërs nog veel te veel. Ze willen dat de aalscholvers bejaagd mogen worden, omdat ze zoveel vis zouden eten dat er voor vissers te weinig overblijft. Onder zoek heeft echter een en andermaal aangetoond dat aalscholvers vooral vissoorten eten die commercieel niet interessant zijn, zoals pos en blankvoorn.

WAT IS DIT?

Tijdens een wandeling op het Noaberpad, een langeafstandswandelpad van Nieuweschans (Gr.) naar Milsbeek (Li.), zagen Tonny en Jan van Donschot in Twente aan de voet van een boom een schuimlaag. Is dat misschien schimmelvorming, wil den ze weten. Het is een verschijnsel dat boomschuim wordt genoemd. Het ont staat als regenwater van de stam van een boom afstroomt en onderweg allerlei stof fen opneemt, waaronder saponine, een zeepachtige stof waarmee de boom zich beschermt tegen insecten. Als de stof in aanraking komt met water tijdens een regenbui, krijg je schuim.

Met enige regelmaat brengen onderzoekers in beeld welke veranderingen zich voordoen in de Nederlandse bos sen. Afgelopen zomer presenteerden ze hun bevindingen.

Goed nieuws! Is er ook slecht nieuws? Met een aantal boomsoorten gaat het niet goed. 70 procent van de essen is door een ziekte aan getast. Ook de fijnspar zit in de problemen. Door de droge zomers is de weer baarheid van de boom aangetast. Vervolgens doet de letterzetter – een kever tje dat gangen graaft onder de schors – de spar de das om.

3

Komt er al bos bij, zoals het vorige kabinet aankondigde?

?

Stuur die naar krijgensomsaltijdnatuurmonumenten.nl.natuurvraag@Jekrijgtantwoord(ookalduurtheteven).Deleukstevrageneenplekindezerubriek.

Waarom is er minder oppervlakte bos? Er zijn twee oorzaken. In de jaren tachtig en negentig zijn tijdelijke bossen aange legd, vooral in Groningen en Drenthe, om aan de groeiende houtvraag te voldoen. Die bossen zijn nu gekapt en weer als landbouwgrond in gebruik genomen. De andere oorzaak is het herstel van voor de natuur belangrijke landschappen, zoals heidevelden en stuifzanden. Het bos dat hiervoor is gekapt, moet de komende jaren wel gecompenseerd wor den met aanleg van nieuw bos. Van alle boseigenaren heeftgekapt.Defensie,hetoverigens,Natuurmonumentensamenmetministerievanhetminste

Nee, nog niet. De totale oppervlakte nam licht af tot ruim 360.000 hectare. Sinds 1970 is er meer bos bijgekomen, maar vanaf 2013 tot nu is een afname te zien. We zitten nu weer op de omvang van 1990. Het kabinet wil dat er de komende jaren flink wat bos bij komt: in 2030 moet de oppervlakte 10 procent zijn toegenomen.

Ook een vraag?

Zijn er grote veranderingen?

donkerblauwe stekel, de ‘pijl’ waaraan de familie van de pijlstaarten z’n naam dankt. Hoewel de linde de boom is waar deze rupsen veel op te vinden zijn, kom je ze ook tegen op berken, iepen, elzen en zoete kersen. Als de rups

Wat is er aan de hand met... ... het bos

isrupsWelkedit?

17

Lise van Turenhout zag een “supermooie en grote” rups in haar wilde tuin in Almere Oosterwold. Het is de rups van de lindepijlstaart, een nachtvlinder. Ze zag hem op z’n mooist, groen met rode markeringen. En met de

zich gaat verpoppen, veran dert ie van kleur. Hij wordt dan grijsgeel of paarsbruin. Hij kruipt vervolgens de grond in, waar hij overwintert. De rups is zo’n 6 centimeter lang, de vlinder heeft een spanwijdte van ongeveer 3 centimeter.

Voor het eerst sinds het bos systema tisch wordt onderzocht – dat gebeurde tachtig jaar geleden voor het eerst – zijn er meer loofbomen dan naaldbomen. Het Nederlandse bos wordt gemengder en gevarieerder. Ook zien de onder zoekers een toename van openheid, struiklagen, dikke bomen en dood hout. Allemaal elementen die zorgen voor een grotere biodiversiteit. Bovendien is het bos door een grotere variatie beter in staat om klimaatveranderingen op te vangen.

Vlakbij kasteel Hackfort (Gld), langs de Baakse Beek, staat de oude watermolen van dit landgoed. Het karakteristieke bouwwerk stamt uit ongeveer 1700. Een nabije molen vijver voorzag in water als de molen moest draaien om graan te malen. Het gebouw is in 1997 gerestaureerd en sinds dien zetten vrijwillige molenaars het rad weer regelmatig in beweging. Helaas was het eeuwenoude complex voor vissen een onneembare horde. Reden om een vispassage naast de molen aan te leggen. Die is zorgvuldig ingepast. Zichtbaar voor publiek, maar niet dominant aanwezig.

TEKST: Michel Purmer

Water domineert al sinds mensenheugenis ons landschap. Vier voorbeelden tonen erfgoed in onze gebieden die onlosmakelijk aan water zijn gebonden. Ze laten zien dat we in het verleden niet alleen tegen het water streden, maar er ook handig gebruik van maakten.

BEELD: BOSROGIERREEKEN,VANJOOP-NATUURMONUMENTEN

19

Water is voor Nederlanders niet alleen een vijand, maar vaak ook een bondgenoot geweest. Al eeuwen is water gebruikt om de vijand op afstand te houden. Bijvoorbeeld in De Stelling van Amsterdam, een waterlinie. Bij dreiging kon door een ingenieus systeem van sluizen en dijken een brede strook land rondom Amsterdam onder water gezet worden. Waar wegen en dijken boven water uitstaken, werden forten gebouwd om te voorkomen dat de vijand op die plekken door kon steken. Fort bij Spijkerboor (1913) verdedigde een knooppunt van dijken en kanalen. Het is een van de grootste forten uit de Stelling van Amsterdam. De stelling staat op de Werelderfgoedlijst van Unesco.

Eemland (Ut.) is niet alleen een eldorado voor weidevogels. Het gebied herbergt ook sporen van een lange water geschiedenis. De oorspronkelijke veenmoerassen zijn in de middeleeuwen ontgonnen. De regelmatige verkaveling met lange, rechte sloten en smalle percelen stamt nog uit deze tijd. De sloten dienden om het moeras te ontwateren en zo droge landbouwgrond te krijgen. Oude dijken kronkelen eveneens al eeuwen door het gebied. Ze omsluiten wielen. Dit zijn oude kolkgaten die ontstonden bij dijkdoorbraken. Na de over stroming bleven de diepe, ronde plassen over. De dijk werd er vervolgens omheen gelegd. Zo laat ook dit veenweide landschap zien hoe onze voorouders met water leefden.

zeedijk

BEELD: HAMERMARTYN-NATUURMONUMENTENLEMMENS,FRANS-ALAMY

Rijksmonument Waterloopbos bij Kraggenburg (Fl.) is een historisch openlucht laboratorium in een prachtig polderbos. Hier zijn met behulp van schaalmodellen honderden onderzoeken uitgevoerd naar het gedrag van water, bijvoorbeeld om de effecten van eb, vloed en golfwerking te testen. De komst van de computer maakte de schaalmodellen overbodig. Toen Natuurmonumenten het bos over nam, stond het vol met ruïnes van deze bijzondere modellen. Inmiddels is een aantal modellen gerestaureerd. Van de Deltagoot is een bijzonder kunstwerk gemaakt: Deltawerk //. De combinatie van kunstwerk en modellen in het weel derige Waterloopbos, maakt een wandeling tot een bijzondere ontdekkingsreis. Bangkok, Rotterdam en Libië liggen hier vlak bij elkaar.

21

BEELD: IMAGESGETTY

Otterparadijs

Het scheelde niet veel of het Naardermeer was ruim 100 jaar geleden veranderd in een vuilnisbelt. Het was in 1905 de aanleiding voor de oprichting van Natuurmonumenten, het meer was de eerste aankoop. Daardoor leven er nu bijzondere vogels zoals de purperreiger, de snor en het baardmannetje. Er groeien zeldzame planten zoals klein blaasjeskruid, groenknolorchis en veenmosorchis. En sinds 5 jaar zwemt ook de otter hier weer rond. Maar hoe gek het ook klinkt, het natuurgebied dreigt te verdrogen doordat water wegstroomt naar omliggende gebieden. Om dat tegen te gaan, komt er nu een schil van natte gebieden rondom het meer. De Nationale Postcode Loterij maakt de aanleg van die schil mogelijk met een extra bijdrage van 1,8 miljoen euro. We danken dan ook alle deelnemers van de Postcode Loterij voor deze steun. Dankzij hen blijft het Naardermeer als otterparadijs behouden.

Van schoonmaakacties tot het kopen van grond. Burgers nemen zelf het initiatief om de natuur in hun woonomgeving te beschermen.

Pak de kans als die zich voordoet Heb je een plan, pak dan elke gelegenheid aan die in je voordeel kan zijn, bijvoorbeeld als er grote klussen in de buurt zijn.

TIP 4

je plan inzichtelijk Door samen te werken met een architect kre gen onze ideeën vorm. Zij werkte dit uit in een mooi plan voor een natuur- en speelpark. Met zo’n teke ning weten mensen hoe het eruit gaat zien.

Dat kale grasveld middenin het dorp, laten we daar nou eens wat moois van maken. Omwonenden van het veldje in Warnsveld steken de koppen bij elkaar en maken er, samen met de gemeente, een prachtig natuurpark van, mét ruimte om te spelen en bankjes om te kletsen.

