Puur Natuur Winter 2022

O die zee

De tocht

Maak kennis met de supersnelle

Zonder fytoplankton geen leven in zee. Fytoplankton is een verzamelnaam voor heel kleine algen en wieren, die hun energie uit zonlicht halen.

Het is de basis van het voedselweb. Fytoplankton wordt gegeten door een bonte verzameling kleine organismen, van eencelligen tot kwallen, die zoöplankton worden genoemd.

Dit zoöplankton is weer voedsel voor vissen en zoogdieren.

Fytoplankton vormt maar een klein deel van het zeeleven –

hun gezamenlijk gewicht is maar 1 procent van al het leven op aarde – maar het produceert de helft van de zuurstof. Ook legt het enorm veel CO2 vast, en heeft daarmee grote invloed op het klimaat. Dat de hoeveelheid fytoplankton sinds de jaren vijftig met 40 procent is afgenomen, is dus geen goed nieuws. Alle reden om de natuur op zee veel beter te beschermen met de instelling van reservaten en verduurzaming van de visserij.

Voedselbron

BEELD: RICHARD KIRBY

Woest

‘Wanneer de Noordzee koppig breekt aan hoge duinen/En witte vlokken schuim uiteenslaan op de kruinen/Wanneer de norse vloed beukt aan het zwart basalt/En over dijk en duin de grijze nevel valt/Wanneer bij eb het strand woest is als een woestijn/En natte westenwinden gieren van venijn/ Dan vecht mijn land, mijn vlakke land.’ (Jacques Brel, uit: Mijn vlakke land, 1963) / ‘Ik ga de wereld niet redden. Mijn doel is om de Noordzee schoner achter te laten dan het was toen ik begon met duiken.’ (duiker Ben Stiefelhagen, p19) / ‘Waarom kan de grijze walvis niet weer gaan paaien in de Noordzee en kalven in de diepe delen van de Waddenzee?’ (natuurbeschermer en schrijver Marc Argeloo, p36) / ‘Want de roep van de rollende branding, brekende op de kust,/ Dreunt diep in het land in mijn oren en laat mij nergens rust,/’t Is stil hier, ‘k verlang een stormdag, met witte jagende wolken/En hoogopspattend schuim en meeuwen om kronk’lende kolken. (Jan Jacob Slauerhoff, uit: Zeekoorts, 1928) / ‘Als er poëzie zit in mijn boek over de zee, dan is dat niet omdat ik die bewust heb toegevoegd, maar omdat niemand waarachtig over de zee kan schrijven zonder poëtisch te klinken.’ (Rachel Carson over haar boek De Zee, 1951)

/ ‘Wie water keert/Omdat het aanvalt doodt de biotoop/Van al wat weerloos is en wordt bedreigd.’ (Gerrit Komrij, uit: Hetzelfde water, 2000) / De zoute zee slaakt een diepe zilte zucht/Boven het vlakke land trilt stil de warme lucht/ Hey, iemand slaat soms onverwacht maar zeker op de vlucht/Alarmfase 2 is hier nauwelijks nog berucht (Bløf, uit: aan de kust, 1995) / ‘Daar zeilde op de Noordzee, de Noordzee wijd en koud/Een schip zo zwaar beladen met ‘s werelds ijdel goud/Daar kwam de Spanjaard dreigen te roven ons het goud/Toen we voeren op de Noordzee, de Noordzee, de Noordzee/ Al op de Noordzee wijd en koud.’ (Boudewijn de Groot, Noordzee, 1965)

doeners

In alle delen van ons land zetten vrijwilligers zich in om natuur en erfgoed te beschermen. Voor en achter de schermen, zoals deze doeners op Schiermonnikoog.

COLOFON

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van de leden van Natuurmonumenten. Vragen over uw lidmaatschap? Vind het antwoord op nm.nl/contact of bel met (033) 47 97 111.

Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (033) 47 97 111 of online: nm.nl/opzeggen

Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X

Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, Kirsten Dorrestijn, Robert Ketelaar, Wilco Meijers, Astrid Schoenmaker, Petra Strijdhorst, Caroline Togni (Maters en Hermsen), Annemieke Zemmelink en de boswachters Paul Begijn, Lilian Keulen en Jan de Roon.

Art direction & vormgeving

Anke Revenberg, Marjolijn Schoonderbeek, Kaisa Pohjola (Maters en Hermsen).

Foto op cover Richard James

Prepress Studio Boon

Productiebegeleiding EMP grafimedia Druk, papier, biofolie Mohn Media

Mohndruck GmbH, Gütersloh drukt Puur Natuur op FSC Recycled Mix Credit papier. Indien nodig (met een folder erbij) verpakken we Puur Natuur in biofolie. Werp deze wikkel bij het restafval.

“De planten op de kwelder voelen als oude bekenden die ik elke keer even moet begroeten als ik op het eiland ben. Daarom wil ik graag meehelpen met de inventarisatie van de planten op de kwelders en het strand.”

“In 2016 studeerde ik af met onderzoek naar het broedsucces van de havik en bruine kiekendief op het eiland. Sindsdien blijf ik deze fascinerende vogels volgen. Daarnaast ben ik vogel- en wadwachter op Richel en Griend. Het waddengebied zal mij nooit vervelen!”

“In de afgelopen 8 jaar is Schiermonnikoog echt m’n tweede thuis geworden. Ik vind het een voorrecht om als natuurgids van Vrijwilligerscollectief Schiermonnikoog mijn liefde en enthousiasme over de natuur op het eiland met bezoekers te mogen delen.”

“Als klein kind kwam ik al op Schiermonnikoog met mijn ouders. Nu help ik mee in het natuurbeheer. Ik inventariseer planten, tel konijnenkeutels en meet grondwaterstanden. Nuttig werk en ondertussen kan ik lekker struinen door de duinen.”

“In het vorig jaar geopende informatiecentrum Het Baken van Natuurmonumenten en de VVV maak ik mensen wegwijs op het eiland. Het Baken is dé plek waar je alles vindt over het Nationaal Park en de Waddenzee, hier vind je alle informatie over dit mooie natuurgebied.”

“Dagelijks ben ik bezig met data in het Medisch Centrum Leeuwarden. En als toezichthoudend #boswachter_bossie neem ik bezoekers mee in verhalen over het mooiste eiland van Nederland en wijs ze op de mooiste plekjes. Niets leukers dan anderen enthousiast maken voor de natuur.”

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid

WORD VRIJWILLIGER

Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekerscentra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers

CONTRIBUTIES EN GIFTEN

Uw contributie en/of gift kunt u overmaken op rekeningnummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

LUISTEREN NAAR PUUR NATUUR

Door deze qr-code te scannen kunt u de ingesproken versie van Puur Natuur beluisteren.

Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en compenseert de volledige CO 2 -uitstoot hiervan. facebook.com/ natuurmonumenten 380.000 fans twitter.com/ natuurmonument 57.000 volgers instagram.com/ natuurmonumenten 193.000 volgers

Puur natuur kun je ook online lezen via nm.nl/puurnatuur

Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving.

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.

BEELD: PETER ADLER

Het lijkt een onmetelijke plas water, waar aan ruimte geen gebrek is. Maar het is hartstikke druk op de Noordzee. En het wordt alleen maar drukker. Wat betekent die drukte voor de biodiversiteit? Is het een bedreiging of biedt het ook kansen op redding?

TEKST: Frans Bosscher BEELD: Jeroen Hofman

at is dat toch, dat de zee zo’n enorme aantrekkingskracht heeft? Als er in deze tijd van het jaar weer een stevige wind staat, ‘moeten’ we naar de kust om uit te waaien.

In de zomer nemen we uren file voor lief om schouder aan schouder te kunnen liggen op het strand. Is het de immense ruimte van de zee, die ook in ons hoofd ruimte creëert?

Of het contact met de elementen, die ons op onze nietigheid attendeert?

Volgens de inleidende tekst van de tentoonstelling ‘Mens op zee’ in het Amsterdamse Scheepvaartmuseum kan de zee tal van betekenissen hebben voor de mens: “Voor de een is de zee een plek van vrijheid, transitie, dromen of ambitie. Voor de ander van vaste orde, crisis of zelfs onvrijheid.”

In haar pas verschenen boek Wij en het water wijst Lotte Jensen op weer andere aspecten in onze relatie met de zee. Ze schetst hoe het besef van kwetsbaarheid voor de kracht van de zee hand in hand gaat met trots op het overwinnen van de waterwolf. De honderden overstromingen en watersnoden met vele duizenden doden, en de indrukwekkende staaltjes van technologie die de verwoestende zee aan banden leggen, zijn volgens Jensen allebei wezenlijk

voor de Nederlandse identiteit. Ze voegt eraan toe dat we ons de laatste tientallen jaren een stuk minder kwetsbaar wanen. Sinds de voltooiing van de Deltawerken in de jaren tachtig van de vorige eeuw voelen we ons veilig. Dat miljoenen landgenoten (soms ver) onder zeeniveau leven, is niet iets wat ons erg bezighoudt. Dat kan snel veranderen als blijkt dat we door de stijgende zeespiegel – een gevolg van klimaatverandering – toch niet zo onkwetsbaar zijn als we denken.

Steeds drukker

Wat je over onze verhouding met de Noordzee vrijwel nergens terugziet, is dat het met afstand ons grootste natuurgebied is. Een natuurgebied dat in de loop der eeuwen door toedoen van de mens verarmd is. Zo is de kustlijn vastgelegd met dijken, duinen zijn beplant met helmgras en naaldbos. Riviermondingen zijn vrijwel allemaal afgesloten en de Afsluitdijk maakte van de zoute Zuiderzee een zoet meer. Op zee eisen visserij, aquacultuur, scheepvaart, olie- en gaswinning, windmolenparken, zand- en schelpenwinning, en de aanleg van kabelsen gasleidingen meer en meer hun tol. Al deze activiteiten maken van de Noordzee een van de drukste zeeën ter wereld en het lijkt nog drukker te gaan worden, vooral door de aanleg van omvangrijke windmolenparken. Op grote schaal zijn leefgebieden voor planten en dieren verloren gegaan. Brakke zones zijn er nauwelijks nog, terwijl juist deze

overgangen tussen zoet en zout water zo belangrijk zijn voor onder meer vissen die op zee leven en rivieren opzwemmen om zich voort te planten. De zee zet geen sediment meer af, waardoor er geen aangroei van kwelders, slikken en schorren is. Met name door de sleepnetvisserij zijn veenbanken (grote brokken veen afgedekt met een laagje klei), koralen en schelpdierriffen, hotspots van onderwaternatuur, verdwenen. Nu vind je alleen al boven de Waddeneilanden lag een oppervlakte van 2 miljoen hectare aan oesterbanken. Alleen op de Klaverbank (in het centrale deel van de Noordzee) en bij de Borkumse Stenen (ten noorden van Schiermonnikoog) is nog een harde ondergrond te vinden in de vorm van stenen, grind en keien. Terwijl dit juist de plekken zijn waar het wemelt van het zeeleven, dieren kunnen er schuilen, vinden er voedsel en zetten er eitjes af.

Hard achteruit Natuurlijk, er leven nog altijd haaien, roggen, zeehonden, dolfijnen, zee-eenden, meeuwen, papegaaiduikers, jan-van-genten, alken en sterns. Trekvogels blijven langs de kust reizen tussen Afrika en het poolgebied. Dat beneemt ons wellicht het zicht op wat er inmiddels is verdwenen. Honderd jaar geleden waren grote soorten als de grijze walvis al wel verdwenen. Maar bruinvis en tuimelaar waren de gewoonste zaak van de wereld, net als de blauwvintonijn. Er leefden flinke

aantallen vissoorten, zoals haring, heilbot, kabeljauw en vleet.

Vooral sinds 1900 ging het hard met de achteruitgang van de biodiversiteit. Door overbevissing slonken de vispopulaties, ook van soorten die commercieel niet interessant zijn, zoals een aantal roggensoorten. Bodemleven is er nauwelijks meer. Koraalsoorten zijn hard achteruitgegaan; de dodemansduim komt bijna nergens meer voor. De noordkromp, een schelpdier dat honderden jaren oud kan worden, hield geen stand. Eind vorige eeuw is een begin gemaakt met maatregelen om in ieder geval de vispopulaties te herstellen. Sinds 1990 gaat het daardoor wat beter met haring, schol en tong. Dat geldt ook voor grauwe poon, hondshaai en gevlekte rog, zo blijkt uit de Living Planet Index. De gevlekte rog is overigens vooral afkomstig uit andere gebieden, van voortplanting in de Noordzee is nog nauwelijks sprake.

Bij de zeevogels is echter nog geen herstel opgetreden. Dat heeft veel te maken met de beschikbaarheid van voedsel. Door over-

bevissing is de Noordzee een stuk leger. Ook trekken vispopulaties naar elders door opwarming van het water. Niet alle vogelsoorten kunnen zich daar snel genoeg op aanpassen. Mogelijk heeft ook het vele plastic dat in het zeewater zit, gevolgen voor de omvang van vogelpopulaties. Zo vinden onderzoekers in de magen van aangespoelde noordse stormvogels veel plastic. De vogels halen hun voedsel uit de bovenste waterlaag en pikken, behalve vissen, ook zwerfvuil op.

Kunstmatige riffen

Toch zijn er ook positieve berichten, zoals de sterke toename van het aantal bruinvissen de laatste jaren. De kleine walvissoort – hij wordt maximaal 1,80 meter – was zestig jaar geleden door vervuiling en gebrek aan voedsel zo goed als verdwenen, nu komen er weer meer dan 200.000 voor in de Noordzee. Ook met de populaties van de zeehonden –gewone en grijze – gaat het goed.

