ZOUT 10-2022

Andrea Arnolds

Fons Dejong Govert Derix

Lidewij Edelkoort Koenraad Goudeseune

Jacqueline Grandjean Lotte Jensen Ives Maes Frans Masereel Josse de Pauw

Eugeen Van Mieghem Sam Yazdanpanna Serhi Zjadan

11 EDITORIAL Virtuele fakkels

Nu Karl May is gecanceld, moeten we ook vrezen voor Arendsoog

12 Een speelvogel van 70 ‘Vroeger leefde meer het idee dat werk en passie moesten samenvallen’

14 PODCAST De wereld rond met 40 PK Stel mij geen moeilijke vragen wanneer ik achter het stuur zit

15 PLEASED TO MEET YOU De kinderen van tegenwoordig

Leon Verdonschot bespeurt het einde van een muzikaal tijdperk

16 Van Abbe haalt design binnen

32 FEUILLETON Verboden voor vluchtelingen

Stéphanie Roland in Arnhem | No Access in Maastricht | Frans Masereel in Sint Truiden | Eugeen Van Mieghem in Antwerpen

26 ‘Pas wanneer je er iets van vindt, is het af’ Na de Antwerpse zeperd is Jacqueline Grandjean gelukkig in Den Bosch

den bosch

28 IN BEELD

breda tilburg

Vervagende dromen Ives Maes’ foto’s van de architecturale overblijfselen van de World Expo’s

30 Modieus van in de wieg Oude kleren een tweede leven geven, is dat niet van alle tijden?

42 DE VOORKEUR VAN Fons Dejong

Tafelstoel van Richard Hutten past prima bij een object van Donald Judd

19 PERRON POËZIE

33 OOGAPPEL

Koenraad Goudeseune

Oog in oog met wat mijn hart te boven gaat. Hoopte ik er / rust te vinden

20 Een goeie dichter is een dooie dichter

turnhout antwerpen mechelen

Voorpublicatie uit de roman Het internaat van de Oekraïense schrijver Serhi Zjadan

22 BITS

Gewoon voor mezelf ‘Het is de ruimte waar ik droom. Gewoon voor mezelf’

22 STUDIO

Berichten uit een geheime citadel

Schrijver Govert Derix vindt zichzelf meestal geen aangenaam persoon

De mens die mijn kalf heeft weggehaald Kijk niet weg bij de documentaire Cow van Andrea Arnolds

34 Het verhaal van kwetsbaar Nederland

Lotte Jensen over de geschiedschrijving van rampen

38 De ruimte intiem, de akoestiek aangenaam Met twee hartveroverende renovaties breekt Brussel met een pijnlijke traditie

41 AN OLAERTS

De eekhoorn & het risico

Risico is het lot van de mens die niet tegen zijn verlies kan

42 BLENDR & FILTR

‘De geur van de kruin van een kind. Dan ben ik verkocht hè.’

44 HET IS NIET NIKS Appelflap

Griet Menschaert bezoekt een kunstminnaar. ‘Awel ja, een zeefdruk, ja.’

nijmegen

45 Het maandelijkse service en agendakatern met:

46 Pieter Laurens Mol over ruimtevaarders, vliegers en kunstenaars

48 Gezongen en gesproken, de stem staat centraal bij Festival Vocallis

49 Cultuuragenda

51 COLUMN

Timo de Rijk over de eeuwige borrelnoot

53 COLUMN

Stijn Huijts is in zijn nopjes in Arles

55 Ondertussen in… de rest van Europa

heerlen

arnhem helmond eindhoven aken

venlo genk hasselt tongeren

Originaliteit hield op bij de oerknal

‘Voor 14,50 euro koop je een levende tonijn die je door Freek Vonk laat trainen op zijn achtervinnen te lopen’

maastricht

Cover: Still uit Farewell van Sam Yazdanpanna. foto ZOUT magazine. Zie pagina 32, Verboden voor vluchtelingen.

-

Ja! Ik wil een abonnement op ZOUT magazine en ontvang Chevreuse van Patrick Modiano als welkomstcadeau.

Word abonnee van ZOUT magazine en ontvang Chevreuse als welkomstcadeau. U krijgt dan maandelijks ZOUT magazine toegestuurd à 73 euro per jaar. Wacht niet, op is op! zoutmagazine.eu/abonnees

Hoofdpersonage Jean Bosmans probeert orde aan te brengen in zijn troebele verleden. Herinneringen aan mensen en plaatsen ontwaken uit een tijd waar Bosmans in een onbehaaglijk milieu terechtkwam in de Parijse wijk Auteuil.

In een deels autobiografisch roman laat Nobelprijswinnaar Modiano de spoken uit het verleden in het volle daglicht verschijnen.

7 Patrick Modiano, Chevreuse, vertaling Marthe Elzinga, Querido, 2022.

Boekverbranders en hun virtuele fakkels

Drieëndertig

delen heb ik gelezen; na Terreur over Texas deel 33 dus, waarin Arendsoog, hoogst actueel, foute olieboeren achter de veren zat kreeg ik kennelijk andere interesses. Sléchts drieëndertig delen, moet ik zeggen, er zouden nog dertig Arendsoog romans verschijnen, de laatste in 1993. Peter Buwalda, ik buig het nederige hoofd, las ze naar eigen zeggen allemaal.

Bijna dertig jaar na het verschijnen van deel 63 moeten Buwalda en ik en alle andere Arendsoog liefhebbers vrezen voor de toekomst van de rechtschapen cowboy en zijn integere metgezel Witte Veder. Nu Karl May, de schrijver van de Winnetou boeken, door zijn uitgever is gecanceld, moeten we ook vrezen dat vader en zoon Nowee, de auteurs van de Arendsoog reeks, uit de canon worden geschrapt. Ik wens dat te betreuren. Het waren Arendsoog en Witte Veder die me als kind voor het eerst in aanraking brachten met de boze, toen nog verre buitenwereld. Een blanke en een roodhuid, qua diversiteit alvast een prima stel, lieten me nadenken over het onderscheid tussen goed en kwaad en de worsteling over hoe daar mee om te gaan.

Nu Karl May is gecanceld, moeten we ook vrezen voor vader en zoon Nowee, de schrijvers van de Arendsoog-reeks

De geschiedenis leert dat in spannende tijden de teugels worden aangehaald; onze tijd, met het genadeloos cancelen van wat in de eigen kraam niet van pas komt, is geen uitzondering. Boekverbranders hoeven anno nu niet eens de straat op. Ze stoken met hun virtuele fakkels een online vuurtje waarna uitgevers welwillend de versnipperaar aanzetten, de bangsten voorop.

In ZOUT 4, kort na de Russische inval in Oekraïne, publiceerden we een artikel van Volker Weidermann over een manifestatie, begin maart, op de Bebelplatz in Berlijn, de crime scene van de boekverbranding door de nazi’s in 1933. Op deze historische plek kwamen bijna 89 jaar later Oekraïense schrijvers en intellectuelen bijeen om te wijzen op dat andere front waar onze vrijheid van meningsuiting wordt bedreigd. Op die grauwe namiddag in maart vielen Weidermann de schellen van de ogen. Te lang, schreef hij, was hij doof en blind geweest voor de waarschuwingen van zijn Oost Europese vrienden schrijvers tegen de neo imperialistische ambities van Wladimir Poetin.

Een van de schrijvers wier noodkreten hij jarenlang in de wind had geslagen, was Serhi Zjadan. In de eerste week van de inval had hij zijn laptop dichtgeklapt en een uniform aangetrokken om mee te helpen bij de verdediging van zijn woonplaats Charkov.

Het is de Russen niet gelukt om Charkov te veroveren, het front schuift juist weg van de stad nu het Oekraïense leger een tegenoffensief heef ingezet. Of Zjadan daarbij betrokken is, weten we niet. Wel is intussen een vertaling verschenen van Het internaat, de roman die hij in 2017 schreef over de lotgevallen van een leraar nadat zijn land is binnengevallen door Russische troepen. In dit nummer vindt u een voorpublicatie uit het boek.

WIDO SMEETS hoofdredacteur w.smeets@zoutmagazine.eu

Een speelvogelvan zeventig

Josse De Pauw: ‘Nog elke dag moet ik de reflexen herzien die ik in de jaren zeventig en tachtig heb gekweekt.’ foto Marleen Daniëls

Een poos geleden alweer kwam de vader van Alexander Devriendt te overlijden.

De man noch zijn familie was gelovig, zodat de vraag zich stelde welk ritueel je rond de dood moet verzinnen. Bij het bedenken van de afscheidsplechtigheid begon het bij Devriendt, artistiek leider van theatergezelschap Ontroerend Goed, te borrelen om er een voorstelling over te maken. Participatief theater is een stiel die hem wel ligt.

Dat geldt niet per se voor Josse De Pauw, voor wie participatief theater grotendeels onbekend terrein is. Dat is niet zomaar; hij heeft er naar eigene zeggen nogal een hekel

aan. ‘Maar een van de weinige keren dat ik het geslaagd vond, was wel bij Ontroerend Goed. Bij hun haal ik er wél iets uit. Ze hebben ook een bonte groep mensen bijeengebracht. Er zit niet eens iemand tussen aan wie ik mij erger. En dat is best bijzonder,’ zegt hij met een glimlach.

Het resultaat van Devriendts denkwerk werd de voorstelling Funeral, waarmee Ontroerend Goed dit najaar na Nederland en België ook de VS en Canada aandoet.

In Funeral wordt Josse De Pauw (Asse, 1952) geconfronteerd met zijn eigen eindigheid; de acteurs zoeken naar nieuwe rituelen voor de dood - zonder die te sacraliseren. ‘Dat vind ik het krachtigste aan de voorstelling, dat ze niet de weg opgaat van de traditionele religies. We willen het zo open mogelijk hebben over vergankelijkheid en hoe daarmee te leven.’

Josse De Pauw (Asse, 1952) is acteur, regisseur, theatermaker en schrijver. Als medeoprichter van collectief Radeis reisde hij in de jaren zeventig en tachtig de wereld rond. Later stond hij mee aan de wieg van het Brusselse Kaaitheater en was hij artistiek leider bij onder andere Victoria in Gent en Het Toneelhuis in Antwerpen. De Pauw speelde in talloze televisieseries en films, waaronder het Oscar genomineerde Iedereen beroemd!

Vanwege zijn leeftijd voelt het thema voor Pauw, behalve acteur ook regisseur, auteur en columnist acuter dan voor anderen, maar hij gaat de gedachte daarom niet uit de weg. ‘In het stuk doen we dat ook: de vergankelijkheid als een evidentie zien. Tijdens het werkproces zijn een paar mensen in mijn omgeving overleden en het hielp dat ik aan die voorstelling werkte om daarmee om te gaan. Concreet nodigen we het publiek uit om met elkaar handelingen te stellen, zoals samen zingen. Zoiets geeft rillingen, er ontstaat iets in de zaal, maar zonder dat je daar te veel woorden aan vuil moet maken. Zodra iemand vooraan begint te zeggen “we zijn hier met z’n allen bijeen om dit of dat te doen”, zoek ik zo

snel mogelijk de uitgang. Maar als het haast spontaan en gezamenlijk ontstaat, ja, dan kan dat troostend en zelfs weldadig werken.’

Met een sjekkie in de mond mijmert hij verder over de dood. ‘In zekere zin ben ik al afscheid aan het nemen’, zegt hij, ‘in elk geval van de tijd. Er zijn andere mensen die veel meer de polsslag van deze tijd voelen, en precies daarom werk ik graag met hen, want ik ben best ook wel nieuwsgierig naar déze tijd. Binnenkort maak ik een stuk met Ahilan Ratnamohan over de moeilijkheden van nieuwkomers bij het verwerven van de taal. Dat boeit me dan, zeker omdat ik maar al te goed besef dat ik zelf gevormd ben in de jaren zeventig en tachtig. Nog elke dag moet ik de reflexen herzien die ik toen gekweekt heb, en precies daarom wil ik het heden kunnen bekijken door de ogen van nieuwe makers. Zij hebben vaak veel betere voelhoorns voor het nu.’

‘In zekere zin ben ik al afscheid aan het nemen, in elk geval van de tijd’

Of hij zich dan nog wel thuis voelt in dit tijdsgewricht? ‘Ironisch genoeg maakt ouder worden het gemakkelijker om je in te passen. Je leeft minder bovenop de tijd, beseft veel meer dat alles vloeit. Van nostalgie heb ik weinig last. Er gebeurden vroeger boeiende dingen, maar vandaag evenzeer. Bovendien is vroeger geen monolithische term: elk tijdperk is een lappendeken van bepaalde meningen en stromingen, waarin je al dan niet je weg vindt. Mij is dat altijd vrij goed gelukt.’

De Pauw is een man die graag meandert, en net zo is zijn carrière begonnen. ‘Van een roepingsmoment is dan ook niet echt sprake. Al houd ik mezelf graag voor dat alles begon toen ik op mijn zeventiende in Brussel Julien Schoenaerts aan het werk zag in Kaspar van Peter Handke. Ik was bouche bée en ging een jaar later naar het conservatorium, maar eigenlijk was het pas daarna, in de acht jaar met ons eigen gezelschap Radeis, dat de overtuiging is gegroeid: ja, dit is het

Acteur en duvelstoejager Josse De Pauw werd dit jaar zeventig, al wil hij er niet flauw over doen. ‘Als ouderdomsdeken is de dood voor mij dichterbij’, zegt hij tegen YANNICK DANGRE, ‘maar zonder dat dat enige zwaarte moet inhouden. Ik ben nog van de generatie die van het leven kan houden omdát het eindig is.’

DE WERELD ROND MET 40 PK

Stel mij geen moeilijke vragen wanneer ik achter het stuur zit; autorijden en praten gaan in mijn brein niet samen. Het zal een kwestie van oefening zijn, dacht ik toen ik op Clärenore Stinnes stuitte.

Stinnes, geboren in 1901 in het Duitse Mühlheim an der Ruhr, was de eerste mens die in een personenauto de wereld rondreisde, tussen 1927 en 1929. Haar gevaarte: een Adler Standard 6, met drie versnellingen en 40 PK.

Een halve eeuw later gaf ze een interview over haar reis, vanaf achter het stuur, uiteraard. Op plechtige toon vertelt de bijna tachtigjarige in lange, Duitse volzinnen over haar eerste stappen als autopilote. Met elke gewonnen wedstrijd bouwde ze aan haar bestaansrecht als werkende vrouw, los van de roem en het geld van haar vader, één van de rijkste ondernemers van Europa. ‘Ich brauchte den Schatten meines Vaters, des Giganten, nicht länger zu scheuen, denn ich fuhr jetzt unter Eigenleistung im freien Kampf mit der Männerwelt.’

Verwacht van Stinnes geen Instagrammable levenswijsheden zoals ‘De weg is het doel’ of ‘Als je weet waar je naartoe wilt, zal het vehikel zich vanzelf aandienen’. Ze vond dat Henry Ford het bij het goede einde had: ‘Eerst is er een product, een machine. Je gaat mensen verleiden om die te gebruiken. Pas daarna zal men wegen bouwen.’

CHRISTIANE GRONENBERG



Clärenore Stinnes fährt mit dem Auto um die Welt. Uit: Abenteurerinnen 1, 2020, Bayerischer Rundfunk. br.de

Het interview met Clärenore Stinnes en originele filmopnames van haar wereldreis zijn te zien op Youtube.

leven dat ik wil. Althans zolang het op mijn eigen voorwaarden kan. Ik wil niet binnen een hiërarchie functioneren, en de omstandigheden moeten interessant zijn. Daar hou ik me nog steeds aan. Zoals je kinderen niet moet dwingen om met andere kinderen te spelen die ze stom vinden, moet je dat met volwassenen ook niet doen,’ glimlacht De Pauw.

Het zijn, eerder dan ideeën of een grote droom, vooral personen die het pad van de acteur hebben bepaald. ‘Onderweg ontmoet je mensen met wie je in een gelijksoortige groef valt. Je herkent dingen bij elkaar en daarmee wil je aan de slag. Uiteindelijk gaat het erom dat je tijd wilt spenderen met die schrijver, danser, acteur, noem maar op, dat je samen het risico wil nemen om iets te maken. Ik heb nooit aan carrièreplanning gedaan; dat ik boeken heb geschreven en zowel in films, theater, absurdistische én heel serieuze televisieseries heb gespeeld, is vooral een gevolg van wie ik tegenkwam. Ik hoefde niet zo nodig allerlei dingen te verwezenlijken. Wat mij drijft, is de nieuwsgierigheid naar hoe mensen functioneren, reageren, wat hun particuliere afwijkingen zijn - die soms hun talenten blijken. Misschien is dat wel de verklaring voor mijn veelkleurige pad: dat ik altijd op zoek ben naar een nieuwe ingang in de menselijke geest.’

wat ik wilde. Die verhouding is totaal veranderd. Jonge mensen wonen vandaag noodgedwongen samen met drie of vier huisgenoten; als ik vroeger samenhokte met mensen, was dat omdat ik bij hen wilde zijn. Dat is veranderd en zorgt voor een andere tijdsbesteding bij jongeren, zij zien werk vooral als een middel om geld te verdienen. Ik wil dat niet veralgemenen, er zijn tegenvoorbeelden genoeg; toch heb ik het gevoel dat vroeger meer het idee leefde dat werk en passie moesten samenvallen.’ De rol van onheilsprofeet past hem niet, vindt hij. ‘De dingen bewegen nu eenmaal altijd, en dat is maar goed ook. Er zullen altijd mensen zijn die hun weg vinden in de nieuwe omstandigheden. Zelf paste ik op mijn vijfentwintigste uitstekend in de beweging die weg wilde van het klassieke theater, terwijl anderen juist a well-made play misten. Stromingen volgen elkaar op, net als, onvermijdelijk, de excessen die daarmee gepaard gaan. Vandaag is er veel te doen om de woke-beweging. Ik juich het toe dat dingen veranderen in functie van de nieuwe tijd, maar als het excessief wordt, zoals met het cancelen van personen, dan haak ik af. De kunsten zijn de arena waarin alles gezegd en gedaan moet kunnen worden, juist omdat er een afspraak over bestaat. En van daaruit mogen anderen weer reageren en boos worden. Dat is allemaal niet erg, integendeel, maar de kunsten bestaan precies om je vrijheden uit te testen.’

De Pauw klinkt als een gelukkig man, en dat is hij naar eigen zeggen ook. ‘Ik heb het gevoel dat ik altijd mijn ding heb kunnen doen, en ben me zeer bewust van de pot met geluk die me daarbij is toebedeeld. Voor jonge mensen vandaag is het veel moeilijker. De primaire levensbehoeften zijn zoveel duurder geworden. Als jongeling kostte mijn eerste behuizing in Brussel omgerekend twintig euro per maand. Dat geld verdiende ik door één weekend glazen te wassen in mijn stamcafé, waardoor ik de rest van de tijd vrij was om te doen

Vrijheden uittesten, dat is wat De Pauw, een speelvogel van zeventig, wil blijven doen. Al vindt hij speelvogel zelf wat licht klinken. ‘De essentie voor mij is dat ik, in alle betekenissen van het woord, kan spelen. Zelfs als ik boeken schrijf ben ik eigenlijk aan het spelen. Werk en leven zijn voor mij altijd samengevallen, en nog steeds. Zolang het fysiek kan en bekijkenswaardig is, ga ik onvervaard door.’ Z

Ontroerend Goed, Funeral Vanaf 29.9 in o.a. Rotterdam, Antwerpen, Leuven, Genk en Turnhout. ontroerendgoed.be

‘Vroeger leefde meer het idee dat werk en passie moesten samenvallen’

Ik snap niet waar diekinderen van tegenwoordignaar luisteren

Schrijver

Ivo Victoria zag op de laatste editie van Lowlands opeens zijn literatuurtent leeglopen. De reden: in de grootste tent was Goldband begonnen, dé hit van het festivalseizoen. Anno 2022 kan elke act op elk festival staan, met uitzondering van de festivals die zich op één (sub)genre richten.

De overige festivals lijken op elkaar, ook in de programmering.

En dus stond Goldband ook op Lowlands tot verbijstering van Victoria, die op twitter schreef: ‘Net heb ik een paar liedjes geluisterd en eindelijk kan ik jullie eens gelijk geven: Nederland is onherstelbaar kapot’.

Hij werd bedolven onder de boze reacties, grofweg te verdelen in twee categorieën: varianten op het aloude ‘Er zit een knop op je tv / die helpt je zo uit de puree’, en het ergste verwijt dat iemand in Nederland kan krijgen: dat hij ‘elitair’ is. Over smaak valt niet te twisten; doe je dat toch, dan worden mensen boos.

Er valt wel veel te onderzoeken over smaak. Waarom heb ik bijvoorbeeld niks met Coldplay, maar wel met U2? Als ik uitleg waarom Coldplay me totaal niet raakt (glad, bombastisch) hoor ik mezelf dezelfde argumenten gebruiken als mensen die uitleggen waarom ze U2 helemaal niks vinden.

En ik kan wel tien bands noemen die ik goed vind juist vanwége hun bombast. Of is dat dan een ander soort bombast?