TIP Maak3

MAKERSNATUUR-

Op het moment dat de gemeente aan de slag ging met nieuwe riolering in de wijk kwa men de wagens van het bouwbedrijf op het veld te staan. “Als het werk af is, moeten zij het veld in oude staat herstellen. Dat is onze kans, dachten wij als buurtbewoners: laten we dit moment aangrijpen om te beginnen met de aanleg van een mooi park, met natuur en ruimte om elkaar te ontmoeten. Het plan lag er al jaren, maar tot dan toe kregen we niet veel medewerking van de gemeente en de buurt.” Het Trefpark kwam er; Bert deelt zijn tips.

Trefpark voor iedereen

Er is een groepsapp met 50 bewoners, we komen geregeld bij elkaar om in het park te werken en elk jaar op een zaterdag morgen in mei maken we samen met de buurt het park zomerklaar. Dan gaan we met kruiwagens, koffie en limonade het park in.

Ooit was het een perfecte plek voor scholen om hun zomerfeest te houden, dat kale gras veld middenin het Gelderse dorp Warnsveld.

onderhouden het park zelf, de gemeente komt een keer per week met een grote grasmaaier.

Je krijgt al snel te maken met weerstand vanuit de buurt. Steek er energie in om buurt bewoners mee te krijgen en maak samen een plan op maat.

TEKST: TOGNICAROLINE BEELD: WENGELAARWARNSVELD/BERTTREFPARK

TIP Blijf5de buurt betrekken

“Maar dat kwam al jaren niet meer voor”, ver telt buurtbewoner Bert Wengelaar. “Nu was het vooral een uitlaatstrook voor honden.”

TIP 1

TIP Doe2het met de buurt

Je hebt elkaar nodig Alleen kom je er niet. Je hebt elkaar nodig: de gemeente, de buurtbe woners. Bij de aanleg én bij het onderhoud. Wij

Levenscyclus

Na de paring zet het vrouwtje haar eieren af op drijvende plantendelen. De ‘nimf’ die uit het ei komt, lijkt al een beetje op zijn ouders. Nu is het een kwestie van veel eten en groeien. Net zolang tot zijn huidje niet meer past en het tijd is voor een ruimer jasje. Na de laatste vervelling komt er in augustus een volwassen waterschorpioen tevoorschijn.

Fanatiek jagen doet de water schorpioen niet. Hij wacht rustig tot er een prooi voorbijkomt, een muggenlarve of een klein visje bijvoor beeld. Met zijn enorme vangpoten grijpt hij z’n prooi stevig vast, boort z’n steeksnuit in het slachtoffer en spuit een stofje in. Dat lost het binnen ste van de prooi op, zodat hij die kan opzuigen.

Hebbes!

Opzuigen

Vanuit zijn schuilplek tussen de waterplanten wacht de waterschorpioen – die geen schorpioen, maar wants is – rustig op een passerende prooi. Met zijn kraalachtige oogjes houdt hij alles goed in de smiezen, zijn ‘scharen’ klaar voor de aanval.

TEKST: Astrid Schoenmaker BEELD: Inge van Noortwijk

Adembuis

De waterschorpioen wordt zo’n 2 centimeter lang en heeft twee paar vleugels, maar meestal zijn de vlieg spieren niet ontwikkeld. Van vliegen komt het dan in de regel ook niet. Andere soorten waterwantsen doen dat wel en kunnen zo naar een nieuwe plek verhuizen. Bijvoorbeeld als de plas waar ze leven, opdroogt.

Vleugels

Aan zijn achterlijf heeft de waterschorpioen een lange buis. Vaak hangt hij aan een plant vlak onder het wateroppervlak om te ademen. Via buisjes (tracheeën) komt zuurstof bij zijn organen. Een deel van de lucht gebruikt hij als een luchtbel onder zijn schild, een soort waterpas om te bepalen wat zijn positie in het water is.

schorpioen. Als het water maar ondiep is en stil staat. Hij beweegt hij zich heel sloom over de bodem. De waterschorpioen is een echt waterdier, maar bepaald geen goede zwemmer. Over winteren doet de waterschorpioen als volwassen dier, meestal verstopt in de modderige bodem. Door zich gedeisd te houden en weinig energie te gebruiken, komt hij de winter door.

denkenvoorPleidooiwaterig

Filosoof René ten Bos

W

“We kunnen het niet zomaar oplossen. Het gaat er meer om dat we leren leven met de problemen die we hebben. De problemen zijn zó groot, dat je niet in monocausale ketens kunt denken. Het gaat om geleidelijke verandering. Je kunt de zaak in een andere richting duwen.

“Er is een soort verwaarlozing van water. We zijn zo gewend dat water geen probleem is in ons land, dat we de problemen die onvermij delijk toch op ons afkomen, onderschatten. Als je kijkt naar mijn geboortestreek Twente, gaat alles mis. Als we niet uitkijken, drinken we daar over een paar jaar geen kraanwater meer. Het grondwater is vervuild, de waterhou dende lagen in de ondergrond zijn ingestort door zoutwinning en winning van aardwarmte. Dat gaat vroeg of laat ten koste van drinkwaterwinning. In het dagelijks leven is onze houding: draai de kraan maar open. We douchen en wassen nog altijd met drinkwater, terwijl er onherroepelijk een schaarste aan water aankomt.”

Waarin zit je zorg als het over water gaat?

beter en moet je spreken van Mare Restrictum, de beperkte zee. Dat vraagt om terughoudendheid met wat we doen.”

Ook bij natuurherstel denken we nogal nostalgisch en hopen we dat iets terugkomt. Maar het komt niet terug, er komt iets anders. Dat moet je laten gebeuren. Dat levert onverwachte soorten en ontwikkelingen op. We moeten af van het idee dat we het oplos sen met een druk op de knop. Er is geen wondermiddel. Wel kunnen we het beïnvloeden. Door verwildering ruimte te geven komt er weer iets terug. Niet wat er ooit was, maar er komt iets voor in de plaats.”

“Ik ben een thematische filosoof. Dat wil zeggen dat ik een thema pak en aan de hand daarvan als het ware de geschiedenis van de filosofie herschrijf. En water is een thema dat actueel is, dat op de huid van de tijd zit. In mijn jaren als Denker des Vaderlands deed ik dat meer. In de eerste plaats bepaalt filosofische verwondering mijn keuze, maar op de achtergrond speelt ook mee dat een thema iets zorgwekkends heeft.”

Waar komt die achteloze houding vandaan?

27

Wat is er nodig voor die omslag?

“We moeten leren om fluïde te denken, zoals Thales van Milete al deed. Die leefde 650 jaar voor Christus. Hij wordt beschouwd als de eerste filosoof die afstand nam van het mythische wereld beeld en ruimte liet voor een meer wetenschappelijke kijk op de wereld. Hij zei dat alles voortkomt uit water. Water is het beginsel van alles. Het gaat in mijn ogen niet alleen om water als moleculaire substantie, maar ook waterig, fluïde denken. We denken doorgaans dat dingen stil staan, dat ze zijn wat ze zijn, niet veranderen. Maar dat is natuurlijk niet zo. Neem een bloemrijk grasland. Dat ziet er elk jaar anders uit, omdat de omstandigheden – grondwaterpeil, weer, etcetera – elk jaar anders zijn. Planten groeien het ene jaar op plek x, het andere jaar op plek y. Er is constant verandering. Om daarmee om te gaan, moet je fluïde, vloeibaar denken. Dat vinden bestuurders lastig. Die willen overal een kpi-tje (key performance indicator, ofwel een doelstelling, red.) opplakken. Dat moet je niet hebben, omdat je niet weet wat er gaat gebeuren. Ik hoop dat ze anders gaan kijken naar water. Want water is kwetsbaar. Het is heel bizar: Nederland is een waterland, maar toch is er droogte en is het water vervuild. De beschikbaarheid van schoon en voldoende water is allang geen vanzelfsprekendheid meer. Thales zei dat de aarde een schip is dat op water drijft. We zijn dus heel erg afhankelijk van water.”

aarom een verhandelingfilosofischeoverwater?

“Lozingen waren voor de Grieken in de oudheid al een probleem. In Athene woonden 150.000 mensen. Waar moesten die met hun afvalwater naartoe? Het is een droge stad, die bovenop een berg ligt en waar geen rivieren langs stromen. Dat water, en trouwens al het vuil, werd door slaven in de zee gedumpt, want de zee is een plek waarvan niets terugkeert. Dat is een groot nadeel van water. Het is een ander element, wij leven in de lucht en op de aarde. Als we vuil lozen in water, denken we dat het er niet meer is. Dat geldt voor de zee, maar ook voor vennen en beken. Het zijn places of no return. Het is dus een oud idee dat water alles aankan, onkwets baar is. Je ziet dat ook in Hugo de Groots Mare Liberum, de vrije zee. De zee is vrij, omdat er geen schaarste is. Inmiddels weten we

TEKST: Frans Bosscher BEELD: Merlijn Doomernik

Te vaak denken we dat de wereld om ons heen onveranderlijk is. Maar dingen vloeien, als water. Laat het gebeuren, zegt filosoof René ten Bos, hoogleraar aan de Radboud Universiteit Nijmegen en auteur van ‘Water’, een geschiedenis van het denken over water.

‘De aarde is een schip dat op drijft’water

Is terughoudendheid de manier om de crises met water, klimaat en biodiversiteit op te lossen?