Scheeps- en vliegtuigwrakken uit de Tweede Wereldoorlog blijken te fungeren als riffen, waar wieren, anemonen, schelpdieren,

van de Noordzeebodem bestond uit schelpdierbanken

krabben, kreeften en vissen zich vestigen. De betonnen en stalen voeten van olie- en gasplatforms en windmolens zijn ook van die alternatieve leefgebieden. Riffen zijn het fundament onder de biodiversiteit in zee. Maar als ze eenmaal zijn verdwenen, komen ze niet zomaar terug. De laatste jaren zijn er daarom initiatieven om oesterbanken terug te krijgen in de Noordzee. ARK Natuurontwikkeling heeft, samen met het Wereldnatuurfonds, bij de Borkumse Stenen kunstmatige riffen van zandsteen aangelegd. Daar zijn oesters uit Noorse wateren op uitgezet. Met succes. De oesters planten zich voort. Op de kunstriffen vestigen zich bovendien soorten als zee-anjelier, dodemansduim, anemonen, sponzen, zeeslakken en krabben, en er zijn vissoorten zoals vijfdradige meun (verwant aan kabeljauw), rode mul, pitvis en schar. Ook in zee veert de natuur op als je de leefomstandigheden herstelt.

Op de ondiepe Doggersbank werkt ARK ook aan herstel van de Noordzeenatuur. Het is de bedoeling om meerdere methodes te testen

om schelpdierbanken te laten groeien om daarmee ook de vispopulaties een impuls te geven. De ambitie is groot. Met de methodes die werken, wil ARK niet alleen andere delen van de Noordzee, maar ook zeeën elders in de wereld verwilderen.

Oesterkooien

Dichter bij onze kust, voor Zeeland en Zuid-Holland, doet De Rijke Noordzee, waarin Stichting De Noordzee en Natuur & Milieu samenwerken, proeven met betonnen kunstriffen en oesterkooien die aan de voet van windturbines zijn geplaatst. Het initiatief krijgt financiële steun van de Nationale Postcode Loterij. De proeflocaties liggen in windmolenparken en beogen het versterken van de onderwaternatuur. De eerste resultaten zijn veelbelovend: de uitgezette oesters overleven en op de stenen voeten van de turbines neemt het zeeleven toe. Ook voor de natuur boven water wordt gepoogd het tij te keren, en dan vooral voor de meer dan honderd soorten zeevogels die op en rondom de Noordzee voedsel zoeken

en miljoenen trekvogels die langs de kust naar broed- of overwinteringsgebied trekken. Door het intensieve gebruik van de zee, hadden ze het al moeilijk. Met de bouw van windmolenparken is er voor veel vogelsoorten een bedreiging bijgekomen. Alken, zeekoeten, duikers en vooral jan-van-genten verliezen rust- en voedselgebieden. Drieteenmeeuwen, grote jagers, grote en kleine mantelmeeuwen en zilvermeeuwen zijn nogal eens slachtoffer van aanvaringen met windturbines. Ook voor veel trekvogels (bergeenden, kanoeten, kleine zwanen, wulpen, zwarte sterns) zijn windparken een probleem: ze komen om als ze tegen turbines aanvliegen of vliegen om de parken heen, wat extra energie en tijd vergt. De rijksoverheid, energiesector, vissers bonden, havens en natuur- en milieuorganisaties sloten twee jaar geleden het Noordzeeakkoord om voor 2030 de biodiversiteit te verbeteren nu de druk op de ruimte alleen maar groeit. Zo krijgen meer gebieden in de Noordzee de status van Natura 2000, er worden speciale beschermingsplannen gemaakt

Huidig gebruik van de Noordzee

WINDENERGIE

Windparken in gebruik

SCHEEPVAART

Loswallocatie Scheepvaartinfrastructuur Ankergebieden

DELFSTOFFEN

Zandwinning vergund Olie­en gasvelden Ankergebieden

KABELS EN LEIDINGEN

Kabels en leidingen Aanlandingspunten kabels en leidingen

DEFENSIE

Militaire oefen­ en schietgebieden

voor vogelsoorten waarvoor windmolenparken slecht uitpakken en de visserij wordt meer in balans gebracht met de natuur. Verder is in het akkoord vastgelegd dat bij de locatiekeus van windmolenparken rekening wordt gehouden met vogels; in natuurgebieden komen geen parken. Als er veel vogels op trek zijn, worden turbines stilgezet. Door het Noordzee-akkoord moet in 2030 15 procent van de Nederlandse Noordzee beschermd zijn. Niet zoveel als de 30 tot 40 procent die wetenschappers bepleiten, maar al wel een stuk meer dan de 0,3 procent die nu beschermd is. Als die bescherming gepaard gaat met concrete herstelmaatregelen, kan de zee iets van zijn historische rijkdom terugkrijgen.

Natuur in een drukke zee

Deze kaart uit het Programma Noordzee van de rijksoverheid laat zien hoe druk het inmiddels is. Met de plannen voor windenergie en gaswinning neemt de drukte alleen maar toe. In die intensief benutte Noordzee zijn zeven gebieden aangewezen voor Natura 2000, dat wil zeggen dat ze van internationaal belang zijn: Doggersbank , Klaverbank , Friese Front , Noordzeekustzone , Voordelta , Vlakte van Raan en Bruine Bank . Het zijn gebieden waarin Nederland de natuur moet beschermen en herstellen. Twee gebieden vallen onder de Kaderrichtlijn Mariene Gebieden: de Borkumse Stenen en de Centrale Oesterbanken ; deze richtlijn beoogt bescherming van het milieu van de zee, inclusief de bodem. Tot nu toe is van de bescherming van de aangewezen gebieden weinig terechtgekomen. Nog altijd vinden in deze ‘beschermde’ gebieden olie­ en gaswinning plaats en mag er gevist worden.

De afgelopen twintig jaar namen onze boswachters veel maatregelen om de natuur in onze duingebieden te herstellen. Er is het nodige verbeterd. Tegelijkertijd is het herstel nog lang niet voltooid, blijkt uit een evaluatie. Zo is de neerslag van stikstof een hardnekkig probleem. TEKST:

Frans Bosscher

Voor ons zijn duinen de gewoonste zaak van de wereld. Maar van de Atlantische kust in West-Europa (15.000 kilometer) bestaat maar een vijfde deel uit duinen. Van die drieduizend kilometer ligt 250 kilometer langs onze kust. In die strook langs zee, zijn de omstandigheden heel afwisselend. Er zijn heuvels en valleien, droge en natte gebieden, delen die vol in de zon liggen of juist veel schaduw hebben, op de ene plek waait het hard terwijl het even verderop luw is en je hebt bodems die veel of weinig kalk bevatten. Al die variatie maakt dat er in onze duinen 850 verschillende plantensoorten (twee derde van alle plantensoorten in Nederland) voorkomen, 140 vogelsoorten broeden en dat de helft van de dagvlindersoorten in Nederland er voorkomt.

Grote obstakels

Natuurmonumenten beheert zes gebieden in de duinen met een gezamenlijke oppervlakte van 7.600 hectare, ruim een zesde van het duinoppervlak in ons land: Nationaal Park Schiermonnikoog , Zwanenwater , Nationaal Park Zuid-Kennemerland , Voornes Duin , Duinen van Goeree en Zeepeduinen . Alle zes gebieden zijn internationaal beschermd door Natura 2000. De boswachters voelen zich verantwoordelijk voor de hoge natuurwaarden en doen er alles aan om

ze minimaal te behouden. Daarbij lopen ze tegen een paar grote obstakels aan. Weliswaar zijn de Nederlandse duingebieden in vergelijking met de rest van Europa nog redelijk ongeschonden. Dat neemt niet weg dat de natuurwaarden in de knel komen door het vastleggen van de duinen omwille van de veiligheid, de grote neerslag van stikstof, verdroging en het verdwijnen van konijnen door ziekten. De duinen groeien hierdoor snel dicht met bomen, struiken en hoge grassen. Bijzondere duinsoorten hebben het hierdoor moeilijk. De afgelopen twintig jaar zijn veel maatregelen genomen voor deze natuurwaarden. Bomen en struiken zijn verwijderd. De voedselrijke bovenlaag van de bodem is afgeplagd. Pony’s en runderen zijn ingezet om het grazen dat konijnen altijd deden, over te nemen. Het graaswerk wordt aangevuld met maaien in duinvalleien. Op enkele plekken is de waterhuishouding verbeterd en zijn meren uitgebaggerd.

Niet op peil

Is het streven naar natuurlijke, dynamische duinen daarmee dichterbij gekomen? In enkele gebieden is open duin met succes hersteld. Er vinden weer op kleine schaal zandverstuivingen plaats, wat positief uitpakt voor bloemen, insecten en konijnen. Door herstel van het watersysteem is de diversiteit aan bloemen en insecten in duinvalleien van drie gebieden sterk verbeterd. Hier en daar zijn ook prachtige, soortenrijke groene stranden ontstaan en vormen zich nieuwe duintjes. Desondanks is de achteruitgang van de planten en dieren die bedreigd zijn, niet gestopt. Het gaat dan vooral om

reptielen, amfibieën, libellen, sprinkhanen en zoogdieren. Bij vlinders is het verlies zelfs dramatisch te noemen. Bij bedreigde broedvogels is bij de meeste soorten sprake van achteruitgang. Bij planten is het beeld wat positiever: in vier van de zes gebieden is sprake van vooruitgang, bij de overige twee blijft het aantal gelijk.

Meer nodig

Er is dus meer nodig om te komen tot een dynamisch duingebied met zandverstuivingen, duinvorming, erosie door water en wind, en doorbraken door duinen. Een duingebied waar in het open duin volop tapuit, wulp, paapje, roodborsttapuit en grauwe klauwier en zandhagedis voorkomen, en in vochtige, bloemrijke valleien rugstreeppadden, libellen en vlinders.

Om dat dichterbij te brengen zet Natuurmonumenten ook de komende jaren in op vermindering van de stikstofneerslag, lokaal meer dynamiek door herstelprojecten, verder herstel van de waterhuishouding en vooral veel kleinschalige maatregelen om de schade door verdroging en vermesting tegen te gaan.

BEELD: ERIC VAN DER EIJK, IVAR LEIDUS , GETTY IMAGES

Vragen

aan Frans

Frans van Natuurmonumenten werkt al jaren als redacteur voor Puur Natuur en kent bijna alle natuurgebieden. Als hij het antwoord op je vraag niet weet, klopt hij aan bij onze boswachters.

Waarom stranden walvissen?

Met enige regelmaat strandden er walvissen op onze kust. En niet alleen op onze kust. Wereldwijd spoelen jaarlijks duizenden walvissen, maar ook dolfijnen en andere zeezoogdieren aan op een strand. Alleen of in groepen. Een eenduidige verklaring voor die strandingen is er niet. Het zijn niet alleen zieke of gewonde dieren die aanspoelen, ook gezonde dieren eindigen nogal eens op het strand. Britse wetenschappers hebben 12.000 strandingen doorgenomen en kwamen een reeks van factoren tegen die een rol kunnen spelen: ze kunnen tijdens een jacht in ondiep water terechtkomen, overbevissing (en dus voedselgebrek), aanvaringen met schepen, vervuiling door chemische stoffen en plastic, en lawaai onder water. Dat laatste leidt nog wel eens tot gehoorschade bij walvissen. In ieder geval belemmert het de onderlinge communicatie. Ook krijgen ze problemen met hun oriëntatie. Soms schrikken ze zo hevig dat ze ongewild naar ondiep water zwemmen.

Moet je vogels nou wel of niet voeren? Ingrid Okken ziet heel tegenstrijdige adviezen langskomen. De een zegt dat je het hele jaar moet voeren, de ander dat je dat alleen in het najaar en de winter moet doen en weer een ander dat je ze nooit moet voeren. Echt nodig is het niet om vogels te voeren. Ook als het vriest, vinden ze altijd wel wat te eten. Maar je helpt ze er wel mee. En dat kan het hele jaar. In de winter kunnen ze het goed gebruiken om op temperatuur te blijven, in het voorjaar om te broeden, in de zomer om te ruien en in de herfst om een geschikte plek te vinden voor de winter. Op nm.nl/ vogelsvoeren geeft boswachter Mathiska tips over welke soorten voer je kunt geven.

Vogels voeren.

Hoe zit het nou?

?WAT IS DIT?

Joep Teurlings zag op een dode boom in het Onderstebos in Zuid­Limburg een paddenstoel hangen bedekt met druppels. “Wat is dit voor een schitterend juweeltje, deze edelsteenachtige zwam?”, wilde hij weten. Het is een houtzwam, waarvan er meerdere soorten zijn.. En ook al is het al dagen droog, houtzwammen kunnen vol zitten met druppels. De zwammen persen die druppels uit alsof het zweet is. Het gaat om vocht dat ze tijdens de groei van het vruchtlichaam, de paddenstoel, hebben opgezogen. Guttatie, wordt dat verschijnsel genoemd. Het komt vooral bij houtzwammen voor omdat die een houtige structuur hebben. De druppels kunnen allerlei kleuren hebben, van doorzichtig, zoals op de foto van Joep, tot bloedrood.

Even bellen met Jan Gerbens

Waarom lopen vogels schokkerig?