Streamingdiensten geven me vaak tips waarvan ik snap waarom ze op basis van algoritmen volledig aansluiten bij mijn muzieksmaak en waar ik toch niets aan vind.

Susan Rogers was jarenlang de technicus van Prince. In haar zojuist verschenen boek Wat muziek met ons doet gaat ze met neurowetenschapper Ogi Ogas op zoek naar een antwoord op de vraag waarom sommige songs je aanspreken en andere niet.

Uiteraard vinden ze geen sluitend antwoord, maar in hun speurtocht komen ze wel tot interessante observaties. Ook over de generatiekloof in de muziek, waar Ivo Victoria (51) al onbedoeld naar verwees, en die snel groter wordt: ‘Hoe muziek een generatie in de oren klinkt, is voor een groot deel afhankelijk van waar die generatie naar luisterde toen ze opgroeide. 2020, het jaar van de pandemie, viel op Berklee Colleg of Music samen met een langverwachte ommekeer in de heersende muzikale smaak. In 2018 waren er onder de aankomende studenten nog steeds een paar die traditionele rockplaten maakten, ongetwijfeld geïnspireerd door de cd collectie van hun ouders. Tegenwoordig zijn studenten met een voorkeur voor klassieke rockmuziek zo goed als verdwenen. De digitale revolutie heeft zoveel deuren naar het avontuur geopend dat er een eind is gekomen aan een muzikaal tijdperk dat producer Tony Berg mistroostig “belachelijk conservatief” noemde.’

Rogers voorspelt dat het vanaf nu nog veel sneller zal gaan. ‘De grunge van de jaren negentig verschilde niet drastisch van de rock uit de jaren tachtig of zeventig. De rap van de jaren negentig stond niet zo ver af van de hiphop uit de jaren tachtig. Maar toen iedere aspirant producer dankzij de technische vernieuwingen de hand kon leggen op betaalbare opnameapparatuur, raakte de markt overspoeld met een stortvloed aan nieuwe ideeën. Het leeuwendeel van de huidige muziekstudenten heeft in zijn jeugd platen gehoord die in esthetisch opzicht radicaal verschillen van platen die in de twintigste eeuw zijn gemaakt. Ik ben in de zestig en krijg nu pas, na al die tijd, het welkome gevoel dat ik niet snap waar die kinderen tegenwoordig naar luisteren!’

to meet you

het Van Abbemuseum Verzamelt nu ook

Maarten Baas, Red fan Edelkoort collectie

Annemoon Geurts studeerde aan de Design Academy in Eindhoven toen Lidewij Edelkoort er directeur was. Later werden ze goede vrienden en begon Geurts in dezelfde stad de Kazerne, Home of Design. Edelkoort maakte er verschillende tentoonstellingen, onder meer New Melancholy, in het najaar van 2020, een mengeling van designstukken uit haar eigen collectie én kunstwerken uit de collectie van het Van Abbe.

Het was Geurts die de museumstaf warm maakte voor de verwerving van een deel van Edelkoorts designcollectie. Was dat niet gebeurd, dan was het museum

nooit overgegaan tot de transactie, in elk geval niet op dit moment, zegt Steven ten Thije van het Van Abbemuseum. Hij is verantwoordelijk voor de verwerving, en stelde met Edelkoort de tentoonstelling De collectie is… samen, vanaf 8 oktober te zien in het museum en in de Kazerne.

‘De vraag of wij als Van Abbe iets met design moeten gaan doen, is natuurlijk wel eens geopperd’, zegt Ten Thije, ‘vooral omdat we als museum proberen goede verbindingen met de stad te maken. En design hoort daar nadrukkelijk bij. We hebben ook vaker tentoonstellingen tijdens de Dutch Design Week gemaakt, in samenwerking met de Design Academy, waarin design en kunst werd gecombineerd. En toen kwam twee jaar geleden Annemoon Geurts met de vraag of wij interesse hadden in de Edelkoortcollectie.’

Toch is het een opmerkelijke stap omdat het Van Abbe zich vooral richt op autonome beeldende kunst en, los van de presentaties tijdens de Dutch Design Week, zich nooit heeft ingelaten met vormgeving of design. Gemopperd daarover werd er wel. Was het niet vreemd dat in hèt museum van Eindhoven, de stad die zich de designhoofdstad van Nederland noemt, juist design ontbreekt? Ten Thije, hoofd collecties bij Van Abbe: ‘Je kunt zeggen dat

ik twee jaar nodig heb gehad om die klik te maken. Ik ben geen specialist op dat terrein, dus het was even flink inwerken.’

Vooralsnog gaat het om 53 objecten uit de Edelkoort-verzameling, die in totaal meer dan tachtig werken betreft van onder anderen Studio Job, Maarten Baas, Piet Hein Eek, Jurgen Bey en Hella Jongerius, veelal uit de periode 2000-2010. De selectie is gebaseerd op drie uitgangspunten. Er moet een binding zijn met Eindhoven of een link met de Design Academy Eindhoven. Daarnaast is er de inbreng van Edelkoort zelf, als oud- directeur van de Design Academy (1999-2008) en als spraakmakende stem in de internationale designwereld. En tot slot is er gekeken of en hoe de stukken aansluiten bij de collectie van het Van Abbe. Dat laatste criterium behoeft een toelichting. Als voorbeeld noemt Ten Thije een bank van het Libanese designbedrijf Bokja, gemaakt met stoffen die afkomstig zijn van diverse families, die volgens hem heel goed bij de Midden-Oosten collectie van het museum past. Richard Huttens Tafelstoel (1999), waarvan het losse zitgedeelte ook als (bijzet)tafeltje kan fungeren, ziet Ten Thije goed uit de verf komen bij de Minimal Art-werken in de collectie, bij een object van Donald Judd bijvoorbeeld. De Rough and Ready Chair van Tord Boontje ziet hij als een do-it-yourselfexemplaar. ‘Daar zit een krakers-mentaliteit achter en dus ook een politiek verhaal; eveneens goed te combineren met werken uit de collectie.’

Het samenstellen van De collectie is… verliep anders dan Ten Thije gewend is. ‘Normaal gesproken doen we alles digitaal, ook het bepalen welk kunstwerk wáár komt te staan of te hangen. Maar Edelkoort had allemaal printjes gemaakt van de designstukken en kunstwerken en die in de bibliotheek op lange tafels neergelegd.

Zo hebben we twee middagen heerlijk zitten knippen en plakken en schuiven, en kwamen we uiteindelijk tot tien ensembles van kunstwerken en designstukken.’

In de woorden van Ten Thije is De collectie is…. geen verhalende, maar een atmosferische tentoonstelling geworden. De kijker wordt uitgenodigd om zelf verbindingen te leggen, gevoelsmatig of visueel. Zo hebben we een werk van Mark Manders gecombineerd met een schilderij van Andrzej Wróblewski. Ten Thije: ‘Kunsthistorisch zou je die twee niet zo snel bij elkaar zetten, maar als je het eenmaal ziet, is het best bijzonder. En al helemaal als je er een stoel van Nacho Carbonell bij plaatst; dan is er echt sprake van een bijzonder ensemble.’

Mooi dat deze collectie nu in het Van Abbe landt, maar was het niet logischer geweest om haar onder te brengen in het Design Museum in Den Bosch? Ten Thije: ‘Met die vraag ben ik naar Timo de Rijk gestapt, de directeur van het Design Museum. Hij was erg duidelijk in zijn reactie: de collectie past niet in zijn aankoop- en tentoonstellingsbeleid.’

Het Van Abbemuseum beschouwt de verwerving van de Edelkoort-collectie als startpunt om meer designstukken aan te kopen. Ten Thije sluit niet uit dat de museumstaf mettertijd wordt uitgebreid met een designspecialist. ‘Overigens hebben we het niet over de design- of de kunstverzameling, maar over één collectie, waar een kast van Piet Hein Eek naast een schilderij van Picasso staat.’

Dat design voortaan onderdeel uitmaakt van het museumbeleid stemt Ten Thije blij. ‘Ik ben altijd geboeid geweest door de vraag wat kunst doet in de samenleving. Met design erbij kunnen we een interessanter verhaal vertellen.’ Z

De collectie is…. Van 8.10 t/m 6.11 in het Van Abbemuseum in Eindhoven. Van 8.10 t/m 18.2 in De kazerne, ook in Eindhoven. vanabbemuseum.nl en kazerne.com

Dutch Design Week 2022. Van 22.10 t/m 30.10 in in Eindhoven. ddw.nl

Richard Hutten, Table Chair. Edelkoort collectie

Lidewij Edelkoort. foto Tirza Schaap

Uit: Koenraad Goudeseune, Nagelaten gedichten

Met een inleiding van Benno Barnard en Rob Schouten.

Uitgeverij Atlas/Contact, Amsterdam/Antwerpen, 2022

Ik ben met haar naar zee geweest

Ik ben met haar naar zee geweest, ik moest haar laten zien wat ik, als ik in mijn eentje ben en aan haar denk, gedurig zie. Oog in oog met wat mijn hart te boven gaat. Hoopte ik er rust te vinden, soelaas, de oorzaak, een nieuw begin dat ik alleen

Met haar zou kunnen delen. Maar zij was nog mooier daar. Gezegd kreeg ik van dit alles niets en nu ik weer alleen ben en alleen kan denken aan wat ik zeggen wilde, zie ik haar opnieuw, de wind maakt haar zomers kleedje dartel, op blote

voeten zet zij de stappen die ik zet, eenzelfde levend wezen, enkel door biologie gescheiden en, naar Plato’s leer, op zoek.

Was het mij maar één keer gegeven niet te zitten schrijven

over wat onmogelijk hersteld of nog eens komen – vrede had ik met het leven en onuitstaanbaar vond ik alles wat poëzie wil zijn. Ik zou haar noemen, zonder woorden, mijn.

KOENRAAD GOUDESEUNE

Een goeie dichter is een dooie dichter

Pasja, een leraar in een provinciestadje in de Donbas, belandt in een nietsontziende oorlog waarin hij wordt geconfronteerd met levensvragen die hij altijd van zich af heeft gehouden. Pasja is de hoofdpersoon in Het internaat, de zojuist vertaalde roman uit 2017 van de Oekraïense schrijver Serhi Zjadan. Een voorpublicatie.

Pasja staat in de berm, die platgewalst is door rupsbanden en vrachtwagenwielen, en probeert zich te herinneren waar hij zulke vingers eerder heeft gezien. Verkrampte, dode vingers die zich vastklampen aan het leven. En opeens weet hij het: een week geleden, zijn laatste dag op school. Pas een week geleden, alles was net als nu: frisse wind, bleke januarizon. Iemand roept zijn naam in de schoolgang, hij loopt naar buiten, de leraren drijven de kinderen terug naar hun klaslokalen, die vliegen meteen naar de ramen om te kijken wat zich daar afspeelt. Pasja kijkt om naar zijn leerlingen; zo, schreeuwt hij, stilte, ik ben zo terug – maar niemand luistert naar

’m. De directrice rent langs, haar ziekelijke lichaam deint zwaar heen en weer. Pasja gaat achter haar aan, ze lopen het bordes op, blijven staan. Voor de school staat een terreinwagen met militairen, op de plek van het nummerbord prijkt een strijdleus, zwart op wit, Pasja heeft weinig verstand van zulke leuzen, daarom begrijpt hij niet echt wie het zijn. Misschien een vrijwilligersbataljon, misschien de Nationale Garde. De vlag boven op de terreinwagen is dezelfde als die op hun schoolgebouw. Dus de macht is niet gewisseld.

De militairen zijn druk in de weer, iemand staat te telefoneren, hun overste stapt op de directrice af, pakt haar stevig bij de elleboog, neemt haar apart en spreekt haar kil toe. Pasja vangt flarden van zinnen op, de militair vraagt niet zozeer om toestemming, hij dicteert vooral voorwaarden. Nee, zegt de militair, dat kan niet, ergens anders gaat niet, het moet hier, bij jullie, we zijn hier om jullie te beschermen, tenslotte, belt u wie u wilt, bel naar Kyiv, voor mijn part. De directrice zinkt weg in haar zwarte mantelpak, haar gezicht trekt grauw weg en lijkt ineens ouder. Ze wil protesteren, maar durft niet. Ze kijkt om naar Pasja, op zoek naar steun, maar de militair loopt aan hem voorbij en geeft hem een schouderklopje, en door dat klopje dwarrelt er verkruimeld schoolkrijt van Pasja’s leraarsjasje naar beneden.

Dan komt een oud bruin OeAZbusje aangereden, de kleur van natte huishoudzeep, en de militairen beginnen gewonden uit te laden. Ze nemen ze op de schouders, als zakken met koopwaar, brancards zijn er blijkbaar niet, dan beklimmen ze moeizaam de entreetrap, lopen door naar de lege galmende gang. Ze slaan rechts af, duwen met hun kisten, die onder de klei zitten, de deur van het eerste het beste klaslokaal open. Om precies te zijn van het lokaal van Oekraïens. Van Pasja’s lokaal dus. Van het lokaal waar Pasja les stond te geven. Ze leggen de gewonden neer op de grond, tussen de schoolbankjes. Pasja komt ze achterna gesneld, stuurt de kinderen meteen naar buiten, die stappen geschrokken over het verse bloed heen, drommen samen op de gang. Pasja loopt ook naar de gang en stuurt iedereen schreeuwend weg: naar huis, schreeuwt hij,

snel een beetje, wat staan jullie hier nog. Hij schreeuwt in het Russisch, dat doet hij altijd op de gang, buiten zijn lokaal. Daarna doet hij huiverig de deur weer open. Het lokaal ruikt naar drek en bloed, naar sneeuw en aarde. De soldaten brengen dekens, iets van warme kleding, schuiven de bankjes opzij, verslepen de gewonden naar verschillende hoeken.

Er komt nog een soldaat het klaslokaal binnen, hij zeult een mitrailleur op zijn schouder, haalt zijn sigaret niet uit z’n mond. Zwart haar, donkere en daardoor wantrouwige ogen, het stof heeft zich diep in de rimpels van zijn gezicht genesteld, zoiets heeft Pasja alleen bij mijnwerkers gezien die net bovengronds kwamen.

Nuchter overziet hij de gewonden, hij merkt Pasja op, knikt hem toe, zegt gedag, spreekt met een Kaukasisch accent. Hij haspelt de talen door elkaar, maar probeert vriendelijk te klinken, alsof het ’m eraan gelegen is dat Pasja hem vertrouwt. Sommige woorden zegt hij eerst in het Russisch en dan in het Oekraïens, hij doet zijn best, alsof het een mondeling examen is. Oké, leraar, zegt hij, geen zorgen, we geven je school niet op, we zullen ’r beschermen, zegt hij. Je lessen kunnen blijven doorgaan.

– Wie zijn dat? De mitrailleurschutter knikt richting de portretten aan de muur.

– Dichters, antwoordt Pasja onzeker.

– Goeie dichters? vraagt hij sceptisch.

– Dode dichters, zegt Pasja maar.

– Zo hoort het ook, lacht de mitrailleurschutter, een goeie dichter is een dooie dichter.

Hij opent voorzichtig een raam, plaatst zijn mitrailleur op de vensterbank. Alsof hij ’m even wil laten luchten. Pasja raapt de schriften op zijn bureau bijeen, gooit ze in zijn rugzak en maakt zich op om te vertrekken, maar dan blijft zijn blik haken aan een gewonde die onder de geverfde radiator is neergelegd: twee borstelige dekens met opgedroogde bloedvlekken, daarbovenop een oude aftandse slaapzak, hij ligt met zijn gezicht naar de muur, enkel zijn in geen tijden gewassen haar en in geen tijden geschoren nek zijn te zien, de opengesneden mouw van zijn legerjas ligt er zomaar bij, tussen het verband is vuile huid zichtbaar, bedekt met schrammetjes, zijn ontblote linkerhand steekt onder de

slaapzak uit. Net een passagier van een derdeklasslaapwagon die ’s ochtends zijn hand onder het treindekentje uit steekt dat zijn slaperige, bewegingloze lichaam bedekt en de kromming van zijn knieën en zijn ingevallen buik suggereert, zoals het lichaam van Christus onder de lijkwade, en de naaktheid van dit verweerde mannenlijf steekt scherp af tegen de bundeltjes en hoopjes warme kleren op de zitjes ernaast. Zo is het hier ook, denkt Pasja, de magere bleke hand, bedekt met dungezaaide haartjes, ziet er zo onnatuurlijk uit tegen de achtergrond van de geverfde schoolvloer, tegen de achtergrond van de bankjes en het schoolbord, en de hand klampt zich vast aan de slaapzak, klampt zich vast, bang om los te laten, alsof de slaapzak het laatste is wat hem nog aan het leven bindt. Pasja’s blik blijft een tijdje gefixeerd op de lange zwarte vingers, gekerfd en gebutst, met een benzineblauwe tint, dan waait er een frisse winterwind naar binnen, die het raam bijna doet dichtslaan, de mitrailleurschutter kan het nog net tegenhouden, Pasja herinnert zich weer waar hij is en gaat snel naar buiten, de schoolgang op, waar hij direct in de armen van de directrice valt.

– Pavlo Ivanovytsj, Pavlo Ivanovytsj, huilt ze en ze grijpt zijn arm vast, hoe is het mogelijk? Zegt u dat ze weg moeten gaan. Zelfs haar huilen heeft iets geforceerds, denkt Pasja onwillekeurig. Ze kan helemaal niet huilen, ze weet gewoon niet hoe het

moet. En lachen kan ze evenmin.

– U moet het tegen ze zeggen. Ze blijft Pasja vousvoyeren, alsof ze het tegen de tramcontroleur heeft. Zegt u dat ze weg moeten.

– Jaja, sust Pasja haar, ik zal het zeggen, heus.

Hij brengt haar naar de directiekamer, helpt haar te gaan zitten, loopt naar buiten, sluit de deur achter zich. Hij blijft een tijdje bij de deur staan, hoort dat de directrice onmiddellijk tot bedaren komt, haar neus snuit, haar mobieltje pakt, iemand opbelt, in de telefoon brult.

– Dit kan ook zonder mij, fluistert Pasja en hij gaat naar huis.

De militairen staan te roken op het bordes. Voordat ze het schoolgebouw betreden vegen ze naarstig hun schoenen af aan een schone doek. Het bloed gaat er moeilijk af. Maar het gaat eraf. Z

Het internaat van Serhi Zjadan (Starobilsk, 1974) verschijnt deze maand bij uitgeverij De Geus.

Voordat ze het schoolgebouw betreden vegen ze naarstig hun schoenen af aan een schone doek. Het bloed gaat er moeilijk af. Maar het gaat eraf.

Gewoon voor mezelf

Op de huidige woningmarkt is het vinden van een eigen plek geen zaak van weloverwogen kiezen, maar van snel beslissen en (over) bieden/laten liggen. Pragmatisch handelen; dromen over wat je eigenlijk zou willen, komt later wel.

Bits

Zelf zou ik heel graag nog eens een eigen huis willen bouwen. In mijn fantasie combineer ik materiaal met licht, beschutting versus open ruimten, winterse warmte met zomerse koelte en dat alles in een eindeloze, natuurlijke omgeving.

Maar de bron en ook de kracht van deze gedachtespinsels ligt natuurlijk niet in het uiteindelijke resultaat. Ook niet op de weg ernaartoe. Het is de ruimte waar ik droom.

Gewoon, voor mezelf.

MAT VAN DER HEIJDEN

Onderweg naar het milieuperron kreeg Govert Derix een ingeving: stel dat de natuur in opstand komt en ons laat weten dat het genoeg is. Het leidde tot de vuistdikke roman De boom. Zijn schrijfstudio bevindt zich in een zolderappartement. ‘Ik heb altijd Beethoven in de buurt.’

Berichten uit een geheime citadel

Loopvanaf de Markt in Maastricht een paar stappen in noordelijke richting en je komt uit in een kluwen van steegjes, doorsteekjes, trappen en bordjes met ‘hier geen fietsen’. Het is zoeken naar de juiste deurbel. In de lift duw ik op knopje 1 en kom uit op de 3de

etage. Vanuit de lift beland ik in een heuse straat, verborgen bovenop het gebouw, met voordeuren, deurmatten en planten in potten.

Schrijver en filosoof Govert Derix (Horst, 1962) laat me binnen. Door de woonkamer, twee steile trappen op

naar een kamer in de nok van het dak. Een bed, een L-vormige werktafel, een piramidevormige boekenkast en links en rechts een dakraam. Staand zie je daken en boomkruinen, zittend vooral veel lucht. Een geheime citadel noemt Derix het zelf: ‘Midden in de stad schijnt het maanlicht

Mat van der Heijden, Hol (1991). Potlood, pen, inkt, papier.

cm.