TEKST: Wilco Meijers BEELD: Getty Images

doorGlibberendepratsj

Het is een perfecte ansichtkaart, de Geul die door de Zuid-Limburgse heuvels meandert. Hoe anders was dat vorige zomer, toen de beek het hart vormde van een ongekende watersnoodramp. Nieuwe ingrepen moeten herhaling voorkomen, vertelt boswachter Paul Wijenberg tijdens een wandeling over de kersverse Klimaatroute de Geul.

Iconen

de afstroom razendsnel. Het helpt dus om regendruppels langer vast te houden op de plek waar ze vallen, dieper de bodem in te laten trekken en zo de afvoer van het water te vertragen.”

“Ruim tachtig procent van de neerslag werd opgevangen door bodems van bos sen, ruige graslanden, heggen, houtwallen en graften (begroeide terrasjes op een helling). Daar werd de extreme regenval nog enigszins vastgehouden. Maar op verhard oppervlak en op maisakkers was

We volgen het spoor van de druppels in omgekeerde richting. Eerst kijken we in de Geul, ook bekend als de enige bergbeek van Nederland. Hier komen alle regendruppels uit het beekdal samen, om via de Maas uiteindelijk in zee te belanden. Op een bruggetje zien we vissen tegen

maken. Dat bleek wel in juli vorig jaar. Na drie droge zomers was daar plotsklaps hevige regenval die uitmondde in zware overstromingen. De rivier kon de razend snelle toestroom van het regenwater niet Tochbolwerken.hadhet nog erger gekund, zegt Paul.

E en klimaatroute in ZuidLimburg, het klinkt een beetje gek in dit prachtige heuvel land dat zich van oudsher als toeristische trekpleister manifesteert. Hier kom je om te genie ten, te wandelen, te kijken, te eten en te drinken. Ook vandaag weer. Als gastvrije Limburger trakteert Paul me op boerenijs met vruchten, nog voordat we een stap hebben gezet. Dat begint goed. Maar eenmaal op weg, vertelt Paul honderduit over de noodzaak om van het Geuldal een echte klimaatbuffer te

Op de hoogtelijn tussen bos en veld mop pert Paul over een trits nieuwe chalets op een camping die voor verrommeling van het landschap zorgt. Maar lang duurt dat

Daarna gaan we steil omhoog, even ‘pratsj wanjele’ zoals Paul dat noemt. Beetje glibberen door de pratsj (Limburgs voor modder) op het pad. Het illustreert dat als het water de kans krijgt, het heel snel zijn weg naar beneden vindt. “In droge tijden verandert de bovenste laag van zand en klei snel in een harde koeklaag dat de afstroom bevordert. Maar het zijn lemige onderlagen zoals löss en nog dieper steenlagen die belemmeren dat het water wegzakt naar het grondwater. Daarom is natuurlijke begroeiing in dit beekdal zo belangrijk. Dat houdt neerslag veel langer vast en geeft druppels de kans om tot de bodem door te dringen. Met de natuur als bondgenoot herscheppen we daarom het landschap. Samen met andere partijen zetten we akkers om in kruidige graslan den, herstellen we graften, houtwallen en heggen en leiden we afstromend water weer terug naar bermen om afremming te bevorderen. En op diverse plekken zijn

30 de stroom in bewegen. En Paul tuurt de kanten af, op zoek naar een ijsvogel of zeldzame waterspreeuw. “Weer niet”, verzucht hij, “maar ze zitten hier wel, hè. Het zijn net als de rode wouw echte icoon soorten van het Geuldal.” De eerste twee hebben baat bij het beleid om de beek meer ruimte te geven, met meer meanders, plaat selijk steile oeverwanden en stammen die de waterstroom afremmen. Ook dat hoort bij de Geul als klimaatbuffer.

Pratsj

Vergezichten

niet. Daarvoor is dit beekdal gewoon te mooi. We genieten van vergezichten, zien krabsporen van dassen en maken praatjes. Paul spreekt voortdurend wandelaars aan en vertelt met Limburgse charme over de rol van het Geuldal als klimaatbuffer. Dat is nog best lastig in een landschap dat tintelt van de schoonheid en waar het gevaar van het water zich vaak aan het zicht onttrekt. Eenmaal terug bij de Geul, honderd meter lager, ziet Paul nog een zichtbare aanwij zing van het natuurgeweld een dik jaar geleden. In een wilg bungelen op ander halve meter hoogte plukken gras die vorig jaar door de stroming zijn meegevoerd. Zo hoog stond het water dus. “De trechter die de Geul vormde was snel gevuld”, herinnert Paul zich. “Nu vormen we het landschap geleidelijk om zodat het zijn sponswerking kan vervullen. Goed voor onze veiligheid en goed voor de natuur.”

BEELD: IMAGESGETTYFOTOGRAFIE,PETERSJOHNGLEZER,GEERTNEFKENS,MARINAPEETERS,PAUL-NATUURMONUMENTEN

drainagebuizen verwijderd, die ooit zijn aangelegd voor afwatering ten behoeve van de landbouw.” Toch zien we onderweg nog genoeg verbeterpunten. Het verschil tussen een maisakker links en een krui denrijke helling met bosjes en houtwallen is groot. En onderweg passeren we ook een verharde geul op boerenland om het water zo snel mogelijk richting de Geul te sturen.

31 Bommerig Terpoorten CamerigEpen Vijlenerbos Camerig Camerig CamerigTerpoorterwegPlaatweg Geul Geul Geul STARTP Let drukop:verkeerspunt 5 3 2 4 1 6 7 8 CARTOGRAPHICS.NLKAART: 4,2 km Klimaatroute de Geul Startpunt: Parkeerplaats P3, Bennetweg, Epen. De route met meer info kun je ook downloaden op nm.nl/klimaatroute geuldal ROUTE Legenda CampingParkeerplaatsWandelrouteWandelpadVerhardeWaterBebouwingBoswegP 0 300 m150 © cartographics.nl

3

De klimaatwandeling begint en eindigt bij de Wingbergerhoeve, die dateert uit de 15e eeuw. Bij de hoeve staat een kraam waar je ijs en fruit kunt kopen van maart tot november.

4

7

Routepunten onderweg

Terug aan de Geul zie je in bochten steile erosiewanden. Het zijn perfecte nestelplaatsen voor onder meer de oever zwaluw en ijsvogel. Ook de waterspreeuw broedt graag boven het stromende water.

Hier daal je in rap tempo door de diepe insnijding die de Geul vanaf de oertijd in het land schap heeft gemaakt. Het bloemrijke grasland links houdt het afstromende water langer vast dan akkers op hellingen. Daar waar akkers op hellingen liggen, wordt het verbouwen van wintergewassen zoals wintertarwe gestimuleerd. Deze gewassen remmen de afstroom af.

5

Monumentale watermolen tussen de Geul en de molen tak (gegraven zijtak). Medio 18e eeuw gebouwd om te kun nen vollen, het vervilten van wol. Stampers, aangedreven door de waterkracht van de Geul, druk ten de stof plat. Lakens werden zo viltig, ruwer en sterker. In 1872 werd de Volmolen omgebouwd tot graanmolen. De blikvan ger is onlangs gerestaureerd en weer open voor publiek.

32 2 8 5 BEELD: KOCHANOWSKIJACK-NATUURMONUMENTEN

bossen op de heuveltoppen fungeren als spons. De vegetatie vangt regenwater op en remt de afvoer van de neerslag af.

Je passeert hier de Geul, die meer

ruimte kreeg voor meande ring. Meer bochten zorgen voor afremming van water en meer lengte, zodat de beek meer water kan bergen.

Het pad omhoog is vaak mod derig door afstromend water en bronnen in de omgeving; plekken waar het grondwater opwelt en aan de oppervlakte komt. Het Geuldal telt tussen Mechelen en de grens liefst 26 bronnen.

2

6

1

8

Mooi contrast tussen de gladgestreken akker waar het water snel afstroomt en kruidenrijke graslanden met struwelen waar het water langer wordt vastgehouden. Op veel plekken zijn perceelranden hersteld met graften, heggen en houtwallen.

Lopend langs de bosrand kun je genieten van prachtige door kijkjes op het Geuldal. De

33

In mijn tuin voltrekken zich wonderen. Een daarvan heet: composteren. Wiedsel, plantenresten van onze productieafdeling en gft-resten van de bedrijfs kantine, het komt allemaal op de composthoop. En de composthoop maakt er weer vruchtbare aarde van. De composthoop is de buik van de tuin. Wat ik hem te vreten geef, verteert hij. Met hulp van wormen, die altijd volop in de hoop aanwezig zijn. Composteren levert een aarde-achtige, humusrijke substantie op, die we compost noemen. Het bevat alles wat nodig is voor een gezonde bodem, van mineralen (kalium en calcium) en organische stoffen (koolstof en stikstof) tot talloze soorten micro-organismen en sporenelementen. De compost brengen we op de akkertjes en bedden van onze productietuin. Niet om de geneesplanten te voeren, maar ter verzorging van de bodem. Met compost vol organische stoffen en micro-organismen houden we het bodemleven op peil. Een gezonde, levende bodem is de basis van een gezonde plantengroei. Het wel of niet gedijen van de plant hangt af van de kwaliteit van de relatie van zijn wortel met de bodem. Hoe rijker de bodem, hoe meer kansen deze relatie biedt. Neem stikstof. Dat is van groot belang voor de plantengroei, de opbouw van het plantaardig eiwit.

Weleda Wellness

Verwen je zintuigen met 100% natuurlijke geuren en geniet van een heerlijk me moment. Je kunt dit biologische en 100% natuurlijke wellnesspakket winnen met daarin: Duindoorn Vitality Douchecrème Lavendel Ontspannende Body Olie Wilde Rozen Verwennende Body Lotion je naam en adres voor 1 oktober naar weleda@natuurmonumenten.nl en maak kans!