Het houdt Harry Roos uit Hillegom al jaren bezig: waarom maken vogels als ze lopen een schokkerige beweging met hun kop? Anders dan wij zitten de ogen van vogels niet in oogkassen. Ze kunnen hun ogen daarom niet bewegen. Maar ze moeten wel voortdurend de omge-

ving in de gaten houden, want overal kan een vijand zitten. Wat er dan gebeurt bij het lopen, is dat het lijf vooruitgaat, maar dat de kop nog even op dezelfde positie blijft om de omgeving te scannen. Is dat gebeurd, dan trekt de vogel in een snelle beweging z’n kop weer boven z’n romp.

Ook een vraag?

Stuur die naar natuurvraag@natuurmonumenten.nl. Je krijgt altijd antwoord (ook al duurt het soms even). De leukste vragen krijgen een plek in deze rubriek.

plantenziektekundige, vaargids Vogeleiland en fan van knotwilgen

Vanwaar die fascinatie voor knotwilgen?

“Ze zijn zo’n kenmerkend onderdeel van ons landschap, zo typisch Nederlands. En het gaat me aan het hart dat ze verdwijnen, ook omdat ze verkeerd gesnoeid worden.”

Wat gaat er mis?

“Het is tegenwoordig praktijk om een keer in de drie jaar alle takken eraf te zagen. Dan gaat het in een nat voorjaar helemaal mis. De boom gaat weer water naar boven transporteren. Omdat de wortels in het water staan, gaat hij over op een

noodademhaling, waarbij alcohol ontstaat. Maar als er geen levend materiaal op de boom aanwezig is om de alcohol af te breken, gaat de wilg kapot aan alcoholvergiftiging.”

Deden ze dat vroeger anders?

“Ja, toen gingen ze elk jaar langs de bomen. Dat deden ze met drie man. Een met een beitel, een met een houten hamer en een om de takken te sorteren –alle takken hadden een eigen bestemming. Wat cruciaal is, is dat ze een aantal takken lieten staan. Kijk maar eens op oude schilderijen met knotbomen. Er

staan altijd nog takken op. Die takken voorkomen de alcoholvergiftiging.”

Waarom wordt er niet meer op die manier geknot?

“De takken hebben geen bestemming meer en dan is het gemakkelijker om een keer in de drie jaar alle takken eraf te halen. Na een tijdje weet niemand meer hoe het moet. Ik heb collega-vrijwilligers en boswachters in De Wieden erover verteld en die pakken de ouderwetse manier van knotten weer op. Langs fietspaden in het gebied kun je dat nu ook zien.“

kort

‘De natuur kan niet langer wachten’

Voor de vierde keer in vijf jaar tijd kampten we afgelopen zomer met extreme droogte.

Vennen, beken, poelen en sloten kwamen droog te staan. Vooral in het oosten en zuiden van het land kreeg de natuur flinke klappen: vissen stierven, heidestruiken verdorden, knoflookpad en kamsalamanders verdwenen, het aantal vlinders en libellen bij vennen was aanzienlijk minder.

Daar waar nog wel water te vinden was, was op veel plaatsen sprake van overmatige bloei van de giftige blauwalgen, veroorzaakt door een hoog gehalte aan meststoffen. De negatieve effecten van droogte stapelen zich jaar na jaar op. We hebben daarom de overheden opgeroepen om onmiddellijk aan de slag te gaan met de verbetering van het watersysteem in ons land. De natuur kan niet langer wachten.

Bloemkampen gaan weer bloeien

Honderd hectare grasland dat vol staat met gele dotterbloemen, lila pinkersbloemen en roze koekoeksbloemen.

Om dat voor elkaar te krijgen, is dit najaar begonnen met de herinrichting van de Bloemkampen, gelegen aan de Veluwemeerkust tussen Harderwijk en Hierden. Graafmachines graven 5 tot 25 centimeter van de grond af, omdat daarin te veel meststoffen zitten. Ook worden enkele beken ondieper gemaakt.

Daardoor kunnen de planten die kenmerkend zijn voor de natte, schrale hooilanden terugkeren. Om de ontwikkeling van die planten een duw in de rug te geven, gaan de boswachters zaad uit natuurgebieden in de buurt winnen en uitzaaien in de Bloemkampen. Over drie jaar is het werk klaar. Door het project, dat we met de provincie en het waterschap uitvoeren, verbeteren we de biodiversiteit en maken we het gebied mooier.

BEVER BIEDT HELPENDE HAND

De Baakse Beek viel, net als zoveel beken, droog. De burcht van de bever die zich onlangs heeft gevestigd op landgoed Hackfort, dreigde ook droog te vallen. Om dat te voorkomen bouwde het knaagdier op enige afstand een dam. Het waterpeil in het afgedamde stuk stond daardoor zo hoog, dat de ingang van de burcht onder water bleef staan. Dit deel van de beek waarin nog water stond, was ook de redding voor vissen (snoeken, voorntjes en stekelbaarsjes), salamanders en kikkers. Enkele weken geleden stond de beek nog steeds grotendeels droog. Het neerslagtekort in de Achterhoek bedroeg meer dan 300 millimeter.

Bioloog, Plastic Soup Surfer, kunstenaar en activist

“Weet je dat er elke ochtend vijf miljoen bekers worden weggegooid? Als je die achter elkaar legt heb je de afstand Brussel­Amsterdam. Daar moet wat aan veranderen. Want hoe kartonachtig die bekers er ook uitzien, aan de binnenkant zit altijd een laagje plastic. Er komt wel wetgeving die het gebruik moet ont­

moedigen, maar die is niet strikt genoeg. Ik kom in actie om daar aandacht voor te vragen. Dat deed ik eerder als Plastic Soup Surfer tegen de grote hoeveelheid plastic in zee en op de stranden. En samen met anderen voerden we strijd voor statiegeld op kleine flesjes. Bewustwording van het probleem is niet genoeg. Er is echt een gedragsverandering nodig. Van consumenten en van fabrikanten. Nu er statiegeld zit op flesjes stappen sommigen over op drankenkartons. Die zie ik

steeds vaker terug in de natuur. Wil je hier ook iets tegen doen, download dan onze app Plastic Avengers. Met de app vragen we mensen foto’s te maken van specifieke typen zwerfafval. Wat we fotograferen verschilt per campagne. Dit half jaar vragen we om foto’s van op straat zwervende drankkartons. Als we tienduizenden foto’s hebben, confronteren we producenten en verkopers met het probleem. Dat helpt echt. Oh ja, en neem voortaan je eigen beker mee.”

De een duikt naar afval en plastic, de ander onderzoekt de biodiversiteit.

Samen komen zij op voor de belangen van de natuur in en op zee.

TEKST: Petra Strijdhorst BEELD: Martin Dijkstra

Kunstenaar, maakte onder meer een kunstwerk van vier meter hoog van vispluis

“De blauwe draadjes was ik al wel een keer tegengekomen op het strand, maar ik wist niet wat het was. Tot Erik van Uffelen van een culturele stichting in Zierikzee me vroeg of ik er iets mee kon maken. Hij is echt het brein achter het vispluisproject. Het eerste idee was om zes handen te maken, maar drie bleken al genoeg voor het effect. Je kunt er nu tussendoor lopen. Voor mij is het alsof ze uit zee komen en om hulp vragen. Vispluis is een groot probleem. Het komt van visnetten. Er is ook biologisch afbreekbaar pluis beschikbaar, maar dat is een stuk duurder. De overheid moet het gebruik daarvan verplicht stellen. Zelf woon ik met mijn gezin echt naast de Noordzee. We gaan regelmatig wandelen over het strand. Wat we vinden, nemen we mee. Een deel gaat de vuilnisbak in, maar wat ik interessant vind gaat mee naar mijn atelier. Duurzaamheid is volgens mij heel actueel. Als kunstenaar zie ik het als mijn taak om mensen bewust te maken. Daarom hoop ik dat het kunstwerk van de drie handen blijft reizen en niet bij iemand in een schuur of tuin verdwijnt. Het hoort op een plek te staan waar het impact maakt.”

Professioneel duiker, initiatiefnemer stichting Duik de Noordzee Schoon

“In de Noordzee liggen zo’n tienduizend scheepswrakken. Die wrakken zijn eigenlijk een soort kunstmatige riffen. Er groeit van alles op en vissen verstoppen zich erin of erbij. Dat weten vissers ook. Die zetten hun netten maar wat graag bij zo’n wrak. Maar een net komt daar ook heel gemakkelijk vast te zitten. Van de 500 meter die ze plaatsen, komt dan maar 300 meter uit het water. De rest blijft achter. Vissen, kreeften, krabben

en andere dieren zwemmen zich vast in zo’n spooknet. Dat gaat soms jarenlang door. Met stichting Duik de Noordzee Schoon organiseren we expedities om die netten en ander afval uit zee te halen. Ik duik al meer dan vijftig jaar. Ik heb wel het idee dat het aantal netten langzaamaan minder wordt. Maar het afval in de zee neemt zeker nog niet af. In de wrakken vinden we veel rotzooi. Soms is het dertig jaar geleden overboord gegooid en hangt het er nog steeds. Het is onverwoestbaar. Ik ga de wereld niet redden. Mijn doel is om de Noordzee schoner achter te laten dan het was toen ik begon met duiken.”

Ecoloog bij Stichting De Noordzee, duikt regelmatig op wrakken voor haar hobby

“Op de basisschool had je paardenmeisjes en dolfijnenmeisjes. Ik was duidelijk het tweede. Al van jongs af aan wilde ik zeebioloog worden.

Toen ik jaren later in Nederland leerde duiken, ontdekte ik hoe mooi het hier eigenlijk is. We boffen echt met de Noordzee. Het is een ondiepe zee die daardoor relatief goed

beduikbaar is. De meeste Nederlanders weten weinig af van onze zee. En dat terwijl bijna 60 procent van Nederland Noordzee is. Ze zien het als een grote grijze bak met water, maar er leven echt veel verschillende dieren. Niet alleen bruinvissen en zeehonden, maar ook prachtige wormen en naaktslakken. Als een van de weinige biologen die in de Noordzee aan wrakduiken doet, kom ik op voor deze dieren. Af en toe vind ik nieuwe soorten voor Nederland, zoals de vertakte zeespriet of

de vierstip zakpijp. Al is het altijd de vraag of het echt een nieuwe soort is, of dat hij gewoon nog niet gezien is. De Noordzee is zo dichtbij, maar ook zo onbekend. Stichting De Noordzee komt op voor het belang van de natuur, omdat die zelf geen stem heeft. Hierbij kijk ik voornamelijk hoe we windparken zo natuurvriendelijk mogelijk kunnen plaatsen in de Noordzee. Het wordt tijd dat mensen evenveel liefde en waardering krijgen voor onderwaternatuur als voor natuur op land!”

Boswachter bij Natuurmonumenten en enthousiast strandjutter

“Voor mij is dit het echte strandseizoen. Wat is er nou lekkerder dan een paar uur struinen over het strand en na afloop een kop warme chocolademelk? Ik zocht al naar strandvondsten toen ik jong was. Gewapend met een schepje en een zeef gingen mijn broer en ik het strand van Zeeuws-Vlaanderen op. We hebben echt potten vol met haaientanden. Ik mocht het zelfs een keer laten zien in Ko de Boswachtershow. De haaientanden zijn over het algemeen van witte haaien. Ze zijn miljoenen jaren oud, toen was de Noordzee subtropisch. De tanden zijn zo goed bewaard gebleven omdat ze de meeste tijd diep in het zand lagen. Tegenwoordig is de kans om iets te vinden het grootst na een flinke storm. Toen ik jong was, was vooral het zand dat opgespoten werd om de kust te verstevigen een mooie vindplaats. Nu wordt op andere plekken zand gewonnen, waar minder fossielen in zitten. Naast haaientanden vind je soms stukken mammoetbot en de mooiste stenen en schelpen. Je vindt helaas ook veel afval. Spullen die zijn achtergelaten op het strand, of dingen die zijn aangespoeld uit zee. De echte strandjutter heeft tegenwoordig naast een schep en een zeefje dan ook een zak mee om rommel op te ruimen.”

Echte jager

Op zijn kop heeft de zeekat twee goed ontwikkelde ogen, waarmee hij in het donker naar prooien (kreeften, vissen en andere inktvissen) speurt. Met de twee langste vangarmen grijpt hij z’n prooi vast en brengt die naar z’n bek. Door de zuignappen op de tentakels houdt hij hem in een stevige houdgreep. Vervolgens verbrijzelt hij het slachtoffer met zijn enorme kaken en transporteert hij de resten met zijn rasptong richting zijn maag.

Verwarring

Pijlsnel schiet hij door het ijskoude zeewater. Nog maar net ontsnapt aan een gulzige roofvis. Zijn belager laat hij in verwarring achter in een pikzwarte inktwolk.

Kameleon van de zee

Camouflage

Een van zijn doeltreffendste verdedigingstechnieken is camouflage. In een flits kan de zeekat zich aan de ondergrond aanpassen. Dat doet hij door de pigmentcellen in zijn huid razendsnel van kleur te veranderen, net als een kameleon. In zijn huid ligt ook nog een speciale laag, die lichtstralen kan weerkaatsen en breken.

TEKST: Astrid Schoenmaker BEELD: Inge van Noortwijk

Schild

De zeekat is een inktvissensoort. Net als slakken en schelpen hoort hij daarom bij de groep van weekdieren. Om ze wat stevigheid te geven hebben ze een ellipsvormig rugschild. Dit ‘zeeschuim’ bestaat vooral uit kalk en vind je vaak op het strand.

Paaien

In het voorjaar trekken zeekatten naar rustiger water om te paaien, bijvoorbeeld in de Oosterschelde. Bij de balts maakt het mannetje met een indrukwekkende lichtshow het vrouwtje het hof. Als ze ingaat op zijn avances, brengt hij met een speciaal daarvoor ontwikkelde tentakel zijn sperma over in de trechter van het vrouwtje. Zij zet de bevruchte eieren af op waterplanten.