Ik vind mezelf meestal geen aangenaam persoon.’

soms recht op mijn toetsenbord.’ Als jij hier zit te werken, is die stad dan nog aanwezig? ‘Ja en nee. Ik kijk natuurlijk meestal op mijn beeldscherm, maar mijn laatste boek gaat deels over een oud gebouw van Landbouwbelang, aan de Maas, dat zit links in mijn ooghoek. Je kunt het net niet zien, de boom waar het in mijn jongste roman De boom om draait zou precies daar staan, maar ik moet bekennen dat ik maar zelden naar zo’n plek kijk. Als ik schrijf ben ik toch helemaal in mijn cocon. Die zweeft hier ergens boven dit bureau, maar dat kan ook ergens anders zijn, bijvoorbeeld aan mijn schrijftafel in Brazilië.’

Govert Derix reist regelmatig naar Brazilië, zijn vrouw komt er vandaan. Een deel van De boom schreef hij daar. Op zijn 17de is hij er voor het eerst geweest, via een vriend van zijn vader, een missionaris. ‘Ik was helemaal niet van plan om naar Brazilië te gaan, ik wilde gewoon weg uit Horst. Die pater zat toevallig bij ons in de woonkamer en zei: “Mer Govert, dan kòmde toch ’n paar mònt nao meej toe.” Mijn vader boekte het goedkoopste ticket, een reis van drie dagen: Eerst met de trein naar Maastricht. Moet je

nagaan, dat was de eerste keer dat ik in Maastricht kwam. Dan naar Luxemburg en van daaruit met een vlucht naar Reykjavik, waar ik overstapte richting New York. De volgende dag vloog ik naar Rio de Janeiro, daarna met een binnenlandse vlucht naar Brasilia, waar ik werd opgewacht door die pater uit Horst.’

In die drie dagen had je meer meegemaakt dan in de zeventien jaar daarvoor?

‘Precies. Sindsdien is Brazilië echt een andere biotoop voor me geworden. Het vliegtuig is dan niet alleen een tijdmachine, maar ook een soort biotoopmachine. Het klimaat is anders, de lucht is anders, zelfs mijn huid voelt anders.’

Ben je ook een ander mens in Brazilië?

‘Ja, ik denk het wel. Minder jachtig. Vrijer, aangenamer ook. Ik vind mezelf meestal geen aangenaam persoon. Ik ben constant met van alles en nog wat bezig. Het hangt hier niet voor niks dik gedrukt boven mijn bureau: Niet Overkoken. Een advies van mijn uitgever.’ Hoe begin jij aan een boek?

‘Eerst is er een explosie. Dan zet ik in vrij korte tijd de verhaallijnen, karakters en inhoud neer. Ik laat het een

tijdje liggen en dan begint het verfijnen; ik daal af tot de haarwortels van het manuscript. Als ik dat bereik kan ik op een gegeven moment gewoon zien dat als op pagina twintig een bepaald woord staat, dan moet op pagina tweehonderd-enzoveel-twintig bovenaan niet datzelfde woord staan. Dan kan ik als een soort schaker helemaal door die tekst van 180.000 woorden lopen. Als iemand me dan vraagt naar een specifiek woord, kan ik zo zeggen op welke pagina het staat.’ Dat lijkt meer op componeren dan schrijven… ‘Klopt. Ik heb hier in de kast ook veel partituren staan. Vroeger schreef ik boeken die ik qua compositie afkeek van een Beethoven-symfonie.’

Met de bijbehorende wisselingen in tempo en toonsoort? ‘Ik heb altijd Beethoven in de buurt. Het gaat echt om de psychologische en wijsgerige reis, met aandacht voor de kleinste details en de overkoepelende architectuur, die op natuurlijke wijze in elkaar moeten grijpen. Schrijven lijkt voor mij heel veel op componeren. Wat ik ook altijd doe, is mijn tekst hardop voorlezen.’

Voor je partner? ‘Nee, voor mezelf, als niemand

thuis is. Alsof je achter de piano een symfonie uitprobeert. Op een gegeven moment kom je zo diep dat de klanken van woorden suggereren wat er met een tekst moet gebeuren: een woord minder of meer, een pauze, een spatie. Het is een manier van met taal bezig zijn, die ik met De boom voor het eerst zo heb ervaren, omdat ik er nu voor het eerst echt de tijd voor nam.’ Onder het witte houten bureau waar Derix aan werkt, is alles leeg, op een paar blauwe teenslippers na. Het grote beeldscherm op de tafel is verhoogd met drie boeken: twee delen pianosonates van Beethoven met gele post-its vol aantekeningen, en het boek Structuurvisie van de stad Amsterdam. ‘Ik bedenk me nu pas, als kind had ik al een tafel met allemaal spulletjes. Een soort postkantoortje met een oude typemachine die ik van mijn vader had gekregen. Zat ik daar hele middagen te tikken. Ik heb zo’n plek dus eigenlijk altijd al gehad.’

JOEP VOSSEBELD

Dit is het eenentwintigste deel in een reeks over kunstenaars, muzikanten en ontwerpers in hun werkomgeving.

feuilleton

en soms schurende poëzie. Het voelt bijna als een opluchting als de tentoonstelling in deze anti museale plek is afgelegd en het lichaam weer kan opwarmen terwijl de geest blijft nagloeien. (LD)

No Access. Van 16.9 t/m 13. 11 in voormalig NAVO-hoofdkwartier Cannerweg 798 Maastricht, via Parkeerterrein Von Dopfflaan. viewmaster-projects.com

Verboden voor vluchtelingen

No Access is een tentoonstelling die je niet had willen bezoeken, je de creeps geeft maar die je beslist niet mag missen.

De getoonde videowerken, datavisualisaties, animaties en korte films in No Access passen in de klamme, donkere en desoriën terende plaats van handeling: de Cannerberg in Maastricht, waar een voormalig NAVO hoofdkwartier diep verzonken ligt in een gangenstelsel van mergel, gewapend beton en dikke stalen deuren.

No Access gaat over grenscontroles en migratie. Toen samensteller Bart van den Boom bezig was met de selectie van de kunstenaars viel Rusland Oekraïne binnen. Intussen slaat het gefortuneerde Nederland internationaal een modderfiguur in de gebrekkige opvang van vluchtelingen in Ter Apel en op andere plekken.

Met 95 procent luchtvochtigheid en een temperatuur van 12 graden is het een tentoonstelling die allerminst behaagt. No Access wil een dam opwerpen tegen de fysieke, emotionele en psychologische vermoeidheid die velen overvalt bij het aanzien van de dagelijkse overvloed aan ellende en die het soms lastig maakt nog empathie te voelen.

Bij de entree van drie stalen deuren passeer je een grens, een schijnbare

cesuur in de geschiedenis. Je ontkomt niet aan gedachten over het IJzeren Gordijn, atoomdreigingen, checkpoints, pushbacks en alleen al vanwege de temperatuur de Koude Oorlog. De locatie is een uitgelezen plek om zowel de geschiedenis als de actualiteit invoelbaar te maken.

De kunstwerken in No Accees zijn te zien in een intuïtief af te leggen parcours dat, om te voorkomen dat bezoekers verdwalen in het gangenstelsel, is begrensd. Zo loop je bijna terloops aan tegen Threshold to the Kingdom van Mark Wallinger (GB), waarin je geprivilegieerde witte mannen en vrouwen de sluisdeuren van City Airport London ziet passeren terwijl er groteske hoogmisklanken klinken.

Op sommige werken worden vluchtelingenstromen voorgesteld als kille getallen of als onzichtbare satellietbeelden, zoals bij Josh Begley’s (VS) Best of Luck with that Wall, over de grens tussen de VS en Mexico. Behalve de datavisualisaties kijk je ook met regelmaat in de ogen van een mens van vlees en bloed, zoals in Children of the Labyrinth uit 2022 van Marieke van der Velden en Philip Brink (NL) waarin vluchtelingen zelfgeschreven brieven aan hun kinderen voorlezen. Emotioneel, liefdevol én representatief voor het leed in de vele asielzoekerscentra. Migratie en grenzen zijn grenzeloos.

Ook een gothic novel als Farewell van Sam Yazdanpanna confronteert ons met een ongemakkelijke waarheid, een pijnlijke actualiteit

Masereel blijft beklemmend actueel

Vijftig jaar na zijn dood is in de Begijnhofkerk in Sint-Truiden een hommage aan Frans Masereel een van ’s werelds bekendste kunstenaars op het gebied van houtsneden. Zijn geëngageerde oeuvre is nog steeds actueel, het is de zeggingskracht van zijn beeldtaal die tot de verbeelding spreekt.

Als een striptekenaar avant la lettre spreken de in zwart en wit uitgevoerde werken ook zonder tekstballon een niet mis te verstane taal. Masereel schetst de menselijke conditie, stelt mistanden en

oorlogen aan de kaak en weet het verdriet en de vreugde van gewone mensen te vangen. Het decor van zijn werk vormt niet zelden de grote stad met haar wolkenkrabbers, fabrieksschoorstenen en massaliteit. Zijn oeuvre is zowel een aanklacht tegen de geest van zijn tijd als een zoektocht naar schoonheid, vaak getoond in de vorm van vrouwelijk naakt en natuurschoon.

Frans Masereel (1889 1972) was een pacifist, humanist en wereldburger, die toonaangevende intellectuelen en kunstenaars als Stefan Zweig, Joseph Roth en Thomas Mann onder zijn bewonderaars en pleitbezorgers had. Hij groeide op in een bourgeoismilieu in Gent, trok naar Parijs en Zwitserland en bereisde meermaals Rusland waar zijn werk, net als in China en in de voormalige DDR, op veel bijval mocht rekenen.

Een communist was hij niet. Politiek interesseerde hem niet zo, het ging hem, zo zegt hij in de documentaire uit 1961 die op de tentoonstelling is te zien, om sociale en humanistische thema’s. Hij zag zichzelf als een optimist, iemand die toch ook altijd wel schoonheid bleef zien, zelfs toen de woelige geschiedenis, hij maakte twee wereldoorlogen mee, met giftige ideologieën en genocides haar lelijkste gezicht toonde.

De thema’s die in de Masereel presentatie in Sint Truiden worden aangesneden, zijn beklemmend actueel. Zijn voorkeur voor houtsneden was ingegeven door reproduceerbaarheid – een belangrijk thema in die tijd.

Daarnaast wilde hij tot de mensen spreken in een taal die ze begrepen. De vorm mocht in zijn ogen ondergeschikt zijn aan het thema, toch spreekt er een bekoorlijkheid uit zijn oeuvre.

Dat Masereel ook vandaag nog kunstenaars inspireert, is op de tentoonstelling te zien aan de hand van werken van Caroline Coolen, Tom Liekens en Camille

Met bijdragen van Gerrit van den Hoven, Ludo Diels en Pascalle Mansvelders

Frans Masereel, Projet de monument (1954). Houtsnede. foto Robin Reynders

Still uit Farewell (2020-22) van Sam Yazdanpanna. foto ZOUT magazine

feuilleton

Dufour, die met de oude meester in dialoog gaan. Hoewel hun werken thematisch andere wegen inslaan, zijn ze qua werkwijze en techniek aan hem verwant. (LD) Houtsnede. Frans Masereel in dialoog met Caroline Coolen, Tom Liekens & Camille Dufour. Van 10.9 t/m 30.10 in de Begijnhofkerk in Sint Truiden.

De stervende muze van Van Mieghem

De expositie Augustine, in liefde en leed is het verhaal van de tragische liefde van de Antwerpse kunstenaar Eugeen Van Mieghem (1875-1930) voor Augustine Pautre. Stapelgek is Eugeen op zijn lief. Ze trouwen in 1902 en Eugeen legt haar vast in een reeks tekeningen. Augustine wandelend, in de haven, zwanger en als moeder met haar in 1903 geboren zoontje op de arm. Tekeningen in pastel en krijt, liefdevol gemaakt.

Breed hebben ze het niet, de twee. De familie van Eugeen is tegen het huwelijk en trekt de toelage aan de kunstenaar in. Volgens Van Mieghem kenner Erwin Joos omdat Augustine als prostitué had gewerkt en naakt poseerde, voor haar man. Al snel slaat het noodlot toe.

Augustine loopt een besmetting

op en krijgt tbc. Van Mieghem blijft haar tekenen. Augustine ziek zijn tekeningen van zijn vrouw op haar ziekbed. Aanvankelijk nog elegant gekleed, daarna worden de tekeningen rauwer en somberder. Hij schets haar invallende gezicht, de wanhoop in haar blik. Om haar zoon niet te besmetten vertrekt ze eind 1904 naar haar moeder in Brussel waar ze in het voorjaar van 1905 sterft, 24 jaar jong. Haar man Eugeen blijft in wanhoop achter.

De tekeningen van Augustine zijn pas vrij laat ontdekt; midden jaren negentig stelde Erwin Joos definitief vast dat de tekeningen van Van Mieghem waren. De zeventig tekeningen die nu te zien zijn in Museum De Reede in Antwerpen vormen een indrukwekkend eerbetoon aan de eerste echtgenote van de schilder. Ze geven ook een goed beeld van de ontwikkeling van Van Mieghem die zich hier schatplichtig toont aan Munch, Rembrandt en Toulouse Lautrec. Een bezoek aan De Reede is uitstekend te combineren met het aan Van Mieghem gewijde museum dat precies één deur verder zit. Het meest bekend is de Antwerpse kunstenaar van zijn portretten van Europese joden die vanuit Antwerpen naar de VS vertrokken. Zijn moeder had een café tegenover de loodsen van de Red Star Line waar de emigranten zich inscheepten. Van Mieghem wist

de ellende treffend weer te geven. De laatste jaren neemt de belangstelling voor met name dat werk toe. Joodse musea in Amsterdam, Praag en Budapest exposeerden zijn werk. Joos en de Van Mieghem stichting brachten vorige maand een Engelstalig boek uit dat uitgebreid ingaat op de rol van Van Mieghem als getuige van de joodse emigratiegolf. Eugeen Van Mieghem, Augustine in liefde en leed. Van 16.9 t/m 16.1 in Museum De Reede in Antwerpen. museum-dereede.com



Kijk hoe prachtig de natuur is!

Een bontjas blijkt van dichtbij een binnenstebuiten gekeerde jas van jacquard, met daarop de beeltenissen van beroemdheden als Snoop Dog en Kim Kardashian. Waarom deze twee? Omdat ze nog steeds bont dragen.

Hoe gaan we om met flora en fauna aan de rand van de klimatologische afgrond, vraagt Museum Arnhem zich af in de expositie Ten Minste Houdbaar Tot. De vraag hoe lang de aarde voor de mensen nog leefbaar is, wordt opgeworpen vanuit verschillende perspectieven.

Kan kunst verandering brengen in onze omgang met de planeet? Ten Minste Houdbaar Tot toont Science Fiction Postcards van Stéphanie Roland, zwarte ansichtkaarten op rij in blankhouten rekken. Als je ze oppakt en tegen een warmtepaneel houdt, verschijnt er een afbeelding van een eiland, ergens ter wereld, dat (bijna) verdwenen is door de stijgende zeespiegel. Het schrikbeeld dat we binnen afzienbare tijd klimaatvluchtelingen worden, doemt op in de palm van je hand.

Ten Minste Houdbaar Tot bevat

meer dan 200 kunstwerken uit de museumcollectie, aangevuld met bruiklenen en nieuw werk in opdracht; ze worden geacht nieuwe gezichtspunten aan de collectie toe te voegen. Sieraden, een belangrijk onderdeel in de Arnhemse collectie, worden als autonome werken gepresenteerd naast bijvoorbeeld schilderijen. Soms levert zo’n combinatie een bijna hallucinerende ervaring op. Een bloemstilleven van Raoul Hynckes uit 1927 naast een broche van Lucy Sarneel lijken contrasterende dimensies die in compositie vrijwel gelijk zijn. Hier zijn sieraden meer dan mooimakers van het lichaam, het zijn geleiders van energie.

Boven alles laat de expositie zien hoe belangrijk de natuur is. Sinds de verbouwing en uitbreiding is Museum Arnhem daarvoor een uitgelezen plek. De ruimtes in Ten Minste Houdbaar Tot zijn afwisselend tjokvol met kunst dan wel bewust leeggelaten, om de ogen naar buiten te leiden: kijk, hoe prachtig de natuur is! Tegelijkertijd maakt het je bewust van de krachtige architectuur van dit van binnen en buiten vernieuwde museum.

Het is onwaarschijnlijk dat kunst de uitputting van de aarde kan tegenhouden. Ze kan wel, zoals hier, op een spectaculaire wijze laten zien waarom dat zo verschrikkelijk zonde is. (PM)

Ten Minste Houdbaar Tot. Van 13.5 t/m 9.1 in Museum Arnhem. museumarnhem.nl

Eugeen

Stéphanie Roland , Science Fiction Postcards

Pas wanneer je er iets van vindt, is het af

Dat Grandjean niet bang is voor enige controverse heeft ze wel bewezen in Amsterdam, waar ze in negen jaar tijd de Oude Kerk omvormde tot podium voor spectaculaire kunstinstallaties. Ze kreeg de volle laag van erfgoedfanatici die vonden dat ze het oudste gebouw van de stad verkwanselde. Een Tweede Kamerlid van Forum voor Democratie probeerde zelfs in de Raad van Toezicht te komen om haar tegen te werken. Ze werd bedreigd en er waren bommeldingen. ‘Op een gegeven moment deed ik rondleidingen met een beveiliger naast me, die rechtstreeks in contact stond met de meldkamer.’

Aan het eind van het gesprek, wanneer Jacqueline Grandjean staat te vertellen welke kunstwerken ze overweegt voor de nu nog lege wanden van de directiekamer (in haar woorden ‘een ‘balzaal’), wordt er gebeld.

Ze wordt dringend verwacht in het koetshuis, het gebouwtje bij de toegangs poort van het Noordbrabants Museum, waar een bont gezelschap Brabanders op haar wacht. Ze zijn gekomen om de nieuwe directeur te zien, die elke woensdagavond een lokaal gezelschap ontvangt. Grandjean is op haar beurt nieuwsgierig naar de bezoekers. Want het gaat volgens haar altijd over de genius loci, de geest van de plek, ‘zonder welke je geen visie of programma kunt maken.’

Wat ze daar, in het koetshuis, zoal hoort? ‘Sommigen hebben het museum als op een voetstuk ervaren, een beetje onbereikbaar voor gewone mensen. Er is een groot verlangen naar een meer open plek, democratischer, waar meer stemmen worden gehoord.’

Het sluit aan bij Grandjeans opvattingen over wat een museum kan of moet zijn. Geen bewaarplek voor erfgoed waar bezoekers met de handen op hun rug braaf naar mogen kijken, maar een organisatie die midden in de samenleving staat. Al gaat ze niet zo ver als de radicaalste aanhangers van de huidige engagementgolf in de museale wereld, die de zalen liefst zou omkatten tot debatcentra en workshoplokalen.

‘De kunst blijft altijd het uitgangspunt’, zegt Grandjean. Als voorbeeld geeft ze de aankomende tentoonstelling van Wim Delvoye, met onder andere glas-in-lood ramen met pornografische afbeeldingen en met Delfts blauw beschilderde butagastanks. ‘Delvoye combineert verschillende werelden, en soms levert dat commotie op. Zijn getatoeëerde varkens leidden tot protestacties van dierenrechtenactivisten en boosheid op sociale media. Wij willen tijdens de tentoonstelling in een varkensstal een gesprek organiseren met twee filosofen, boeren en andere mensen uit de omgeving, met als thema: wat is de vrije wil van een dier?’

Waarom ze ondanks alle tegenwerking, drek en een van spanning verstijfde nek toch doorging? ‘Ik geloof heel erg in de combinatie van oude kunst, erfgoed en hedendaagse kunst. Vaak wordt gesproken over een transhistorisch perspectief, in mijn ogen hang je dan een oud naast een hedendaags kunstwerk - en misschien gebeurt er dan iets. Ik ben meer van de ‘interhistorische’ aanpak, waarbij je echt een relatie legt tussen oud en nieuw, met als resultaat dat je een van de twee anders gaat bekijken.’

Toen het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen haar vorig jaar uit veertig kandidaten koos als artistiek directeur en de kans bood erfgoed en kunst op museale schaal te laten versmelten, leek dat een gouden kans. ‘Ik kocht meteen een huis in Antwerpen en beëindigde al mijn bestuursfuncties in Amsterdam. Op 1 oktober 2021 begon ik; twee maanden later was al duidelijk dat dit wel de juiste plek was om een verschil te maken, maar niet het juiste moment. Ze zaten helemaal niet te wachten op een artistiek directeur, en dat blijkt nu ook: na mij hebben ze de functie onvervuld gelaten. Met de Kerst besloot ik niet meer terug te gaan.’

Jacqueline Grandjean laat zich niet gek maken door bommeldingen, FvD-sabotage of een onwillige werkomgeving. In Antwerpen zaten ze niet op haar te wachten, vertelt ze aan EDO DIJKSTERHUIS. Als nieuwe directeur van het Noordbrabants Museum wil ze erfgoed en kunst laten versmelten - met de hoop op een vonk.

Ze gunde zichzelf drie maanden om uit te huilen. Het schuren van traptreden zorgde voor afleiding, de appjes van bevriende collega-directeuren die zich ‘de nazorgcommissie’ noemden, hielpen ook.