▯

▯

Stuur

De ene plek van de tuin voedt de andere. Zo bedruipt mijn tuin zichzelf. Ik voer geen (dierlijke) mest stoffen van buitenaf aan. Ook de potgrond waarin we onze zaailingen opkweken, maken we uitsluitend van materialen uit eigen tuin: compost en bladaarde (in plaats van turf) van verteerde bladeren van onze bomen. Aangezien we al tien tallen jaren op deze wijze werken, durf ik te stellen dat we onderhand een evenwicht hebben bereikt.

Maar ja, hoe kom je aan stikstof? Welnu, juist de gedeelten van mijn tuin die niet gebruikt worden voor teelten, zoals hagen, bos- en struweel

laten de laatste tijd een rijkdom aan stikstof zien. Planten als fluitenkruid, brandnetel en kleefkruid tieren er welig. Dit soort planten vormt, nadat we ze gezeist of gewied hebben, zeer bruikbaar uitgangsmateriaal voor nieuw te bereiden compost. Die compost brengen we vervolgens op de akkertjes en bedden met teeltplanten, zoals goudsbloem, rode zonnehoed en hartgespan. Per saldo komt dit dus neer op een verplaatsing van stoffen van plekken met een over schot naar plaatsen in de tuin met een stoffenbehoefte.

Graafland Buik van de tuin

▯

Win!

Vanaf mijn elfde ging ik als vrijwilliger aan de slag, met mijn moeder mee. Dan stond ik bij zo’n kraampje voor ledenwerving vol enthousiasme te vertellen over OERRR en alle leuke dingen die we deden. Inmiddels ben ik student leraar Nederlands en ben ik vooral in de natuur om lekker te bewegen: fietsen, skeeleren, wandelen. En fungeer ik zelf vaak als gids, zoals mijn vader vroeger onze gids was.”

Mei-Li Kleine Koerkamp (20) uit Arnhem is vanaf het eerste begin lid van OERRR

paddenstoelen met deze spiegelkaart die je onder de hoed houdt.’ Ik leerde er veel van. Die natuurkaarten maken de drempel om de natuur in te gaan lager, juist voor kinderen. Het prikkelt om met de kaartjes aan de slag te gaan.

“Ik weet nog dat OERRR werd opgezet. Mijn zusje en ik mochten de eerste concepten van OERRR ‘uittesten’. Het paste bij ons. Op avontuur gaan, zo noemde mijn moeder wandelen altijd, dat klonk leuk en spannend. Nu gingen we voortaan op avontuur met OERRR. Vier keer per jaar kreeg ik post van OERRR, helemaal geweldig vond ik dat. Dan kwam er zo’n dikke envelop met na tuurkaarten met daarop leuke ideeën en opdrachten. Die kaarten maakte je vast aan de ring die je kreeg als je OERRR lid werd. Zo ging ik op pad. ‘Verzamel bladeren en spring dan in die hoop’, luidde bijvoorbeeld een opdracht. Of: ‘Bekijk

Al jong waren ze lid van OERRR, het kinderprogramma van Natuurmonumenten dat 10 jaar bestaat en inmiddels 100.000 jonge natuurliefhebbers telt. Hoe is met deze leden van het eerste uur? En hoe zit het met de liefde voor de natuur? Puur Natuur belt met Mei­Li, Karst en Kim. ‘Ik ben meer van de natuur dan van de stad.’

34

10 jaar OERRR is: 500.000 rode wangen 50.000 modderglijbanen 80.000 insectenhotels 60.000 egelhuisjes 75.000 spinnenredders 25 speelnatuurplekken

Oh, en de speeltuinen vind ik ook heel leuk. Over stenen lopen of op die planken door het water. Ik heb ook een keer een egel speurtocht gedaan. In onze tuin hadden we een egel, we hadden ook zo’n huisje gemaakt. Maar de volgende dag was de egel weg.

Karst Ribbers (8) uit Doetinchem is ruim 7 jaar lid van OERRR

Ook als ik ouder ben, wil ik lid zijn van Natuurmonumenten. Misschien kan ik dan een keer botjes zoeken of dieren uitpluizen. We gingen zelf ook ons konijn opgraven in de tuin. Toen vonden we drie botjes terug, en mama en ik zagen ook een stuk kaak. Ik hou van dieren; we hebben net een puppy, een labrador. Hij heet Rocky. Zelf wil ik straks dierenarts worden. Of wetenschapper. Niet een gewone dierenarts, maar ook bijvoorbeeld van zieke tijgers.”

“Hoe het begon? Dát weet ik niet, ik was nog klein. We gingen gewoon wandelen, altijd al. Omdat we in de Achterhoek wonen, middenin de natuur. Het allerleukste van OERRR vind ik die kaarten waar dingen op staan. Egeltjes, planten. We kregen ook zaadjes voor bloemen om in de tuin te strooien. Ik vind het leuk om dat zelf te doen, of samen met mama en papa.

Kim is 10 jaar lid

200.000 wormenlokkers 300.000 plassenstampers 80.000 bloembommengooiers 65.000 boswachters in de dop tijdens de Wilde Buitendagen 500 school

Kim van Mheen (13) uit Ede is 10 jaar lid van OERRR

Al 10 jaar beleven kinderen met OERRR de leukste avonturen in de natuur. Lekker buitenspelen, klimmen en kliederen. Spelen in de natuur is niet alleen leuk, maar ook gezond. Kinderen die geregeld in de natuur spelen, zitten lekkerder in hun vel, slapen beter en zijn minder vaak ziek. Helaas laten onder zoeken ook zien dat kinderen in 10 jaar tijd minder vaak buitenspelen.

lievelingsdier was altijd een cheeta, ik hou van katten en konijnen. Nu vind ik de wolf heel cool, die komt hier op de Veluwe voor. Vorig jaar zagen we een moeflon tijdens een wandeling. Mag ik nog iets vragen? Waarom is OERRR maar tot en met 12 jaar? Mag ik dan niet meer meedoen aan de Wilde Buitendagen? Dat zou ik echt jammer vinden. Kan ik misschien vrij williger worden tijdens die dagen? Dan kan ik er toch bij zijn.”

klassen in actie voor de natuur 150.000 kinderen komen in actie voor de egel OERRR Kinderboekenweek 5-16 oktober: Gi-ga-groen, iedereen de boom in

OERRR, voor een gezonde dosis viezigheid

Initiatieven als OERRR blijven dus hard nodig. Lees meer op OERRR.nl/10jaar

“Ik ben meer van de natuur dan van de stad, ik word er rustig van. Lid zijn van OERRR past echt goed bij mij. Het motiveert me ook om naar bui ten te gaan. Op foto’s van toen ik net lid was, zie ik mezelf tijdens de Wilde Buitendagen, ik was toen 2 jaar. Ik herinner me dat ik die dagen altijd heel leuk vond, elk jaar deed ik mee. Van huttenbouwen tot sporen zoe ken. Ook dit jaar hebben we met OERRR leuke dingen gedaan, zoals

een pontjesroute lopen in De Wieden en een tocht door het Waterloopbos. Ik betaal het OERRR-lidmaatschap niet zelf, maar zou het best willen betalen. Het is voor de natuur. Als ik iets zie liggen, zoals afval, raap ik het op. Ik heb liefde voor de natuur, anders zou ik niet al die buitendingen zo leuk vinden. Ik wil ook altijd foto’s maken, het liefst van vlinders en bloe men. Alleen hou ik niet van die kleine beestjes, die vind ik kriebelig. Mijn

Verdwenen badhokjes, de laatste Zuiderzeevisser, munitiekraters, de zoektocht naar mergel. Het komt allemaal aan bod in het boekje dat Arnoud van de Ridder, historicus en vrijwilliger bij Natuur monumenten, schreef over het Oudemirdumerklif. Het is bijna honderd jaar geleden dat Natuur monumenten daar aan de kust van Gaasterland (Fr.) het eerste perceel van 7 hectare kocht. Je kunt het boekje voor € 12,50 (excl. verzend kosten) bestellen door een mail te sturen naar arnoudvanderidder@gmail.com

In de afgelopen honderd jaar zocht Natuurmonumenten naar een evenwicht tussen een aantrekkelijk wandelpark en de hoge natuur- en cultuurwaar den. Het park is van cultuurhistorisch belang als gaaf voorbeeld van het werk van tuinarchitect Lucas Pieters Rood baard (1782-1851). Ook enkele van de vroegere attracties, zoals het fraaie park bos, doolhof, berceau en de kettingbrug, zijn nog altijd aanwezig en vertellen het verhaal van ruim honderd jaar natuur, cultuur en vertier op De Braak.

Buitenplaats De Braak bij Paterswolde was in 1920 de eerste aankoop van een compleet landgoed. Niet de natuur waarden gaven de doorslag, maar de wens om De Braak als wandelpark voor de stad Groningen en de streek te behouden. Ook na overname door Natuurmonumenten bleef het een drukbezocht wandelpark, voorzien van

metBestelkorting

DeWandelparkBraakbehouden

3 regioin wolvenwelpenDrents-Friese

Geschiedenis van het Oudemirdumerklif kort

N

NACONVAN ATUURMONUMENTEN

BEELD: IMAGESGETTYWESTHOFF,VICTOR-NATUURMONUMENTEN

Aan rijkdom geen gebrek in het duingebied van Voorne: door duinen overstoven dijken, moerassige duinbossen, open duinvalleien, meren als Quackjeswater en Breede water. Over heden en verleden van dit gebied verschijnt begin 2023 het boek ‘Duinen en mensen Voorne’, met honderden foto’s, gebiedskaartjes en historische kaarten. Je kunt het boek nu al bestellen. Dan betaal je € 24,95 in plaats van € 42,50. Voorintekenen kan op natuurmedia.nl/nieuws/voorne

attracties zoals een kettingbrug, een doolhof en een kiosk.