Zwemkunsten

Onderaan zijn lijf heeft de zeekat een soort trechter. In deze naar voren gerichte holte liggen de kieuwen en de uitgang van de darmen. Door water in en uit de trechter te persen, kan de zeekat supersnel achteruitschieten. Dat doet hij met zoveel kracht, dat hij soms zelfs boven het water uitkomt. Heel handig als je aangevallen wordt door een grote vis of een zeehond.

LAAT JE BETOVEREN DOOR DE KRACHT VAN DE NATUUR

Harmoniseren: geur van Verwennende Body Lotion zorgt voor balans Vitaliseren: geur van Vitality Douchecrème werkt opvrolijkend Ontspannen: geur van Ontspannende Body Olie werkt kalmerend

Weleda. Puur natuur, net als jij.

Ongerepte, onwaarschijnlijk mooie natuur is dichterbij dan je denkt. Verblijf in een voormalige boswachterswoning, in een historisch landhuis of in een oud ambachtshuis met korting en ervaar hoe het is een geluksvogel te zijn. Scan de de QR code voor alle voorwaarden en om te boeken.

Deze actie is geldig op een verblijf tussen 5 januari 2023 en 1 april 2023.

VERWEN JE ZINTUIGEN MET 100% NATUURLIJKE GEUREN :

WELEDA WELLNESS

JELLE VAN DER LEIJ

NATUURMAKERS

Van schoonmaakacties tot het kopen van grond. Burgers nemen zelf het initiatief om de natuur in hun woonomgeving te beschermen.

Van weiland tot natuurparadijs

Of hij interesse heeft in een kaal weiland van 3 hectare in zijn Friese geboortedorp Oldeholtpade. Natuurfotograaf en ­filmer Ruurd Jelle van der Leij twijfelt geen moment en tovert het om tot zijn eigen natuurgebiedje. Een half jaar later stikt het er van nieuw leven.

Zijn doel? Zoveel mogelijk soorten in zijn ‘achtertuin’. Met een bevriende kraanmachinist groef Ruurd Jelle in zes weken de smalle sloot uit tot meanderende beek met kraakhelder water, flauwe oevers en een stroomversnelling op zonne-energie. Hij plantte tientallen soorten inheemse struiken en plaatste een boswal. “Ik had niet verwacht dat het zo idioot snel succesvol zou zijn. Binnen een half jaar spotte ik de eerste otter, boomkikker en de helft van de libellesoorten die in Nederland voorkomen.” Onlangs had hij veertien boeren te gast, die niet meer van zijn land weg waren te slaan. “Dit is het levende bewijs dat boeren en natuur echt samen kunnen gaan. Dat is hoopvol in deze stikstofcrisis. Ik heb nu alles wat ik ooit wilde. Mijn natuur maakt me echt gelukkig.”

TIP 1

Maak een goed plan Bedenk je plan niet in een dag. Ik maakte eerst dronefoto’s en heb vervolgens acht maanden lang geschetst. Gaandeweg krijg je steeds meer inzicht.

TIP 2

Onderzoek de omgeving Onderzoek welke planten en soorten in jouw omgeving passen en of je bijvoorbeeld toegang hebt tot vers water. Pas je plan daarop aan.

TIP 3

Zet je netwerk in Oude voetbalvrienden uit het dorp hielpen mij met graven, het plaatsen van zwerfkeien en met een ingang bij het waterschap. Nico Minnema, vriend en ecoloog, is mijn klankbord; de paarden van mijn broer helpen af en toe bij de begrazing.

TIP 4

Begin gewoon Ik had geen zin om op subsidie te wachten. Natuur kan in een jaar veel doen,

dus ieder jaar is winst. Zelfs in een kleine tuin kun je verschil maken. Hoe gevarieerder je tuin, hoe meer soorten je aantrekt.

TIP 5

Kijk en geniet

Alles wat ik zie gebeuren is mooi. Ik kan hier de hele dag rondlopen met mijn camera. Het leukste was een spraakberichtje van de buurman: ‘Wat schreeuwt hier?’ Het bleek een boomkikker. Fantastisch!

Snacken maar

In hun winterjassen schuiven Tim, Luuk, Tom, Merel, Vesper en Naelle aan bij boswachter Lilian. Zij heeft een tafel vol gezet met vogelzaadjes, dennenappels, pindakaas en kopjes. “Wat gezellig dat jullie de vogels deze winter komen helpen”, verwelkomt ze de kinderen. “We gaan vandaag drie verschillende vette vogelsnacks maken, voor in je tuin.”

De kinderen beginnen met de vetbol, maar dan eentje in een gezellig kopje uit de kringloopwinkel. Tom moet erom lachen: “Mijn oma heeft ook zulke kopjes.” Op een vuurtje wordt de kokosolie gesmolten, daarna gaat het vogelvoer erdoor en kan het mengel in het kopje. Tim trekt z’n neus op als hij klaar is: “Hmm, heel lekker ziet dit zadensoepje er niet uit.” “En het smaakt ook naar niks”, vindt Merel nadat ze een zonnebloempit heeft geproefd.

Gaatjes prikken

Tijd voor de pindaslinger. Lilian deelt plankjes uit waar een grote spijker uitsteekt: “Hiermee maak je gaatjes in je pinda’s en rozijnen, en kun je ze aan het ijzerdraad rijgen.” Luuk en Tom werken keihard. Eén pinda voor aan de slinger en voor henzelf. Merel smakt met volle mond: “Dit voer is al beter, het smaakt naar pindakaas.”

Kliederen

De laatste vogelsnack wordt een lekkere kliederboel. Naelle en Vesper smeren met veel geduld alle gaatjes van een enorme dennenappel vol met vogelpindakaas. Daarna rollen ze het kleverige ding door de vogelzaadjes. “De mijne lijkt op een ijsje”, zegt Naelle lachend. Lilian: “De vogels zijn er ook net zo dol op als wij op ijs. Bij mij in de tuin hing er al een specht aan.”

IS JOUW (KLEIN)KIND AL OERRR?

Voor € 2,25 per maand krijg je:

• Een welkomstcadeau

• Elk seizoen post vol inspiratie en acties

• Kalender met de leukste buitentips

• Korting op activiteiten in de natuur Meld je aan via OERRR.nl

Tim (7), Merel (7), Luuk (8), Tom (7), Vesper (5) en Naelle (5) maken vogelsnacks op Hoeve Lichtenberg in Maastricht.

Help de vogels in de winter

Wil je ook vogelsnacks maken met de boswachter?

Kom dan naar de Vette Vogeldagen van OERRR. Check OERRR.nl/vettevogeldagen voor data en locaties én extra tips voor hoe je zelf een lekkere snack maakt.

Natuurkracht

Met donderend geweld raasde het water in de zomer van 2021 door de beken van Zuid­Limburg. Na dagen met hevige regens kwamen huizen en bedrijven onder water te staan. Zulke regenval gaan we vaker krijgen door het veranderende klimaat. Hoe kun je dan toch schade voor mensen en gebouwen voorkomen? Door het landschap te herstellen. Laat de beken weer door het landschap kronkelen, en plant bomen en struiken aan. Laat de bodem werken als een spons, zodat die water vasthoudt en heel gedoseerd laat afstromen. Planten en bodemdieren kunnen als geen ander van de bodem een spons maken. Dat is Natuurkracht! Natuurmonumenten en andere organisaties nodigen iedereen in Geul­ en Gulpdal uit om met ideeën te komen die deze Natuurkracht vergroten: natuurkracht.org. Voor de uitvoering van de beste ideeën stelt de Nationale Postcode Loterij een miljoen euro beschikbaar. We danken alle deelnemers aan de Postcode Loterij voor hun steun om het Zuid­Limburgse landschap veilig en mooi te maken.

natuur sport

Voor trailrunner Magnus Trouw (42) was de coronaperiode een kantelpunt. Van een leven in de stad en achter de computer ging hij naar uren rennen door het bos. Hij deelt zijn enthousiasme en vindt gelijkgestemden op Instagram.

“Ik train momenteel voor mijn eerste Ultra Trail Marathon van 54 kilometer. Het gaat me niet om een snelle tijd, of dat ik per se die afstand wil kunnen lopen. Het gaat me erom dat ik na vier uur hardlopen zelf de keuze kan maken om nog even door te gaan, of niet. Dat ik niet hoef te stoppen omdat ik te moe ben. Dat ik dat kan, is voor mij echte vrijheid. Ik heb deze sport pas een jaar of twee geleden ontdekt. In de coronaperiode trok ik net als veel mensen de natuur in. Terwijl de wereld gek werd, bleven de bomen gewoon staan. In het bos vielen de ingewikkelde mensendingen even stil. Ik voelde dat ik kon aarden en dat ik dat nodig had. Met een drukke baan en een gezin heb je gewoon veel aan je hoofd. De natuur geeft dan rust. Eerst ging ik wandelen, maar dat

was niet sportief genoeg voor mij. Hardlopen voelde wel goed, maar ik zocht een manier om dat meer in de natuur te kunnen doen. Trailrunnen was de uitkomst. Bij wedstrijden vind ik meer mensen zoals ik. Het draait niet om prestaties, maar om het genieten van de omgeving. Ik kan me niks mooiers bedenken dan ’s ochtends vroeg opstaan en te gaan rennen over bospaadjes waarbij ik geregeld een ree of hert zie. Op Instagram probeer ik met het account @urban2outdoor anderen te inspireren ook de natuur in te gaan. Je moet het echt zelf ervaren. En dan niet op witte sneakers met een spijkerbroek een bospad op, maar echt met goede kleding naar buiten. Dan ervaar je al snel dat natuur het goedkoopste medicijn is wat er is. En het is er altijd.”

NATUURSUPPORTER Sport jij weleens in de natuur? Dan ben je een natuursporter! Een echte natuursporter is ook natuursupporter. Dat ben je als je iets terugdoet voor de natuur waar je energie opdoet of rust vindt. Samen maken we Nederland steeds een beetje mooier.

‘De wereld werd gek, maar de bomen bleven gewoon staan’

Door het oerlandschap

Zelfs op een druilerige winterdag is het niet saai in Kwade Hoek, het kustgebied op de westelijke punt van Goeree-Overflakkee (ZH). Hier waait de wind om je oren, scheren zeevogels over je hoofd en kan het wandelpad zomaar veranderen in een zeestroom.

Boswachter Jan de Roon geniet iedere dag van dit oerlandschap dat altijd in beweging is. TEKST: Wilco Meijers BEELD: Rob Kints

‘M

ister Kwade Hoek’ wordt hij wel genoemd. Jan de Roon, de boswachter die hier alweer 38 jaar werkt. Een periode waarin zijn gebied een metamorfose onderging. De kuststrook groeide met vele tientallen hectares. Spontaan, door het samenspel tussen zee en wind. Op de strandvlaktes ontstonden kreken, duintjes en valleien, nieuwe leefgebieden voor planten en dieren. En die ontwikkeling zet zich door. Zelfs Jan is op het brede strand nog verrast door de dynamiek. “Deze zandrug is nieuw voor me. Als biestarwegras hier vat krijgt op het zand, kunnen hier zomaar duintjes ontstaan.” De slikken erachter zijn op termijn mogelijk de basis van een nieuwe duinvallei waar het zeewater in­ en uitstroomt. Zo gaat dat hier in Kwade Hoek, waar de dynamiek het landschap dagelijks boetseert.

Getijdennatuur

De natuurontwikkeling is indirect ook het gevolg van menselijk handelen. Jan: “Door de aanleg van golfbrekers en het ontstaan van een zandplaat in het Haringvliet (nu de Scheelhoek) boog de rivierstroom af en ontstond er een zandplaat voor de kust van Kwade Hoek. De ontwikkeling van zandbanken en zandplaten werd nog versterkt door de aanleg van de Haringvlietdam en de Eerste en Tweede Maasvlakte. Dat proces gaat nog altijd door. De zandbanken groeien en bewegen zich richting het vaste land.”

Ook in de duindijk is ingegrepen. “In 2007 is een flink gat gemaakt, waardoor de zee daar met springvloed kan binnendringen. Vroeger was een dergelijke ingreep ondenkbaar. In mijn begintijd was het credo om alle gaten dicht te maken en stuifplekken vast te leggen met maaisel uit het gebied. De zee moest op afstand worden gehouden. Maar inzichten veranderen. De natuurlijke dynamiek is nu onze bondgenoot. Dat past bij Kwade Hoek. Het is een van de weinige natuurgebieden in deze regio dat bij de aanleg van de Deltawerken buitendijks is gebleven.”

Kanonnenvet

Jan is in zijn element op de strandvlakte waar het wemelt van de schelpen. Kokkels, tafelmesheften, zwaardschedes, wulken, strandgapers, moeiteloos somt hij op wat er ligt. “Met dank aan de zeestroming die hier bergen schelpen brengt.” Even tuurt hij door zijn kijker en identificeert een eenzame goudplevier. “Gek, die zie je bijna altijd in groepsverband. Net als de vele strandlopers, scholeksters, tureluurs en massa’s eenden die hier ’s winters verblijven. Met een beetje geluk zie je hier ook strandleeuweriken, sneeuw gorzen of een velduil.”