Tot een headhunter haar vroeg op gesprek te gaan bij het Noordbrabants Museum. ‘Ik heb altijd een fijn gevoel gehad bij de plek. Mijn vader en broer wonen allebei in Den Bosch, mijn kinderen hebben nog in de museumtuin gespeeld op de koe van Guido Geelen – wat natuurlijk helemaal niet mag. Maar in het sollicitatiegesprek werd al snel duidelijk dat het museum iemand zocht om een volgende stap, misschien wel sprong, te maken. Na afloop dacht ik: als het iemand anders wordt, ga ik heel hard balen.’

Welke sprong het Noordbrabants onder Grandjean gaat maken, weet zij nog niet. Het programma voor de komende twee jaar staat vast, de financiën zijn op orde

en verbouwingen niet nodig. Wel is er het vooruitzicht dat het Design Museum, aan de achterkant van het Noordbrabants, over acht jaar verhuist. ‘De extra ruimte die we dan krijgen is bijzonder welkom; nu hebben we maar één zalencluster voor tijdelijke tentoonstellingen.’

Ook de collectie mag worden verbreed. ‘Die bestaat nu vooral uit schilderijen; er is maar één videowerk. Dat het museum vorig jaar een grote particuliere verzameling geschonken kreeg, zorgde alvast voor een enorme facelift. Vanaf volgend jaar gaan we werk uit die collectie door de vaste opstelling mengen. Een beetje ermee spelen, zodat meer dynamiek ontstaat.’

Niet alleen met verzamelaars wil ze de banden aanhalen, ook met het bedrijfsleven. ‘De publiek-private samenwerking is na de bankcrisis van 2012 volledig gestopt. Alleen bij de grote musea

is ze teruggekeerd, in het tussenveld is ze verdwenen. Ik denk dat er in NoordBrabant veel bedrijven zijn die iets willen en kunnen doen voor de museumsector. Ze zijn lokaal geworteld en trots op Brabant. Dat is anders dan aan de Amsterdamse Zuidas, waar het geld vaak snel over de grens verdwijnt.’

Hoe het zij, de belangrijkste hechting van het museum aan de omgeving moet komen van de bezoekers. ‘En die zitten qua aantal nog steeds flink onder het pre-coronaniveau.’ Om er meteen aan toe te voegen dat ze bezoekerscijfers niet als belangrijkste graadmeter voor musea wenst te beschouwen. ‘Impact’, het nieuwe toverwoord onder beleidsmakers, ligt haar evenmin. ‘Ik heb het liever over meemaken. In de zin dat je als kijker iets ervaart, maar er ook iets mee dóet. Pas wanneer je iets van een kunstwerk vindt en zegt, is het af.’ Z

‘Mijn kinderen hebben hier in de museumtuin gespeeld op de koe van Guido Geelen – wat natuurlijk helemaal niet mag’

Jacqueline Grandjean: ‘Het aantal bezoekers zit nog steeds flink onder het pre-coronaniveau.’ foto John van Hamond

Overblijfselen van vervagende

Ives Maes, Swedish Pavilion (Exposition Internationale Coloniale, Maritime et d’Art Flamand, Antwerp, 1930), 2020

Ives Maes, The Parthenon (Tennessee Centennial and International Exposition, Nashville, 1897), 2012

De toekomst had altijd al de interesse van Ives Maes (Hasselt, 1976). Bijna vijftien jaar geleden presenteerde hij een van gerecycleerd materiaal gebouwd vluchtelingenkamp.

In die tijd hield hij zich al bezig met de geschiedenis van de Wereld tentoonstellingen. Hoe zagen de toekomstverwachtingen in het verleden eruit? Zijn ze werkelijkheid geworden? Wat bleef erover van de paviljoens waarin die utopieën werden gepresenteerd?

In de tentoonstelling Kosmorama in het vorige maand heropende Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) toont Maes zijn foto’s van het patrimonium van de wereldtentoonstellingen. Ze leggen de architecturale overblijfselen van deze evenementen vast en tonen een ironisch contrast tussen de utopische toekomstverwachtingen en de realiteit van vandaag.

Wereldtentoonstellingen effenden vaak de weg voor museumcollecties; ook de historie van het KMSKA is ermee verweven. Tijdens de eerste World Expo in Antwerpen in 1885 was het museum nog in aanbouw, midden op het tentoonstellingsterrein. Tijdens de expo van 1894 konden bezoekers er op de begane grond komen kijken naar tropische vissen. De bovenverdieping was toen al ingenomen door beeldende kunst.

Kosmorama begint in 1851 in Londen en eindigt in Milaan in 2015. Maes’ vervreemdende beelden tonen de overblijfselen van vervagende dromen. De meeste paviljoens werden gebouwd om na de expo weer af te breken, maar vaak bleven ze staan, als een vergeten ruïne. Z

vervagende dromen

Ives Maes, Kosmorama. Van 24.9 t/m 3.9 2023 in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen KMSKA. kmska.be

Modieus van in de wieg

Met kindercollecties is het zoals met grotemensenmode: je vindt ze in alle maten en soorten. Maar is kindermode de laatste 200 jaar wezenlijk veranderd, of blijven ouders hun kinderen stereotiep kleden, de status indachtig? VEERLE WINDELS ging kijken naar Kidorama in Brussel en vond antwoorden.

Ontwerp van Caroline Bosmans. foto Merlin Meuris

Eind jaren tachtig, begin jaren negentig kon je ze amper bijhouden: de nieuwe, vaak Belgische modemerken die enkel focusten op kindermode.

Da-Da was een topper in het genre, maar ook Max & Lola, Anouck Robyn en nog later Anne Kurris brachten fantastische maar vooral vernieuwende collecties op de markt. Om maar één detail prijs te geven: plots werd zwart een kleur in de kindermode, iets wat niemand behalve Sonia Rykiel ooit had aangedurfd.

In België regeerden toen twee kleuren en twee huizen het kindermodesegment: donkerblauw en donkergroen waren de meest voorkomende uniformkleuren voor de schoolgaande jeugd, en Dujardin en Donaldson waren de labels waar vooral de rijkere bourgeoisie voor zwichtte. Dujardin stond voor klassieke pakjes die van seizoen tot seizoen nauwelijks evolueerden, terwijl Donaldson de droom was van een man die zelf gek was van Donald Duck en Mickey Mouse – hij slaagde erin de Disneyfiguurtjes bescheiden te integreren in zijn luxelabel.

Dujardin verdween langzamerhand naar de achtergrond en werd na een mislukte overname opgedoekt, terwijl Donaldson tot midden de jaren 2000 hoge ogen scoorde,

bij zowel kinderen als trendgevoelige ouders. Dat Donaldson uiteindelijk ook de boeken toedeed, had niks meer te maken met de originele bedenker Marcy Szwarcburt, maar alles met de overnemers, die dachten dat Mickey Mouse zomaar door een hond kon worden vervangen. Niet dus.

Dit alles om maar te zeggen dat België een mooie kindermodecultuur had, met vaste waarden maar ook nieuwkomers. Die laatsten waren vaak ontwerpers die zelf net kinderen hadden gekregen en vonden dat er op de markt geen leuke spulletjes voor hun kleine ukken te vinden waren. Ze hadden een punt.

Intussen zijn we dertig jaar verder en ligt de markt er nog veel meer versnipperd bij. Want nieuwe kindermodelabels blijven de markt overspoelen; tegelijkertijd heeft zowat elk zichzelf respecterend luxehuis nu een heuse kindermodeafdeling. Baby Dior is absolute koptrekker van dit exclusieve peloton (jurkjes gaan er voor pakweg 640 euro de deur uit) maar ook Dolce & Gabbana, Stella McCartney, Ralph Lauren, Gaultier Junior en Hermès doen het uitermate goed. Uiteraard is er nog een derde deel van de koek (die er in de jaren tachtig nauwelijks was): die van de fast fashion. Internationale kledingketens als H&M en Primark hebben het kindersegment ontdekt, terwijl ook JBC veel kinderkleding verkoopt aan zachte prijsjes; tot voor kort werd een deel van die collectie, genaamd ZuluPapuwa, trouwens getekend door modeontwerper Walter Van Beirendonck.

Dat het kleine ukken segment alleen maar groeit, is ook de curatoren van het Mode & KantMuseum in Brussel niet ontgaan. Met de expositie Kidorama brengen ze 200 jaar kindermode in beeld. Ze haken daarbij in op boeiende thema’s die ook in de grote mensenmode aan de orde zijn, zoals genderstereotypering, duurzaamheid, upcycling en handmade productie. De presentatie is gelukkig geen chronologisch verhaal geworden, wel een opeenvolging van kamers die outfits van vroeger en nu naast elkaar zetten, zodat je soms staat te kijken naar een vitrinekast met daarin een smokjurkje en een babydoll waar wel honderd jaar tussen zit. Je kan kijken, keuren en meteen ook nagaan wat vandaag anders is.

Veerle Windels, auteur van dit artikel, in een Minimee-outfit samen met haar moeder, rond 1970. foto familiearchief

Beeld uit de expositie Kidorama foto Pierre Fera

Zo is het aandoenlijk om te zien hoe al in het begin van de 19e eeuw de mode voor volwassenen werd nagebootst. Het Mini Me-fenomeen dat vandaag vooral te zien is op Instagram en TikTok (mama’s en kinderen die een zelfde outfit dragen) was dus ook al aan de orde in pakweg 1850, in elke geval tot in de vorige eeuw. Zelf heb ik een foto waarop ik met mijn moeder sta, allebei in dezelfde, door haar gemaakte outfit. Het gebeurde regelmatig dat zie iets voor zichzelf had gemaakt, en dat ik een kleinere versie ervan kreeg in de stof die haar restte.

Kinderen werden gezien als miniatuurvolwassenen; hun kleding fungeerde als pronkstuk voor de ouders, als teken van hun welvaren en hun sociale status. Dat dit niet altijd zo was, wordt bewezen door jongens die in de eerste helft van de 19e eeuw korte broeken droegen, terwijl meisjes gekleed gingen in jurken tot halverwege de kuit, zodat ze zich toch makkelijker konden bewegen. Het statusaspect kreeg dus niet altijd voorrang.

Ook interessant: roze voor meisjes en blauw voor jongens. Het is kennelijk een vrij recente, in de jaren 1950 ingevoerde opdeling. In zuidelijke landen, zoals Italië, zijn die kleuren nog steeds relevant, elders is die tweedeling inmiddels losgelaten. Meer dan dat: vandaag de dag zit er zoveel roze in de jongens- en herenmodelijnen, dat je het onderscheid zeker niet meer kan maken.

Gender-stereotypen waren altijd al

aanwezig in kinderkleding, al zijn ze stilaan aan het verdwijnen. Het is vrijwel ondenkbaar dat ouders van nu resoluut gaan voor een matrozenpakje voor hun zoontje of een smokjurkje voor hun dochtertje – beide voorbeelden doken voor het eerst op in de Engelse mode van de 19e eeuw en werden gewaardeerd voor het comfort die ze het kind boden. Ze waren tot ongeveer 1950 toonaangevend in de markt en waren verre van genderneutraal. Vandaag wordt dit soort outfits nog wel eens gekocht voor een bijzondere gelegenheid (van doopsel tot andere, vaak religieuze aanleiding) maar heel dikwijls heeft de uniseksmode het hier overgenomen. Om het nog duidelijker te stellen: veel kinderen dragen van jongs af aan vrijwel dagelijks jeans met daarboven een sweater.

In Kidorama wordt ook stilgestaan bij de duurzaamheid van kindermode –sowieso een van de heikelste punten in de modewereld vanvandaag. Veel nieuwe labels hebben aandacht voor het handgemaakte en voor het lang meegaan van kleren, door bijvoorbeeld het gebruik van uitrekbare geplisseerde stoffen (iets waar het smokjurkje ook bekend voor stond), of het gebruik van gerecycleerde materialen, waardoor oude kleren een tweede leven krijgen. Maar is dat niet van alle tijden? Ik herinner me dat mijn oma zakdoeken maakte uit een jurk die aan

één kant helemaal verschoten was van het dragen. En toen mijn kinderen 6 en 7 jaar waren, kreeg ik van een vriendin een heuse kindergarderobe cadeau die haar kinderen ontgroeid waren. Mijn zonen hebben toen jaren in die kleren rondgelopen, tot ik wat nog draagbaar was op mijn beurt aan mijn schoonzusje schonk, voor háár zonen.

Veel moeders herkennen zich allicht in het verhaal van nieuw en afgedragen dat in heel wat kleerkasten netjes naast elkaar ligt. Al zal een deel van de wereld uiteraard altijd voor nieuw, duur en exclusief gaan. Als het moet, zelfs om de zoveel weken. Uit statusoverwegingen, dat spreekt.

Een laatste overweging, bij Kidorama Het blijft altijd een wat saaie opstelling in een museuem: kleren op poppen, of in een vitrinekast, ook al gaat het om pakweg verkleedkleren of party outfits. Kidorama doet moeite om de materie hier en daar spelenderwijs te brengen. Voor wie er de tijd voor neemt, is er bewegend beeld: kinderen werden ondervraagd over hun gevoel voor mode en de resultaten daarvan spelen in zowat elke kamer; zo vervangen overmaatse kleurrijke speelgoedboxen nogal eens de klassieke vitrinekast. Z

Kidorama. Van 8.7 t/m 5.3 in het Mode & Kantmuseum in Brussel. fashionandlacemuseum.brussels

Oude kleren die een tweede leven krijgen, is dat niet van alle tijden?

‘ Luma biedt je de gelegenheid je eigen blik te verdierlijken’

De mens die mijn kalf heeft weggehaald

Wat er in Jordan Peele’s horror-sf-monstermeesterwerk Nope ook mag gebeuren, hoe spectaculair de film ook mag uitpakken met zijn western-landschappen en mensenetende kwallen-aliens, het is vooral de allereerste scène die nu al maanden in mijn hoofd zit. Hij speelt zich af op een vrijwel verlaten, half verwoeste televisieset, waar een bebloede chimpansee - met feestmuts op - zit te frunniken aan een lijk. Een akelig tafereel; als toeschouwer zit je je net af te vragen wat hier in hemelsnaam is gebeurd wanneer de aap zich naar de camera keert en recht in de lens kijkt. Alsof hij opeens ook jou in de smiezen heeft.

Zoekt de aap naar contact? Of ben je zijn volgende prooi? Dat het beeld vervolgens vrijwel meteen op zwart gaat, maakt de schok alleen maar groter.

Filmpersonages horen je niet zomaar aan te kijken. Dat is een afspraak waar vrijwel ieder karakter zich aan houdt -

tenzij het realistisch dan wel stilistisch gemotiveerd is dat ze zich anders gedragen. Het kan bijvoorbeeld zo zijn dat het camerastandpunt samenvalt met de blik van een ander personage, en dat het alleen maar lijkt alsof je als toeschouwer wordt aangekeken. Zo gaat het uiteindelijk ook in Nope: halverwege keert de film terug naar de moordende tv-aap, en blijkt het dier niet jóu aan te kijken, maar een doodsbange jongen die zich onder een tafel heeft verstopt.

Het doet niets af aan dat initiële schokeffect, en aan de vervreemdende ervaring die het oplevert. Je waant je op dat moment echt aangestaard door dat dier, een contractbreuk die de rollen subiet omdraait. Het filmpersonage promoveert tot toeschouwer, het publiek wordt zelf het spektakel.

De chimpansee uit Nope is niet de eerste die zich deze vrijheid permitteert. Helemaal aan het einde van de zwijgende western The Great Train Robbery (Edmund S. Porter,

1903) richt een cowboy zijn pistool op de toeschouwer, om vervolgens het filmdoek aan scherven te schieten. In Jean-Luc Godards Pierrot le fou (1965) kletst held Pierrot tijdens een autorit rechtstreeks tegen het publiek. In het slotbeeld van Barry Jenkins’ Moonlight (2013) zien we de homoseksuele protagonist Chiron nog één keer als kind, staand aan zee, omkijkend naar ons - of misschien ook naar zijn volwassen ik.

In het laatste voorbeeld is die rechtstreekse blik een soort moreel appèl, een vraag of een antwoord dat je eerder in je buik voelt dan dat je er zelf weer woorden aan kunt geven. En misschien dat dat effect alleen maar groter wordt wanneer het terugkijkende filmpersonage geen mens is, maar een dier - een wezen dat niet over een taal beschikt die ondertiteld kan worden, en dat vooral zijn ogen heeft om mee te spreken.

Vanaf 6 oktober draait Andrea Arnolds Cow in de Nederlandse filmtheaters. Na prachtige drama’s als Fish Tank (2009), Wuthering Heights (2011) en American Honey (2016) is dit Arnolds eerste documentaire, waarin ze het dagelijkse leven van melkkoe Luma portretteert. In een van de scènes tuurt Luma een volle minuut recht in de camera, zwijgend en vorsend, soms loeiend. Ze kijkt pas weg als een boer buiten beeld iets roept.

De lengte van het shot, en van het oogcontact, is cruciaal: de initiële vervreemding kan op die manier veranderen in een vorm van toenadering en empathie. Als je al niet kunt vatten wat Luma met haar geloei bedoelt, dan krijg je in elk geval genoeg gelegenheid om je, voor zover dat mogelijk is, in haar perspectief te verplaatsen. Je eigen blik als het ware te verdierlijken. Te bedenken: hoe is het om daar als koe te staan, in zo’n boerderij, in zo’n vastomlijnd leven. Om aangestaard te worden door de mens die mijn melk drinkt, de mens die mijn kalf heeft weggehaald.

Misschien vindt u me nu sentimenteel, misschien denkt of voelt u straks zelf heel andere dingen wanneer u Cow ziet. Allemaal uitstekend, zolang u maar niet wegkijkt.

KEVIN TOMA

Luma, geportretteerd in de film Cow van Andrea Arnolds. still uit Cow

Het verhaal van kwetsbaar Nederland is niet nieuw

Lotte Jensen: ‘Er moet altijd perspectief worden geboden.’ foto John van Hamond

Ze kon zowat de hele ‘bingokaart’ afstrepen, toen Zuid-Limburg vorige zomer werd overvallen door een overstroming. Lotte Jensen, hoogleraar Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis in Nijmegen, maakt al jaren studie van de verbeelding van en het in herinnering houden van rampen. Tijdens de overstroming zag ze veel eeuwenoude constanten die ze in haar onderzoek tegenkomt, voorbijkomen.

‘De krachtige man die weerloze vrouwen en kinderen behoedt voor de golven was er in de vorm van held Hub, die een honderdjarige bewoonster van Valkenburg door het water sjouwde. De koning bezocht – net als zoveel van zijn voorouders deden – het rampgebied. Hij was er later dan Filip in de getroffen streek in Wallonië, en hij vertrok de volgende dag al op vakantie naar Griekenland. Maar goed, hij was er. En de nationale benefietactie kwam er ook.” Eigenlijk ontbrak slechts één tijdens en na watersnoden terugkerend motief: een jong kind in een wiegje op de golven, al dan niet vergezeld van een poes.

Deze maand staat Jensens specialisme volop in de schijnwerpers. Het thema van de Maand van de Geschiedenis dit jaar is ‘Wat een ramp!’ En de hoogleraar publiceert een nieuw boek, Wij en het water. Een Nederlands verhaal.

Lotte Jensen (Hillerød, 1972), tweelingzus van schrijfster en filosofe Stine Jensen, richtte zich de afgelopen jaren steeds meer op rampenstudies. Van het een kwam het ander. Opgeleid als neerlandica en filosofe verdiepte ze zich in de letterkunde van de negentiende eeuw en kwam als vanzelf uit

bij de rol van de literatuur bij de versterking van de nationale identiteit. Watersnoden, landwinning en dijkenbouw spelen daarin een prominente rol. Jensen: ‘Rampenstudies behoorden aanvankelijk tot het domein van bèta- en gamma-wetenschappers. Toen ik begon, waren er nog maar weinig mensen uit de culturele hoek die dieper in het onderwerp doken.’

Met de jaren veranderde Jensens perspectief. In 2018 verscheen haar boek Wij tegen het water - en nu is er dus Wij en het water. ‘Rondom rampen ontstaan nogal wat heroïsche verhalen en wordt ook de nodige oorlogsretoriek gebruikt. Dan gaat het over de strijd tegen het water, dijklegers en watergezanten. Het natuurgeweld wordt verbeeld als dier: de waterwolf. Het is enigszins vergelijkbaar met de tijd van de Koude Oorlog, toen de vijand ook wel ‘de Russische beer’ werd genoemd. De waterwolf wordt – in lijn met de andere krijgshaftige taal – getemd dan wel verslagen door de Nederlandse leeuw. Dat beeld zie je bijvoorbeeld terugkeren bij de inpolderingen van De Beemster en de Haarlemmermeer.’

Hoe langer Jensen zich met rampenstudies bezighoudt, hoe duidelijker het wordt dat tegenover alle zogenaamde overwinningen minstens evenveel nederlagen staan. ‘Het is net zo goed een verhaal van kwetsbaarheid. Dat rechtvaardigt het om minder nadruk te leggen op de strijd tégen, en meer op het samenleven mét het water.’