37

Duinen en mensen Voorne

In de regio’s Zuidwest­Drenthe en Zuidoost­Fryslân zijn afgelopen voorjaar drie welpen geboren. Daarmee zijn er nu vier wolvenroedels in ons land; op de Veluwe leven er drie. In de drie roedels zijn zeker 13 welpen geboren de afgelopen jaren. De drie welpen in de nieuwe roedel zijn waar schijnlijk van een wolvenpaar waarvan het vrouwtje afkomstig is uit Nedersaksen. Waar de mannelijke wolf vandaan komt, is niet bekend.

De geschiedenis van Natuurmonumenten samengevat in vijftig historische momenten, personen en gebeurtenissen. Aflevering 3: wandelpark De Braak.

In het spoor van de bever

VORDESER

TEKST: Frans Bosscher BEELD: Erik Buis

Dankzij het vele beeldmateriaal dat ze heeft verzameld, ontdekte Willy dat bevers vaste gewoonten hebben. “De een knaagt een tak van links naar rechts af, de ander van rechts naar links. Altijd op dezelfde manier. Het lijkt erop dat je ook onder bevers links- en rechtshandigen hebt. Wat ik ook heb gezien, is dat ze van binnenuit gaten maken in hun burcht. Zo komt er verse lucht in. Ik vermoed dat ze dat met een stok doen, wat betekent dat ze gereedschap gebruiken.”

Ze loopt naar de waterkant, gaat door de knieën en veegt met haar hand over de plek waar een bever vermoedelijk met z’n achter werk overheen gewreven heeft. “Het wordt castoreum of bevergeil genoemd en heeft een heel herkenbaar luchtje, een mengsel van schoensmeer en lysol. Vroeger was het heel gewild als medicijn. Het is koortsverla gend door het salicylzuur dat erin zit. Dat is afkomstig uit wilgenbast, het hoofdvoedsel van bevers. Naast het vlees en de vacht wer den bevers hiervoor bejaagd.”

Vijftien jaar geleden zag Willy de Koning voor het eerst een bever. Sindsdien trekt ze eropuit om het leven van Europa’s grootste knaagdier te doorgronden.

lak voor de schemering invalt, lopen we naar de overkant van een Maasplas bij Stevens weert. De kans dat we daar een bever zien is vrij groot, verzekert Willy de Koning ons. We zijn net op weg als ze ineens stopt. ”Ik ruik ‘m. Hier heeft een bever een geurmerk gemaakt. Bevers hebben op hun achterwerk een klier waarmee ze de grenzen van hun territorium markeren of laten weten dat ze op zoek zijn naar een partner.”

Het is het begin van een stroom informatie over Castor fiber, het grote knaagdier – een volwassen dier weegt zo’n dertig kilo – dat sinds eind jaren tachtig ons land herovert. In 1826, zo wil het verhaal, was de laatste bever bij het Overijsselse Zalk gedood. Ook elders in Europa gingen de aantallen hard achteruit. Rond 1900 waren er op het hele continent nog zo’n 1.200 over.

Linkshandig

V

Bijna dagelijks trekt Willy er in de scheme ring op uit om bevers te spotten in Limburg, te voet of met de kano. “Vanaf het water verwachten ze geen gevaar, de wolf is hun grootste vijand.” Foto- en videocamera’s behoren tot haar standaarduitrusting. Ze trekt de hele provincie door op zoek naar de dieren zelf, maar ook naar hun burchten en geurmerken, waarvan ze de gps-coördinaten noteert. Haar data gaan naar de ecoloog van de provincie. Zo weten we dat er in Limburg nu tussen de 1.100 en 1.200 bevers leven. In het hele land zijn het er naar schatting 4.500 tot 5.000.

Eind vorige eeuw kwam de herwaardering. In 1988 en 1989 werden in ons land de eer ste bevers weer uitgezet in de Biesbosch, later ook in de Gelderse Poort, Flevoland, Drenthe en Groningen. Nog wat jaren later zijn ook in Limburg bevers uitgezet in aan vulling op de dieren die uit Duitsland naar de Maasvallei waren getrokken. In die tijd zag Willy voor het eerst een bever en was meteen verkocht. “Het is zó’n interessant dier. Hij blijft me intrigeren, nog altijd.”

Herwaardering

‘Bevers klimaatbuffers’prachtigemaken

Goodwill

Hoe lang de bevers nog genoeg voedsel vin den rondom deze plas, is de vraag. De ooit boomrijke oevers zijn bijna kaal. “Ze vre ten hun eigen voedselbronnen weg”, zegt Willy. “Geen bomen betekent geen voedsel. Ik ben benieuwd hoe ze daarop reageren. Mensen die hier vaak komen, klagen er ook over dat het landschap zo kaal wordt. Ik snap dat wel. Om de goodwill van de bever zou je ook wat gaas om een paar bomen kunnen zetten.”

Na een half uur lopen, waarbij we de ene na de andere beverwissel (paadje) passe ren, posteert Willy ons bij een omgevallen wilg, die grotendeels over het water ligt. Achter ons zakt de zon langzaam weg. Dan verschijnen een eind verderop rimpe lingen in het gladde wateroppervlak. Twee zwarte vlekken komen onze kant op. Als ze dichtbij zijn, is goed te zien dat alleen neus, ogen en oren – die in één lijn liggen –boven het water uitkomen. Aangekomen bij de wilg, komen er twee klauwtjes uit het water die een tak naar beneden trekken. De bevers bijten de tak van de stam en zwemmen ermee weg. “Ze vertrouwen het niet helemaal”, zegt Willy, “anders waren ze op de stam geklommen om de bast van de tak te halen.” In deze tijd van het jaar zijn er jongen, wat ze nog alerter maakt. “De vrouwtjes, die je herkent aan hun gezwollen tepels, blijven nooit lang weg uit de burcht.”

Zwarte vlekken

Een vraag die haar vooral sinds de over stromingen van vorig jaar bezighoudt, is waar de bevers blijven als hun huis en haard onder water komen te staan. “Je ziet dat ze in eerste instantie op de burcht krui pen. Maar waar gaan ze heen, als die ook overstroomt? En de stroming is sterk, hè! Als het water zakt, komen ze weer tevoor schijn. Hoe komen ze die tijd door, waar zitten ze? Daar ben ik nog niet achter.”

Ook elders begint het succes van de bevers te knellen. Want met de afgeknaagde bomen en takken bouwen ze, behalve burchten, ook dammen. “Waar water

BEELD: IMAGESGETTYBUIS,ERIK

40

stroomt, bouwen ze dammen, zodat het water diep genoeg wordt om een onder wateringang te maken voor de burcht. Ze creëren zo prachtige leefgebieden voor vissen, insecten en vlinders. Ze zorgen er bovendien voor dat het water niet snel wordt afgevoerd. Precies wat we nu beogen met klimaatbuffers. Maar omdat boeren klagen dat ze dan niet meer met hun zware machines hun land op kunnen, haalt het waterschap veel dammen weg.”

Het ingrijpen bestaat niet alleen uit het ongedaan maken van het werk van de bevers en het onaantrekkelijk maken om er weer aan te beginnen, ze worden in het uiterste geval ook gedood. Vorig jaar ging het om tachtig bevers. “Als ze holen graven in dijken, komt de veiligheid in het geding. Dan moet je inderdaad ingrijpen”, vindt Willy. “Maar als ze dammen bouwen en mooie landschappen creëren, zou ik zeggen: wees ze dankbaar dat ze dat water vasthouden.”

natuursport

NATUURSUPPORTER Sport jij weleens in de natuur? Dan ben je een natuursporter! Een echte natuursporter is ook natuursupporter. Dat ben je als je iets terugdoet voor de natuur waar je energie opdoet of rust vindt. Samen maken we Nederland steeds een beetje mooier.

TEKST: STRIJDHORSTPETRA

“Juist in de stilte hoor je zoveel. Je hoort het ruisen van de wind, een vogel die fluit. Maar je hebt ook de kans om naar jezelf te luisteren. Vanuit de kajak, waarin je gedra gen wordt door het water, heb je ook nog eens een ander perspectief op de wereld. Ik ga vaak vanuit mijn bedrijf De BuitenBasis kajakvaren met een of soms meerdere mensen op het riviertje De Meije en door de Nieuwkoopse Plassen. We praten over de natuur, ik wijs ze graag op bijzondere vogels of planten, maar we praten ook over dingen die mensen bezighouden. Ik luister vooral veel. En stel vragen waardoor mensen vaak zelf al met antwoorden of inzichten komen. Het varen helpt daarbij. Tijdens het kajak ken gebruik je beide hersenhelften. Beide

Natuurgids en coach Ingrid Meijer-Van der Heiden neemt mensen mee het water op. Ze wijst ze op ijsvogels en orchideeën, maar ze bespreekt ook hoe je weer naar jezelf kunt luisteren.

‘Je kunt gedachtenjebeterordenen’

hebben een eigen taak. Doordat ze allebei ‘aan’ staan kun je je gedachten beter orde nen. Buiten zijn is sowieso al goed voor je. Het doet echt wat voor je gezondheid. Er zijn patronen in de natuur die ik als voor beeld geef. Neem riet. De stukken stengel waar een blad aan zit, kunnen draaien ten opzichte van de rest van de stengel. Zo draait het blad mee in de wind. Als het vast zou zit ten, is de kans op breken veel groter. Door mensen meer te leren over de natuur, gaan ze het meer waarderen en zien ze dat ze er zelf echt onderdeel van zijn. De behoefte om het te behouden en te beschermen groeit daardoor. Zo doe ik wat terug voor de natuur waar ik zoveel van krijg. Oh kijk, een ijs vogel! Die brengt geluk, wist je dat?”