Behalve schelpen en vogels zien we ook het nodige plastic liggen. De aanwas van afval heeft diverse oor zaken, vertelt Jan. “Om de

vaargeul op diepte te houden wordt er steeds gebaggerd. Daardoor komen zandlagen naar boven met afval van decennia geleden. Dat spoelt hier aan. Zo vind je hier verpakkingen uit de jaren zeventig en tachtig, maar ook brokken kanonnenvet, touwen, visnetten en scheepswrakbalken. Daarnaast liggen we aan een zeer drukke scheepsroute waarop het nodige overboord waait voordat de schepen de Nieuwe Waterweg opvaren. En dan is er nog regelmatig springvloed. Een groot deel van het gebied loopt dan onder. Als het water zich weer terugtrekt, blijft veel afval achter.” De afvalstroom wordt goed beteugeld dankzij de inzet van vuilrapers. Na de opruimactie ‘Doe mee, verlos de zee!’ van Matthijs Lievaart plaatste Natuurmonumenten drie jutbakken waar mensen gevonden afval kunnen achterlaten. Daarnaast zijn er bijna dagelijks actieve vuilrapers, maandelijkse opruimacties van vrijwilligers en is Kwade Hoek een prominente etappe van de landelijke opruimactie Clean Beach

Club. Jan is er zeer content mee. “Plastic wordt nauwelijks afgebroken en belandt vroeg of laat als microplastic in de natuur. Nu wordt een heel groot deel opgeruimd. Van de enorme hoeveelheden vispluis (plastic draadjes om netten te beschermen) is zelfs een kunstwerk gemaakt dat door Nederland reist.” (Zie ook pagina 18.)

Rotzooihoek

Nog één keer turen we over zee voordat we weer landinwaarts gaan. Onderweg vertelt Jan over de vele schepen die hier vroeger om de grillige ‘kwade hoek’ moesten varen om bij de ‘goede reede’ (het dorp Goedereede verderop) aan te meren. De overkant noemt hij de ‘rotzooihoek’, waar een berg bruinkool op de Eerste Maasvlakte, brandstof voor de elektriciteitscentrale, in het oog springt. Dan keren we om en bereiken we via een slikkige vlakte vol roodgeel zeekraal weer het duin. Terug naar de beschutting, terug naar het startpunt van de blauwe route. Onderweg staren nieuwsgierige exmoorpony’s ons na. De stevige, uit de kluiten gewassen pony’s struinen hier het hele jaar rond. Negen stuks, telt Jan. “Helaas is er eentje begin dit jaar dodelijk getroffen door de bliksem.” De kracht van de natuur is hier alom aanwezig. Wie de elementen zelf wil ervaren, kan op Kwade Hoek terecht. Laarzen zijn geen overbodige luxe, want het water is nooit ver weg en kan verrassend snel opkomen.

BEELD: NATUURMONUMENTEN

JAN DE ROON, CYNTHIA BORRAS, GETTY IMAGES

De Koploper

10,8 km

De route loopt door de Duinen van Goeree en Kwade Hoek. Laarzen zijn in de winter aanbevolen. De route staat ook op onze site en in onze route-app: Natuur Routes. Hier vind je ook deel 2 van Wandelroute De Koploper (7,4 km).

Honden welkom, mits aangelijnd. Tussen punt 4 en 5 zijn honden niet toegestaan.

Routepunten onderweg

1

Hier heb je een weids zicht over de duinen. In het najaar en de winter eten vogels zoals de koperwiek en kramsvogel de oranje bessen van de duindoorn.

2

De strandvlakte en de zandbanken voor de kust zijn geliefde rustplaatsen voor de grijze zeehond. Ook de kleinere gewone zeehond leeft hier langs de kust en neemt in aantal toe.

3

Hier wandel je over het brede strand met jonge duintjes, schorren en stroomgeulen. Op de strandvlakte komen vogels uitrusten en bodemdiertjes eten, zoals scholeksters, tureluurs, drieteenstrandlopers, bergeenden, smienten en pijlstaarteenden.

4

Op Kwade Hoek wandel je de slufter in. Een paar keer in de wintermaanden stroomt het zeewater het land in, tot aan de duinrand toe. Er groeien zoutminnende planten zoals zeekraal, dat in het najaar rood geel kleurt.

5

Van strand naar duin loop je van zout naar zoet. Er groeien struiken en riet. Hier kun je het opvallende geluid van de cetti’s zanger horen, een zangvogel die vanwege de zachte winters in aantal toeneemt.

6

Oostelijk van dit uitzichtpunt zie je een voormalig lichtbaken: ’t Lichtje van Moisje. Boer Mozes Hoek beheerde vroeger een lichtbaken voor de scheepvaart langs de verraderlijke kustlijn. De vaargeul ligt nu tussen rode en groene tonnen.

7

Je bent hier in de Oostduinen, een waterwingebied van Evides, dat Natuurmonumenten beheert. Je vindt er droge duingraslanden, maar ook natte

9

Her en der zie je groene putdeksels en groene koepels waarin waterpompen hangen. Vanuit het Haringvliet wordt voorgezuiverd zoetwater ingelaten. In de duinen volgt een natuurlijk zuiveringsproces en na een laatste nabewerking gaat het water het drinkwaterleidingnet in.

10

Je loopt hier door de Middelduinen, een binnenduingebied dat al in de vroege middeleeuwen is ontstaan. Het is een

BEELD: NATUURMONUMENTEN

JAN DE ROON, JANNIE LINDEBOOM, BOB LUIJKS, GETTY IMAGES, WIKIPEDIA

Het is een bladstille dag. Op het schelpenpad ligt een kiezelsteen. Ik pak hem op en werp hem met een ruime boog over de rietkraag. Achter het riet hoor ik een plons. Het antwoord van de vijver. De vijver hoort bij onze kruidentuin. De vijver is water. En water doet leven. Het is de kraamkamer van libelle en waterjuffer. Drinkplaats voor dorstige honingbijen. Snackbar voor de snoek die je soms, bij helder water, kunt zien liggen azen. Jachtruim van het visdiefje dat met een duik door de waterspiegel priemt en weer opvliegt met een ruisvoorn tussen zijn snavel. De vijver is mijn voorraad beregeningswater. Vroeger maakte ik daar amper gebruik van. Maar tegenwoordig... De zomers lijken met het jaar droger te worden. De winters, daarentegen, worden steeds natter. Het waterpeil schommelt enorm de laatste jaren. De vijver is mijn uitzicht, het ruime water waarover ik even wezenloos voor mij uit kan staren om – tussen het

De vijver is een spiegel, spiegelt de blauwe lucht, de zon, de overhangende treurwilg, de windturbine die te dichtbij staat. Op enig moment werd de nabijgelegen provinciale weg doorgetrokken, dwars door mijn tuin. De vijver moest voor de helft gedempt worden. Er kwam een kruis punt met verkeerslichten. Alle inclusief zware vrachtwagens

Graafland Spiegelvijver Win!

en luidruchtig optrekkende motoren, ging nu pal langs vijver en tuin. We legden langs de vijver een heg aan. Om hem te beschermen tegen zwerfvuil. Iedere maandag beginnen we de week met rapen van uit auto’s gegooide lege bierblikjes en flarden aanwaaiplastic dat aan de heg haakt. Op een dag zie ik een enorme jerrycan klokkend aan de waterrand liggen. Een kleurige laag van iriserende tinten geel, roze, groen en olieblauw is over de waterspiegel uitgevloeid. Een paar dagen later. De oliefilm lijkt dunner te worden, de kleuren fletser. De futen zwemmen zoekend. Waar zijn hun jongen? Ook de waterkipjes blijken op slag kinderloos. Het laat zich raden. De vijver houdt zich kranig. De olie lost van lieverlede op, verdampt. De wind blaast de laatste vliesjes de vaart verderop in. Het futenpaartje keert terug. Visdiefjes duiken. Karpers komen paaien. Met zwiepende vleugelslagen en kletterende zwemvliezen maakt een zwaan zich van de

Jan Graafland, tuinman Weleda

Met Weleda onder de douche

Verwen je zintuigen met 100% natuurlijke geuren en geniet van een heerlijk me­time moment. Je kunt dit biologische douchepakket met 5 Aroma Showers winnen. Het bevat: Love, Energy, Comfort (limited edition!), Harmony en Relax. Stuur je naam en adres voor 1 januari naar weleda@natuurmonumenten.nl en wie weet is dit pakket voor jou!

‘De eindeloze Onlanden, dat kan dus in ons land’

Marc Argeloo wil dat we de kennis over het rijke verleden van de natuur aanboren. Niet om de geschiedenis te reconstrueren, maar om ons te laten inspireren bij het opnieuw inrichten van ons land. ‘We moeten de lat hoog leggen.’

Het is een leuke vraag op feestjes, zegt Marc Argeloo. Wie kan de meeste uitgestorven diersoorten noemen?

“Dan wordt meteen de dodo genoemd. Die staat met stip op 1. Na een poosje komen ook de dinosauriërs. En daarna blijft het stil. Terwijl de afgelopen drieduizend jaar 15 procent van de vogelsoorten is uitgestorven door menselijk handelen.” Het laat volgens Marc zien hoe gering ons besef is van de planten en dieren de we zijn kwijtgeraakt. Over dit geheugenverlies schreef hij het boek Natuuramnesie

Hoe kan ons geheugen ons zo in de steek laten?

“Als kind ga je eropuit. De natuur die je om je heen ziet neem je op als je ideaalbeeld. Je weet niet beter dan dat het altijd zo is geweest. Maar 20, 25 jaar later komt er een nieuwe generatie kinderen, die precies hetzelfde doen. We zijn niet in staat om van generatie op generatie veranderingen over te dragen. Dit is wat we het shifting baseline syndrome noemen, het syndroom van het verschuivende referentiekader.”

Behalve dat veel soorten zijn verdwenen, blijken de soorten die het redden veel kleiner te worden. “Ja, dat was voor mij een eyeopener. Als jongen viste ik onder andere op baarzen. Die kunnen, zo had ik gelezen, 50 centimeter lang worden. De langste die ik ving, was 42 centimeter. Nu is een baars van zo’n 30 centimeter al een grote. Bij veel vissoorten lopen de vangsten terug en zijn de individuen kleiner. Dat is een fenomeen dat zich al vroeg voordeed. De mens heeft altijd jacht gemaakt op grote diersoorten en bij kleinere diersoorten op de grootste exemplaren, omdat daar het meeste vlees aan zit. Het effect daarvan is zo groot dat er een miniaturisering van de natuur plaatsvindt. Voor grote soorten is dat fataal geweest. Want die hebben een voortplantingsproces, dat jaren kan duren. Als je dan de grote vrouwtjes eruit haalt, blokkeer je de komst van nieuwe individuen. Met als gevolg dat die soorten uitsterven.”

Zo verdwenen eerst de steppeneushoorn, de mammoet en de wolharige neushoorn. Later volgden wilde paarden en oerossen. En uit ons deel van de wereld verdwenen grijze walvissen, edelherten, grijze zeehonden, kroeskop-

pelikanen, flamingo's, raven en grote trappen. Om maar wat aansprekende soorten te noemen. Een paar van deze soorten zien we nu trouwens weer terugkeren in onze natuur.

Hoe erg is het dat al die soorten zijn verdwenen? “Ik vind het heel erg, omdat het mijn plezier in het leven belemmert. Er zit ook een groter verhaal aan vast. Stel je de natuur voor als een ladekast. Met elke soort die uitsterft, haal je een lade uit de kast. Op een zeker moment heb je zoveel lades uit de kast gehaald, dat hij uit verband raakt en in elkaar stort. Dat is gaande. Er zijn nog evenveel leeuwen op de wereld als het aantal inwoners van een groot dorp (ruim 20.000, red.). Het zijn er honderdduizenden geweest. Ik zie nog niet dat dit tij gekeerd wordt.”

Het geheugenverlies speelt volgens Marc ook in de natuurbescherming. Bij herstelprojecten grijpen natuurbeschermers vaak terug naar het midden van de negentiende eeuw, toen het Nederlandse landschap erg gevarieerd was. Dat betekende ook een grote variatie aan leefgebieden voor planten en dieren. In die tijd was de biodiversiteit in ons land dan ook groot. Maar waarom zou je dat doen, vraagt Marc zich af.

“Ik wandel heel graag in zulke landschappen. Maar hoe rijk we de natuur uit die tijd ook willen zien, er waren toen bijvoorbeeld tientallen minder broedvogelsoorten dan nu. Dat geeft aan dat er meer aan de hand was. Om al die landschappen te maken die als een mozaïek over het land lagen, waren de oorspronkelijke leefgebieden op de schop genomen. Terwijl die oorspronkelijke leefgebieden de bronnen zijn van planten- en diersoorten, en voor sommige daarvan zelfs de enige.”

“We maken ons nu grote zorgen over de grutto. Tussen 1950 en 1970 namen de aantallen sterk toe, omdat het landbouwsysteem in die korte periode ideaal was. Maar stabiel was die situatie niet. De intensivering van de landbouw ging door. Ten koste van de grutto. Ik zie liever dat we aanhaken bij de kennis die we hebben over het natuurlijke broedgebied van de grutto (moerassen en hoogveen, red.). Ik heb liever wat minder grutto’s die in een natuurlijke situatie op grote schaal kunnen broeden, dan dat kleinschalig sleutelen om de grutto in de benen te houden. Met al die miljoenen die er de afgelopen twintig jaar in zijn gestoken, is de grutto steeds verder achteruitgegaan.”

TEKST: Frans Bosscher BEELD: Erik Buis

‘De grijze walvis weer in de Waddenzee, waarom niet?’

Wat zou dan het uitgangspunt voor natuurbescherming moeten zijn?