Dat inzicht heeft volgens Jensen ook te maken met het onderzoeksteam dat ze om zich heen heeft verzameld. ‘Jonge wetenschappers staan anders in het nu. Die vinden het niet vanzelfsprekend om het vliegtuig te pakken voor een belangrijk congres in de VS. Die stellen ook kritische

God schiep de wereld en de Nederlanders schiepen Nederland - met zichzelf in de hoofdrol, als roemrijke strijders tegen het water. De in rampenstudies gespecialiseerde hoogleraar Lotte Jensen pleit in de Maand van de Geschiedenis voor een bredere blik. PAUL VAN DER STEEN zocht haar op. ‘Ook de kwetsbaarheid en de nederlagen verdienen aandacht.’

© Marc Ohrem-Leclef

vragen bij het veiligheidsframe waar we in Nederland zo aan vasthouden.’

Ook het contact met andere faculteiten werkt verfrissend. ‘Dan zit ik opeens aan tafel met bèta- en gamma-wetenschappers die, verrassend genoeg, oprechte interesse tonen voor onze inbreng. Waarschijnlijk ook vanuit het besef dat ze met hun theoretische en rekenkundige modellen niet zonder de culturele achtergronden en verhalen kunnen. Het valt me trouwens wel op dat wetenschappers uit die hoek opvallend vaak strategische woonplaatsen uitkiezen: hoog en droog. Ze zijn heel pessimistisch over de toekomst.”

Ons gesprek vindt plaats op een terras in de Dorpsstraat in het Gelderse Elst. Jensen: ‘Als die wetenschappers horen dat ik in de Betuwe woon, zie je ze bedenkelijk kijken. Vanwege de overstromingsrisico’s hier. Maar ik ben, denk ik, optimistischer dan zij. Ten onrechte waarschijnlijk, maar dat zal wel iets te maken hebben met mijn achtergrond als cultuurwetenschapper. Ik geloof in de kracht van het verhaal en de verbeelding.’

Als onderzoekster kijkt Jensen ook naar andere rampen en de manier waarop ze voortleefden: een ontploffing van een kruitopslag in het hart van Leiden, tijden van honger, epidemieën en meer. ‘Ze zijn met name in de 19e eeuw allemaal gebruikt voor het nationale verhaal van Nederland. En dat is daarna niet veranderd. Maar het water eist een hoofdrol op.’

Of zo’n centrale plek voor rampspoed en de reactie daarop in het nationale verhaal uniek is, betwijfelt ze. ‘Ierland heeft bijvoorbeeld de hongersnood uit de jaren veertig van de negentiende eeuw, die zorgde voor meer dan een miljoen doden en massale emigratie. Dat drama maakt nog steeds onderdeel uit van de Ierse identiteit. In Portugal wordt de herinnering aan de verwoestende aardbeving in Lissabon in 1755 nog erg levend gehouden. Zwitserland kent een lange geschiedenis van grote en kleine lawineongelukken.’

Duidelijk is wel dat rampen van oudsher hulp van over de grenzen opriepen. ‘Niet altijd alleen maar uit compassie, soms ook vanwege bestaande handelsbetrekkingen

tussen Nederland en andere naties.’

Die internationale solidariteit bezorgde Jensen een bijzondere verrassing. Toen ze haar vader enkele jaren geleden vertelde dat ze watersnoodrampen ging bestuderen, attendeerde die haar op zijn betrokkenheid bij de Deense hulp aan de Nederlandse Watersnoodramp in 1953. Daar wist ze toch wel van? Niet dus. Tastbaar bewijs was niet voorhanden, een knipsel erover was bij een brand verloren gegaan.

In de wetenschap dat ook oude kranten worden gedigitaliseerd, bleef Jensen zoeken. Met succes. ‘Op een dag tikte ik de naam van mijn grootvader in en plop, daar kwam een artikel uit een lokale Deense krant tevoorschijn met een foto van de 35 mannen van de Civil Forsvar (Bescherming Burgerbevolking) en hun colonneaanvoerder Eilskov Jensen. Dichterbij het gevoel van een historische sensatie ga ik waarschijnlijk nooit meer komen.’

Na historische rampen volgen verzen, liederen, boeken, schilderijen en een standbeeld. Die herinneringscultuur balanceert vaak op de dunne lijn tussen kunst en kitsch. ‘Het is niet allemaal erg hoogstaand’, lacht Jensen. ‘Maar ik vind het bestuderen van kitsch ook erg leuk.’

Al in de negentiende eeuw klaagden criticasters over ‘halfgebakken Poëten, die de schoonste stof zoo ellendig verknoeijen’. In teksten wemelde het van de clichés en de onwaarschijnlijkheden. Conrad Busken Huet bedacht voor al die gelegenheidsdichters het etiket ‘dijkbreukzanger’. Hij ergerde zich aan de gemakzucht, de ijdelheid en het opportunisme van auteurs die rampen zagen als een mooie gelegenheid om zichzelf te profileren.

Maar Jensen wil niet generaliseren: ‘Er zijn net zo goed mooi dingen gemaakt, door dichters als Hendrik Marsman en Gerrit Achterberg bijvoorbeeld.’ Bij monumenten in de openbare ruimte liet het dominante man-vrouwdenken zijn sporen na. ‘Vrouwen zijn vrijwel altijd slachtoffers: moeders met hun kind op de arm wachtend op redding. Mannen zijn de redders of de stoere dijkwerkers die hun best doen om herhaling te voorkomen.’

Zelfs de Deltawerken zijn behalve een

waterbouwkundig hoogstandje ook een soort monument ter herinnering, vindt Jensen. ‘Dat in de jaren zeventig en tachtig de miljarden guldens kostende Oosterschelde-kering kon worden gebouwd heeft te maken met de zorgen over de ecologische schade die bij een volledige afsluiting van de Oosterschelde zou ontstaan. Het imposante bouwwerk past bij het zelfbeeld van Nederland als land dat zichzelf heeft geschapen. Dat plaatje is internationaal uitgedragen; die waterkering is letterlijk gepresenteerd als het achtste wereldwonder. Alle bijbehorende techniek werd een gewild exportproduct.’

Al dat technisch vernuft werkt een gevoel van maakbaarheid in de hand: de gedachte dat er altijd wel een slimme oplossing is om zo’n beetje elke ramp te voorkomen. Jensen: ‘Het idee van natuurgeweld en ander onheil als straffe Gods is door de ontkerkelijking verdwenen, terwijl het godsbesef rondom rampen en in de herinneringscultuur altijd een prominente rol heeft gespeeld; het zorgde voor een gevoel van nietigheid.’

Ondertussen ebt de herinnering aan 1953 langzaam weg. ‘Ik merkte het toen ik laatst voor een zaal vol met jonge mensen sprak. Die hadden er niet zo’n concreet beeld bij als mijn generatie of de generatie dáárvoor. Dat betekent ook iets voor het bewustzijn van kwetsbaarheid, voor het veiligheidsbesef.’

Intussen werpt de dreigende wereldwijde klimaatramp zijn schaduwen vooruit. ‘Vroeger kon een kleine ramp worden gezien als een voorbode van de ondergang van de wereld. Nu zie je het apocalyptische in volle omvang terugkomen in een tv-serie als Als de dijken breken en romans als KliFi van Adriaan van Dis en Zee nu van Eva Meijer. De toonzetting van beleidsmakers is ook aan het veranderen. Ze vertellen niet langer het verhaal van de veiligste delta ter wereld, maar komen met sombere scenario’s. Maar anders dan tv-series of romans zijn ze niet volledig fatalistisch. Er moet altijd enig perspectief worden geboden om iets te doen.’ Z

Lotte Jensen, Wij en het water. Een Nederlands verhaal. Amsterdam, De Bezige Bij, 34,99 euro.

‘Vrouwen zijn vrijwel altijd slachtoffer: moeders met kind wachtend op redding. Mannen zijn de redders of de stoere dijkwerkers’

De ruimte blijft intiem, de akoestiek aangenaam

Brussel gaat zo bruut om met zijn stedenbouwkundig erfgoed dat er een woord voor is bedacht, Brusselisering. Gelukkig kan het ook anders, ziet HARALD JAHN. Met twee grootschalige renovaties, KANAL Centre Pompidou en Tour & Taxis, nestelt zich een nieuwe schoonheid in de stad.

Tour & Taxis, de voorbeeldige renovatie van het voormalige Gare Maritime in Molenbeek, Brussel. foto's Harald Jahn

Zorgvuldige stedenbouw was een vreemd woord in een stad die eerst haar rivier onder grote gewelven liet verdwijnen, om kort daarna de helft van de oude stad af te breken - voor een spoortunnel waarvan de bouw decennia duurde en waarvan het tracé nu wordt omzoomd door standaardgebouwen van beton en staal.

Intussen is deze zeer aantrekkelijke spoorlijn, de kern van een dicht op elkaar aansluitend spoorwegnet, een belangrijke reden waarom velen na het werk pendelen, van het ruige en lawaaierige Brussel naar Mechelen of Gent, slechts een half uurtje verderop. Snelle verbindingen leiden tot langere verplaatsingen. Ze leiden niet tot tijdwinst, maar tot ruimteverlies, het dagelijkse reistijdbudget verandert nauwelijks. Er gaat niet alleen ruimte verloren, maar ook belastinginkomsten als de werknemers van Brusselse bedrijven buiten de hoofdstad gaan wonen. Sinds de jaren negentig probeert Brussel dit tegen te gaan en de middenklasse terug te halen. De stad zet daarbij bewust in op gentrificatie - de opwaardering van oude

buurten om rijkere bewoners aan te trekken - een instrument dat in andere steden met gemengde gevoelens wordt bekeken.

Vooral in Sint-Jans-Molenbeek is de verandering steeds zichtbaarder. Het is een door immigranten bewoonde volkswijk, die berucht werd als woonplaats van de Parijse aanslagplegers van 2015 en ligt ten westen van het kanaal Brussel-Charleroi. Vanwege de aantrekkelijke ligging, aan de rand van de Vijfhoek, het eigenlijke Brusselse stadscentrum, kwam de wijk in het vizier van investeerders. Goed verbonden met metro en tram, lege fabrieken, leegstaande pakhuizen langs het kanaal, en een enorme straatmarkt met goedkope verse producten: alle ingrediënten waar de moderne bohémien van houdt, zijn aanwezig. En zo draaien nu kleurrijke tinnen windmolens langs de kade, waarvan de muur eigentijdse portretten van immigranten toont zoals men ze graag ziet: met traditionele hoofddoeken, maar lachend en met grappige 3D-brillen in rood en blauw. Boven hen werpen functieloos geworden kranen hun schaduw over latte macchiato cafés en designer winkels; op de etalage van een dure sportwinkel staat Creatives are the new athletes.

Het eerste bruggenhoofd van de infiltratie met hedendaagse cultuur in Molenbeek was MIMA, het Millennium Iconoclast Museum of Art in een bakstenen gebouw van een oude brouwerij. MIMA wil de kunst van de jongere generatie overbrengen op een nog ongeïnformeerd publiek; veel van de kunstenaars komen uit de straatkunstscène. In de omliggende delen van de voormalige brouwerij bevinden zich de gangbare toepassingen in dergelijke clusters: gastronomie, een designhotel, een coachingcentrum voor jonge ondernemers. Daarachter groeit een nieuwe woontoren met een droomuitzicht tot in de Brusselse hemel. Een kilometer naar het noorden vormt de te brede Leopold II Laan de afsluiting van de wijk; enkele bovenmaatse postmoderne kantoorgebouwen hebben het kwetsbare stedelijk weefsel van Molenbeek er danig verpest.

Aan de overkant van het kanaal ondergaat de iconische Citroëngarage een gedaanteverandering tot het binnen afzienbare tijd te openen museum KANAL Centre Pompidou. In de jaren dertig bouwde Citroën prestigieuze warenhuizen met bijhorende werkplaatsen en garages; de bekendste lagen in Parijs, Lyon en Brussel. Terwijl de Garage Marbeuf in Parijs onherkenbaar is verbouwd, is de Art Deco-architectuur van zijn tegenhanger in Lyon voorzichtig gerestaureerd. In Brussel domineert de voormalige verkoopvleugel van het complex het IJzerplein. Oorspronkelijk was het een luchtige hal in gestroomlijnde vorm, bijna 25 meter hoog, zonder tussenniveaus, ‘s nachts dramatisch verlicht; pas later werden er zes verdiepingen in aangebracht.

Achter de gewezen showroom beslaat de rest van het gebouw een perceel van 100 x 200 meter; twee woningen waarvan de eigenaren destijds weigerden te verkopen, bleven als ‘fremdkörper’ achter in gevel en gebouw. De plattegrond van het bijna honderd jaar oude gebouw is elegant, duidelijk en modern: vanuit de showroom leidt een ‘straat’ naar beneden, geflankeerd door garages, werkplaatsen en opslagruimtes voor reserveonderdelen.

In 2019 kon het publiek de vier jaar eerder door de stad aangekochte fabriek voor het eerst verkennen; als toekomstige exploitant

Citroën DS in de voormalige Citroëngarage, nu KANAL Centre Pompidou in Molenbeek, Brussel.

vulde Centre Pompidou het complex alvast met grootschalige tijdelijk exposities - die desondanks in de vele duizenden vierkante meter grote ruimte verloren gingen. Intussen werkt een internationale groep architecten aan het project onder de werknaam Une Scène pour Bruxelles/Een podium voor Brussel. De 35.000 vierkante meter grote, voormalige showroom aan de pleinzijde wordt een ‘showcase’; in de gigantische hal komen drie kubussen die dienstdoen als expositieruimte en auditorium.

De Brusselse kunstscène staat niet alleen kritisch tegenover de kosten van het project, maar ook tegenover het franchiseconcept dat eraan ten grondslag ligt, met name de licentiebetalingen die KANAL moet voldoen aan Centre Pompidou in Parijs. Vanaf 2024 moet het complex zich openen naar de omgeving en de burgers een gastvrij verlengstuk van hun stad aanbieden, overdekt, met restaurants en winkels. Maar toch, ondanks zijn afmetingen is dit Museumkwartier niet meer dan een hoeksteen van een veel grotere ontwikkelingszone!

Voormalige goederenstations en verlaten havenfaciliteiten worden in moderne steden gezien als de plekken met potentie. Zoals, ten noorden van het kanaal en in het zicht van de Citroën-garage, het voormalige overslagstation Tour & Taxis.

De naam is afgeleid van de Duitse adellijke familie Thurn und Taxis die hier in de 16e eeuw de eerste internationale postdienst organiseerde. Vanaf 1900 ontstond hier een multimodaal vervoersknooppunt met overslagfaciliteiten en douaneentrepots, met duizenden banen, ook voor de inwoners van Molenbeek. Door de afschaffing van de interne grenzen in Europa en de opkomst van het vrachtverkeer nam het belang van het overslagcentrum met de jaren af; de laatste gebruiker vertrok in 1987. De as van het complex werd gevormd door het reusachtige goederenstation Gare Maritime, een hallenconstructie van vier hectare met een middenrif waar elke kathedraal bij in het niet valt, en vier flankerende vleugels.

Na een lange discussie over mogelijke bestemmingen werd gekozen voor een multifunctioneel, megagroot wijkcentrum; de even grootse als geslaagde verbouwing is als een overdekt landschap met in de centrale hal een brede laan, omzoomd met paviljoens, met winkels en kantoren. Neutelings Riedijk Architecten uit Rotterdam hebben een gevoelig ontwerp gerealiseerd door houten gebouwen in de gerenoveerde staalconstructie te plaatsen, wat heeft geleid tot een perfecte harmonie. Harmonieus, zo voelt ook de centrale laan aan, met zijn kinderkopjes, stoepranden, zitmeubilair en de kiosken in de ‘zijstraten’.

Kleine parkjes scheppen afstand tot de winkelpuien, ook de balkons op de eerste verdieping, met daarachter kantoren, voelen volstrekt logisch aan. Een steeds terugkerend element is de X-vorm van de trappen die in tegengestelde richting naar de bovenverdieping lopen en waarvan de leuningen uit vierkante balken bestaan.

Samen met de naar de entrees leidende galerijen vormen zij een intieme ruimtelijke structuur met een aangename akoestiek, voetstappen klinken gedempt op het warme hout.

Veel van de winkelruimtes staan nog leeg, de food court is vooral druk tijdens de lunchpauze van de omliggende kantoren; de vraag is of de juiste huurders zullen worden gevonden, of de mix succesvol zal zijn. Net als binnenkort in het KANAL Centre Pompidou is ook dit podium op zoek naar het juiste ensemble om een grootse entree te maken, al valt het te betwijfelen of ook de bewoners van Molenbeek er hun opwachting zullen maken.

Hoe het zij, de menselijke dimensies en het aangename gevoel van de gebruikte materialen bieden betere voorwaarden dan de zielloze staal-en-glasarchitectuur van de voorgaande ‘Brusseliseringen’, grootschalige stedenbouwkundige ingrepen die de stad te gronde hebben gericht. Hier, in Molenbeek Sint Jan, is nieuwe schoonheid opnieuw verankerd in de getormenteerde stad. Eindelijk. Z

Vertaling Deepl/Wido Smeets

Het Gare Maritime is veranderd in een overdekt landschap rond een brede laan met kinderkopjes, stoepranden, zitmeubilair, kiosken en kleine parkjes

KANAL Centre Pompidou, museum in wording.

De ekhoorn & het risico

Septemberzon. Ik ga geen goud schrijven. Waar een mislukking begint te dagen, daar rijst het risico. Eekhoorns hebben er geen last van. Geen tijd. Geen tijd. Nootjes. Eikels. Dennenappels. Hij moet zich haasten voor hij doodgaat. Eekhoorns die geluk hebben worden maar vijf jaar oud. Komt ervan als je geen risico’s herkent.

Ik wel. Ik houd mijn hart vast. Ik zit aan de keukentafel, zie de eekhoorn in de septemberzon. Het risico dat hij neemt is meer dan twintig meter hoog. Hij springt van de ene kruin naar de andere. Dunne takjes, dunnere takjes, opwaarts en dan even niets meer. Beneden lijkt de tijd te vertragen.

Het hart van de eekhoorn klopt verder. Dat van mij slaat twee tellen over. Ik ben een vrouw van middelbare leeftijd, nog net niet aan de bloedverdunners. Bovendien ben ik de dochter van een verzekeringsmakelaar. Ik ken het belang van een goede polis. Zodra ik het ABC kende, moest ik klanten sorteren. Eekhoorns zaten niet in de portefeuille.

Eekhoorns zijn nooit bang voor wat gaat komen. Ik heb eens ergens gelezen dat je niet moet proberen om een eekhoorn te redden. Of toch niet met de blote hand. Is hij half overhoop gereden, ligt hij te sterven op de stoep, moet je toch nog oppassen dat hij niet bijt.

Ik citeer: ‘Uit de informatie van eekhoornopvangcentra blijkt dat eekhoornbijtincidenten regelmatig voorkomen.’

De eekhoorn kent niks van risico’s. Hij is een risico. En intussen schrijft Toon Tellegen maar.

De filosofietjes van de schrijver staan haaks op de zenuwen van het knaagdier. Maar ze zijn zo mooi. En eekhoorns zijn immer charmant. Zie hem in het licht van het najaar de veiligheid toch weer vinden. De eekhoorn ritselt verder door de vingertoppen van de zieke kastanjes. Ik kijk terug in mijn boek: De ontdekking van de curryworst, van Uwe Timm.

‘Daar gaat ie weer, zijn schaduw in de septemberzon’

Er staat een scène in met 400 eekhoornvellen. Daarvan moet een bontmantel worden gemaakt. Het is in Hamburg te doen. De oorlog is net voorbij. Frau Brücker wil een worstenkraam beginnen, heeft worsten nodig, olie en wat niet meer. Op de zwarte markt wordt het ene voor het andere geruild: een blik currypoeder in de plaats van 400 aan elkaar genaaide eekhoornvellen.

Het was weer een tijdje geleden dat ik zoiets moois las. Waar de vellen vandaan kwamen. De man die in het oorlogspuin een bontstikmachine vond. De English Lady die de mantel komt passen in een Hamburgse kelder. Hoe prachtig de eekhoornvellen haar om de schouders vallen. En hoe Frau Brucker het blik met currypoeder laat vallen op de trap naar boven.

Zouden we een Indian Summer krijgen? Ik kijk op van de keukentafel en wacht op de eekhoorn. Daar gaat ie weer, zijn schaduw in de septemberzon. Zonder besef van zwaartekracht heeft hij niets te vrezen. Risico is het lot van de mens die niet tegen zijn verlies kan.

AN OLAERTS

Blendr & Filtr

PROTEST OF AANPASSEN _ ‘Ik heb denk ik een jaar of dertig met lang haar in spijkerbroeken gelopen. Ik dacht waarschijnlijk dat dat een protest was tegen de nette-mensencultuur, maar het was natuurlijk gewoon aanpassing aan wat in de mode was.’

Schrijver Guus Kuijer over het taaie ongerief dat mode heet.