GEVERGULLE TEKST: DORRESTIJNKIRSTEN BEELD: BUISERIK

n Puur Natuur las ik een artikel van iemand die een Fonds op Naam had ingesteld ter nagedachtenis. Zoiets wilde ik ook doen voor mijn vrouw Dieuwke, die twee jaar geleden over

‘Zo blijft herinneringde aan onze passiegezamenlijkelevend’

bij een storm omwaait, kan hij met zijn wortels de grafheuvel Mijnbeschadigen.vrouwen ik komen oor spronkelijk allebei uit Meppel. Onze ouders namen ons vaak mee naar Havelte, waar hune bedden liggen. We zaten op dezelfde school, maar ont moetten elkaar pas later, op de ijsbaan. In de loop van de jaren hebben we samen veel hunebedden en grafheuvels bezocht, ook vanuit Deventer met onze kinderen. Alle

leed. Ik zocht iets op het gebied van hunebedden, grafheuvels en andere wijderd,bomenDaarvanvoorziehouden.tedervelddeuitgekomenNatuurmonumentenmetelementen.prehistorischeInsamenspraakdecontactpersoonvanzijnweopeenfondsomgrafheuvelsinhetDwingelenhetHoltingerveldrestaurerenenteonderGedurendevijfjaarikdatfondsvangeld.wordenbijvoorbeelddieeropgroeienverwantalszo’nboom

“I

54 hunebedden in Drenthe hebben we gezien. Mijn vrouw maakte foto’s en beschrijvingen en documenteerde alles bij thuiskomst. We noemden het onze hunebeddensafari’s. Later gingen we ook naar Duitsland, waar honderden hunebedden nog in originele staat zijn. Hunebedden en graf heuvels hebben iets mystieks en laten het onvergankelijke zien. Door het fonds blijft de herinnering aan onze geza menlijke passie levend.”

in ter nagedachtenis aan zijn vrouw Dieuwke. Het fonds is bestemd voor het onderhoud van Zuid-Drentse grafheuvels.

Jan FondssteldeKammaneenopNaam

Geert Teerling van de commissieleden-

“Als je naar onze natuurgebieden kijkt, is het probleem dat er óf teveel water is óf dat het te droog is. Ook al hebben wij in onze gebieden een oplossing, dan nog zijn we

Samen met de ledencommissies van Friesland en Drenthe hebben we een webinar georganiseerd: Van veen naar zee 2.0. Twintig jaar gele den was er ook een project dat zo heette. Toen al is gekeken welke problemen er zijn en is er een plan opgesteld. Sindsdien is er weinig veranderd, we voeren nog altijd veel water af. We zijn nu kampioen water

TEKST: DORRESTIJNKIRSTEN

‘Maak je klimaatbuffer’eigen

Geert Teerling eenorganiseerdewebinaroverwaterbeheer

afvoeren, maar we moeten kam pioen water vasthouden worden. In het webinar gaven we tips en tricks wat leden zelf kunnen doen om het water vast te houden in hun eigen achtertuin. Je kunt een regenton plaatsen, tegels wippen of infiltratiekratten onder je tegels leggen zodat het water langzamer wegsijpelt. Zo maak je je eigen klimaatbuffer. Al ben je de enige in jouw straat, dan nog heeft dat zin. Je maakt een oase, net als in de woestijn, waar insecten en vogels heen trekken.”

BEELD: IMAGESGETTY

ACTIEF IN MIJN REGIO

Groningen organiseerde met leden uit drie andere leden commissies in juni het webinar Van veen naar zee 2.0, over samenwerken aan goed waterbeheer. 130 leden namen deel.

afhankelijk van wat er gebeurt in het omliggende land. Daarom is het zo belangrijk om dit probleem met elkáár op te lossen.

DE VERENIGING, DAT BEN JIJ Natuurmonumenten is een vereniging van mensen die van de natuur houden. Regionale ledencommissies zetten zich actief in voor natuur, landschap en cultuurhistorie, voor en namens de leden. Is dat ook wat voor jou? Ga dan naar de bijeenkomst van de ledencommissie in jouw regio. Een overzicht vind je op nm.nl/ledencommissies

inMetamorfosedeMaashorst2 3 1

Nog niet zo lang geleden was de Maashorst landbouwgrond, nu is het een gevarieerd natuurgebied. Dankzij een natuurbegraafplaats krijgt natuur weer de ruimte.

44 BEELD: IMAGESGETTY,ERIKTAUNO-WIKIPEDIABESSELINK,GEURTHEFTING,SANDERWILSCHUT,PIETERKAAGMAN,DIRKVELDEN,DERVANRUUDBERNEBEEK,VANGIO-NATUURMONUMENTEN

45 4 Vijver 3 Bloemrijk grasland 2 Bos 1 Heide 4 Deze planten en dieren vinden op Maashorstnatuurbegraafplaatsweereengeschiktleefgebied.

In een deel van de Maashorst, niet ver van Oss (NB), zijn maisakkers veranderd in een gevarieerd, natuurlijk landschap, rijk aan planten en dieren. De open velden maken plaats voor een bos met eiken, beuken, berken en grove dennen. Deze metamorfose is gerealiseerd door Natuurbegraven Nederland. De Maashorst is een groot natuurgebied met bossen, heidevelden, stuifduinen en vennen. Door de natuurbegraafplaats krijgt de natuur nog meer ruimte. Na de laatste natuurbegraving nemen de boswachters van Natuurmonumenten het beheer van het gebied over. Zo draag je met een eeuwig durende rustplaats in de natuur bij aan behoud en ontwikkeling van natuur, in de Maashorst of in andere gebieden in ons land.

Bij Smeerling zwemmen weer jonge aaltjes

Modderig stroompje

O

Overal in het land herstellen onze boswachters de natuur. Het geld voor deze kostbare projecten komt van overheden, bedrijven en van jullie, onze leden.

“Er was bij iedereen altijd goede wil. Wat hielp was dat er geld beschikbaar was en ruimte om boerenbedrijven te verplaatsen in de regio. Wat ook geholpen heeft, is de mentaliteit van de mensen hier. Toen rond 1990 duidelijk werd wat de plannen voor het beekdal waren, is de knop omgegaan en zette iedereen de schouders eronder. Nait soez’n, moar doun.”

Dat de verbindingen in Westerwolde werken, blijkt wel uit de visstand in de Ruiten Aa.

p steenworp afstand van Smeerling (Gr.) kabbelt het water door de slingerende Ruiten Aa richting de Dollard. Alsof het altijd zo is geweest. Op de oevers staan forse elzen en wilgen. In de laaggelegen vlakte bloeien moerasspirea, egelboterbloem en rietorchis; ertussen wui ven de aren van noordse zegge en zwarte zegge. Dit is voor boswachter Jeroen Kuipers de mooiste plek van het beekdal. “Hier komt schoon water uit de bodem naar de oppervlakte. Dat zie je terug aan de bijzon dere planten die er groeien”, licht hij toe terwijl we vanaf een bruggetje over het dal Dertiguitkijken.jaar is er gewerkt aan het herstel van de Ruiten Aa, nu is het klaar. Over een lengte van 30 kilometer, tussen Ter Apel en Bellingwolde, slingert de beek weer door het Westerwoldse landschap. Aan weerszijden van de Ruiten Aa kreeg de natuur er 2.500 hectare bij. Daarmee is ook extra water berging gecreëerd voor 1,3 miljoen kubieke meter water. Over het hele beektraject kun je met de kano varen. Door het dal zijn wandel- en fietspaden aangelegd. Iets verder van de beek zijn de bolle vormen van

De hele operatie was opgedeeld in vijftien

essen weer herkenbaar, houtwallen en hout singels geven het landschap beslotenheid.

TEKST: Frans Bosscher

BEELD: IMAGESGETTYPHOTOGRAPHY,ARTEMISIALOKVEN,VANMARTIN-NATUURMONUMENTEN MEDEMOGELIJKGEMAAKT

Herstel van het beekdal was één van de eerste projecten in het land waarmee begin jaren negentig invulling werd gegeven aan de Ecologische Hoofdstructuur, die nu Nationaal Natuur Netwerk heet. Insteek was om alle natuurgebieden in ons land met elkaar te verbinden. Dat geeft planten en dieren betere overlevingskansen. Immers, als ze zich ongehinderd van A naar B kunnen verplaatsen, maak je uitwisseling tussen populaties mogelijk. Bovendien hebben ze dan een uitwijkmogelijkheid als hun leef gebied getroffen wordt door bijvoorbeeld brand of overstromingen.

Dertig jaar duurde het herstel van het beekdal van de Ruiten Aa. De aanpak is volgens boswachter Jeroen Kuipers een voorbeeld voor de rest van Nederland.

“Door de vispassages die zijn aangelegd bij de Dollard, zien we hier bij Smeerling weer jonge aaltjes”, vertelt Jeroen. “Maar ook het bermpje komt hier weer voor. En uiteraard de grote modderkruiper.” Uiteraard? “Ja, want de naam Smeerling komt van het OostFriese Smarre, wat modder betekent. En het bermpje, ook een bodemvis, heet in het Duits Schmerle. Dat duidt erop dat de beek ’s zomers droogviel en modderig was. Het ligt dus voor de hand dat ook de grote modder kruiper vaste bewoner is.”