“Dan kom je terecht bij de basiselementen van de Nederlandse delta die na de laatste ijstijd zijn ontstaan: wadden, kwelders, strandwallen en duinen, riviervlakten en veengebieden. De elementen die horen bij een delta van grote rivieren. Wageningse onderzoekers maakten een kaart van Nederland in 2120, waarin deze elementen de basis vormen voor de herinrichting van het land. Ze bepalen hoe de landbouw, infrastructuur, stedenbouw en energievoorziening eruitzien. Ik zou willen dat natuurorganisaties de ambitie hebben om die basis terug te brengen. Dan heb je het over grootschaligheid en natuurlijke processen. Als je kijkt naar de energietransitie, zetten we met een vloek en een zucht 26 procent van de Noordzee vol met windmolens. Er is een klap op tafel en ze staan er. Daar moet je gelijkwaardige natuurambities tegenoverstellen. Aan Natura 2000 en het Nationaal Natuur Netwerk heb je dan niet genoeg.”

Waar moeten we dan aan denken?

“Kijk naar de Onlanden, ten westen van de stad Groningen. Het is on-Nederlands wat je daar ziet. Die eindeloze rietmoerassen… Toen ik daar was, ging er een schok door me heen. Dit kan dus in Nederland! Als beleving is het enorm, de betekenis voor de natuur is immens. Otters kunnen daar 17 kilometer door het gebied zwemmen zonder hindernissen tegen te komen. Daar wordt gewerkt vanuit het oorspronkelijke landschap. Water dat afstroomde vanuit Drenthe, dat iets hoger ligt, ging via dit gebied richting Waddenzee. Er is met andere woorden gebruikgemaakt van de historische structuur, waar de natuur vanzelf op inspeelt.”

Maar is het wel mogelijk om op grote schaal oorspronkelijke landschappen te herstellen?

“We moeten de lat hoog leggen. Dat doen we op andere gebieden ook. Het verleden reconstrueren kan niet. We kunnen ons wel laten inspireren door informatie uit het verleden. De Europese steur hoort gewoon in onze rivieren thuis. Er is potentie om grote walvissen voor de kust te zien. Je mag de terugkeer van de grijze zeehond niet als kers op de taart zien. De vlag mag pas uit als het systeem waarin elft, houting, fint en steur thuishoren, weer werkt. Begrijp me goed, het hoeft niet te betekenen dat oude cultuurlandschappen moeten wijken. Het kan naast elkaar bestaan. Maar er moet wel ruimte komen voor, noem het maar, wilde natuur. Natuur in z’n oorsprong. Dat raakt aan een gevoel van vreemdheid, er zit angst en spanning in. Het draait daarbij om rust, ruimte en tijd. Je hebt veel oppervlakte nodig over een lange tijd, die de natuur zelf wel invult. Dat is ook de perfecte buffer voor klimaatverandering. Als vogelend jongetje ging ik op m’n tweede buitenlandse reis naar Spanje. Ik vond het geweldig, ik zag bijeneters, hoppen, roodkopklauwieren. Broedende bijeneters gaan in Nederland straks heel gewoon worden. De grijze wouw duikt hier ook al op.”

Welk verdwenen diersoort zou je graag weer terugzien?

“Dan noem ik toch de grijze walvis. Waarom kan die niet weer gaan paaien in de Noordzee en kalven in de diepe delen van de Waddenzee? Door de opwarming van het zeewater komen er uit de Stille Oceaan weer exemplaren onze kant op via de Noordelijke IJszee. Het is nu een lastig verhaal vanwege uitdiepingen, gaswinning, windmolens en zoutwinning in de Wadden- en Noordzee. Maar zet die grijze walvis maar in om daar rust, ruimte en tijd te realiseren. Of ie het gaat halen, weet ik niet. Tegelijkertijd: het is geen luchtfietserij. Kleinere soorten, zoals boommarter, zwartkopmeeuw, wolf, goudjakhals, ze zijn allemaal vanzelf gekomen.”

Marc Argeloo (63) werkte op tal van manieren aan de bescherming van natuur, nationaal en internationaal. In september promoveerde hij aan de Universiteit van Utrecht op het fenomeen shifting baseline syndrome, waarmee het verlies van kennis over de rijkdom van de natuur wordt aangeduid.

‘Meer ruimte voor water’

ACTIEF IN MIJN REGIO

Jac. Meter is sinds een half jaar lid van de ledencommissie Gelderland, na eerst een periode aspirant-lid te zijn geweest. Hij vindt het belangrijk om opbouwend kritisch te zijn, te snappen waarom Natuurmonumenten een bepaald beleid voert en dat ook over te brengen op andere leden.

‘‘Als ledencommissie Gelderland proberen wij aan te haken bij het thema van Natuurmonumenten. Dit jaar is dat water. Wij doen ons

best om onze achterban daarover te informeren en te peilen wat zij vinden van het beleid van Natuurmonumenten. Het thema voor onze ledendag was daar ook aan gekoppeld. In de Leuvenumse Bossen bij Ermelo hadden we naast de werkschuur een grote tent opgezet om meer dan honderd man te kunnen ontvangen. Door dit natuurgebied loopt de Leuvenumse Beek, die weer zijn natuurlijk loop heeft en deels met zand is gevuld. Daardoor staat het waterpeil hoger. Bij hevige regenval overstroomt hij nu weer. Tijdens de ledendag

hebben wij uitleg gegeven over het landelijke beleid van Natuurmonumenten en laten zien hoe dat er voor de Leuvenumse Bossen uitziet. Rondleiders zijn met diverse groepen op pad geweest. In plaats van een uitgedroogde vlakte is er weer natuurlijke beekbegroeiing. Zo hopen we dat we er nieuwe ambassadeurs van Natuurmonumenten bij krijgen. Dat is belangrijk. Als je begrijpt waarom iets gebeurt, kun je dat weer overdragen aan anderen. Zo kunnen nog meer mensen van de natuur genieten.”

Jac. Meter wil nieuwe ambassadeurs

DE VERENIGING, DAT BEN JIJ Natuurmonumenten is een vereniging van mensen die van de natuur houden. Regionale ledencommissies zetten zich actief in voor natuur, landschap en cultuurhistorie, voor en namens de leden. Is dat ook wat voor jou? Ga dan naar de bijeenkomst van de ledencommissie in jouw regio. Een overzicht vind je op nm.nl/ledencommissies

ijn oma, een echte verhalenverteller, sprak wel eens over familieleden die waren verdronken op Griend. Wie waren deze Friezen, die trachtten hun schapen te redden op dit Waddeneiland dat vroeger een stuk groter was dan nu?

Ik benader een tiental musea en instanties, op zoek naar informatie. In een klassieker, getiteld ‘Griend, het vogeleiland in de Waddenzee’, stuit ik op historische aantekeningen, die de verdrinkingsdood van twee mannen beschrijft: “Omstreeks 1875 werd Griend nog bewoond door de familie Haringa van West-Terschelling. Nadat deze familie in het najaar van 1876 naar Terschelling was teruggekeerd, gingen vader en zoon nog eens naar het eiland om het vee op te halen.

Waddeneiland Griend is van de vogels. Mensen ontbreken, op twee vogelwachters na in het broedseizoen. Maar dat is niet altijd zo geweest. Tot 1876 was het eiland nog bewoond. Een bijna vergeten familiegeschiedenis ontrafeld.

TEKST: Vanessa de Gaay Fortman

Daarbij werden ze overvallen door de storm van 31 januari 1877 en vluchtten op een van de drie kapen die voor de scheepvaart op Griend stonden; juist die kaap brak af en beiden verdronken. Ook het vee kwam om en de lage duinenrij werd vernield.” Volgens de krant Het Vaderland maakte deze verwoestende stormvloed tientallen slachtoffers in Nederland, onder wie dus Jan Haringa, wiens “vaartuigje gedeeltelijk weer is gevonden”. Na dit drama waagde niemand het meer het overspoelde eiland te bewonen.

Bewogen bewoningsgeschiedenis

Zo staan de Haringa’s te boek als de laatste bewoners van Griend. Hiermee komt de eeuwenlange bewoningsgeschiedenis van het eiland ten einde. Die gaat terug tot ver in

In de deur van hun huis in West­Terschelling staat Cornelis Haringa, oudste zoon van Jan Haringa die op Griend omkwam. Links van hem zijn vrouw Neeltje.

de middeleeuwen. De nederzetting met een kerk en een kloosterschool regelde de tolheffing op het Vlie.

Op 14 december 1287 was het de SintLuciavloed die een einde maakte aan deze havenplaats aan de druk bevaren Vliestroom. Wel bleven de boeren actief op het eiland. Eind zestiende eeuw stonden de ‘Grindsche kazen’ zelfs bekend als de allerbeste van het land. Vanaf de zeventiende eeuw werden er alleen nog schapen en koeien gehoed.

In 1873 was het Biem Lap uit Texel die het recht op grasgewas kocht voor het toen forse bedrag van 2.500 gulden – de ondergrond bleef eigendom van het Rijk. Hij vroeg schelpenvisser Jan Haringa de schapen op Griend te hoeden. Het gezin Haringa kreeg zo een beter bestaan. Aan voedsel was op Griend geen gebrek: melk, eieren van broedvogels, vlees van konijnen en vis. In de winter 18761877 verdiende Jan samen met zoon Cornelis nog steeds de kost op Griend, maar stelde hij zijn vrouw Leentje en vier kinderen niet langer bloot aan de grillen van de zee.

Grote stern

Gefascineerd door de geschiedenis van verschillende eigenaren ga ik op zoek naar een nazaat van Biem Lap en stuit op zijn achterkleinzoon met exact dezelfde naam. In 1916 bleken de erven Lap het recht op grasgewas voor 1.000 gulden aan Natuurmonumenten te hebben verkocht. Een jaar later trof de vereniging een regeling met het Rijk om ook de ondergrond te huren. Dankzij acht donateurs kon Natuurmonumenten Lap betalen. Een van hen was de bekende vogelfotograaf Adolphe Burdet. Na een bezoek aan ‘het legendarische eiland Griend’ realiseerden zij zich dat de broedkolonie van de grote stern beschermd moest worden. Als voorwaarde bij hun schenking stelden ze daarom dat het eiland niet meer betreden mocht worden.

Nu is Griend via Google Street View toegankelijk voor het grote publiek. Zelf mag ik komend jaar even naar het eiland. Met mijn zus die de naam van weduwe Leentje draagt, neem ik deel aan de jaarlijkse zwerfvuilactie op het vogeleiland. Even zal ik dan mijn gedachten laten gaan over de goede zomers die de laatste bewoners op Griend beleefden.

ARCHIEF JAN HARINGA, A. BURDET MET DANK AAN: JAN HARINGA, BIEM LAP, JAN VEEN, MUSEUM ‘T BEHOUDEN HUYS, HET HANNEMAHUIS EN HET FRIES SCHEEPVAARTMUSEUM

Marja Boerema en Peter van Schaik gaven tien jaar lang een periodieke gift aan Natuurmonumenten. Ze stopten omdat ze het tijd vonden voor een ander goed doel. Maar daar komen ze van terug.

“Peter en ik geven elk jaar een gift aan een goed doel. Tien jaar geleden besloten we structureel te doneren aan Natuurmonumenten. Eerst hebben we ons vijf jaar verbonden, daarna nog

eens vijf jaar. Door de notariële akte heb je daar bovendien belastingtechnisch voordeel van. Nog niet zo lang geleden besloten we te stoppen om aan een ander doel te geven. Maar we stonden nog in het systeem van Natuurmonumenten als Gulle Gevers en werden uitgenodigd voor een huifkartocht bij Norg. Ik vind dat landschap daar zo mooi, die ruimte, ik ben zo verknocht aan die omgeving. Ik ben in Paterswolde geboren, het is mijn geboortegrond. Het Norger Esdorpenlandschap bestaat uit kleinschalige weiden met

oude boerderijen. Ik vind het mooi dat dat bewaard is gebleven. Maar ook andere projecten van Natuurmonumenten vinden we fantastisch. Als we naar Groningen rijden, komen we altijd langs de Onlanden. En we zijn enorme fans van Marker Wadden. De natuur is zo belangrijk voor de leefbaarheid van ons land. ’s Avonds zei ik tegen mijn man: ‘Ik wil helemaal niet stoppen met geven.’ Hij was het ermee eens. We vinden Natuurmonumenten een fijn goed doel. Dus we gaan door.”

GULLE GEVER

TEKST: KIRSTEN DORRESTIJN BEELD: ERIK BUIS

Een fijn goed doel, we gaan door

kort

Pim, hoe zit dat?

Als natuurliefhebber vind ik het fantastisch dat de wolf is teruggekeerd en ik hoop er een in de natuur tegen te komen. De wolvenpopulatie blijft in Nederland toenemen, waardoor ze ook steeds vaker in de ‘bewoonde wereld’ terechtkomen. Wanneer komt het moment dat de populatie actief beheerd gaat worden?

Heiko Locher, Loenen

“A ls natuurbeschermer ben ik net als jij blij met de terugkeer van de wolf. Maar in een druk land als Nederland brengt zijn terugkeer ook dilemma’s met zich mee. Daar weet onze directeur natuurbeheer Teo Wams veel meer van, dus ik heb met hem even ruggenspraak gehad. Het is wettelijk verboden om wolven opzettelijk te doden, vangen of verstoren. Naast deze bescherming zijn ook het voorkomen van schade en veiligheid belangrijk. Alleen als een wolf problemen veroorzaakt, bijvoorbeeld als hij z’n schuwheid kwijtraakt – zoals gebeurde met de jonge wolf op de Hoge Veluwe – en de veiligheid in het geding is, kan de overheid besluiten om in te grijpen. Ook als er grote economische schade is, is ingrijpen een optie. Maar pas dan als er een gezonde wolvenpopulatie is in ons deel van Europa én maatregelen om schade te voorkomen niet werken. Vee kun je goed beschermen, bijvoorbeeld door het plaatsen van een goed hek en met het inzetten van kuddebeschermingshonden. Beide methoden zijn in andere landen in Europa al lang gemeengoed en werken doorgaans goed. Zou je om vee te beschermen kiezen voor afschot van de wolf, dan zal een volgende wolf vroeg of laat het territorium innemen en hetzelfde doen. Daarmee los je niets op. In het wolvenplan van provincies en natuurorganisaties staat meer informatie over beschermingsmogelijkheden. Je vindt het plan op bij12.nl/wolf.”