MOOIE TIJDEN _ ’14,50 euro! Voor dat geld koop je een hele, levende tonijn en laat je die door Freek Vonk trainen tot hij op zijn achtervinnen kan lopen, met in zijn voorvinnen een dienblad met een broodje neptonijn, want dat verschil schijn je dus niet meer te kunnen proeven; we leven in mooie tijden.’

Sylvia Witteman hoort dat een broodje tonijn 14,50 euro kost.

UITGEHOLD _ ‘Niet dat belachelijke record van de langst zittende premier, dat hij zo vreselijk gewoon zou zijn gebleven of altijd monter is, maar dat hij de samenleving heeft uitgehold met zijn kille onverschilligheid terwijl hij de rijken ontziet, de kwetsbaren negeert en nog verder de ellende in helpt.’

Hassnae Bouazza definieert de erfenis van Mark Rutte.

OPTIMAAL BENUT! _ ‘In Amsterdam staat één appartement te koop onder de 175.000 euro, een kamer van 10 m2 voor 105 duizend euro. “Mét hoogslaper, zodat de woonruimte optimaal wordt benut!”, juicht de makelaar.’

Columniste Aleid Truijens herinnert ons eraan hoe de VVD in 2017 het ministerie van Volkshuisvesting hielp verdwijnen omdat de markt het wel alleen afkon.

LEUK EN AARDIG _ ‘Allemaal leuk en aardig, dat individualisme, maar het is doodvermoeiend om de hele tijd alles zelf te moeten verzinnen. Zeker wanneer er zoveel mis lijkt te gaan.’

Columniste Ibtihal Jadib vraag zich af waarom de antidemocraten zo populair worden.

De voorkeur van... Fons Dejong

De geur van de kruin van een kind. Dan ben ik verkocht hè

Hij ontvangt thuis, in het geboortehuis van André Rieu - die hier verder niet ter sprake zal komen. Honderden voorstellingen programmeerde Fons Dejong en zag er een veelvoud van.

MUZIEK ‘Ik was een jaar of tien toen ik mijn eerste klassieke plaat kocht, van The Academy of Saint Martin in the Fields met op piano Alfred Brendel. Ze speelden Mozart, Pianoconcert nr 23; het middendeel daarvan is werkelijk subliem. Dat is me mijn hele leven bij gebleven. Ik heb voor Aline en de kinderen opgeschreven: draai dit als ik dood ben.’

Hetzelfde geldt voor het Le Bestiare van Francis Poulenc uit 1919, zes liederen op gedichten van Apollinaire. ‘Het roept bij mij de atmosfeer op van mijn jeugd. Aline zegt steeds dat ik een groot kind ben en dat klopt. Ik draai ze vooral als iedereen naar bed is, of in mijn studio waar ook de piano staat. Daar probeer ik Etude nr 2 van Alexander Scriabin te spelen. De mooiste versie is van Vladimir Horowitz. Die betreedt een enorm leeg podium, zet zich aan een vleugel van drie meter diep, dept zijn voorhoofd met een doekje, vertrekt en de zaal is weggeblazen.

Ik ben een enorme Aznavour-fan, maar als zanger is Yves Montand beter. Zoek op: Les Feuilles Mortes in Olympia, 1968. Hij bespeelt de zaal met niks, alleen die tekst. De beheersing van zijn adem is weergaloos. Kijk naar dat hemd, dat plooit. De mensen gaan uit hun dak.’

FILM ‘Ik kijk zelden films. Er zijn mensen die hem vervelend vinden, maar voor Louis de Funès ben ik altijd te porren. La Grande Vadrouille gaat over Engelse piloten die landen in het Parijse operahuis waar De Funès dirigent is. Hij moet ze naar de vrije zone in Zuid-Frankrijk smokkelen. Ze verstoppen zich in het hospice de Beaune, een plek waar we op vakantie gingen. De indrukken die je als kind opdoet zijn zo belangrijk, zo bepalend.’

BEELDENDE KUNST ‘Mijn grootouders hadden een galerie en lijstenmakerij. Dus ik heb veel gezien. In de Fondation Louis Vuitton in Parijs werd ik van de sokken geblazen door Martiras Saryan, een Armeense kunstenaar. Een straatje in Constantinopel, een paar kleurvlakken, een paar mensjes, een blauwe lucht, heldere kleuren, fenomenaal.

Zuid-Limburg is verwend met murals. Er is er één die ik echt fantastisch vind, van de Franse kunstenaar en cartoonist Roland Topor, uit 1988, bij de Jan van Eyck-academie in Maastricht. Het gaat over de rechten van de mens, je ziet een man wiens onderkaak wordt weggeslagen. Zoiets vind ik echt fantastisch.

Je hoeft niet ver te gaan om iets moois te zien. Ik zag laatst werk van Heleen Verhoeven en Berlinde de Bruyckere. Zo geëvolueerd in de jaren, adembenemend.’

ARCHITECTUUR ‘Tijdens een workshop werd ons gevraagd een stad te noemen die er op kunstgebied toe deed. Niemand noemde Parijs. In Parijs is alles. Opera, theaters, musea, gebouwen. Ik kom er een paar keer per jaar. De architectuur is er zo divers en vormt ook weer een enorme eenheid. Over stedenbouwkundige Georges-Eugène Haussmann, die de stad in de negentiende eeuw rigoureus verbouwde, is veel te doen maar hij heeft een enorme dimensie aan Parijs gegeven.

Zoals gezegd: je hoeft niet ver te zoeken. Ken je de Groene Kathedraal in Almere van Marinus Boezem? Hij plantte populieren naar het grondplan van de kathedraal in Reims in 1996. Die zijn nu zo hoog als de kathedraal zelf. Er worden huwelijken gesloten, feestjes gehouden en ongetwijfeld vrolijk gesekst want het ligt een eind buiten de stad.’

BOEKEN ‘Ik ben geen lezer’, zegt Dejong, om vervolgens een halve boekenkast om te trekken. Hij noemt Jonathan Littel en Laurent Binet die indrukwekkende boeken

schreven over de nazi’s, en dichters als Tjitske Jansen, Peer Wittenbols, Remco Campert en Delphine Lecompte. Dan spurt hij naar binnen om terug te komen met het allereerste Italiaanse kookboek, van Pellegrino Artusi. ‘Hij presteert het om iemand die kotsend over een reling hangt te vragen wat hij heeft gegeten. Om vervolgens het recept te vragen. Hilarisch.’

THEATER ‘Regisseur Rob Ligthert wilde iets met Brel doen. Ik zei: neem Jeroen Willems. Ik had hem begeleid bij een paar Italiaanse aria’s toen hij afstudeerde. Jeroen Willems had dezelfde intensiteit als Brel. Bovendien: een fenomenale acteur.

Ik heb lang jeugdtheater geprogrammeerd, daar zitten ook diepe herinneringen aan. Het Huis aan de Amstel creëerde De Gebroeders Leeuwenhart. Rieks Swarte maakte bij wijze van decor een waterval: een strookje stof rond twee asjes die draaiden, en daar had je een waterval. Iemand anders trok er een ander strookje uit en er was een rivier. Die illusie! Zo simpel. Prachtig.

In Memoriam van Hanneke Paauwe, dat in 2015 bij Musica Sacra in première ging op een kerkhof, is veel vertaald, won prijzen en wordt nog steeds gespeeld. Moeder, vader en kind rouwen in monologen om het verlies van hun zoon en tweelingbroer. Vader opent met: “Wat is het lekkerste dat je ooit geroken hebt? De kruin van je kind.” Dan ben ik verkocht, hè.’

Boeken

top 10

1 — Delia Owens

Daar waar rivierkreeften zingen (2)

2 — Colleen Hoover

It Ends with Us (6)

3 — Colleen Hoover

Ugly Love (-)

4 — Frank Bokern Crapuul (3)

5 — Anya Niewierra De camino (4)

6 — Toon Tellegen Het komt goed (-)

7 — Karen Slaughter Gewetenloos (1)

8 Anjet Daanje Het lied van ooievaar en dromedaris (-)

9 — Benedict Wells Dromer (-)

10 — Stijn De Paepe Vers gezocht (-)

Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Gianotten Mutsaers (Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).

ZOUT (oplage 15.000) is een uitgave van Bodosz Media, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in Zuid-Oost-Nederland en Vlaanderen. Online: zoutmagazine.eu

E-paper: zoutmagazine.eu/e-paper Inschrijven voor het wekelijkse online magazine ZOUTopZATERDAG kan via zoutmagazine.eu/ opzaterdag

Abonnees krijgen ZOUT voor 69 euro per jaar thuisbezorgd. Abonnee worden kan via zoutmagazine.eu/abonnees

Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 433 500591 info@zoutmagazine.eu

Bladmanager

Christiane Gronenberg 0031 433 500591 0031 610 661205 c.gronenberg@zoutmagazine.eu Hoofdredacteur

Wido Smeets 0031 433 500591 0031 653 338905 w.smeets@zoutmagazine.eu Eindredacteur online

Marc Puyol-Hennin 0031 642 279977

m.puyol-hennin@zoutmagazine.eu Commercie

Karin Winkelmolen 0031 628 646578 k.winkelmolen@zoutmagazine.eu

Max Majorana 0031 626 789236 m.majorana@zoutmagazine.eu Administratie administratie@zoutmagazine.eu ZuiderLeven

Christiane Gronenberg 0031 610 661205 c.gronenberg@zoutmagazine.eu

Medewerkers

The Missing Inks

themissinginks.com

Dieter van den Bergh, Roger Cremers, Yannick Dangre, Marleen Daniëls, Ludo Diels, Edo Dijksterhuis, Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Stan van Herpen, Emile Hollman, Gerrit van den Hoven, Rowland Jones, Pascalle Mansvelders, Ben van Melick, Griet Menschaert, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Rob Schoonen, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Paul van der Steen, Kevin Toma, Leon Verdonschot, Joep Vossebeld, Veerle Windels, Patrick van IJzendoorn (Londen).

Tekstcorrectie

Pieter Beek

Grafisch ontwerp

Andrea Bertus / Buro Bertus Druk

Coldset Printing Partners, Beringen Bankrekening

IBAN NL55SNSB 093 67 79 675

Distributie

T.U. Theaterfacilities Venlo

MXvervoer Breda

ISSN: 2949-6535

Fons Dejong (Maastricht, 1960) studeerde piano en muziektheorie maar werd een culturele duizendpoot in zijn geboortestad. Hij is programmeur van Theater aan het Vrijthof; vorige maand naam hij afscheid als artistiek leider van muziekfestival Musica Sacra. foto Vince van de Poel

‘Er wordt ongetwijfeld vrolijk gesekst, want het ligt een eind buiten de stad.’

het is niet niks

Nachtvlucht, een keuze uit het werk van Pieter Laurens Mol in Stedelijk Museum Breda en op tal van locaties in de stad zoals de Grote Kerk. Ook tonen vier jonge kunstenaars werk waarbij ze zich lieten inspireren door de kunstenaar. Tot en met 13 november. Voor een compleet programma: stedelijkmuseumbreda.nl

NACHTVLUCHT MET

LEVENDE OBJECTEN

In de tentoonstelling Nachtvlucht in Stedelijk Museum Breda onderzoekt Pieter Laurens Mol zijn fascinatie voor het donker. Hij put uit vijftig jaar kunstenaarschap. Een overzicht? Dat is hem te heldhaftig en te sentimenteel. ‘Ik hoop luister in het duister te geven’.

Pieter

Laurens Mol (Breda, 1946) is blij dat hij weer eens iets kan laten zien. Zijn laatste solo in Nederland was in 1993, in het Van Abbemuseum in Eindhoven. Het maakt hem niet uit of zijn atelier in zijn geboorteplaats Breda of woonplaats Brussel is. ‘Ik kan hier heel gedisciplineerd werken of als een clown tekeer gaan. Er zit een sluis tussen de buitenwereld en de intimiteit van het atelier.’

Nachtvlucht refereert aan Mols fascinatie voor duisternis, het obscure, de kosmos, het zwart. Als tiener was hij een amateur raketbouwer. Vandaar de prominente plek in de tentoonstelling voor een vroege tekening van Breda met een raket die in de achtergrond gelanceerd wordt. Dat Joeri Gagarin in 1961 als eerste de ruimte in ging, maakte diepe indruk op Mol. Net als de eerste ruimtewandelaar Aleksej Leonov, ook schilder. ‘Dat is best een school geweest in het ontdekken hoe dingen in

elkaar zitten. Ook als kunstenaar. Je probeert vat te krijgen op de plek die je hebt in de tijd en in de ruimte. Ik denk dat kunst daarin een heel bijzonder instrument is.’

Nachtvlucht moeten we zien als een uitgebreide vertelling. ‘Leonardo heeft ooit gezegd dat zwart geen kleur is, maar ik merkte zelf dat mijn liefde voor de kunst heel vaak neigt naar schilders die bekend staan om een bijzonder gebruik van zwart. Manet, Goya of Frans Hals. Aan de andere kant heb je Gauguin die zwart helemaal verbannen had. Zwart is absentie van licht maar ook gewoon een kleur, een verf die je kan gebruiken. Renoir zei ooit: ‘Een van ons zat op een dag zonder zwart, toen heeft hij blauw genomen en toen is het impressionisme geboren.’

Zwart is voor mij een bron maar ook een rustpunt, ik keer er steeds naar terug. En vanuit het zwart worden weer dingen geboren.’

De titel hielp hem om een keuze te maken

The Black Sun Sets, ongedateerd

uit zijn omvangrijke oeuvre dat over de hele wereld terecht is gekomen, zowel in musea als in collecties. ‘Met zo’n titel vallen je dingen toe. Ik bedacht me later dat Vol de Nuit een titel is van Antoine de Saint-Exupéry, schrijver en vliegenier. Ik bewonder hem ook vanwege zijn weldenkendheid: “We hebben de aarde niet van onze ouders geërfd, we lenen die van onze kinderen.” Die zorgzaamheid is zo actueel.’ Vliegeniers en kunstenaars hebben veel gemeen, vindt Mol. ‘De vliegers uit zijn tijd, in de eerste helft van de vorige eeuw, moeten van een bepaald slag zijn geweest, behoorlijk dapper en eenzaam. Ook kunstenaars moeten steeds terug naar nul om opnieuw te beginnen. Je wil toch grip krijgen over hoe de boel in elkaar zit en het verlangen verzilveren om iets toe te voegen. Ongevraagd hè, in principe heeft niemand daar een boodschap aan.’

Wat heeft hij zelf toe kunnen voegen? ‘Het is me denk ik gelukt om een patroon te ontvouwen, iets wat verhuld is en dat je tot leven moet brengen in een tentoonstelling. Aanvankelijk maak je dingen met een bepaalde intuïtie, je doet een poging zingeving in beeld te brengen, maar je wordt er ook altijd weer door verrast in een relatie tot andere dingen. Je brengt energie tot ontlading waar je op voorhand helemaal geen rekening mee had gehouden. En ook niet kende. Kunstwerken zijn geen dooie dingen maar levende objecten. Bij

mij werkt dat altijd. Ik heb geen probleem om een werk uit 1972 te hangen naast een werk uit 2020. Mijn kunstwerken hebben een mentaliteit of persoonlijkheid die meetbaar is en leefbaar is, dat vind ik prachtig. Ze zijn van dezelfde aard.’

Pieter Laurens Mol wordt wel eens een conceptuele kunstenaar genoemd, maar dan doe je zijn gevoel voor materiaal, ambachtelijkheid en poëtische benadering tekort. Bovendien bedient hij zich van alle genres: fotografie, schilderkunst, beelden, installaties, tekst.

Hij stelt zich de tentoonstelling voor als een metafoor: je wandelt in een tuin vanuit de nacht de dag in. De kleuren worden steeds lichter. De plekken in de tuin hebben titels; de eerste heet Nachtbraker en de laatste heet Geboorte van kleur Mol: ‘De tuin bloeit open, je hoeft niet triest weg te gaan, het is geen stervensbegeleiding. Er gloort hoop. Maar je komt ook op plekken waar het duistere inhaakt op het vernietigende of het agressieve, dat ook nodig is om iets nieuws geboren te laten worden. Elders staat het duistere in relatie tot het dromerige, het romantische, het melancholieke of het trieste.’ Het zijn allemaal facetten van zijn kunstenaarschap.

‘Ik hoop dat ik de bezoekers enige luister in hun duister kan geven. Dat je het donker wat beter begrijpt of kunt relativeren. Ik zou tegen de mensen willen zeggen: als je toch van plan bent om een nachtvlucht te nemen dan kan je beter niet naar Schiphol gaan maar naar Breda, want in Amsterdam sta je drie maanden in de rij. Daar is het niet te doen en hier is het nu te zien. Kun je toch een reisje maken.’

‘De vliegers van toen moeten behoorlijk dapper en eenzaam zijn geweest’

Duivelsei,

DE KRACHT VAN MUZIEK

De Noord-Hollandse sopraan is een van de meest gevraagde artiesten in haar vak en staat op de grootste podia van de wereld. In korte tijd heeft ze een indrukwekkende internationale carrière opgebouwd in opera, concert en lied. Ze zingt op festivals als BBC Proms, Festival d’Aixen-Provence, Bachfestival Leipzig en Salzburger Festspiele.

SYMPOSIUM DE KRACHT VAN MUZIEK Zaterdag 22 oktober, 10.00 – 17.00 uur, Cultureel Podium Lutherse Kerk Maastricht Een dag waarop vanuit verschillende invalshoeken het thema ‘de kracht van muziek’ nader bekeken en toegelicht wordt. Vanuit o.a. de neurologie, psychologie, filosofie, sociologie en muziektherapie.

Sprekers zijn:

• Peter Peters, universitair hoofddocent en bijzonder hoogleraar Innovatie van Klassieke Muziek aan de Faculteit der Cultuur en Maatschappijwetenschappen van de Universiteit Maastricht.

• Marlies de Munck, Belgische filosofe die gespecialiseerd is in de filosofie van de muziek. Ze doceert aan de Universiteit van Antwerpen.

• Mark Reybrouck, professor emeritus. Onderzoeksinteresses in muziekeducatie, semiotiek van muziek, muziekpsychologie, luisterstrategieën, muzikale epistemologie en (neuro)biologische benadering van muziekcognitie.

• Mark Mieras, wetenschapsjournalist.

• Lien Haegeman, mezzosopraan over het geheim van zang en muziek.

• Mathieu Pater, als muziektherapeut en onderzoeker verbonden aan Stichting Papageno, is o.a. gespecialiseerd in muziektherapie bij kinderen en jongeren met autisme.

I.s.m. Maastricht University, Centre for the Innovation of Classical Music.

COMPONISTEN-DAG: RONDOM CÉSAR FRANCK (1822-1890) EN ZIJN LEERLINGEN

Met Ensemble Oxalys en lezingen door Leo Samama / Zondag 6 november, 11.00 – 16.30 uur, ASTA Theater Beek

OPENINGSCONCERT DE KRACHT VAN HET LIED

Met sopraan Lenneke Ruiten en pianist Thom Janssen / Zaterdag 22 oktober, 20.00 uur, ASTA Theater Beek

Internationaal

Onder begeleiding van de invoelende, uitstekende pianist Thom Janssen zingt Lenneke Ruiten liederen van Richard Strauss (o.a. Morgen, Befreit, Allerseelen, en het wonderschone Vier letzte Lieder). Daarnaast ook juweeltjes van Duparc en Chausson.

César Franck (1822-1890) in Luik geboren, had een voorkeur voor serieuze symfonische en instrumentale vormen. Naast componist was Franck een van de grootste orgelvirtuozen van zijn tijd en tevens de grootste improvisator op dit instrument. Franck was een geliefd docent voor een groep jonge musici en componisten, onder wie Vincent d’Indy, Guillaume Lekeu, Ernest Chausson, Henri Duparc, Joseph Guy Ropartz en Paul Dukas. Zij braken met de overheersing van de conservatieve opvattingen in de Franse operamuziek, ten gunste van de nieuwe symfonische en kamermuziek.