Nait soez’n

Het was een klus die om ausdauer vroeg, beaamt Jeroen. Maar hij kijkt met veel genoe gen terug op al het werk dat voor de Ruiten Aa is gedaan. Hij was er vanaf het begin bij.

In de schetsschuit waren twee historische periodes leidraad. Niet om heel nostalgisch de geschiedenis te kopiëren, wel om te zien in welk landschap de natuur het beste gedijt. Jeroen: “Voor de loop van de beek keken we naar de tijd vlak voor de grote ruilverkave lingen. De beek is rond 1960 rechtgetrokken. Oude slingers zijn toen gedempt. Dat was gedaan met geel zand, dus ze waren gemakkelijk terug te vinden. Voor het omlig gende landschap keken we naar het begin van de ontginningen, in de tweede helft van de 19e eeuw. Dat was voor flora en fauna een interessante periode. Het landschap was afwisselend met kleine akkers en weilanden, waartussen houtwallen en zandwegen lagen, en met grote velden waar boeren hun vee weidden. Daarom is het Ellersingerhuizer veld nu weer een groot graasgebied, waar vleeskoeien met hun kalveren grazen. Op de kleinere graslanden zie je lakenvelders en blaarkoppen, oude koeienrassen die passen bij het historische landschap.”

mij ook heel geschikt is voor de gebiedsplan nen die de komende jaren in heel Nederland gemaakt moeten worden.”

deelprojecten die elk twee jaar duurden, van het maken van een plan tot de uitvoering. “Alle grondeigenaren, voornamelijk boeren, gemeenten, natuurorganisaties en water schap, gingen twee dagen in een hok zitten om een plan te maken. Dat heette de schets schuit. Dat was ook wat er gebeurde: we zaten met elkaar kaarten in te tekenen. Het plan dat eruit rolde ging de streek in. Bewo ners konden wensen inbrengen. Ze kenden van vroeger nog de historische paden en wilden die graag terugzien. Het was een effectieve manier van werken, die volgens

8 boerderijen

Natuurmonumenten is bijna honderd jaar aanwezig in het beekdal van de Ruiten Aa. In de jaren twintig van de vorige eeuw kreeg de vereniging uit nalatenschappen het Metbroekbos en het Liefstinghsbroekbos, een van de oudste bossen van ons land. De bossen liggen bij Smeerling, een gehucht met acht historische boerderijen. In een van de boerderijen is Gasterij Natuur lijk Smeerling gevestigd.

boswachter is dat nog niet. “We moeten nu zorgen dat we het goed beheren en al doende dingen verbeteren.” Een grote wens is ook om het waterpeil in de Ruiten Aa natuurlijker te krijgen. Om ervoor te zorgen dat de beek altijd water voert, wordt in droge tijden water aangevoerd uit het IJsselmeer. Voordat het in Westerwolde is, komt het langs fabrieken en door landbouwgebieden en neemt dan ver ontreiniging mee. Jeroen: “Ik ga ervanuit dat dat de waterkwaliteit op korte termijn flink verbetert, omdat Nederland moet voldoen aan Europese richtlijnen. Wat mij betreft mag er ook meer dynamiek komen met grote watervlaktes bij veel neerslag en een modderig stroompje in tijden van droogte.”

Het inrichtingswerk mag dan klaar zijn, de

meer informatie

Heerlijk wegdromen met een boek, genieten van de geluiden uit de natuur en de leukste OERRR activiteiten ontdekken met de kinderen? Kies jouw favoriete bestemming op www.landal.nl/oerrr en boek een verblijf op één van onze vakantieparken midden in de natuur.

Kijk voor

Boek je vakantie bij Landal GreenParks

Onze boswachters maakten een selectie van de vele activiteiten die we deze herfst hebben, ook voor de kinderen van OERRR.

ACTIEF IN MIJN

Voor echte natuurkinderen, die ervan dromen om bos

49

Van de Deltawerken tot de haven van Bangkok, het is allemaal uitgedacht in het Waterloopbos. Wandel mee en luister naar de bijzondere verhalen.

Drenthe

Ga voor meer informatie en aanmelden naar nm.nl/agenda

In de herfstvakantie organiseren onze boswachters door het hele land de Wilde Buitendagen van OERRR. Een buitendag vol avonturen in de natuur. Kom klimmen, klauteren, bouwen en sjouwen en nog veel meer! Verzamel alle stempels en ontvang het enige echte boswachtersdiploma van OERRR.

1,16,29Waterbouwkundeokt,13,26nov, 11 dec

18,25Wildwandelenokt

Vogels kijken 23 sep, 2,8 okt

Trek laarzen en oude kleren aan want boswachters van OERRR zijn niet bang om vies te worden! Kijk voor alle locaties en aanmelden opNaarOERRR.nl/wildebuitendagendejungle9,15,23okt,5,20nov,3,18dec

Vaar mee over het Zwarte Meer van het Vogeleiland, waar tientallen vogelsoorten en zelfs reeën leven. Misschien vliegt de zeearend wel langs.

Om de West 28 sep

wachter te worden: help mee om dieren te zoeken in het Dwingelderveld.

BEELD: IMAGESGETTY

Wandel mee langs een vogel rijke zoetwaterplas, duinen in diverse ontwikkelingsstadia, een kleine kwelder en fraaie valleien op Schiermonnikoog.

Flevoland

Friesland

24JaarvergaderingREGIOsep

buiten

Een groot aantal vogels weet Marker Wadden al goed te vin den. Vaar mee naar de nieuwe natuureilanden en ga op zoek naar veel bijzondere vogels.

Wilde Buitendagen

Wandel met de Nachtwachter en ontdek de geheimen van de duis ternis op het Dwingelderveld.

Jaarvergadering en excursie van de ledencommissie Drenthe in het Holtingerveld. Alle leden uit Drenthe zijn welkom. Aanmelden: natuurmonumenten.nllcdrenthe@

De nacht in 17,19,26 okt

29 okt

Gelderland

Bak je eigen broodje 25 sep, 23 okt, 6,20,27 nov Een wandeling in ‘s-Graveland voor gezinnen met kinderen vanaf 4 jaar: ontdek hoe de dieren leven in het bos en bak bij terugkomst bij een knappe rend vuurtje een broodje.

Halloween in het bos 29 okt

werkdagenNatuur-

17,24 sep, 1,8,15,22,29 okt Ontdek De Wieden door de ogen van de otter.

20,27 sep

Een avontuurlijke wadwande ling over kwelder De Schorren op Texel vol vogels en bijzon dere planten.

Groot en klein, rood, wit of paars; paddenstoelen heb je in alle soorten en maten. Ga deze herfst met de boswachter mee op paddenstoelenspeurtocht op de Sprengenberg.

Spannende verhalen, muziek, sterren, vleermuizen en uilen. Dat zijn de ingrediënten van deze wandeling in het donkere Buurserzand.

Twee dagen per jaar kun je overal in Nederland de handen uit de mouwen steken in een natuurgebied, boomgaard, houtwal, poel of sloot. De natuurwerkdagen zijn op 4 en 5 novem ber. Er zijn meer dan 500 locaties, ook in gebieden van Natuurmonumenten. Meer info en aanmelden: natuurwerkdag.nl. Veel plezier!

Detective 19,20,26,27gezocht!okt

Naar de 17,18,25eendenkooisep,1,9,15,23 okt

16Paddenstoelensafariokt

Op de fiets

Ga mee op fietsexcursie met de boswachter door Planken Wambuis. Wie weet, hoor je de herten burlen.

Overijssel

Durf jij, tijdens Halloween, het donkere bos in? Ja? Kom dan ook luisteren naar griezelige verhalen op de Veluwezoom.

Stap aan boord van de fluisterboot en ontdek de historische eendenkooi van het Naardermeer.

Het wad op 24,28 1,5,8,12,15,19,22,26sep, okt

BEELD: IMAGESGETTYDIJL,VANMARTEN-NATUURMONUMENTEN

Noord-Holland

5 okt

50

Ga mee speuren naar padden stoelen in Nationaal Park Veluwezoom en ontdek hun grootste geheimen.

Schiermonnikoog Festival

Donkere nacht

Varen door otterland

Natuur en muziek zijn tijdens een bijzondere wandeling op elkaar afgestemd. Met koffie/ thee en gebak van De Marlijn.

25Turbulentsep,16,30 okt, 20 nov Op de buitenplaats Gooilust hoor je alles over het turbulente

Vakantievieren op een landgoed

Speur tijdens deze spannende boottocht naar jagende vleer muizen op de Nieuwkoopse Plassen.

huwelijk van Frans Blaauw en Louise Six, inclusief bezoek aan de uit 1823 daterende Siertuin.

Kom logeren in Hoeve de Bocksen. Hier verblijf je in een rijksmonument met een fantastisch uitzicht over Landgoed Eerde. Heerlijk dwalen door de lanen van het parkbos. Wandel de route rondom het kasteel en voel je voor even jonkvrouw of jonkheer. Moe geworden? Plof neer op de bank bij de houtkachel in de gezellige woonkamer. buitenlevenvakanties.nl/woningen/hoeve-de-bocksen

Utrecht 9,Paddenstoelen29okt

8Bomenyogaokt

Zuid-Holland 17,23Vleermuizensep,1,7,15,26 okt

Ruige natuur 25 sep

Ledenraad

Vogels kijken 9 okt, 13 nov, 11 dec Ook in deze koude maanden zijn er nog verbazingwekkend veel vogels op het Rotterdamse platteland. Ga je mee op ontdekkingstocht?

In de herfst barst het bos van de paddenstoelen. In de Kaapse Bossen zoeken we de mooiste exemplaren.

deHoeveBocksen

Sta eens heel vroeg op voor een bijzondere stiltewandeling en bomenyoga in ’t Zwanenwater.