Directeur Pim van der Feltz gaat in elke Puur Natuur in op een vraag van een lezer. Heb je ook een vraag? Stuur ‘m naar puurnatuur@natuurmonumenten.nl

AC N ON VAN N ATUURMO N U NETNEM

Veluwezoom eerste nationale park

De geschiedenis van Natuurmonumenten samengevat in vijftig historische momenten, personen en gebeurtenissen. Aflevering 4: het eerste nationale park.

Veluwezoom stond al vroeg in de belangstelling van Natuurmonumenten. Al in 1911 kocht de vereniging de bossen van Hagenau aan, die met kap werden bedreigd. Met deze 381 hectare werd de basis gelegd voor het latere nationale park. Sinds deze eerste Veluwse aankoop

breidde Natuurmonumenten haar bezittingen op de Veluwe uit om boskap en ontginning te voorkomen. Na toevoeging van Beekhuizen, Herikhuizen en de Rheder- en Worthrhederheide werd Veluwezoom in 1930 het eerste nationale park van Nederland. ‘Een grootsche daad is voor onze Vereeniging weggelegd: het stichten van een Nationaal Park in het midden van ons land, ten behoeve van alle Nederlanders’, zo schreef Natuurmonumenten in een folder om fondsen voor deze aankopen bijeen te krijgen.

De acceptgiro verdwijnt

Vanaf juni 2023 verdwijnt de papieren acceptgiro als betaalmiddel. De acceptgiro’s worden dan niet meer door de bank verwerkt. Dit betekent dat we vanaf april 2023 geen acceptgiro’s meer zullen versturen. Maak je nog gebruik van de acceptgiro? Voor het zover is, zullen we een passende alternatieve betaalmethode aanbieden. Hierover word je nader geïnformeerd.

Overal in het land herstellen onze boswachters de natuur. Het geld voor deze kostbare projecten komt van overheden, bedrijven en van jullie, onze leden.

‘Op Marker Wadden gaat je hart open’

Zes jaar geleden begon de aanleg van Marker Wadden. Heel snel veroverden planten en dieren de archipel in het Markermeer. Maar nog belangrijker: de liefde voor het gebied is terug, zegt Roel Posthoorn, bedenker en uitvoerder.

TEKST: Frans Bosscher

Als we voet aan wal hebben gezet, neemt Roel Posthoorn, adviseur gebiedsontwikkeling bij Natuurmonumenten, me meteen mee naar het strand. Hier ligt wat hem betreft de sleutel van Marker Wadden. “Als je hier staat, waar golven op het strand rollen, in een enorme ruimte midden in Nederland, gaat je hart open. Het Markermeer kampte met een combinatie van problemen: de natuur stond er slecht voor, de waterkwaliteit was beroerd, de oevers zijn van stortstenen én er was een groot gebrek aan liefde. Maar hier op het strand bloeit de liefde op.”

Geld zoeken

Het is nu ruim vijf jaar geleden dat baggerschepen begonnen met opspuiten van slib voor wat het eerste eiland van Marker Wadden moest worden. Maar de betrokkenheid van Roel begon al eerder. Hij zag plan na plan verschijnen over de oplossing van de problemen van het Markermeer, ooit deel van de Zuiderzee en een schakel tussen

rivieren en de Waddenzee. “Ik ben eens gaan uitrekenen hoeveel de onderzoeken, plannenmakerijen en discussies hadden gekost en kwam uit op een bedrag van tientallen miljoenen euro’s. Maar met dat geld kun je ook iets heel praktisch doen, bedacht ik. Daar ben ik mee aan de slag gegaan. Ik was eerder bezig geweest met de omvorming van Tiengemeten tot een natuureiland. Een eiland maken, dat leek me wel wat.”

Als programmadirecteur bracht hij het idee vervolgens tot uitvoering. Om te beginnen moest er geld op tafel komen. Roel: “Daarbij waren de bijdragen van de Nationale Postcode Loterij uit het Droomfonds doorslaggevend. We konden aan de slag. We moesten partners zoeken, want een eilandengroep aanleggen, dat kunnen we niet alleen. Het idee moest bovendien technisch verder worden uitgewerkt. Daar zijn grote aannemers voor nodig. Het vinden van voldoende geld was het spannendst. Tot twee keer toe is een aanvraag voor een Europese subsidie afgewezen, maar via andere wegen is het toch gelukt. Hier heb ik wel eens wakker van gelegen.”

Zeearend komt langs

Van slapeloosheid is geen sprake meer. Vijf eilanden zijn inmiddels klaar, de inrichting van het zesde en zevende is bijna afgerond. Marker Wadden zijn een feit. Als we in het torentje van het havengebouw staan, hebben we een geweldig uitzicht over het

eilandenrijk. Terwijl Roel vertelt, komt er ineens een zeearend langs. Met machtige vleugelslagen vliegt de imposante vogel pal tegen de wind in. “Bijna dagelijks komt er wel een zeearend voorbij. Soms landen ze op een duintopje”, aldus Roel. Het is een van de attracties. Maar de zeearend staat misschien ook wel symbool voor de geweldige ontwikkeling die de natuur heeft doorgemaakt. Het moest een vogelparadijs worden, in de dromen van Roel. “Dat is meer dan uitgekomen. Vooral in het voorjaar is het een groot feest met al die vogels die hier broeden. Intussen kwam de begroeiing van riet en wilgen op gang,

waardoor er ook ‘s winters meer en meer vogels zijn.”

Lachstern geeft hoop

Heel bijzonder was de lachstern, die in 2020 op het eiland broedde. “Deze vogelsoort is door menselijk ingrijpen uit ons land verdwenen. In de jaren vijftig broedde er nog een kolonie op vogeleiland De Beer bij Rotterdam, dat op de schop ging voor de aanleg van Europoort. In dit deel van Europa is de lachstern heel zeldzaam. En dat ie dan hier komt broeden, was een verpletterende ervaring. We kunnen de natuur stuk maken, daar is iedereen het over eens, maar dat we

de natuur ook heel kunnen maken, wekt nog wel eens twijfel. De lachstern geeft hoop dat het wel degelijk kan.”

Wat betreft de verbetering van de waterkwaliteit in het Markermeer is er ook vooruitgang geboekt, zij het nog niet in de mate die Roel voor ogen heeft. “Op de luwe plekken in Marker Wadden komt veel slib terecht. Op rustige dagen zie je op satellietbeelden dan ook zones met helder water rondom de eilanden. We wilden in het Markermeer delen met helder en met troebel water realiseren. Beide hebben hun eigen vissoorten. De omvang van het heldere water is me nog wel wat te klein.”

Om die waterdoelstelling helemaal te reali seren is er volgens Roel nog een stap nodig. “We zijn begonnen met de ambitie om in het noordoostelijk deel van het Markermeer een archipel van 10.000 hectare (land en water) te creëren. Rijkswaterstaat is bij Enkhuizen klaar. Om het hier af te maken, zijn nog twee natuureilanden en een schiereiland nodig. Die laatste is dan ook weer een plek waar mensen naartoe kunnen komen. Daarmee komen we dan aan de gedroomde oppervlakte.”

Stiltekapel

Dat in het Markermeer in een paar jaar tijd een archipel is aangelegd, gaat niet ongemerkt voorbij. De belangstelling voor het nieuwe stukje Nederland is groot. Bij media, maar ook bij het publiek. Sinds de opening in 2018 komen er jaarlijks steeds meer mensen. Hoe voorkom je dat de natuur dan het onderspit delft? “Het prettige van een eiland is dat mensen op één punt aankomen. Daardoor kun je rustige en minder rustige delen goed zoneren. Omdat het eiland groot is, zijn de paden ook zo aangelegd dat ertussen voldoende rust is voor vogels.”

Aan een zijpad, wat afgelegen ligt, nog een favoriete plek van Roel: vogelkijkhut Duikeend. Voor de hut ligt een schelpenstrandje waar in het voorjaar visdiefjes, kokmeeuwen, kleine en bonte plevieren broeden. Door een glazen wand kun je zien wat er onder water leeft. Baarsjes en voorntjes zwemmen voortdurend voor het glas, het is alsof je ze kunt aanraken. “Dit blijkt voor veel mensen een plek van rust te zijn”, aldus Roel. “Ook als het druk is, is het hier stil. Het werkt als een kapel, mensen zitten hier soms wel een uur in stilte te kijken. Hartverwarmend.”

Natuur op nieuwe eilanden explodeert

Marker Wadden is in korte tijd uitgegroeid tot een waar vogelparadijs.

Al meteen in het eerste jaar broedden er 1.750 paren visdiefjes. De jaren erna is het aantal broedvogels alleen maar toegenomen. Behalve visdiefjes, zijn dwergsterns, kluten, bontbekplevieren, kleine plevieren, strandplevieren, kokmeeuwen en zwartkopmeeuwen op Marker Wadden gaan broeden. Maar ook zeldzame vogels streken neer, zoals kwartelkoning, ijseend (het eerste broedgeval in Nederland) en lachstern (een nieuw broedgeval na tientallen jaren afwezigheid).

De laatste jaren neemt ook het aantal moerasvogels toe, zoals baardmannetjes, waterrallen, rietzangers, rietgorzen, kleine karekieten, blauwborsten, snorren en gele kwikstaarten. Vele tienduizenden trekvogels komen er in voor- en najaar rusten en eten, zoals oeverzwaluwen, slobeenden, grutto’s en kemphanen. Vrijwel dagelijks komen er zeearenden langs. Het succes van de vogelvestiging staat

niet op zichzelf. Ook voor vissen is Marker Wadden aantrekkelijk. 28 soorten zijn er inmiddels gesignaleerd, waaronder winde, paling, pos, voorn, baars, snoek en kleine modderkruiper. Het zijn soorten van verschillende leefmilieus, die er komen omdat ze er voldoende voedsel en geschikte paaiplekken vinden. Heel snel raakten de eilanden ook begroeid. Aanvankelijk vooral met moerasandijvie en rode ganzenvoet, inmiddels beginnen andere planten het over te nemen. De groei van riet is, mede dankzij het uitstrooien van maaisel en het beschermen van het riet tegen ganzenvraat, goed op gang gekomen. Onder water groeien fonteinkruiden en kranswieren. Onderzoekers die vanaf het begin de ontwikkelingen van flora en fauna op de voet volgden, zijn erg te spreken over wat ze aantreffen. De dynamische natuur van de Zuiderzee is niet te herstellen, maar het blijkt wel degelijk mogelijk, zo constateren ze, om weer ruimte te maken voor natuurlijke processen, die de biodiversiteit doen opleven.

JORD VISSER, GERRIT SCHERMER, RENE SLUIMER, RUUD POELSTRA, GETTY IMAGES

FOTO

Hollandse luchten, wolken, regenbogen, onweer, mist, regen en sneeuw; het weer biedt massa’s mogelijkheden voor mooie natuurfotografie. Zeker ook in de winter waar alles voorbij kan komen, zoals je ziet op de foto die Frank Neefjes maakte van de uitkijktoren op Marker Wadden. De combinatie van avond, zonsondergang, wolken en sterren is heel bijzonder.

Foto 1 ▯ Voor sneeuwfoto’s is het belangrijk om over te belichten ten opzichte van de camerameting. Anders krijgt de sneeuw een grijze kleur. Bij deze foto doe je dat door op de donkere delen van het beeld (riet, stam) te meten.

Foto 2 ▯ De meest spectaculaire weerfoto’s maak je op het moment van een weersverandering. De zon schijnt, maar er komt een dreigende lucht aan. Als er ook een regenboog te zien is, is het zaak om precies

het juiste moment pakken. Foto 3 ▯ Breng altijd een stukje van het land, de bebouwing, een weg of een rij bomen in beeld, zodat de kijker zich kan oriënteren. Zo ontstaat een voorgrond waarachter zich het weer manifesteert.

Ga je er regelmatig op uit om natuurfoto’s te maken? Dan vind je het misschien leuk om mee te doen aan onze fotowedstrijd: Foto van de Maand. De winnaar krijgt een uitvergroting van z’n ingezonden foto. Kijk voor meer info op: nm.nl/foto-van-de-maand

van de maand

TEKST: STEFAN CLAESSENS BEELD: FRANK NEEFJES, JOSETTA MELLIES, BEN GARSSEN, AUKJE KASTELIJN

Boek je vakantie bij Landal GreenParks

Heerlijk wegdromen met een boek, genieten van de geluiden uit de natuur en de leukste OERRR activiteiten ontdekken met de (klein) kinderen? Kies jouw favoriete bestemming op www.landal.nl/oerrr en boek een verblijf op één van onze vakantieparken midden in de natuur.

Kijk voor meer informatie

buiten

Onze boswachters maakten een selectie van de vele activiteiten die we deze winter hebben, ook voor de kinderen van OERRR. Ga voor meer informatie en aanmelden naar nm.nl/agenda

Gelderland

Winters wandelen 27 dec, 5 jan

Ontdek de winterse wereld op Veluwezoom! We maken een tussenstop voor een heerlijke winterlunch bij restaurant de Carolinahoeve midden in de Onzalige bossen.