Vanaf 21 oktober brengt Internationaal Festival Vocallis een gevarieerd en uitgebreid aanbod aan concerten en activiteiten rondom de stem, gezongen dan wel gesproken, in enkele van de mooiste concertlocaties van Zuid-Limburg. Drie hoogtepunten uit het programma:

Het Oxalys Ensemble. foto France Dubois

Lenneke Ruiten

Architectuur, design&mode

ANTWERPEN

> The making of. Tentoonstelling over de grootste renovatie uit de geschiedenis van het KMSKA. T/m 3 september in het KMSKA. kmska.be

DEN BOSCH

> De Grote Versierder - poster koning Engel Verkerke. De glorietijd van de poster in de jaren zestig, zeventig en tachtig en het verhaal van een ware revolutie

in de manier waarop we onze huizen versieren. T/m 2 oktober. Sneakers Unboxed. Expo over ‘het belangrijkste designobject van onze tijd’. T/m 16 oktober. Screenwear

– Exploring digital fashion. Over de digitalisering van mode. Van 15 oktober t/m 26 februari in het Design Museum. designmuseum.nl

EINDHOVEN

> Isola Design District. Internationale designexpositie samengesteld door Isola Design District uit Milaan tijdens de Dutch Design Week. Van 22 t/m 30 oktober in Pennings Foundation. penningsfoundation.com

> 1M2 Collective. Op slechts één vierkante meter grondoppervlak geeft 1m2 Collective tijdens de Dutch Design Week zoveel mogelijk ontwerpers de kans hun werk tentoon te stellen. Van 22 t/m 30 oktober in het Van Abbemuseum. vanabbemuseum.nl

> Rethinking Plastic. Anders ontwerpen met ’s werelds meest

verguisde materiaal. T/m 31 december in de Yksi Expo ruimte Square. yksiexpo.nl

GENK

> Balkrishna Doshi - Architecture for the People. Over het werk en de praktijk van de vooraanstaande architect uit India. T/m 6 november in C-mine. c-mine.be

HASSELT

> Composite Presence. Een levensgrote maquette van vijftig gebouwen legt de wrijving tussen stad en architectuur bloot. Van 2 oktober t/m 12 februari in Z33. z33.be

HORST

> Langs geborduurde wegen. Traditionele streekdrachten uit Zuidwest-China. T/m 30 december in Museum de Kantfabriek. museumdekantfabriek.nl

KERKRADE

> Innovatiegalerij. Eigentijdse, circulaire ontwerpen uit de provincie Limburg. Stad in de steigers

Kinderen leren aan de hand van bijzondere (bouw)projecten van IBA Parkstad spelenderwijs wat er komt kijken bij het bouwen van een stad. T/m 31 december in Discovery Museum. discoverymuseum.nl

MAASTRICHT

> Tentoonstelling Euregionale Architectuur Prijs. Ontwerpen van de genomineerden. Van 17 t/m 21 oktober, van 31 oktober t/m 11 april in de Academy of Architecture Maastricht. Uitreiking 15 oktober. schunck.nl

> Reis Bureau Europa. Bureau Europa zet een spotlicht op de reizende mens, van het stille reflecteren thuis tot de drukte van massatoerisme. T/m 22 november in Bureau Europa. bureau-europa.nl

SITTARD

> KwANT. Jonge ontwerpers laten zich inspireren door kant. Van 1 oktober t/m 22 januari in De Domijnen. dedomijnen.nl

Christo en Jeanne-Claude

Toch bestond hun kunst uit méér dan alleen deze ‘inpakkunst’, zoals ook te zien is in de tentoonstelling Christo en Jeanne-Claude met 34 kunstwerken uit de Verzameling Würth. De tentoonstelling bevat ingepakte objecten, maquettes van de vele kunstprojecten in de publieke ruimte, als ook voorbereidende tekeningen, collages en foto’s vanaf 1958 tot en met het laatste project L’Arc de Triomphe, Wrapped, Paris 1961 – 2021.

Het kunstenaarsechtpaar Christo en Jeanne-Claude drukte met hun kunst vanaf de jaren zestig tot vandaag de dag hun stempel op de hedendaagse kunstscene en de collectieve verbeeldingskracht van het publiek.

Ter gelegenheid van het twintigjarige bestaan organiseert Kunstlocatie Würth in ’s-Hertogenbosch de jubileumtentoonstelling Christo en Jeanne-Claude, kunstwerken uit de Verzameling Würth.

De missie van Christo en Jeanne-Claude was om een groot en breed publiek op een andere manier naar zijn omgeving te laten kijken. Het kunstenaarsechtpaar werd wereldberoemd met hun ingepakte objecten en tijdelijke grootschalige buiten-kunstprojecten, waarmee zij vaak de benaming ‘inpak-kunstenaars’ kregen.

De Verzameling Würth omvat ruim 130 werken van Christo en Jeanne-Claude met daarnaast bijna dertig fotografiewerken van Wolfgang Volz die de projecten documenteren. Het getuigt van een toegewijde steun en belangstelling van Reinhold Würth voor de artistieke en unieke projecten. In 1995 werd het interieur van een gedeelte van het hoofdkantoor van de Würth Groep en Museum Würth in Künzelsau ingepakt.

Christo en Jeanne-Claude, kunstwerken uit de Verzameling Würth. T/m 5 maart 2023 in Kunstlocatie Würth, Het Sterrenbeeld 35, 5215 MK, ’s-Hertogenbosch. Zondag t/m vrijdag van 11.00 – 17.00 uur. Gratis entree. wurth.nl/kunstlocatie

Beeldende kunst

ANTWERPEN

> Museum in Beweging Tentoonstelling geïnspireerd op de renovaties van het KMSKA en straks ook het M KHA. T/m 8 januari in M KHA. mukha.be

> Michel Seuphor. 57 leemtetekeningen met horizontale lijnen van de Antwerpse kunstenaar. T/m 8 januari. Kosmorama

Ives Maes schept via de wereldtentoonstellingen een beeld van ’s werelds grootste toekomstverwachtingen. T/m 3 september in het KMSKA. kmska.be

> Eugeen Van Mieghem - Augustine in liefde en leed. Tekeningen die Van Mieghem maakte van zijn zieke jonge vrouw en muze, Augustine Pautre. T/m 16 januari in Museum De Reede. museum-dereede.be

T/M 20 NOVEMBER

ARNHEM

> Van links naar rechts. Een nieuwe kijk op een eeuw neo realisme. T/m 23 november. Tenminste houdbaar tot. Verschillende manieren waarop kunstenaars vanaf de 17de eeuw tot nu de natuur verbeelden. T/m 9 januari. Open. Met Open geeft Museum Arnhem een impuls aan de educatieve traditie die door Pierre Janssen is gestart. T/m 1 januari 2024 in Museum Arnhem. museumarnhem.nl

BERG AAN DE MAAS

> Abstract landschap. Met Janus Metsaars, José op ten Berg en Uwe Poth. T/m 13 november in Galerie JoLi. galeriejoli.nl

BREDA

> Wineke Gartz. Ruimtespecifieke installaties. T/m 23 oktober in Club Solo. clubsolo.nl

> Rick van Meel – TJ-II. Nieuwe houten sculptuur op de binnenplaats van het museum, geïnspireerd op

de kernfusiereactor TJ II in Spanje. Razende Stilstand. Werk uit de museumcollectie, aangevuld met nieuwe aanwinsten en bruiklenen van hedendaagse kunstenaars. Respire en Vrijheidsboom. Nieuw werk van Jennifer Tee in Stedelijk Museum Breda en Park Valkenberg. Pieter Laurens Mol – Nachtvlucht Een ode aan de duisternis. T/m 13 november in het Stedelijk Museum. stedelijkmuseumbreda.nl

DEN BOSCH

> Future of Work. In de Kunstruimte worden artistieke onderzoeksprojecten gepresenteerd die op kritische wijze speculeren over een nieuwe economie. Van 8 t/m 30 oktober. Koen Kievits. Een dwarsdoorsnede van Kievits’ thematieken en media. Van 22 oktober t/m 27 november in de Willem Twee Kunstruimte. willem-twee.nl

> Christo en Jeanne-Claude, kunstwerken uit de Verzameling

Würth. 34 kunstwerken uit de Verzameling Würth vanaf 1958 tot en met het laatste project L’Arc de Triomphe, Wrapped. T/m 5 maart in Kunstlocatie Würth. wurth.nl/kunstlocatie

DEURNE | DRACHTEN

> Vrouwenpalet 1900-1950 - haar kunst, haar verhaal. Ruim 100 werken van 24 vooruitstrevende Nederlandse vrouwelijke kunstenaars. T/m 20 november in Museum de Wieger in Deurne en Museum Dr8888 in Drachten. vrouwenpalet.nl

EINDHOVEN

> Silvia Martes – Omsluiten Kunstenaar Silvia Martes onderzoekt het conflict tussen isolatie en blootstelling. T/m 9 oktober. De Collectie is... Privéverzameling van Lidewij Edelkoort. Van 8 oktober t/m 6 november. Richard Bell –Dwarsverbinding. Eerste Europese solotentoonstelling van Richard Bell, een activistische Australische

Reizen, verkennen, verwonderen

Reis Bureau Europa: diverse exposities en excursies, t/m 20 november bij Bureau Europa in Maastricht. bureau-europa.nl

Tot en met 20 november zet Bureau Europa in Maastricht het spotlicht op de reizende mens, van het stille reflecteren thuis tot de drukte van massatoerisme. Ontdek in het najaar wisselende tentoonstellingen, installaties en manifestaties, met een uitgebreid aanbod aan wandelingen, excursies, lezingen en workshops in de nieuwe expo Reis Bureau Europa. Alles in het teken van het reizen en het stilzitten in je eigen, (on)bekende omgeving versus het opzoeken van verre landen. Net als

bij het echte reisbureau, doet Bureau Europa’s expeditie verschillende bestemmingen aan. Ga op reis naar onze vliegreisbestemmingen, sluit je aan bij een stedentrip, maak een reis door je interieur, ontdek bijzondere bestemmingen en geniet van diverse Limburgtours in de Reis Bureau Europa Exposities & Excursies.

Ga tot en met 9 oktober mee op reis naar de eerste bestemming en ontdek de foto-expo’s van Theo Derksen en Connie Akkermans. Op 15 oktober vertrekken we naar bestemming twee, de gevangenisen kunstenaarsinterieurs met werken van Robert Glas, Guus Beumer, Johannes Schwartz en Ger van Dijck, en een expositie over de ontwikkeling en het belang van reisgidsen en toerisme. Welke bestemming je ook kiest, de werken van Anne Verhoijsen en George Mazari zijn altijd te bewonderen.

agendatip

kunstenaar. T/m 4 december. Temitayo Ogunbiyi. De in Nigeria woonachtige kunstenaar realiseert een speellandschap van golvende vormen bestaande uit gebogen staal. Van 22 oktober t/m 10 september 2023. Dwarsverbanden. Nieuwe, doorlopende collectiepresentatie die alle zintuigen prikkelt. T/m 1 juli 2024 in het Van Abbemuseum. vanabbemuseum.nl

> Eyecatchers - Philips Graphic Art 1910 - 1965. Origineel drukwerk en voorstudies. T/m 30 oktober in het Philips Museum. philips-museum.com

GENK

> Als boeken konden spreken… Expo en gratis workshops van het Atelier Boekkunst/ Boekbinden van de Genkse Academie voor Beeldende Kunst & Media. T/m 1 oktober in Bibliotheek Genk. gavoorkunst.be

> BINNEN BUITEN. Een schildersdialoog tussen Maartje Elants en Emile Van Doren, tussen toen en nu, tussen binnen en buiten. T/m 2 oktober. Over Bomen en Bossen. Historische schilderijen van bomen en bossen, van een eenzame berkenboom langs de vijvers tot de aangeplante, geneeskrachtige dennenbossen. Van 9 oktober t/m 19 februari in het Emile Van Dorenmuseum. emilevandorenmuseum.be

> Erica Ferrari. Installatie die onderzoeker en kunstenaar Ferrari voor The Memory Lab Pavilion maakte. T/m 16 oktober in CIAP. ciap.be

> LABIOMISTA. Diverse exposities op de bijzondere locatie vormgegeven door kunstenaar Koen Vanmechelen. T/m 31 december in Labiomista. labiomista.be

> Droomland. Nieuwe monumentale creatie van Marie Zolamian. T/m 11 december in C-mine. c-mine.be

GENNEP

> Antwoord. Soloexpositie van Ellie Munten met schilderkunst, ruimtelijk werk, installaties en fotografie. Van 30 oktober t/m 11 december in Museum Het Petershuis. elliemunten.com

HASSELT

> Elias Ghekiere. Eerste solotentoonstelling van Ghekiere, die met diverse media en materialen werkt. Van 2 oktober t/m 8 januari.

Fitting In. Groepstentoonstelling met als rode draad de steeds meerstemmiger wordende wereld. T/m 26 februari in Z33. z33.be

HEERLEN

> Parkstad Limburg Prijs 2022 Na de uitreiking van de zevende Parkstad Limburg Prijs op 30 oktober is werk van de genomineerden te zien zijn bij SCHUNCK. Van 30 oktober t/m 15 januari in SCHUNCK Glaspaleis. schunck.nl

HELMOND

> Emilie Wesselman - Van Helmond. Tentoonstelling over het leven van de dochter van de laatste kasteelheer. T/m 30 oktober in Kasteel Helmond. Andrei Roiter – Now. Roiters intuïtieve en associatieve werk gaat zowel over kunst als de universele menselijke conditie. T/m 26 maart in Kunsthal Helmond. museumhelmond.nl

> Fresh Cacao. Tentoonstelling met werk van een nieuwe lichting jonge makers. T/m 2 oktober in de Cacaofabriek. cacaofabriek.nl

LEUDAL

> Scherven. Maria Stams bouwt beelden op basis van schermen en fragmenten. T/m 27 november in de Missiekapel. missiekapel.nl

MAASMECHELEN

> Actus Tragicus. Folkert de Jong presenteert een theatrale installatie geïnspireerd op De strijd tussen Vasten en Vastenavond van Pieter Bruegel de Oude. T/m 12 november in Cultuurcentrum Maasmechelen.

Freddy Tsimba - Lignes De Vie. Sculpturen, installaties en tekeningen van een geëngageerde intrigerende Congolese kunstenaar.

T/m 6 oktober in Galerieën CC. ccmaasmechelen.be

MAASTRICHT

> Toko Su. Kunstenaar en filmmaker Su Tomesen brengt kramen, winkels en koopwaar uit de hele wereld bij elkaar in de etalages van de hoekruimte van Bureau Europa. T/m 9 oktober in Bureau Europa. bureau-europa.nl

QWERTY

De wereld verandert steeds sneller. Zeker voor de ouderen lijken allerlei zaken nauwelijks meer bij te houden. Nieuwe apparaten buitelen over elkaar heen, veranderende gebruiken vormen een vreemde wereld, niets is meer zoals het was.

Ach, die voortrazende wereld, het lijkt zo waar, maar het is toch ook wel onzin. Om te beginnen zijn het altijd alleen de ouderen die de veranderingen voelen. Een kind kijkt naar de nieuwste mobiele telefoon, als naar de zee of naar een besneeuwde berg; het zijn dingen die er gewoon zijn.

Ik schrijf dit stukje op een toetsenbord dat linksboven begint met de letters QWERTY. En zojuist appte ik de redactie nog met eenzelfde letterset op mijn digitale telefoon, dat dit stukje wat later komt. Achter die letters is allerlei geheimzinnigs gezocht, maar het onbegrijpelijke rijtje is niets anders dan een erfenis van de mechanische typemachine. De eerste ontwerper daarvan spreidde de letters schijnbaar willekeurig over het toetsenbord om te voorkomen dat de hamertjes van de machine in elkaar vast zouden komen te zitten. Dat toetsenbord is nooit meer veranderd.

In onze tijden wordt innovatie voetstoots gewaardeerd, is disruptie bijna een gewoon woord en een culturele voorstelling die teveel op de vorige lijkt, wordt genadeloos om die reden bekritiseerd. Maar stiekem houden we helemaal niet van verandering. Van mijn collega’s in Delft leerde ik dat negen van de tien innovaties mislukken. Omdat u en ik vaak gewoon geen zin hebben in een fiets met een ander trapstel of zelfs maar een nieuwe borrelnoot met een onverwachte smaak.

Zelfs als er sprake is van enorme verbeteringen, en dan ook nog tegen lage kosten, mislukt een nieuw product of dienst heel vaak. Er is al lang geleden aangetoond dat een toetsenbord dat niet alleen werkt met letters maar ook met veelgebruikte lettergrepen de typesnelheid enorm kan verhogen. De notulisten in de tweede kamer hebben jarenlang de debatten in de Tweede Kamer bijgehouden met zo’n apparaat. Heeft u ooit zo’n supergemakkelijke typemachine gezien? Kunt u zo’n voortvarende keuze maken in uw instellingen in uw laatste mobiele telefoon? Nou dan.

Ik wens u veel veranderlijke tijden en een opwindende toekomst.

TIMO DE RIJK

TIMO DE RIJK, DIRECTEUR VAN HET DESIGN MUSEUM DEN BOSCH, EN HANS GUBBELS, DIRECTEUR VAN DISCOVERY MUSEUM KERKRADE, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER DESIGN EN ANDERE ZAKEN.

We willen geen borrelnoot met nieuwe smaak

> I am a Ghost in My Own House Melati Suryodarmo (1969, Surakarta, Indonesië) is de elfde winnaar van de Bonnefanten Award for Contemporary Art (BACA). T/m 30 oktober. The Studio #6: Gladys Zeevaarders & Sophie Johns. T/m 27 november. Beating Around the Bush #7: Vals Plat. Vormen van schilderkunst in en rond de collectie van het Bonnefanten. T/m 8 januari. Raul Marroquin Tentoonstelling over de Colombiaan Marroquin, die in de jaren ‘70 een centrale rol speelde binnen de Maastrichtse kunstwereld. T/m 26 maart in het Bonnefantenmuseum. bonnefanten.nl

> Kolkata: Run in the Alley Groepstentoonstelling door makers uit Nederland en India over Kolkata, India. T/m 13 november. Training The Senses. Workshop op het snijvlak van kunst en wetenschap. Op 4 oktober in Marres, Huis voor Hedendaagse Cultuur. marres.org

MARGRATEN

> MonnikenWerk. Installatie van Wim Mestriner. Van 2 oktober t/m 31 december, op zaterdagen en zondagen te zien van 13.00 tot 16.00 uur in Klooster Hoogcruts. beeldentuingaleriemestriner.nl

MIDDELBURG

> Façade 2022. Veertien kunstenaars gebruiken de stad Middelburg als een integraal onderdeel van hun installaties. T/m 6 november op diverse locaties in Middelburg. facade2022.nl

NOORBEEK

> summerART. Met werk van onder meer Marcel Willems en Irene Levy. T/m 2 oktober. SprinGaRT Met onder meer exposanten Hella Van H Hof, Marcel Willems, Hans Keuls, Wim Mestriner, Gerrie Severens en Theo Lenssen. Van 30 oktober t/m 4 december in Beeldentuin galerie Mestriner. beeldentuingaleriemestriner.nl

SITTARD

> Uit het leven van een vlinder Botanist en beeldend kunstenaar Stefan Cools opereert op het snijvlak tussen kunst, natuur en wetenschap. T/m 30 oktober. Autopia. Olaf Mooij maakt kunst over onze relatie met de auto. Van 13 november t/m 2 april in De Domijnen. dedomijnen.nl

TEGELEN

> Expositie Piet Stockmans. Zestig jaar passie voor kunst en porselein. Van 7 oktober t/m 15 januari in de Tiendschuur. tiendschuur.net

TILBURG

> Lustwarande: GODHEAD Internationaal toonaangevende exposities van hedendaagse sculptuur in prachtig sterrenbos. T/m 2 oktober in Park de Oude Warande. lustwarande.org

> Spinning Bee. Installatie van Wouter van der Laan. T/m 23 oktober in PARK. park013.nl

TURNHOUT

> Oude wijn/nieuwe zakken Vijftig jaar de Warande, vijftig jaar hedendaagse kunst met beloften voor de toekomst. T/m 29 januari in de Warande. warande.be

VALKENBURG

Kunstkring stellen tentoon. T/m 4 december in Zorgcentrum D’n Horstgraaf. limburgsekunstkring.nl

> MELLE – Schilder van een andere werkelijkheid. Grote overzichtstentoonstelling van Melle Oldeboerrigter (1908 1976), ook weleens ‘de Amsterdamse Jeroen Bosch’ genoemd. T/m 26 februari in Museum van Bommel van Dam. vanbommelvandam.nl

> Mystiek. Combinatie van oude religieuze kunst uit de collectie met hedendaags werk. Van 15 oktober t/m 9 maart in het Limburgs Museum. limburgsmuseum.nl

WEERT

> Forever Endeavour - Job Smeets & Studio Job. Openingsexpositie van het vernieuwde Museum W: hedendaags design op het grensvlak van kunst en design. T/m 30 oktober in Museum W. museumw.nl

WIJLRE

> Trouble wandering (to eternity). Groepsexpositie over de relatie tussen mens en natuur. T/m 8 januari in Kasteel Wijlre. kasteelwijlre.nl

Het Hedge House is weer open

Na de watersnood van juli 2021 is het gerenoveerde Hedge House op buitenplaats Kasteel Wijlre weer geopend voor publiek. Trouble wandering (to eternity) is een groeps tentoonstelling die de natuurramp van vorig jaar ter inspiratie neemt en de relatie tussen mens en natuur onder de loep legt. Hoe kijken kunstenaars aan tegen de huidige klimaatcrisis? De tentoonstelling brengt een breed scala aan hedendaagse kunst bij elkaar, van een één-op-één reproductie van de monding van de Mississippi tot een monumentale onderwaterscène op een wandtapijt.