Schoonheid van de natuur op het witte doek

51 Van 4 t/m 9 oktober vindt het Wildlife Film Festival Rotterdam plaats in Cinerama, Rotterdam. Ruim honderd natuurfilms uit binnen en buitenland zijn in het filmtheater óf thuis te bewonderen. Dit jaar zie je films als WOLF over de terugkeer van de wolf in Nederland en Wild Port of Europe over de natuur in de Rotterdamse haven. De boswachters van Natuur monumenten zijn vanaf de start, inmiddels acht jaar geleden, groot fan van het enige natuurfilmfestival in ons land. Leden van Natuurmonumenten kunnen met korting naar het festival. Losse kaarten voor de films tijdens WFFR kosten voor leden 8 euro, in plaats van 10 euro. Kaarten zijn vanaf 17 september te koop via wffr.nl. Gebruik de kortingscode: Natuurmonumenten2022; de code is geldig voor het hele gezin.

Twee keer per jaar komt de ledenraad van Natuurmonumenten bijeen. De volgende bijeenkomst is op 19 november. Ben je lid? Dan kun je de vergadering als toehoorder bijwonen. Je moet je uiterlijk 12 november aanmelden door een mail te sturen naar Info:vermelden.lidmaatschapsnummervergeetnatuurmonumenten.nl;s.barbe@nietjenaamente nm.nl/vereniging

FilmWildlifeFestival

Een hele dag struinen door de ruige natuur van Tiengemeten. Voor liefhebbers van een stevige wandeling.

Sterren zijn mega interessant. Schrijf je in voor een super leuke en leerzame 3-daagse sterrencursus die verspreid is over 3 weken in Oisterwijk.

17Stikstofsep,22 okt, 6 nov Nieuwsgierig over de wer king van stikstof? Ga mee op excursie in de Kampina, de boswachter legt alles uit.

Varen naar Marker Wadden

52

Schapen hoeden op de Sint-Pietersberg 28 okt

Verdronken land 16 okt, 12 nov, 11 dec Avontuurlijke natuurtocht door Het Verdronken Land van Zuid-Beverland, het grootste schorrengebied van de Oosterschelde.

Diersporen zoeken 2 okt

4Sterrencursusnov

24Geheimensep,8,28 okt

Noord-Brabant

BEELD: IMAGESGETTY

Vroeger en nu in de 18,21,25,28Enci-groevesep

Gi-ga-groen feestje

Dit jaar slaan de Kinder boekenweek en OERRR de handen ineen. Daarom is er op zondag 9 oktober bij onze Stuif eens in kar in de Loonse en Drunense Duinen een OERRR Gi ga groen feestje! Speciaal voor kinderen van 4 t/m 8 jaar. De bos wachter leest een leuk natuurverhaal voor, er is een speurtocht, je leert meer over de das en nog veel meer.

Ontdek wat er tussen 72 en 66 miljoen jaar geleden leefde in de Krijtzee en zie wat er nu leeft in de Enci-groeve op de Sint-Pietersberg.

26Fossielenokt

Vergeten verhalen 18 sep

Nog meer genieten van de natuur?

Word je helemaal blij als je bij toeval de schaapskudde treft? Vandaag ontmoet je zeker de schaapsherder.

Ga mee naar de prachtige Middelplaten aan het Veerse Meer, die anders niet toe gankelijk zijn voor publiek.

Zeeland

2Trekvogelsokt

Hebben wachtertergeheimenpaddenstoelenvoorje?OpHuisHeideontrafeltdeboszevoorje.

Ook in herfst en winter varen we naar Marker Wadden, de natuureilanden in het Markermeer die in trek zijn bij talloze vogels. Prachtig om ze van dichtbij te spotten vanuit de kijkhutten. Bezoek dit heerlijke eiland, maak een wandeling en ervaar het weidse eilandgevoel. Kijk voor de boottijden en tickets op nm.nl/veerboot

De Brunssummerheide is rijk aan natuur én aan geschiede nis. Gidsen Bert en Jo nemen je mee terug in de tijd.

Ben je benieuwd hoe de Sint-Pietersberg er lang gele den uitzag en wat voor dieren er toen leefden? Ga dan mee met deze excursie.

Schrijf je in voor de maandelijkse e mail nieuwsbrief en blijf op de hoogte van het laatste natuurnieuws, de leukste activiteiten in de buurt en ontdek de mooiste routes door prachtige natuurgebieden: nm.nl/nb

Je vindt soms op de gekste plekken sporen van dieren. Maar van welke dieren? Ontdek het in de Dintelse Gorzen.

de dauw in de vroege ochtend kan werken, nu met herfstkleuren. Neem een vuilniszak mee om op te zitten als je ‘laag bij de grond’ fotografeert.

Foto 2 ▯ Ook op deze foto is goed te zien hoe mooi

In de herfst kun je bij prachtig zacht licht fotograferen. Deze foto van Jeroen Lagerwerf laat een zonneharp zien, lichtstralen van de zon die zichtbaar worden als banen in vochtige lucht. Op deze foto maakt de fietser het beeld natuurlijk af! Om een zonneharp goed zichtbaar te maken fotografeer je met tegenlicht, dus naar de zon toe! Maar wél met de zon net achter een tak of stam.

Foto 1 ▯ Sta vroeg op. Dauw, druppels, zons opkomst en nevel geven zoveel extra mogelijk heden. Zo ook de dauw in het web van een spin.

alle tijd om te experimen teren met fotograferen laag bij de grond, met groot diafragma (zodat de storende achtergrond vervaagt) of juist met een extreme groothoek om ook de omgeving te laten zien.

Foto 3 ▯ Paddenstoelen lopen niet weg. Je hebt dus

Ga je er regelmatig op uit om natuurfoto’s te maken? Dan vind je het misschien leuk om mee te doen aan onze fotowedstrijd: de Foto van de Maand. De winnaar krijgt een uitvergroting van z’n ingezonden foto. Kijk voor meer info op: nm.nl/foto-van-de-maand

FOTO van de maand

1 2 3BEELD: PINKSTERHARRYLOMWEL,VANARJANLIEDENBAUM,ANOUKLAGERWERF,JEROEN

ART.NR. 3923774

Ledenprijs € 13,95

In het najaar wil er nog wel eens een buitje vallen. Met deze paraplu ben je hier altijd op voorbereid. De paraplu is voorzien van mooie afbeeldingen van acht verschillende vlinders.

ART.NR. 97822

10% korting met code NMOERRR

Ledenprijs € 89,99

Van € 30,90 Voor € 27,99

Kalender 2023

Ledenprijs € 12,95

Buiten de tofste avonturen beleven en ook nog eens veel leuke weetjes leren. Dit boek voor kinderen en gezinnen maakt buiten leuke dingen doen erg gemakkelijk.

Bestel online of telefonisch via: 0478 – 78 81 01

Normale prijs € 10,99

Lekker de natuur in

ART.NR. 60111

Normale prijs € 15,95

Normale prijs € 20,00

Exclusieve hand gemaakte houten horloges van HOT&TOT.

Met jouw aankoop steun je de natuur in Nederland winkelWebnatuurmonumentenshop.nl

ART.NR. 60110

Ledenprijs € 14,39

Agenda 2023

ART.NR. 54054

ART.NR. 97569

Koop jouw horloge vóór 11 oktober 2022 en maak kans om je aankoopbedrag terug te WINACTIEwinnen!HOT&TOTHoutenhorlogeEos

Uit de natuur éndevoornatuur

Normale prijs € 14,95

De nieuwe Natuurmonumenten agenda en kalender van 2023 zijn er! Beide zijn voorzien van prachtige natuurfoto’s en voldoende schrijfruimte. Plan je afspraken in de agenda en houd het overzicht met de kalender!

Ledenprijs€24,99

Normale prijs € 99,99

Ledenprijs € 9,89

Deze Pukka Thee Selection Box bestaat uit 9 heerlijke biologische kruidenblends. In totaal bevat de doos 45 theezakjes met van nature cafeïnevrije kruidenthee.

BART.NR.60110 60111

Genieten van de lekkerste thee

Normale prijs € 15,99

Houd het droog dezeherfst

agendakalenderpakketVoordeel&2023

Zij staan voor de filosofie wie iets wegneemt van de natuur, moet ook iets teruggeven. Het hout komt uit 100% FSC-gecertificeerde bossen. En voor elk verkocht horloge plant One Tree Planted een boom. In onze webshop zijn alle verschillende varianten te vinden.

DE MOOISTE KALENDER EN AGENDA VAN 2023

VeerkrachtigNederland.”

BEELD: HERDERJELGER-BUITEN-BEELD

Rosalie Martens Boswachter De facebook.com/beleefdewiedenWieden

“Schoon water heeft een veerkrachtige laag, dit heet oppervlaktespanning. Bepaalde insecten maken gebruik van deze oppervlaktespanning om over het wateroppervlak te jagen, zoals het schrijvertje. Zie je dit glanzende blauw zwarte kevertje, dat 5 tot 7 millimeter lang is, dan weet je dat het water behoorlijk schoon is. In De Wieden is de kwaliteit van het water in veel sloten en meertjes goed. Dat water heeft dan ook een hoge oppervlaktespanning. We hebben dus veel schrijvertjes. Sowieso is de bio diversiteit in de sloten in De Wieden groot. Bij schoon en helder water krijgen planten genoeg zonlicht om te groeien. Deze planten geven zuurstof af aan het water. Ze fungeren boven dien als schuilplaats, voedsel en kraamkamer, waardoor er veel vissen en waterdiertjes in dit water leven. Alle reden dus om te zorgen dat de waterkwaliteit op orde is in