Met de huifkar terug

28 dec

Maak een stevige wandeling bij Loenen en rij na een kom snert terug met de huifkar.

Drenthe

Vogelsnacks maken

29 dec, 5 jan

In het bezoekerscentrum Dwingelderveld gaan we leuke vetbollen en pindasnoepslingers maken. Kom je ook?

Frisse neus

Lichtjestocht

28 dec

Sprookjesachtige wandeling met onderweg verhalen door Nationaal Park Veluwezoom.

Elke zondagmiddag Lekker een frisse neus halen. Trek je wandelschoenen aan en ga met de boswachter het Dwingelderveld op.

Zuid-Holland

Voor bikkels

31 dec, 14,29 jan, 11,26 feb, 11 mrt

Ga met een fluisterboot het bikkelkoude water op. Ervaar hoe de winter de Nieuwkoopse Plassen in zijn greep heeft!

Tijdreis

22 jan, 26 feb

Ga mee op tijdreis en leer alles over de historie en de natuur van Buitenplaats De Tempel in Rotterdam.

Kampvuur 12 feb

Winterwandeling op Tiengemeten en na afloop bij een vuurtje een broodje bakken.

De jungle in

22 jan, 4,19 feb

Vaar mee over het Zwarte Meer naar de jungle van het Vogeleiland. Hier verblijven tientallen vogelsoorten, maar ook reeën.

Misschien vliegt de zeearend langs.

Strandjutten

21 feb, 1 mrt

Wanneer de storm over het eiland raast, gaat het bloed van de jutter sneller stromen: wat zal er nu weer aanspoelen op Schiermonnikoog?

Noord-Holland

Spoorzoeken

28 dec, 5, 21 jan, 12 feb

Tijdens deze wandeling, speciaal voor gezinnen met kinderen vanaf 4 jaar, ga je met de boswachter op zoek naar sporen van de dieren die in het bos bij het bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek wonen.

Limburg

Winterse Preuftournee

28 dec

Winterse wandeling op de Sint-Pietersberg. Geniet onderweg van de lekkerste hapjes die Zuid-Limburg te bieden heeft.

Op het nieuwe jaar 8 jan

Na een warme ontvangst luiden we met de boswachter al wandelend het nieuwe jaar in op de winterse Brunssummerheide.

Flevoland

Nieuw land ontdekken div. dagen Vogelexcursies, bingowandelingen, struintochten. De hele winter zijn er bijzondere excursies op Marker Wadden.

Friesland

Het wad op 4,19 jan, 2,16 feb, 3 mrt

Beleef het wad bij Schiermonnikoog in de winter. Goed ingepakt en met laarzen aan kun je ook in de winter prima het wad op.

Noord-Brabant

Warm welkom 8 jan

Vier met onze boswachters het nieuwe jaar in de Loonse en Drunense Duinen, dat we al meer dan 100 jaar beschermen.

Nog meer genieten van de natuur?

Schrijf je in voor de maandelijkse e­mailnieuwsbrief en blijf op de hoogte van het laatste natuurnieuws, de leukste activiteiten in de buurt en de mooiste routes door prachtige natuurgebieden: nm.nl/nb

Marten en Oopjen

14 jan, 10 mrt

Na vele omzwervingen keren ze terug in ‘s­ Graveland, nu als replica. Luister naar het prachtige verhaal achter de schilderijen en wandel met de gids over hun Buitenplaats Schaep en Burgh.

‘In stilte melodietjes maken’

Trompettist Eric Vloeimans maakte de muziek voor de film Wild Port of Europe Als het om muziekgenres gaat, laat hij zich niet in een hokje duwen. Maar zijn natuurliefde gaat vooral uit naar bomen.

“Ik woonde lange tijd in Rotterdam. Maar ik wilde altijd al een huisje in een bos hebben. Toen mijn vrouw en ik dat huisje vonden, brak corona uit. Concerten gingen niet meer door. Ik heb toen een half jaar bij ons nieuwe huisje in het bos gewerkt, het was nogal verwilderd. Je moet soms ingrijpen. Bomen en struiken weghalen om andere meer ruimte te geven om te groeien. En nu buitelen de eekhoorntjes en de vogeltjes over elkaar heen. Ik heb daar veel muziek gemaakt voor Wild Port of Europe, een film over de dieren in de haven van Rotterdam en Moerdijk. In alle rust kon ik melodietjes maken bij een egelnest en een biddende torenvalk. Het gevoel dat ik daarbij had, wilde ik tot uitdrukking brengen. De komende tijd spelen we de muziek nog in verschillende theaters.

In die tijd ontdekten we ook hoe mooi Oost-Nederland is. Er is meer rust, de mensen groeten elkaar. We besloten daarom helemaal uit Rotterdam te vertrekken en wonen nu in Doesburg. Dichtbij de Veluwezoom, de IJssel, de Achterhoek. Het is allemaal even mooi. Wandelen in het bos is voor mij een uitlaatklep, het is helend. De stilte in het bos heeft ook iets magisch, net als in de muziek. Stiltes tussen de noten bepalen gedeeltelijk de muziek.

Ik hou enorm van bomen. Zo’n beukenbos waar we nu in lopen, is voor mij puur natuur, oer. Het kan groeien zonder dat wij ons ermee bemoeien, en het kan zijn wat het is. Ik begrijp niet dat mensen een hekel aan bomen kunnen hebben en klagen over vallende bladeren of vogelpoep op de auto. Het raakt me dan ook dat we niet zien dat we zelf natuur zijn, dat we er onderdeel van zijn. We dragen allemaal verantwoording voor de aarde. We kunnen het nog ten goede keren, we kunnen nog zoveel doen. Lieve mensen, alsjeblieft, laat de natuur z’n gang gaan.”

Eric Vloeimans

KAAS VAN SCHIER

Om hun stikstofuitstoot te verminderen houden de zeven melkveehouders op Schiermonnikoog nu minder koeien. Goed voor de natuur. Maar ook goed voor de kaasliefhebber, want van hun melk maken de boeren Kaas van Schier. Je bestelt de kaas op defirmakaas.nl/onze­boeren/ boeren­van­schier

Reis langs de Dinkel

Van de bron in Duitsland tot de monding in de Vecht, Paul van Gaalen brengt in tekst en beeld een ode aan dé Twentse rivier: Beleef de Dinkel Het is voor de natuurfotograaf en vrijwillige boswachter van Natuurmonumenten een reis door zijn geboortestreek.

binnen

Is het weer te guur om naar buiten te gaan?

Binnen kun je ook heel goed van de natuur genieten. Hier zijn wat tips.

Nieuw leven voor waterlinies

De Hollandse Waterlinies en de Stelling van Amsterdam hebben de status van Unesco Werelderfgoed. Om de linies te behouden, krijgen ze nieuwe bestemmingen voor enkele landschapsarchitecten aanleiding om een prachtig boek te maken over de wordingsgeschiedenis en hun nieuwe functies: Wisseling van de wacht

Wat je altijd wilde weten over planten

Over knappe knoppen, boze bollen en ander geniaal groen maakte bioloog Geert-Jan Roebers het heerlijke boek Briljante planten, bedoeld voor kinderen, maar ook voor volwassenen onweerstaanbaar.

Dat komt zeker ook door de gave illustraties van Margot Westermann.

Mens op zee

De mens en de zee, het is een even boeiende als ingewikkelde relatie. De fototentoonstelling Mens op Zee in het Scheepvaartmuseum in Amsterdam laat zien hoe je je op het water verhoudt tot jezelf, de ander, het schip en de zee en raakt daarmee aan grotere thema's als gender, inclusie en migratie. Kinderen kunnen in het museum Duiker Doris helpen om de lamp van de vuurtoren terug te vinden.

MOZAÏEKTEGEL VOOR JACHTSLOT

Nog op zoek naar een origineel kerstcadeau? Met een mozaïektegel (symbolisch) onder de kerstboom geef je kleur aan het Jachtslot Mookerheide én draag je een steentje bij. De restauratie van het jachtslot is in volle gang en met jouw hulp brengt Natuurmonumenten het unieke tegelmozaïek weer terug. Kom samen naar Landgoed Mookerheide om jullie bijdrage aan de restauratie van het jachtslot te bewonderen. nm.nl/jachtslot

Zien, ruiken, voelen

De overzichtstentoonstelling van Giuseppe Penone (1947) in Museum Voorlinden is een feest voor de zintuigen. De Italiaanse kunstenaar toont met zijn iconische sculpturen, grootse installaties en intieme kunstwerken de verbinding tussen mens en natuur. De tentoonstelling is nog te zien tot en met 29 januari.

Wanderlust

De schilders van de Haagse, Oosterbeekse en Drentse School zijn geliefd om hun romantische verbeelding van de Nederlandse landschappen. Velen van hen trokken ook naar het buitenland. Van wat ze daar maakten, is nog tot 8 januari een tentoonstelling te zien in het Dordrechts Museum.

Naar een rijk landschap

In de podcast Toekomst voor natuur van de Vlinderstichting gaat Anthonie Stip met gastsprekers op zoek naar spraakmakende verhalen over natuur en natuurbescherming. In aflevering 18 vertelt natuurbeschermer Jaap Dirkmaat over zijn strijd voor dieren en onze cultuurlandschappen. Te beluisteren op Spotify en in je podcast-app.

Alleen op een eiland

Prikkel je zintuigen

Sit back and relax, en laat je zintuigen prikkelen door de magische schoonheid van de natuur in de winter. Echte binnenblijftelevisie. Live te zien op BBC 2 vanaf dinsdag 17 januari 2023, iedere werkdag tussen 21 en 22 uur: Winterwatch (en vanaf het voorjaar Springwatch). Kijk op bbc.co.uk/programmes/p0bl92wd voor een voorproefje.

Waan je op de Wadden, al luisterend naar schrijver en cabaretier Hans Dorrestijn. Omringd door mantelmeeuwen, een enkele kiekendief, zand en heel veel wind, overpeinst hij zijn 80-jarige bestaan. Een zesdelige podcast die Hans vorig jaar maakte, ook nu het beluisteren waard. Te vinden in je favoriete podcast-app.

EEKHOORNVOER

Ledenprijs € 6,29

Normale prijs € 6,99

ART. NR. 17055

GENIET VAN DE EEKHOORN

Eekhoorns zijn graag geziene gasten in de tuin. Ze springen meters ver om op het voederhuisje te landen en tillen dan makkelijk de deksel op om bij het hoogwaardige voer te komen.

VOEDERHUIS

Ledenprijs € 17,99

Normale prijs € 19,99

ART. NR. 30317

Warme schuilplaats

Bied de vogels in jouw tuin ook in de winter een warme schuilplaats. Daar kunnen ze terecht als het weer bar is of als ze willen bijkomen na het zoeken naar voedsel.

Ledenprijs € 22,49

Normale prijs € 24,99 ART.NR. 90975

Ledenprijs € 76,72

Normale prijs € 85,25 ART. NR. 64055 – 64056 – 64058 – 64059 – 6406064061

Warm en comfortabel

Deze plaids van 100% ecowol zijn warm en comfortabel. De plaids van 130 x 200 cm zijn eigentijds en stijlvol, en zijn van goede kwaliteit. In verschillende kleuren.

Veilig voeren

PRACHTIGE ILLUSTRATIES

Deze wenskaarten bevatten prachtige illustraties van Nederlandse dieren in een winterlandschap of winter in het bos. De set bestaat uit 10 kaarten met 5 verschillende illustraties.

Ledenprijs € 8,99

Normale prijs € 9,99

ART.NR. 95147 ­ 95146

VETBOLLEN

Ledenprijs € 2,24

Normale prijs € 2,49

ART.NR. 10213

Beste getest

Netjes zijn gevaarlijk voor vogels. Ze kunnen erin verstrikt raken of zich eraan bezeren. Bovendien vormen de netten onnodig restafval. Doe daarom de vetbollen altijd in een speciale vetbolhouder of leg ze op de voedertafel.

VETBOLKRANS

Ledenprijs € 7,99

Normale prijs € 8,99 ART.NR. 35093

Grote bek

Tot in de middeleeuwen kwam de grijze walvis voor in de Atlantische Oceaan en ook in de Noordzee. Nu leven er nog twee populaties in de Stille Oceaan. Walvisjagers noemden hem duivelsvis omdat hij zich niet zonder slag of stoot liet vangen. De grijze walvis kan 15 meter lang worden en een gewicht van 35.000 kilo halen. Hij behoort tot de baleinwalvissen. Een balein is een hoornachtige plaat in de bek van een

walvis. De grijze walvis heeft 130 tot 180 korte baleinen in z’n bovenkaak, waarmee hij in ondiep water prooidieren (vlokreeftjes, schaaldieren, zeesterren, wormen en kleine vissen) uit het water zeeft. De laatste jaren duiken af en toe weer grijze walvissen op in de Atlantische Oceaan. Ze zwemmen vermoedelijk om Canada heen, wat mogelijk is geworden door het smeltende poolijs.

BEELD: ALAMY

Bedankt

Leden, vrijwilligers, donateurs en partners bedankt voor alle steun en inzet. Dankzij jullie geven we de natuur een stem. Wij wensen iedereen fijne feestdagen. Blijf genieten van onze mooie natuur.

Bedankt

Leden, vrijwilligers, donateurs en partners bedankt voor alle steun en inzet. Dankzij jullie geven we de natuur een stem. Wij wensen iedereen fijne feestdagen. Blijf genieten van onze mooie natuur.