Trouble wandering (to eternity), t/m 8 januari 2023 bij buitenplaats Kasteel Wijlre. Elke eerste zondag van de maand gratis rondleidingen. kasteelwijlre.nl

> Wandelingen in hoop, liefde en chaos. Schilderijen van Franscz Witte. T/m 1 oktober. Rampjaar 1672. Expositie over het opblazen van Kasteel Valkenburg. T/m 9 oktober. Uit hetzelfde hout Overzichtsexpositie van kunstenaar Gène Eggen en kinderen. Textilia Expositie met textiel uit Afrika en Azië van Coen Eggen. T/m 16 oktober. Vrijdom. Expositie van het kunstenaarsduo Maria Verstappen en Monique Lipsch. Van 9 oktober t/m 8 januari. Romantiek van het boerenleven. Met schilderijen van Jacques Vonk en Rob Brouwers. Van 23 oktober t/m 15 januari. Rob Graafland - pionier van het Limburgse schildersleven Vijftig schilderijen en aquarellen die de artistieke evolutie van de Maastrichtse schilder schetsen. Van 23 oktober t/m 22 januari in Museum Valkenburg. museumvalkenburg.nl

VENLO

> Herfstexpositie. Zeven kunstenaars van de Limburgse

Fotografie

&film

ANTWERPEN

> Aglaia Konrad. De kunstenares ontwikkelde een ruimtelijke installatie voor de bovenste verdieping. T/m 15 januari. Recapturing Congo. Kroniek van de lange en turbulente geschiedenis van fotografie in het koloniale Congo. T/m 29 januari in het FOMU. fomu.be

BREDA

> BredaPhoto - Theatre of Dreams. Fotobiënnale met bijdragen van meer dan 60 fotografen uit 28 landen. Van 8 september t/m 23 oktober op diverse locaties in de hele stad. bredaphoto.nl

EINDHOVEN

> The Streets Are our Brushes, the Squares our Palettes. Video installaties van Ine Lamers en

agendatip T/M 8 JANUARI

Het Hedge House op buitenplaats Kasteel Wijlre. foto Kim Zwarts

Elian Somers over hun onderzoek naar utopieën. T/m 15 oktober. Portfolioreviews. Benieuwd wat kenners van jouw werk vinden? Op 26 november om 10.00. Warm Woensel West. Fotografisch verslag van Kees Martens van Eindhovense krachtwijk Woensel West. Van 19 november t/m 28 januari in Pennings Foundation. penningsfoundation.com

HELMOND

> Walker Evans – Revisited. Werk van Walker Evans (1903 1975) en 18 hedendaagse fotografen die voortborduren op de stijl van Walker Evans, zijn onderwerpkeuze, of ‘spelen’ met zijn iconische beelden. Van 11 oktober t/m 5 maart in Kunsthal Helmond. museumhelmond.nl

MAASTRICHT

> No Access. Videokunst tentoonstelling met 21 bijdragen over grensconflicten en migratie, in een

voormalig ondergronds NAVO hoofdkwartier. Van 16 september t/m 13 november in de Cannerberg. viewmaster-projects.com

> The best of Fotobond Limburg 2022. Tweejaarlijkse fotowedstrijd. T/m 1 oktober in Centre Céramique. centreceramique.nl

> Werner Mantz: The Perfect Eye. Eerste overzichtstentoonstelling van fotograaf Mantz, met meer dan 300 beelden. T/m 26 februari in het Bonnefanten. bonnefanten.nl

MONSCHAU

> Lieblingsbilder. Klassiekers uit de straatfotografie, van o.a. Robert Capa, Eve Arnold, Leonard Freed, Giséle Freud en Saul Leiter. T/m 18 september. Early Work van René Groebli. Circa 140 zwart-wit werken van reportagefotograaf René Groebli (1927, Zürich). Van 25 september t/m 18 december in Fotografie-Forum. kuk-monschau.de

STIJN HUIJTS, DIRECTEUR BONNEFANTENMUSEUM MAASTRICHT, EN DINGEMAN KUILMAN, DIRECTEUR STEDELIJK MUSEUM BREDA, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER BEELDENDE KUNSTEN EN ANDERE ZAKEN.

HET ROMEINSE RIJK DOOR DE LENS VAN ALFRED SEILAND

Op zijn grootst strekte het Romeinse Rijk zich uit over een gebied behorend tot meer dan veertig hedendaagse landen.

Vandaag zie je nog overal sporen van dat Imperium: van vervallen ruïnes tot goed bewaarde monumenten.

Al vijftien jaar lang legt fotograaf Alfred Seiland al die overblijfselen vast. Zijn eigenzinnige, kleurrijke foto’s genieten internationale erkenning. In een sfeervol decor maak je kennis met de kunstenaar en honderdvijftig van zijn beste werken. Ze leveren boeiende verhalen op over de Romeinse cultuur en geschiedenis.

Imperium Romanum – Het Romeinse Rijk door de lens van Alfred Seiland, t/m 15 januari 2023 in het Gallo-Romeins Museum in Tongeren. galloromeinsmuseum.be

Arles, een verademing

In mijn vrije tijd fotografeer ik graag. Analoog wel te verstaan.

Er gaat niets boven het sonore mechanische geluid van de gordijnsluiter als je de ontspanknop van een Leica M6 indrukt. Sinds de introductie van de mobiele telefoon met ingebouwde camera hebben we allemaal continu een geluidloze ontspanknop onder onze vingers. We maken tientallen, zo niet honderden digitale foto’s per week, waar we vervolgens nooit meer naar kijken. Daarom hou ik zo van de traagheid van de analoge fotografie. Zesendertig opnamen op een rolletje, en dan maar afwachten of er iets moois bij zit.

Of het nu gaat om analoog of digitaal, feit is dat de fotografie de laatste jaren een opmars heeft gemaakt qua populariteit, ook in de professionele kunstwereld. Net zoals film en video heeft de fotografie een volwaardige plaats verworven in het aanbod van musea, galeries en kunstbeurzen.

Het gaat eens niet over Vincent van Gogh

Amsterdam trekt met fotobeurs Unseen ieder jaar meer publiek. Verschillende andere Nederlandse steden hebben hun eigen fotofestival, zoals Breda Photo, Noorderlicht in Friesland en Groningen en het tweejaarlijkse Fotofestival Naarden.

Het mooiste fotofestival dat ik ken is Les Rencontres

Internationales de la photographie in Arles, een slaperig zuidfrans stadje waar doorgaans weinig te beleven is, behalve in de zomer.

Arles heeft ervoor gekozen om niet de link met Vincent van Gogh, die er ooit woonde en werkte, tot internationaal uithangbord te maken, noch de aanwezigheid van een Romeins amfitheater, maar een jaarlijks terugkerend fotofestival. Een gouden zet, waardoor in de zomermaanden van heinde en verre tout le monde die iets met fotografie heeft, toestroomt om te genieten van fototentoonstellingen op verrassende locaties, waaronder leegstaande kerken, parken, de kelder van een boekhandel en zelfs de bovenverdieping van een supermarkt.

Na de biënnale van Venetië en de Documenta in Kassel was het een verademing om deze zomer ondergedompeld te zijn in de magische wereld van Les Rencontres: een rijkdom aan fotografische verhalen die nu eens niet overstemd werden door de opdringerige retoriek van curatoren. In plaats daarvan was er als soundtrack het sonore geluid van de gordijnsluiter van mijn Leica.

STIJN HUIJTS

foto Robin de Puy

column

agendatipT/M 15 JANUARI

Alfred Seiland

SITTARD

> Wat een ramp! Tijdens de maand van de geschiedenis worden foto’s getoond van calamiteiten uit de regio. Van 1 t/m 31 oktober in De Domijnen. dedomijnen.nl

TONGEREN

> Imperium Romanum. Het Romeinse rijk door de lens van fotograaf Alfred Seiland. T/m 15 januari in het Gallo-Romeins Museum. galloromeinsmuseum.be

VENLO

> Zilveren Camera. De beste nieuwsfoto’s van 2021. T/m 16 oktober in het Limburgs Museum. limburgsmuseum.nl



Dans, muziek &toneel

ANTWERPEN

> De vrouw die de honden eten gaf. Gebaseerd op de gelijknamige roman over Michelle Martin, van Kristien Hemmerechts. Op 14 en 15 oktober om 20.00 uur in De Studio. hzt.nl

BEEK

> Openingsconcert Internationaal Festival Vocallis. Met Lenneke Ruiten en Thom Janssen en werken van R. Strauss. Op 22 oktober om 20.00 uur. Componistendag: César Franck en leerlingen. Met Ensemble Oxalys. Op 6 november om 11.00 uur in het ASTA Theater. festivalvocallis.nl

BREDA

> De vrouw die de honden eten gaf. Gebaseerd op de gelijknamige roman over Michelle Martin, van Kristien Hemmerechts. Op 20 oktober 2022 om 20.00 uur in het Chassé Theater. hzt.nl

DEN BOSCH

> Vivaldi´s Vier Jaargetijden. Met Erik Bosgraaf als dirigent en op blokfluit. Op 15 oktober om 20.15 uur in de Willem Twee Toonzaal. philharmoniezuidnederland.nl

EIJSDEN

> Zondagmiddagconcert Internationaal Festival Vocallis. Met Francine Vis, Eva van Grinsven en

Helena Basilova. Op 23 oktober om 16.00 uur in het Ursulinenconvent. festivalvocallis.nl

EINDHOVEN

> Wagnergrandeur met Hartmut Haenchen. Met o.a. Prelude und Liebestod uit Tristan und Isolde. Op 7 oktober om 20.15 uur. Mahlers Vijfde Symfonie. O.l.v. Duncan Ward en met sopraan Sarah Aristidou. Op 23 oktober om 14.15 uur in het Muziekgebouw. philharmoniezuidnederland.nl

> Infinity Chan. Voorstelling geïnspireerd op de extreme randen van het internet. Op 14 oktober om 20.30 uur in Natlab. hzt.nl

HELMOND

> Kroon. Maker en acteur Gillis Biesheuvel denkt na over de positie van het Nederlandse leger. Op 13 oktober om 20.15 uur in Theater Speelhuis. hzt.nl

KERKRADE

> Vivaldi´s Vier Jaargetijden Met Erik Bosgraaf als dirigent en op blokfluit. Op 16 oktober om 11.00 uur in Theater Kerkrade. philharmoniezuidnederland.nl

> Symposium ihkv Internationaal Festival Vocallis. Onder het thema ‘de kracht van muziek’ met diverse sprekers. Op 22 om 10.00 uur in CP Lutherse Kerk. festivalvocallis.nl

MAASMECHELEN

> Ann Cnop. De Belgische violiste speelt een beklijvend programma van sonates en partita’s voor vioolsolo van J.S. Bach. Op 4 oktober om 20.15 uur in de Sint Pieterskerk in Leut. Misdaad en straf. Lazarus vertimmert meesterwerk van Dostojevski tot actueel vitaal theater. Op 19 oktober om 20.15 uur, gratis inleiding om 19.30 uur. The Goldberg Variations. Anne Teresa De Keersmaeker (Rosas) danst solo op dit veelzijdige en complexe werk van J.S. Bach, Alain Franco bespeelt de piano. Op 26 oktober om 20.15 uur. La Llave Maestra (Chili) Pareidolia is een onvergetelijke ode aan de verbeeldende fantasie, voor iedereen vanaf 5 jaar. Met kunstzinnige speeltuin voor en na. Op 30 oktober om 15.00 uur in de Schouwburg. ccmaasmechelen.be

MAASTRICHT

> Wagnergrandeur met Hartmut Haenchen. Met o.a. Prelude und Liebestod uit Tristan und Isolde. Op 8 oktober 2022 om 20.00 uur.

Mahlers Vijfde Symfonie. O.l.v. Duncan Ward en met sopraan Sarah Aristidou. Op 21 oktober om 20.00 uur in Theater aan het Vrijthof. philharmoniezuidnederland.nl

TILBURG

> T.I.L.B.U.R.G. in de Mariakerk Stadscomponist Mathijs Leeuwis en zijn artistieke partner Mathijn den Duijf van Het Concreet maakten het ruimtelijke muziekstuk T.I.L.B.U.R.G. voor orgel, elektronica en ensemble VONK. Op 1 oktober om 14.00 uur in de Mariakerk. delink.nl

> Alexis Descharmes & Alexandra Greffin. Het Franse duo Alexis Descharmes (cello) en Alexandra Greffin-Klein (viool) brengt een dubbelportret van Elliott Carter en Kaija Saariaho. Op 11 oktober om 20.30 uur. Reinier van Houdt + Nadezda Filippova. Dubbelconcert van twee pianisten. Op 25 oktober om 20.30 uur in Het Cenakel. delink.nl

> Tracking Tilburg 2022 Gratis toegankelijk minifestival rondom stadscomponist Mathijs Leeuwis. Op 29 oktober om 12.00 uur in de LocHal. delink.nl

> De vrouw die de honden eten gaf. Gebaseerd op de gelijknamige roman over Michelle Martin, van Kristien Hemmerechts. Op 7 en 8 oktober om 20.30 uur in Schouwburg Tilburg. hzt.nl

> Infinity Chan. Voorstelling geïnspireerd op de extreme randen van het internet. Op 5 oktober in De Nieuwe Vorst. hzt.nl

TURNHOUT

> Anouar Brahem Quartet Grootmeester op de oud (Arabische luit). Op 5 oktober om 20.15 uur. NTGent & Les ballets C de la B –Gardenia. Na tien jaar komt de cast van het wonderlijke Gardenia weer bij elkaar om nog één keer te schitteren. Op 8 oktober om 20.15 uur. Sidi Larbi Cherkaoui & Hans Op de Beeck / Eastman & De Munt - Vlaemsch (chez moi). Een esthetisch en filosofisch manifest

van twee hedendaagse ‘Vlaamse meesters’. Op 26 oktober om 20.15 uur. 50 uur de Warande. SLAK en de Warande brengen meer dan 100 artiesten samen voor een 50 uur durende cultuurmarathon voor jong en oud. Van 14 t/m 16 oktober in de Warande. warande.be

VALKENBURG

> Vertelconcert Internationaal Festival Vocallis. Met Tobias Borsboom en Pan, Opus 43 van V. Novak. Op 29 oktober om 20.00 uur in het Openluchttheater. festivalvocallis.nl

VENLO

> Kroon. Maker en acteur Gillis Biesheuvel denkt na over de positie van het Nederlandse leger. Op 20 oktober om 20.15 uur in De Maaspoort. hzt.nl

WAALWIJK

> Kroon. Maker en acteur Gillis

Biesheuvel denkt na over de positie van het Nederlandse leger. Op 8 oktober om 20.30 uur in Theater De Leest. hzt.nl



literatuur

HEERLEN

> Terug naar mijn shtetl Delatyn Documentaire en nagesprek met filmmaker, fotograaf en schrijver Willy Lindwer. Op 23 oktober om 14.00 uur in het SCHUNCK Glaspaleis. schunck.nl

> Expeditie Euregio met de Romeinen. TV presentator Jeroen Kramer neemt als virtuele Romeinse gids de bezoeker mee door de verschillende aspecten van het Romeinse leven. T/m 31 oktober 2023 in het Thermenmuseum. iba-parkstad.nl

MAASTRICHT

> Uitreiking Leo Herberghs Poëzieprijs. Dichter Radna Fabias (1983, Curaçao) is de winnaar van dit jaar. Op 1 oktober om 14.00 uur in Centre Céramique. dichterinbeeld.nl

Diversen

HEERLEN

> The Heerlen Rooftop Project Plantenbakken vol kruiden, groenten en heerlijke zitjes in kleinschalige urban farming daktuin. T/m 23 oktober op het parkeerdek van Q Park Putgraaf. schunck.nl

KERKRADE

> Expeditie. Themawerelden over gezondheid, voeding, wonen, werken en leren. Aarde theater. Spectaculaire bioscopen met een uniek zicht op onze planeet. T/m 31 december in het Discovery Museum. discoverymuseum.nl

TEGELEN

> Demonstratie 3D-printer Op 5 oktober om 14.00 uur. Demonstratie kalibreerapparaat. Op 13 oktober om 14.00 uur. Demonstratie draaischijf. Op 30 oktober om 14.00 uur in Keramiekcentrum Tiendschuur. tiendschuur.net

VALKENBURG

> Lezing Rampjaar 1672. Door Jacquo Silvertant. Op 9 november om 11.00 uur in Museum Valkenburg. museumvalkenburg.nl

ondertussen in...

de moderne textielkunst, Josef werd bekend met zijn kleurenstudies in een vierkant vlak. — Van 15 oktober t/m 15 januari in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

LONDEN

Rosie Hastings and Hannah Quinlan — De twee kunstenaars gebruiken het traditionele medium fresco voor hedendaagse straattaferelen. — T/m 7 mei in Tate Britain. tate.org.uk

METZ

Le Musée sentimental d’Eva Aeppli

— De retrospectieve gewijd aan Eva Aeppli nodigt de bezoeker uit om haar textiel werk te ontdekken dat het museum als het hoogtepunt van haar kunst beschrijft. — T/m

14 november in Centre Pompidou Metz. centrepompidou-metz.fr

PARIJS

colofon &paper

&PAPER is het service en agendakatern van ZOUT. &PAPER bevat sponsored content en valt buiten de verantwoordelijkheid van de ZOUT redactie.

Coördinatie en eindredactie Christiane Gronenberg

Wilt u advertorials of agendatips plaatsen? Kijk op zoutmagazine.eu/adverteren Wilt u agenda items aanleveren? Kijk voor de voorwaarden op zoutmagazine.eu/zout agenda

AMSTERDAM

De Best Verzorgde Boeken 2021

— Een luilekkerland voor de liefhebbers van grafische vormgeving en hedendaagse boekkunst. — Van 8 oktober t/m 6 november in het Stedelijk. stedelijk.nl

Mountains and Molehills — EYE presenteert een overzicht met installaties en video’s van Fiona Tan. Centrale thema’s in haar werk zijn het verstrijken van de tijd en de rol van het landschap als mentale ruimte. — Van 2 oktober t/m 8 januari in EYE. eyefilm.nl

Barbara Hepworth — Van de Engelse beeldhouwer Barbara Hepworth (1903 1975) zijn negen werken te bewonderen in de tuin van het museum. — T/m 23 oktober bij het Rijksmuseum. rijksmuseum.nl

BERLIJN

The Woven Child — Het textielwerk van Louise Bourgeois, een onderdeel van haar oeuvre waaraan de kunstenares pas begon toen ze de tachtig gepasseerd was. — T/m 23 oktober in Gropius Bau. berlinerfestspiele.de

Think Big! — Egyptisch textiel uit de collectie van het Museum voor Byzantijnse Kunst vormt de

inspiratiebron voor de nieuwe serie monumentale schilderijen van de New Yorkse kunstenaar Gail Rothschild. — T/m 31 oktober in het Bode Museum. smb.museum

BRUSSEL

Kidorama — Met een overzicht van de kindermode van de afgelopen tweehonderd jaar vertelt Kidorama het verhaal van de plaats van het kind in de maatschappij. — T/m 5 maart in het Mode & Kant Museum. fashionandlacemuseum.bruss

Alexandrië: vervlogen toekomsten — Aan de hand van een tweehonderdtal werken kijkt Bozar terug op de gloriejaren van de stad Alexandrië, kloppend hart van de antieke beschaving tussen de 4e eeuw v.C en de 4e eeuw n.C. — T/m 8 januari in Bozar. bozar.be

DEN HAAG

Balenciaga — Een eerbetoon aan de Spaanse modeontwerper Cristóbal Balenciaga (1895 1972), bekend om zijn voorkeur voor de ‘kleur’ zwart. — T/m 5 maart in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

Anni en Josef Albers — Kunstenaarsechtpaar dat tot 1933 aan het Bauhaus doceerde. Anni groeide uit tot één van de pioniers in

Un fauve à Vienne — De overzichtstentoonstelling van het werk van Oskar Kokoschka (1886 1980) laat de bezoeker zeven decennia van zijn werk doorkruisen en zijdelings de Europese 20e eeuw, gezien vanaf zijn thuisstad Wenen. — T/m

12 februari in het Musée d’art moderne de Paris. mam.paris.fr

Femmes photographes en guerre

— Het werk van acht fotografen die 75 jaar internationale conflicten tussen 1936 en 2011 hebben vastgelegd. — T/m 31 december in Musée de la Libération de Paris. museeliberation-leclerc-moulin.paris.fr

ROTTERDAM

Here We Are! Women in Design 1900 - Today — Van Charlotte Perriand tot Christien Meindertsma, van Greta Magnussons tot Hella Jongerius: honderdtwintig jaar design van de hand van vrouwen. — T/m 30 oktober in de Kunsthal. kunsthal.nl

Typisch Nederland — Fotograaf des Vaderlands Jan Dirk van den Burg exposeert ter afsluiting van zijn ambtsperiode. Volgens de tentoonstellingsmakers levert dit een ‘bizar portret op van een land dat zichzelf zo normaal vindt.’ — T/m 30 oktober in het Nederlands Fotomuseum. nederlandsfotomuseum.nl



Henry Clarke, Stella Oakes in Cristóbal Balenciaga mantelpak, 1951, Palais Galliera © Henry Clarke / Galliera / Roger-Viollet. Te zien in Kunstmuseum Den Haag.

contemporary art festival middelburg